InfoHub Logo

Rýhanı mádenıetke biz sana salasyndaǵy adam qyzmetiniń ónimderin jatqyzamyz. Bul eń aldymen til, jazý, aýyzsha shyǵarmashylyq jáne ádebıet, ǵylym jáne óner, din. Sonymen birge, buryn ǵylymda bolǵan halyqtardyń "joǵary" jáne "tómen" rýhanı mádenıeti týraly uǵymdar kem degende durys emes dep sanaımyz. Bul uǵymdar túsiniksiz jáne qarapaıym ıdeıalarǵa sáıkes kelmeıtin barlyq nárse "jabaıy", "artta qalǵan"dep atalǵan kezde álemge eýropasentrıstik kózqarastardan mura bolyp qaldy. Biz tómen nemese joǵary mádenıettiń bolýy múmkin emes dep sanaımyz, ár halyqtyń mádenıeti erekshe jáne qaıtalanbas, rýhanı mádenıettiń jetistikterin kimniń mádenıeti joǵary ekenin anyqtaý úshin ólsheýge, qarastyrýǵa nemese salystyrýǵa bolmaıdy.

Eger túrkitildes taıpalar bir kezde bir halyq bolsa da , ol  baıaǵyda bolǵan. Týysqan taıpalar birigip, odaqtar qurdy, kórshi memlekettermen jıi soǵysyp, olardy basyp aldy nemese jeńiliske ushyrap, áskerleriniń bir bóligi bolyp, jańa jerlerdi jaýlap aldy. Túrki taıpalarynyń kópǵasyrlyq tarıhynda qudiretti ımperıalardyń paıda bolý jaǵdaılary boldy. Mysaly: Attıla derjavasy, Uly túrki qaǵanattary (birinshi jáne ekinshi), Hazar qaǵanaty, Altyn Orda, Osman ımperıasy, Tamerlan ımperıasy. Olardyń barlyǵynyń sany on alty shaqty edi. Ádette, bul birqatar taıpalar men halyqtardyń birigýi, sodan keıin olardyń usaq handyqtarǵa bólinýi nátıjesinde boldy. Sondyqtan túrki halyqtarynyń etnıkalyq ataýlary keıde iz-túzsiz joǵalyp, keıin basqalarmen aýystyrylyp, sodan keıin qaıtadan jandanyp, burynǵy dańqyna ıe boldy. Tarıhta bul «jyljymaly etnonımder» dep atalatyn qubylys retinde belgili.

Túrki álemi uzaq tarıh boıynda álemdik tarıhtyń, mádenıet pen órkenıettiń barysyna jáne damýyna zor yqpal etken qýatty mádenıetter men órkenıetterdiń paıda bolyp, damyǵan orny boldy. Onyń áseri men yqpaly  geografıalyq turǵydan qaraǵanda, Eýrazıa qurlyǵynyń ortalyq bóliginde ornalasqanymen, Túrki álemi árqashan Shyǵys pen Batystyń, ıaǵnı eki uly mádenıettiń arasyndaǵy baılanystyrýshy kópir bolǵanyna baılanysty boldy. Túrki áleminiń osy rólin atap aıtqanda, kóptegen zertteýshiler,  mundaı jaǵdaılardyń kem degende ekeýin qarastyrǵany jón bolar. Birinshisi, osy mádenıetterdiń Túrki álemine sózsiz yqpaly , bul osy mádenıetterdiń ıgerilýine jáne sińýine ákeldi. Ekinshisi, túrkilerdiń óz ýaqyty úshin jetkilikti joǵary bolǵan mádenıeti men órkenıeti bolǵany. Olardyń mádenıeti kórshiles elderge úlken áser etti jáne kóptegen uly ǵalymdardyń pikiri boıynsha kórshi órkenıetterdiń, sonyń ishinde eýropalyqtardyń órkendeýiniń bastapqy sharttaryn qoıdy.

