InfoHub Logo

Eń aldymen «Modernızm» uǵymyna toqtalyp ótsek, modernızmge ne tán? Sana aǵymy; Joǵalǵan urpaq taqyryby; Uly depressıa, Birinshi dúnıejúzilik soǵys áseri. "Joǵalǵan urpaq" uǵymy Parıjde ómir súrgen amerıkandyq modernızmniń ókili Gertrýda Steınge tıesili. Bul Termın Birinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde eseıip, keıinnen óz ornyn taba almaǵan, álemge kóńili qalǵan jastardy sıpattaıdy; Formamen eksperımentter. Syzyqtyqtyń ornyna fragmentasıa paıda bolady-keıbir bólikter bir-birimen baılanysty emes. Modernızm- ıtalán tilinen aýdarǵanda «zamanaýı aǵym» bul on toǵyzynshy ǵasyr aıaǵy men jıyrmasynshy ǵasyr ortasyn qamtıtyn ónerdegi dástúrli prınsıpterden bas tartyp, jańashyldyq pen erkindik alyp kelgen baǵyt. Tar maǵynasynda modernızm ónerdegi baǵytty bildiredi. Iaǵnı, sáýlet, ádebıet, keskindeme, mýzyka. Eń alǵash paıda bolǵanda sáýlet óneri men sánge áser etip, kúlli Eýropaǵa tanyldy. Jáne ár elde ózindik ataýy bar. Mysaly, ıtalándyqtar «bostandyq stıli» deıdi, avstrıalyqtar-sessıon, nemis halqy-úgendstıl. Al keń maǵynasynda bul aǵymdy avangardtyq dep ataýǵa bolady. Biraq, eki baǵyt bir-birine uqsaǵanymen, olardy shatastyrmaý kerek. Ekeýi de jańa,erekshe zat jasaýǵa tyrysqanymen, modernızm jańany tek kórkemdik retinde usyndy. Modernızm de, avangardızm de mádenıettiń realızmnen alystap, ónerdiń óz táýelsizdigin jarıalaýy boldy. Al, tarıhı turǵydan sıpattaıtyn bolsam, modernızm baǵyty negizinen, birinshi dúnıejúzilik soǵysqa jaýap retinde,reaksıa retinde qalyptasqan.

Postmodernızm-bul ónerdegi baǵyt qana emes-bul adamnyń dúnıetanymynyń kórinisi, aqyl-oı jaǵdaıy. Postmodernızm-bul ózińdi bildirý tásili. Bul stıldiń negizgi erekshelikteri-realızmge qarsy turý, normalardy qabyldamaý, daıyn formalardy qoldaný, sondaı-aq ıronıa. Postmodernızm modernızmge qarsy turýdyń tásili retinde paıda boldy.

Áıgili jazýshy Ýmberto Eko "Raýshan órisindegi jazbalarda" kez-kelgen dáýirdiń ózindik postmodernızmi bar dep jazdy... ár dáýir (realızm) bir kezderi daǵdarys shegine jetedi. Ótken shaq adamǵa aýyr salmaq salady. Tarıhı avangard (modernızm) ótkennen bas tartqysy keledi... Avangard ótkendi buzady, deformasıalaıdy jáne munymen toqtamaı, keskindi joıady, abstraksıaǵa, taza kenepke jetedi. Biraq Avangardtyń (modernızmniń) odan ári baratyn jeri bolmaǵan kezde shek bar. Sodan keıin ony postmedernızm almastyrady: ótkendi joıý múmkin emes bolǵandyqtan, ony qaıta qarastyrý kerek: ıronıalyq, ańǵaldyq joq. Bodrıllard sıaqty synshylar postmoderndik damý fılosofıany better men sımýlárlarǵa, ónerdegi rýhanı transendenttiliktiń nyshandarynan bastap, postmoderndik kıchke, jalpyǵa birdeı materıaldyq ústirtdikke, maǵynasyz sensasıaǵa, tereńsiz ómirge ákeletinin atap ótti.[1]

Bir kezderi postmodern modernızmdi almastyryp, ony jeńýge tyrysyp, oǵan qarama-qarsy shyqqan bolatyn. Búgingi tańda postmodernǵa ne sáıkes kelmeıdi jáne qazir ony jeńýdi talap etedi? Eń bastysy, postmoderndik ıronıa, oıyn, sımýlárlar taýsyldy. Postmodern shynaıylyqtyń jetispeýshiligin týdyrdy. Ol jeke tájirıbe men shynaıy sezimderdi qunsyzdandyrdy, maǵynalar men qundylyqtardyń mańyzdylyǵyn azaıtty. Ózgertý týraly ótinish-bul postmodern týdyrǵan apatıaǵa nemese nıgılızmge boı aldyrmaý áreketi. Sonymen qatar, postmodernızm teń maǵynaly nárse usyna almady. Álem postmodernnen shyǵýdyń jolyn izdeıdi, adamdar men elderdi biriktiretin ıdeıalardy izdeıdi, ortaq emes, biriktiretin qundylyqtar men maqsattardy belgileıdi.

