InfoHub Logo

Qyzyl jebe. II kitap

Qyzyl jebe. III kitap

Qyzyl jebe. IV kitap

Qyzyl jebe. V kitap

«RYSQUL»

roman

Dáýirdiń Qyzyl Jebesi Turar Rysqulovqa eskertkish.

Avtor

I

Túrme ákimshiligi aılamyzdy asyrdyq dep oılady.

Arystan men jolbarysty bir torǵa qamap qoısań birin-biri talap, aqyry ekeýi de talmaýsyrap, ózinen-ózi júnjip qurıdy. Ásirese bir kameraǵa qazaqpen qatar orysty otyrǵyzý Prıhodko myrzanyń oıynsha, arystan men jolbarystyń yryldasýynan da zoryraq janjalǵa aparyp soqsa kerek edi...

Gýbernator fon Táýbe birde qalanyń ıgi jaqsylaryn shaqyryp qonaqasy bergeni bar. Sonda gýbernatordyń bir aıtqany Prıhodkonyń esinde myqtap saqtalyp qalǵan.

— Myrzalar, dúnıedegi eń qysqa áńgimeni bilesizder me? — dep edi fon Taýbe, — nebary toǵyz-aq sózden turady.

Eshkim de bilmeıtin bolyp shyqty. Sonda kitapqumar gýbernator óziniń kóp oqyp, kóp biletinin taǵy bir tanytyp, mártebesi asa túsetinin sezip bylaı dedi:

— Eki adam, bir jolbarys.

Bir adam, bir jolbarys.

Jolbarys.

Myrzalar jelkesin qasydy. Kóbisi túsinbeı dal. Gýbernator qarqyldap kúldi.

— Myrzalar-aý, eki adam birimen-biri aıqasyp, aqyry bireýi ólmeı me? Al jalǵyz qalǵan adamdy jolbarys jep qoıady ǵoı.

Zıaly qaýym gýbernatordyń bilimdiligine tań qalǵan bolyp, tańdaı qaǵysyp, syńǵyr-syńǵyr hrýstal bokaldar soǵysyp, joǵary mártebeli fon Taýbeniń densaýlyǵyna dep, túregep turyp shampan ishken.

Prıhodkonyń esebi boıynsha, Rysqul men Bronnıkov birin biri jep qoıýy kerek. Sonda jolbarystyń rólinde ózi qalmaqshy.

Biraq birneshe kún ótti: eki tutqynnyń arasynan janjal shyǵa qoıǵan joq. Birde shydaı almaı kameraǵa Prıhodko myrzanyń ózi keldi.

— Jaǵdaıyń qalaı, Bronnıkov?

Bronnıkov bul suraqtyń syryn túsine qoıdy.

— Jaǵdaıdyń nesin suraısyz, Prıhodko myrza. Myń qandala men bir qazaqtyń talaýyna tastadyńyz meni. Shydam jeter emes.

Baıqaıdy, Prıhodko rıza. Túrme bastyq degenmen keńpeıil kóringisi kelip:

— Qandaı tilegińiz bar? — dep surady.

— Tilegim, shyraǵdan bergizseńiz eken.

— Bere almaımyz. Zıandy kitaptar oqýyńyz múmkin.

— Eger «Bıblıa» zıandy kitap bolsa, qoıdyq, — dep Bronnıkov te qarsylaspady. Tek dorbadan julym-julym kitapty shyǵaryp alyp, syrtyn sıpalap qoıdy. Prıhodko shynnan "Bıblıa" ma eken dep kitapqa qolyn soza berdi.

Túrme bastyq kitapty ashyp kep qalyp edi, ashylǵan jeri tórtinshi taraýdyń basy eken: «Adam-ata men Haýa-ana juptasqan soń, Haýa-ana Qabyl atty ul tapty... Sodan keıin Abyldy týdy"... — degen sózderge kózi tústi.