Túrkilerdiń tarıhy V ǵasyrdan bastalatyny belgili. L. Gýmılevtiń pikirinshe, túrki qaǵanattarynyń dáýirinen bastap adamzat tarıhynda betburys kezeńi boldy. Bul jerde Túrki álemi Shyǵys pen Batys arasyndaǵy úlken aýmaqty baqylaı otyryp, árqashan Jibek joly negizinde onyń úlken aýmaǵy arqyly ótetin Shyǵys pen Batystyń mádenıeti men órkenıetin baılanystyratyn kópir bolǵandyǵyn bildiredi. Bul VI ǵasyrdyń aıaǵynda ǵana múmkin boldy, óıtkeni sol kezde Túrki qaǵanatynyń shekaralary batysta Vızantıamen, ońtústikte Persıamen, tipti Úndistanmen, al shyǵysta Qytaımen shekaralasty. Osy jaǵdaıǵa baılanysty kórshi memleketterdiń tarıhy osy kezeńde túrki derjavasynyń taǵdyrymen baılanysty boldy. Túrik qaǵanatynyń qurylýy adamzat tarıhynda belgili bir dárejede betburys boldy, óıtkeni osy ýaqytqa deıin Jerorta jáne Qıyr Shyǵys mádenıetteri bir-biriniń bar ekenin bilse de, bólindi. Sheksiz dala men taý jotalary Shyǵys pen Batystyń qarym-qatynasyna kedergi keltirdi. Tek keıinirek metal baspaldaqtar men arbalardy almastyratyn oramaldy oılap tabý kerýenderge shólder men asýlardy májbúrleýdi ońaı etti. Bul kezde túrikter Shyǵys pen Batys arasynda deldal rólin atqardy. Bul baılanys Jibek joly negizinde ǵana emes, sonymen qatar shekaralyq memlekettermen jan-jaqty ekonomıkalyq, saıası, mádenı, áskerı, halyqaralyq jáne basqa da baılanystar negizinde júzege asyryldy.

Mádenıet - bul ár etnıkalyq topqa tán ómirdi uıymdastyrý tásili. Adamdar qaı qoǵamǵa jatatynyna qaramastan, evolúsıa prosesinde árdaıym jetilýge umtyldy, bul kóshpendiler men shopandarǵa da tán. Qazirgi zamanǵy tarıh kóshpeli halyqtardyń qalyptasý ýaqyty týraly óte túsiniksiz túsinikterge ıe. Dıqanshylardan aıyrmashylyǵy, malshylar qorǵandardan basqa, ózderinen keıin az qaldy, biraq bizdiń mádenıettiń bastaýy, árıne, qarabaıyr bolyp tabylady. Mysaly, neandertaldyqtar óz týystaryn jerleý kezinde ólgenderdi qyzyl josamen sebip, kıiz úıdiń alǵashqy qarabaıyr analogtaryn, dóńgelek pishindegi kúrdeli turǵyn úıler salyp, jylqy etin jedi. Turǵyn úıdiń dóńgelek formasy eń kóne bolyp sanalady. Tildi adamzattyń sanaly ónertabysy dep ataýǵa bolmaıdy, biraq ol myńdaǵan jyldar boıy jetildirilip keledi jáne oılaý men qurylymdyq tolyqtyǵymen baılanysty mádenıettiń bóligi retinde qarastyrylýy kerek. Nomadtardyń jetilýge umtylysy olardyń tiliniń qalyptasýyna áser etti.

Túrki tilderiniń turaqtylyǵy men saqtalýy burynnan belgili, ol agglútınasıanyń negizine alynǵan. Adamzatqa ultaralyq qarym-qatynastyń jasandy tili (esperanto) qajet bolǵan kezde, ol shekteýli tamyrlardan turatyn túrki modeli boıynsha quryldy, onda sóz qurýshy jurnaqtar negizgi ról atqarady. Skıf halyqtarynyń ómiriniń ejelgi geograftarynyń alǵashqy sıpattamalary mal sharýashylyǵy halyqtarynyń ómiriniń turaqtylyǵy men konservatızminiń mysaly bolyp tabylady, ol 20 ǵasyrlar boıy olardyń urpaqtarynda az ózgerdi. Biraq malshylar máńgilikke at ústinde uıyqtady dep oılaý kúlkili bolar edi. Olar sonymen qatar shopannyń ómir saltyn jetildirdi, dala men taý bókterindegi kóshpeli ómir saltyna beıimdelip, óz ómirlerin jáne basqalaryn uıymdastyrdy. Kóshpeli jáne jartylaı kóshpeli halyqtardyń ómiri jıi qonys aýdarýǵa ákeletin jaıylymdyq jerlerdiń jaǵdaıymen tyǵyz baılanysty boldy. Buǵan jaz ben men qystaý kiredi. Kóshpeli halyqtardyń kórnekti ónertabystary kıiz úı men arba bolyp tabylady. Birinshi ǵasyrdyń basynda kıiz úı qazirgi ǵylym turǵysynan eýropalyqtardyń shıki jartylaı jerlerinen góri yńǵaıly jáne jyly boldy. Olar tez bólshektelip jınaldy jáne alys qashyqtyqqa tasymaldaýǵa yńǵaıly boldy.  Kıiz úıler syǵymdalǵan júnnen jasalǵan. Ony tek jazyq,  kún shýaǵy mol túsetin jerge ornatqan. Esikteri shyǵysqa qarap, kıiz úıler kádimgi kún saǵatyna uqsady.