Jańa dáýirdiń bastalýy 2001 jyldyń 11 qyrkúıeginde belgilendi. Ony belgileý úshin kóptegen termınder usynylǵan (postpostmodern, postpostmodernızm, gıpermodernızm, metamodern, álternatıvti, dıdjımodernızm, psevdomodernızm,avto-modernızm) jáne onyń mánin túsinýge kóptegen áreketter jasaldy. Biz "metamodern" termınine toqtalamyz, onda "meta" (grek tilinen. arasynda, arqyly) basqa kúıge kóshýdi, jańa nársege aınalýdy, shekten shyǵýdy bildiredi. Sonymen qatar,"meta" aralyqty basa kórsetedi. Sonymen, Platon metaxis qarama-qarsy eki uǵymnyń arasynda terbelis pen bir mezgilde bolady, jáne dál osy maǵynada metamodernızm termınin golandıalyq mádenıettanýshylar T.Vermúlen men R. Van der Akker usynǵan. Metamodern-bul modernızm men postmodernızmniń arasynda bolý ǵana emes, olardy biriktirýge tyrysý, biraq sıntez arqyly emes, olardyń arasyndaǵy qozǵalys. T. Vermúlen men R. Van der Akker metamodernızmge tán terbelis týraly aıtady: "ontologıalyq turǵydan alǵanda, metamodernızm modernızm men postmodern arasynda ózgeredi. Ol modernızmniń ynta-jigeri men postmoderndik mazaqtyń, úmit pen melanholıanyń, qarapaıymdylyq pen habardarlyqtyń, empatıa men apatıanyń, birlik pen kóptiktiń, tutastyq pen bólinýdiń, aıqyndyq pen túsiniksizdiktiń arasynda ózgeredi. Árıne, alǵa-artqa serpilip, metamodern modernızm men postmodern arasyndaǵy qaıshylyqtardy jeńýge tyrysady". Qarama-qaıshylyqtar arasyndaǵy terbelister maıatnıktiń beınesin týdyrady. Bul metamodernniń basty qasıeti-qozǵalys, ártúrli, biraq teń, kóptegen múmkindikterdi tańdaý. Metamodern óziniń ıerarhıasymen, belgilengen bıliktiń kúshimen, ıdeologıalarmen, tańdaý quqyǵyn bermeıtin nasıhatpen jáne postmodernniń ıronıalyǵymen, óziniń teriske shyǵarýynda, modeldeýinde jáne oıynynda shynaıy, baısaldy oryn qaldyrmaǵan barlyq nárseni mazaq etýge tyrysady.  Metamodern olardy saqtaý kezinde eki shekten shyǵýǵa múmkindik beredi, biraq ózara táýeldiliksiz. Osylaısha, ol áli kúnge deıin belgili ıronıamen baılanysty qubylystardy anyqtaıdy jáne baısaldy, shynaıy qarym-qatynasqa laıyq qazirgi jaǵdaıdy baǵalaıdy.

Metamodern formalary áli belgisiz. Bir nárse anyq - eger modernızm ózgerister men daǵdarystardy teris nárse dep sanasa jáne postmodernıstik qoǵam úshin daǵdarys jaǵdaıynda ómir súrý jaǵymsyz, biraq tanys nárse bolsa, onda metamodernızmniń ózi ózgeristerdi, ótpeli jaǵdaılardy, daǵdarystyq kúıden, belgisizdikten maǵynalarǵa kóshýdi izdeıdi jáne ony jasaıdy. Metamodern modern men postmodernnen ózine qajet nárseni alady. Eń bastysy, metamodern bizdi kútpegen jerden tarıhqa, dástúrge, kóshpendilerdiń qundylyqtaryna baǵyttaıdy (bul týraly - bólek) jáne keńirek, orta ǵasyrlarmen baılanysty kórsetedi.