— Bul jóıt dininiń kitaby ǵoı. Siz orys bolǵandyqtan pravoslavıe shirkeýiniń qasıetti kitaby «Evangelıeni» oqýyńyz kerek emes pe? — dep qaldy Prıhodko Bronnıkovke renjigendeı.

— Prıhodko myrza, «Evangelıe» degenimiz «Bıblıanyń» jańarǵan nusqasy ǵoı. Negizi bir.

— Sonda qalaı, Bronnıkov, túsinbeımin. Siz ǵoı pravoslav shirkeýi batasyn bergen aq patshaǵa qarsysyz. Sóıte tura dinı kitap oqısyz, túsiniksiz, jumbaq.

— A, men múmkin, bul kitapty durystap taǵy oqyp shyqsam, qatemdi túsinermin, — dep qaldy Bronnıkov.

— Múmkin, múmkin, — dedi Prıhodko sener-senbesin bilmeı. — Jaraıdy, shyraǵdan bergizeıin. Siz kitaptyń mánin álgi kishkene balaǵa da túsindirińiz.

Prıhodko Turardy shoqyndyrýǵa nıet qylǵaly qashan. Sol oıyn iske asyrýdyń bir oraıy osy sıaqty da kórindi.

* * *

Prıhodko myrza shyn dindar kisi edi. Onyń tabynatyn eki qudireti bar: biri zań, biri din. Óz úıiniń tórinde eki sýret ilýli turady: biri — Iısýs Hrıstos, biri Nıkolaı II. Jeksenbi saıyn Kafedraldy soborǵa ony kúımemen Turar alyp barar edi. Myrzasy soborǵa kirip, qudaıǵa qulshylyq yqylas bildirip qaıta shyqqansha, atshy bala dalada kútip turýy kerek qoı. Jóni solaı ǵoı. Al myrzasy aıtady:

— Týrarka, aıda júr, sen de. Attarǵa eshkim tımeıdi. Aǵashqa baılaı sal. Júr, kóresiń, qyzyq.

Qońyraýlar kúńgirleıdi. Qaqpanyń aldynda kileń bir qara kıingen kempirler, aqsaq-toqsaq, áz soqyrlar qaz-qatar alaqan jaıyp, qaıyr-sadaqa surap turady. Prıhodko myrza olardyń jaıýly alaqandaryna usaq tıyn-teben tastaıdy. Qaıyrshylardyń keıbiri túńke qalbyr tosady. Tastaǵan aqsha shyldyr etip, túńkege túsedi. Myrzanyń sońynan erip kele jatqan Turardan da birdeńe dámetedi qaıyrshylar.

— Qudaı saǵan uzaq ómir bersin, myrza bala, — dep sybyrlasady.

Turar qysylady. Tastaıtyn tıyn onda joq.

— Qudaı seni bále-jaladan saqtasyn, myrza bala, — dep áldekim onyń qolynan súımek bolady.

Turar odan beter qysylady.

Qaıyrshylar úshin adamnyń násili joq, aqshań bolsa boldy. «Myna qara bala neǵyp júr munda?» — demeıdi. Prıhodko syndy tóreniń janynda kele jatqan soń tegin bolmaǵany, dep oılaıdy.

— Qudaı saǵan mol baqyt, zor dáreje bersin, myrza bala!

Kúmbez astyndaǵy mys qońyraýlar syńsıdy. Sobordyń ishinen júregińdi julyp ákete jazdap, hor daýysy kúńirenip shyǵady.

Sobordy aınaldyra otyrǵyzylǵan qarakók emen aǵashtarǵa deıin myna qulshylyqtyń qudiretti zaryna uıyp, olar da táńirge tabynǵysy kelgendeı muńaıa múlgip, hor daýysyn ishterinen qaıtalap, japyraqtary kúbirlesip turady.

Sobor baspaldaǵyna kóterilerde Prıhodko myrza bas kıimin qolyna alyp, shoqyna bastaıdy.