 Kóptegen ortaǵasyrlyq jáne qazirgi zamanǵy avtorlar túrkitildes halyqtar arasynda ózindik monoteısik din-táńirlik bar ekenin atap ótti. Bul dinı júıe bizdiń dáýirimizge deıin Eýrazıa kóshpeli qoǵamynyń jer qoınaýynda paıda bolǵan jáne búginde ıslamǵa syrtqy baılanǵanyna qaramastan, qazaqtardyń sanasynda óz pozısıasyn saqtap keledi.

Túrkilerdiń ıdeıalary boıynsha jer men sý, ormandar men taýlarda kóptegen rýhtar ómir súrgen, olar mezgil-mezgil qurbandardy qorlaýǵa májbúr boldy. Ańyz boıynsha, ólgenderdiń jany qonys aýdarǵan álemde ólim qudaıy jáne jer áleminiń bıleýshisi Erlık basqardy.

Qaıtys bolǵan túrkiler ejelgi Táńirlik ǵuryp boıynsha jerlendi. Derekkózderde jerleý rásiminiń sıpattamasy saqtalǵan: qabir kıiz úıdegi gúlge qoıyldy. Birqatar kıiz úılerde qoılar men jylqylar qurbandyqqa shalyndy. Kıiz úıdi sheńber boıymen jeti ret aınalyp ótip, ata-analar kirer aldynda tyrnaǵan saıyn, qalǵandary jylady. Belgilengen kúni olar marqumnyń máıitimen jylqylardy, kıimderdi jáne tynysh jerde turǵan zattardy órtedi. Jınalǵan kúldi óz ýaqytynda kishireıtedi: eger ol kóktemde nemese jazda qaıtys bolsa, ol aǵashtardyń shópteri men japyraqtary ólgenshe, kúzde nemese qysta qaıtsa, jazdyń kelýin kútti. Sodan keıin kúl zıratqa jerlendi.

Jerleý rásiminen keıin tastar qoıylyp, eskertkish kolonna ornatyldy. Tastardyń sany tiri kezinde qaıtys bolǵan adamdardyń sanyna baılanysty boldy. Sodan keıin olar postqa ákelingen janýarlardyń basyn ilip qoıdy. Ýaqyt óte kele jerleý rásimderi ózgerip, ólgender topyraqtan nemese tastan jasalǵan ıambalar men qorǵandarǵa kómile bastady.

Túrkilerdiń yqpaly zor bolǵany sonshalyq, qaǵanat qulaǵannan keıin de "túrki" degen ataý joǵalyp ketken joq. Arabtar Soǵdynyń soltústiginde barlyq kóshpendilerdi osylaı ataı bastady jáne olar bul ataýdy maqtanyshpen qabyldady. Bolashaqta bul termın tildik otbasynyń belgisi boldy. Ejelgi túrkiler saq jáne ǵun zamanynda pisip-jetilgen dala mádenıetiniń bastalýyn barynsha aıqyn júzege asyrdy.

Ýaqyt óte kele Qazaqstan halqynyń dinı kózqarastarynda aıtarlyqtaı ózgerister boldy. Kóshpeli malshylar ejelgi túrki Táńiri, Jer, Sý, Umaı dinderin ustanýdy jalǵastyrdy, biraq jańa din-ıslam otyryqshy – eginshilik aýdandarda tarala bastady. VI-IX ǵǵ.ózderiniń nanymdarymen qatar Ortalyq Azıa men Shyǵys Túrkistannyń túrki tildes halyqtary arasynda basqa órkenıetter-býddızm, manıheıızm, hrıstıandyq qurǵan dinı júıeler keń taraldy.  V-XII ǵǵ. Qazaqstandy mekendegen halyqtardyń mádenıeti Saq-Ǵun kezeńiniń mádenıetiniń tabıǵı jalǵasy boldy jáne óz kezeginde jalpy álemdik órkenıet kontekstinde damı otyryp, qazaq halqynyń mádenıeti úshin irgetas boldy.

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti, «fılosofıa jáne saıasattaný» fakúlteti, «dintaný men mádenıettaný» kafedrasy, «mádenıettaný» mamandyǵynyń 3-kýrs stýdenti Sharafýtdınova Anel

---