Eger postmoderndik ıronıa modernızmniń aýyrlyǵyna reaksıa bolsa, onda postıronıa– bul postmodernniń absýrdtyǵyna jaýap. Eger postmodern baıypty qabyldaýǵa bolmaıtyn nárseni kórsetse, onda postıronıa keleke-mazaqsyz baıypty qabyldanýy kerek nársege nazar aýdarady. Postıronıa absýrdty, qısynsyz, jalǵan qabyldaýdan bas tartady, sonymen birge adam úshin mańyzdy nárselerge, shynaıylyqqa, maǵynalarǵa, shyndyqqa baıypty qaraıdy. Postıronıa metamodernniń mańyzdy domınanty retinde "jańa shynaıylyqty" ashady. Bul ózine, aınalasyndaǵy adamdarǵa jáne álemge degen shynaıy kózqarasty bildiredi. Bul degenimiz, basqa adamdardyń rólderi men modelderin synap kórýdiń qajeti joq; belgili bir úlgiler men stereotıpterge sáıkes kelýdiń, tıptik, jappaı bolýdyń qajeti joq. Shynaıy bolý-óziń bolý. "Jańa shynaıylyqty" túsinýge, mysaly, zamanaýı otandyq shoý-bıznes juldyzdaryn Dımash pen Imanbekti salystyrý kómektesedi. Atalǵan jastardyń aıyrmashylyǵy nede? Olar «juldyz» bolý ataǵyna qyzyqpaǵandar, ıakı, olar tek ózindik ónerlerin pash etýdiń arqasynda tanylǵandar. Dımash, Imanbek, Aısultan Seıitov, Qýanysh Beısekov jáne t.b. shoý-bıznestiń kóptegen tulǵalary  aıasynda erekshelenedi jáne bul kózge kórinbeıdi. Atalǵan jastar qazirdiń ózinde paradıgmada, metamodern ıdeıasynda.

Búgingi tańda áleýmettik jeliler kez – kelgen adamǵa kópshiliktiń yqylasyn tartýǵa múmkindik beredi, al onyń basty joly-qazirgi álemge qajet nárseni berý: shynaıylyq. Rýhanılyqqa, shynaıylyqqa degen qajettilik qazirgi álemniń tereń tehnologıalyq deńgeıine, adamdardyń tabıǵı álemnen bólinýine baılanysty bolýy múmkin. Qazirgi adam óz sezimderin, emosıalaryn, moraldyq densaýlyǵyn qur bosqa ketirgisi kelmeıdi. Jaqynda ol óziniń fızıkalyq densaýlyǵyna jol bergisi kelmedi jáne kásibı qyzmet aıasynda fızıkalyq jumys isteý qajettiligin joǵaltyp, fızıkalyq belsendilikti arttyrdy. Sportpen shuǵyldaný, salaýatty ómir salty qazirgi qoǵam ómirindegi mańyzdy trendke aınaldy. Endi rýhanı "formany" qaıtarý kezegi keldi: sezimder, emosıalar, shynaıylyq. Metamodern dál etıkalyq domınantpen sıpattalady. Metamodernniń túbegeıli mańyzdy etıkalyq quramdas bóligi onyń etıkalyq maqsattaryn anyqtaıdy. Demek, moral máselelerine, shynaıy qarym-qatynasqa, álemge, ekologıaǵa, qajettilikteri joǵary adamdarǵa jáne t.b. Metamodern ózekti máselelerge jaýap beredi, qoǵamnyń jaǵdaıyna áser etýge tyrysady, jańa maǵynalar týǵyzady, álemdi alǵa jyljytady.