Erkek ataýlynyń bári bas kıimderin qolyna alyp, keýdelerine qysyp, bastary jerge jetkenshe ıilip, bar ynty-shyntasymen shoqynyp jatyr. Prıhodko myrza kóziniń qıyǵymen Turardyń qulyn jarǵaǵynan tigilgen dóńgelek telpegine qarap qoıady. Basqanyń bári jalańbas, óziniń ǵana telpekpen turǵany esine túsip ketip Turar sasady. Oń qoly ózinen-ózi bas kıimge sozyla beredi. Muny baıqaǵan Prıhodko quptaǵan belgi retinde basyn ızep, túsin jylytady.

Turar sonda da myna jalbarynyp, julqyna qulshylyq uryp jatqan topqa sińise almaı turǵanyn sezedi. Ózgeler daýyl japyrǵan qoǵadaı jyǵylyp, bir ıilip, bir turyp, tynymsyz shoqynyp jatqanda, miz baqpaı siresip qalǵan Turar ǵana. Prıhodko sol kóz qıyǵymen oǵan qaıta-qaıta qaraı beredi. «Sen de shoqyn!» degen belgi ekenin túsinip, Turardyń tula boıy túrshigedi. Biraq shoqynýǵa qoly kóterilmeıdi. Qoly qol emes, qorǵasyn sıaqty, zorlasań da kóteriler emes.

Minbeden saqaly beline túsken epıskoptyń daýysy — qudaıdyń óz daýysyndaı qudiretti estiledi. Dál tórde eki qoly eki jaqqa kerilip, basy keýdesine salbyrap ketken, azap shekken kisiniń sýreti kózdi eriksiz tartady. Ózi aryq, eki aıaǵy salbyrap, tek súldesi saýdyrap qalǵan. Bul beısharany nege kerip tastaǵan? Bul Turar úshin jumbaq.

Sobor ishi ózge bir bóten dúnıe, óń emes, tús sıaqty. Aınala balaýyz shyraǵdandar jaǵylǵan. Qabyrǵalar qaz-qatar sýretterge toly. Epıskop azynap tur, hor ara-arasynda zarlap qoıa beredi. Saı-súıekti syrqyratyp, júregińdi eljiretken pármendi áser áldeqaıda, bul pánı dúnıeniń áýre-sarsańynan, kúıbiń-kúıki tirshiliginen alystap, aspanǵa sharyqtatyp, jumaq jazırasyn elestetkendeı.

Prıhodkonyń kóz qıyǵy ǵana arqańdy aıaz qaryǵandaı yzǵar shasha bastaǵan. Turar onyń ne talap etip turǵanyn sezedi, biraq qozǵala almaıdy. Tórdegi kerilgen adam-sýrettiń kózqarasy da sýyq. Ózgelerge emes, dál ózine qadalyp, aıyptap turǵandaı kórinedi. Turar qashqysy keledi. Ón boıynan sýyq ter saýlap barady. Ókpesi qysylyp, demi tarylyp, ózimen ózi arpalystan jany muryn ushyna kelgendeı azaptandy.

Sobordaǵy jurttyń bári qudaıyna quldyq uryp, árkim óz ótinishin ishteı aıtyp, shaǵynyp-jalbarynyp jatqanda, Turar jaltaqtap jan-jaǵyna qaraıdy. Ózin ár buryshtan ańdyp júrgen Saımasaıdyń adamdary qazir de sobordyń bir jerinen syǵalap qarap turǵandaı kórinedi. Soborda shoqynǵandar arasynda turǵanyn kórse, saımasaılyqtar:

— Rysqul qaraqshynyń balasy shoqynyp ketipti, shirkeýden kórdik, — dep jer dúnıege jarıa eter edi.

Osyny oılaýy muń eken, Turar burynǵydan beter degbirsizdenip, tura qashqysy keldi. Prıhodkodan qorqady, kerýli adamnyń kózqarasynan qorqady. «Nege kerip tastaǵan?» Ákesi Rysquldyń Saımasaılar baılap tastap, jabyla sabaǵanda bir sátke basy osylaısha salbyrap qalyp edi. Turardyń sýretke tesile qarap qalǵanyn kópten baıqap turǵan Prıhodko:

— Iısýs Hrıstos. Qudiretti qudaı, — dedi.