Táýelsiz Qazaqstan óneriniń ınovasıalary osy kúnge deıin ádette modernızm nemese postmodernızm turǵysynan qarastyrylatyn, biraq qazirgi kezde biz zamanaýı mádenıetti jańa paradıgma turǵysynan zertteýimiz kerek. Qazaqstannyń beıneleý ónerindegi ınovasıalardy zerdeleý táýelsiz Qazaqstannyń kóptegen shyǵarmashylyq jumystarynda kórinis tabatyn "metamodernızm" jańa paradıgmasy turǵysynan qazirgi zamanǵy sýretshilerdiń shyǵarmashylyq ómirbaıanynyń erekshelikterin ǵana emes, mádenı-tarıhı kontekstti de eskere otyryp, olardyń shyǵarmashylyǵyn taldaý kezinde múmkin bolady. "Metamodernızm" negizgi uǵymy "osıllásıa" nemese terbelis retinde qarastyrylady. Táýelsiz Qazaqstan ónerindegi jańa esimderdi zertteı otyryp, kóptegen eńbekterde metamodernızmge tán osıllásıa uǵymy bar ekenin túsinýge bolady. Ásirese Arman Saın, Medına Bazarǵalıeva, Ánýar Músirepov, Tahır Iahárov sıaqty jas tulǵalardyń shyǵarmashylyǵynda. Olardyń ishinde Ambujerba búrkenshik atymen tanymal Tahır Ahmerovtyń jumysyn atap ótýge bolady, onyń eńbekterinde metamodernızmniń, ıaǵnı osıllásıanyń jarqyn belgileri baıqalady. Bul uǵym onyń eńbekterinde ańǵaldyq formalarymen Eleýli mánmátinder týraly aıtatyndyǵynda kórinedi, bul týraly horsemilk onlaın-jýrnalynyń táýelsiz kýratory jáne baspageri Anvar Músirepov jazady "onyń qarapaıym jáne jeńil qımyldary, shynaıy jáne tipti ańǵaldyq sújetteri muqıat qaraǵan kezde Qazaqstanda qazirgi zamanǵy ónerdiń qalyptasqan meınstrımine qarsylyqqa qatysty áldeqaıda kúrdeli qaqtyǵysty qamtıdy". Internet álemdi qabyldaýdy jáne ónerdi túsiný men qabyldaýǵa degen kózqarasty tolyǵymen ózgertti, bul bizge jelidegi shaǵyn oryndaýshylyq áreketter arqyly qarym-qatynastyń jańa tásilderin berdi. Qazirgi ýaqytta Óner ózin-ózi kórsetý jáne eksperıment jasaý úshin sheksiz múmkindikter beretin shyǵarmalardyń ıdeıalyq sandyq keńistigimen ózara árekettesý (oryndaý) retinde qabyldanady. Qazirgi ýaqytta Qaznette belsendi jas sýretshiler az emes, mysaly, ARTBAT FEST jobasynyń qatysýshylary Arman Seın, Anvar Músirepov, Medına Bazarǵalıeva jáne Nazıra Karımova Ortalyq Azıanyń zamanaýı óneri týraly óz saıtyn iske qosty, joba aǵylshyn tilinen aýdarǵanda "jylqy súti" degendi bildiretin "Horsemilk" ataýymen atalǵan. Bul ataýdyń ıronıalyǵy-tanymal "qymyz" rýnetiniń ınternet-memberinen alynǵan, bul mem-kúlkili sýretterde sheber jasyrylǵan, túrki mádenıeti men qymyz úshin ıronıalyq tańdaný bolyp tabylady.

Metamoderndi táýelsiz paradıgma retinde alǵash ret 1995 jyly Nırmala Devı metamodern dáýirinde — modernızm men postmodernızmniń osaldyqtaryn ashatyn jáne olardy joıýdy usynǵan mádenı jáne rýhanı manıfeste aıtqan: aqyl-oı, tepe-teńdik jáne ishki qaıta qurý. Metamodernızm-bul modernızmniń tamyryna ený. Osyǵan uqsas dárejede Devı dáýiriniń" metamodern dáýiri " metamodernızm paradıgmasynyń teorıasy men praktıkasy qazir boljanǵannan ózgeshe bolady dep boljaıdy. Osy dáýirdegi adamdar bir ýaqytta Postmodernızm bostandyǵyn sezinip, jeke tulǵany qalyptastyrýdyń ózindik jolyn tańdaı alady. Metamodernızm-bul ádebıette, ónerde jáne mádenıette jańa paradıgmany bildiretin sımvol. Etıkalyq qaǵıdat ústemdik etetin paradıgma túpnusqalyqty izdeýmen jáne bolmystyń mánin anyqtaýmen baılanysty, bul fragmenttelgen "men" maǵynanyń jańa formalaryna enýge múmkindik beredi. Metamodernızmniń sonymen qatar, taǵy bir jańa mádenı paradıgma qalyptastyrýdaǵy kórinisi- ol, qazirgi tańda adamdardyń óziniń psıhologıalyq densaýlyǵyna, ishki jan-dúnıesine basa nazar aýdarýynda. Kúndelikti ómirde áleýmettik jelilerden baıqaıtynymyzdaı psıhologıalyq kanaldardyń, medıtasıa jasaýǵa shaqyratyn kontentterdiń, «human design» termıniniń kún sanap artýy.  Sonymen qatar «Child free» fenomeni týraly aıta ketkim keledi. Ne sebepti ol metamodernızmniń bir kórinisi bola alady? Chaıldfrı ıaǵnı, óz erkimen bala tárbıesinen bos bolý. Bul qazirgi tańdaǵy sýbmádenıettiń bir túri sonymen qatar óz aldyna jeke ıdeologıa. Eń alǵash fenomen retinde AQSHta qalyptasqan. Qazirgi tańda medıa quraldarynyń arqasynda álemge bul ıdeologıa keń taralýda. Ne sebepten bul ıdeologıa qazirgi tańda aktýaldy? degen suraq týyndaýy múmkin, bul suraqqa bylaı dep jaýap berse bolady: birinshiden, joǵaryda atalyp ketkendeı qazir adam eń aldymen óziniń psıhologıalyq jaǵdaıyn,erkindigin oılaıdy. Iaǵnı, bar ómirin tek ózine arnap, eshqandaıda jaýapkershiliksiz ótkizgisi keledi. Ekinshiden, materıaldy jaǵynan balany ósirip-jetildire almaıtyndyǵyna senimdi bolǵan jaǵdaıda, jáne de bala tárbıesimen aınalysýǵa kúsh-jigeri jetpeıtindigin sezingen jaǵdaıda sanaly túrde osy ıdeologıany ustanady. Bul da bir, metamodernızm kórinisi. Sebebi, jańa mádenı paradıgma qalyptastyrýda. Biraq ta, árıne bizdiń mentalıtetke keler bolsaq, mádenıetimizge jat fenomen.

Postmodernızm kezeńi aıaqtaldy, al bizdiń belsendi dınamıkalyq kúıimiz qazirgi ýaqytta "Metamodernızm" uǵymyn túsindirip, asha alady. Sheteldikterdiń ınovasıalyq termınderiniń kómegimen mundaı taldaý Qazaqstannyń ózekti óneriniń qazirgi qubylystaryna túsinik beredi. Tutastaı alǵanda, bul bizdiń óńirde jáne odan ári ónertanýda qazirgi zamanǵy ónerdi damytý úshin mańyzdy proses, bul álemdik mádenı arena mánmátininde bolyp jatqan qubylystardy joqqa shyǵara almaıtyn kezde, jahandaný kezinde bizdiń mádenıetimizdi damytý úshin qajet. Álem HH ǵasyrdyń ınersıasynan alystap, tez ózgerýde. Metamodernızm týraly bilý kerek eń bastysy — bul postmodernızmge reaksıa retinde paıda boldy. Bir kezderi postmodernızm modernızmge reaksıa bolǵan sıaqty. Sondyqtan ony maıatnıkpen salystyrady — bir jaǵynan fanatıkalyq ıdealızmnen bas tartý, ekinshi jaǵynan nıgılızm men skeptısızm bar.

Qorytyndylaı kele, metamodernızm- ózgerýge degen umtylystyń saldary emes: ol qoǵamnyń ózgeriske umtylmaýyna qorǵanysh reaksıasy retinde paıda boldy. Eger biz bul aǵymdardy mádenı dızaın turǵysynan qarastyratyn bolsaq, onda metamodernızmdi postmodernızmniń damýynyń eń joǵary satysy dep ataýǵa bolady. Metamodernızm qundylyqtardyń qarapaıym quldyraýymen jáne áleýmettik degradasıamen túsindirilgen mádenı qurylystyń odan ári jetildirilgen nusqasyna aınaldy. Metamodern-bul jeke tulǵa bolý tásili. Biraq postmoderndik taqyryptan aıyrmashylyǵy, metamodernıstik tulǵa jalpy shyndyqtyń bir bóligin quraıdy. Metamodernde adamdar mádenıettiń tolyqtyǵyn ashady, óıtkeni barlyq mýzykany, ádebıetti, oıyndar men fılmderdi ıronıasyz qabyldaýǵa bolady, óıtkeni metamodernde joǵary jáne tómen dep bólý joq, bári de teń sondyqtan, ár element mańyzdy.

ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti, fılosofıa jáne saıasattaný fakúlteti, dintaný jáne mádenıettaný kafedrasy, mádenıettaný bilim berý baǵdarlamasynyń 3 kýrs stýdenti Almahanova Nazerke,

Author: Almakhanova Nazerke

Óndiristik tájirbıe jetekshisi: Esbolova M.A.

---