«Qudaıdyń ózi osyndaı qorlyqqa ushyrasa, ózge jurt ne bolmaq? Túıeni jel shaıqasa, eshkini aspannan izde — degen osy da».

— Myrza, men attarǵa bara tursam qaıtedi?! Asaý nemelerdi bireý-mireý úrkitip júre me? — dep sybyrlady Turar. Prıhodko burylmastan:

— Bara ber! — dep zildene kúńk etti.

Turar adamdardyń ara-arasyn zyta kep jóneldi. Qara jamylǵan bir kempir ashýly kózimen ata qarap:

— Ýh, basýrman, nehrıst! — dep ysyldap qaldy.

Turardyń bul ketisine kórmede turǵan qudaı da, onyń áýlıe apostoldary da, minbedegi epıskop ta, sobor toly dindarlar da rıza emes sıaqty kórindi. Tek sobordan shyǵa kelgende tabaldyryqtan bastap, qaqpaǵa deıin tizilip turǵan qaıyrshylar ǵana oǵan telmire qol sozyp, bastaryn ıip, ádetten aınymaı tur. Tabaldyryqtan qaqpaǵa deıin jeli baılam jer Turarǵa qyl kópirdiń ústindeı, tozaq otynyń arasyndaı sezilgen. Qaltasynda yrymǵa qara baqyry joq, ózi jalshy baladan da qaıyr-sadaqa dámetetin jandar bolady eken. Qudaıdyń óz úıinde munshama qaıyrshylyq bolar dep kim oılaǵan?!

* * *

Arystannyń emirenýi ózinshe. Tipti týǵan balasyna meıiri túskenniń ózinde túr ashýly sıaqty kórinedi. Bireýdiń erkeletkenin kóteretini de, kótermeıtini de belgisiz. Jalynan sıpasań kúdireıe túsedi.

Bronnıkovke Rysquldyń ishi kópke deıin jylymaı qoıǵan. Biraq osy bir orysty balasy jaqsy kórip ketken soń, birte-birte muzdaı júrek jibıin dedi.

Ábden syralǵy bolyp, senim artqan soń, bir kúni Rysqul Bronnıkovke:

— Áı, Eskendir, óstip jata beremiz be? Qashsaq qaıtedi? — dedi.

Endi Bronnıkov seziktenetin sıaqty. «Túrmeniń alpaýyttarynyń tuzaǵy emes pe eken? Meni arandatpaqshy-aý, sirá?!»

— Qaıtip? — bu da syr tartpaq bolyp.

— Sen kóp biletin bálesin ǵoı. Aılasyn tap.

— Aıla-amal joq, — Bronnıkov kameranyń ishin kózimen tintip shyǵyp. Bir aýyq temir qursaýly terezege qadalyp qaldy. — Múmkin emes. Bolat ara kerek. Ol bizde joq: ana bilekteı temirdi syndyra almaısyń. Mynaý bolsa tas. — Bronnıkov jalpaq alaqanymen sýyq sur qabyrǵany sıpalap qoıdy.

Temir esiktiń kózdeı tesiginiń qaqpaǵy kóterilip, ar jaqtan nadzırateldiń jalǵyz janary oqtaýly myltyqtaı sýyq qadaldy.

Nadzırateldiń jalǵyz kózi sónip qalǵandaı taıyp ketti de, qaqpaq qaıta jabyldy.

— Ittiń ıisshili-aı, — dedi Rysqul. — Dereý seze qoıýyn qarashy. Bizdiń sózimizdi oǵan jetkizip turatyn saıtany bar ma, nemene... Osy ekeýmiz ótirik tóbelessek qaıtedi, a? Sonda álgi ıt asyǵyp esik ashady. Áı-shaıǵa keltirmeı aýzyn basyp, dambalyn basyna kıgizip, esikten-aq shyǵyp ketpeımiz be?

— Múmkin emes, — Bronnıkov basyn shaıqap. — Bular ol aılany áldeqashan esepke alyp qoıǵan. Bireý ishke kirgende, ekinshisi syrtta ańdyp turady.

— Sen bilmeısiń ǵoı, men bir ret bul túrmeden qashyp shyqqam, — dedi Rysqul tyrtyǵy kóp taqyr basyn alaqanymen asyqpaı sıpalap. — Myna bas ne kórmegen bas. O, sondaǵy bostandyq-aı! Týra bes kún bostandyqta boldym. Qashyp júrdim. Úıde bir kún de túnegen joqpyn. Belimdi bir sheshken emespin. Tarǵyl tas tósek, qara tas jastyq boldy. Biraq sonyń ózi qus mamyqtaı edi-aý, qaıran!..

— Dál osy túrmede me? Qashan? — dedi Bronnıkov tań qalyp.

— Dál osy túrme. Biraq kamera basqa edi. Qysh tam bolatyn. Byltyr jaz ótip bara jatqan shama ǵoı.

— Onda nege ustalyp júrsiń?

— E, Eskendir tamyr, ol kóp áńgime...

— Túrme ishinde ekeýmizge áńgimeden basqa ne ermek bar?

Rysqul eski qalpaǵyn basyna kıedi. Eski qalpaqty kımeı turyp, uzaq áńgime bastamaıdy. Sodan soń temir qursaýly bıik terezege qaraıdy. Terezeden túk kórinbeıdi. Biraq jaryq dúnıeniń elesi bar tereze Rysquldyń jazýly turǵan kitaby sıaqty. Alǵashqy ret túrmege túsýiniń jaıy qalaı edi?

Rysqul qursaýly terezeden medet tilegendeı ishinen áldeneni kúbirlep baryp, kúmbirlep sóz bastaıdy. Peterborlyq Aleksandr Bronnıkov túrmede jatyp-aq qazaq dalasynyń taý-tasyn kezip ketedi...

II

Ahat ata balanyń tamyryn bir sát ustap, únsiz qalǵan. Qunystana júresinen otyryp, basyn irge jaqqa buryp, kózin shart jumyp alǵan. Qartaıǵanda qas ta aǵarady eken, jalbyraǵan býryl qas jumýly kózin kólegeılep tur.

Shaǵyn jer úıdiń ishi tym-tyrys, ala kóleńke. Tek jalǵyz terezeniń quraq kózin bir kók shybyn túrtkilep, shyǵarǵa tesik tappaı, yzyńdap mazany alyp barady. Jaıshylyqta elenbes edi, myna syn sátte kók shybynnyń jantalasa yzyńdaýy úıdegilerge jaısyz tıdi.

Jer kepeniń tóbesin kóterip turǵan jalǵyz qary — jýan belaǵash. Onyń da yrsıǵan jaryǵy bar. Belaǵashqa eki búıirinen butalmaǵan shybyqtar salynǵan. Úıdiń ishki tóbesi sylanbaǵan. Jertóleniń ortasyna jaqqan ottyń jalyny men tútininen úıdiń tóbesi ábden jyltyrap ystalǵan. Tóbedegi tútin tartar jalǵyz qýyrdyń aýzynan súńgiler salbyraıdy. Belaǵashty ustap turǵan jalǵyz tireýge ár jerinen shege qaǵylyp, qaıys-júgen, qamshy, orama qyl arqan, bir deste adyraspan ilingen. Rysquldyń jalań qabat kóne shekpeni men eski kıiz qalpaǵy da sonda.

Bosaǵada qotyr qabyrǵaǵa arqasyn súıep, júresinen otyrǵan alpamsa kisi mazasyz kók shybyn jaqqa atyryla bir qarap qaldy. Eger shybyn ornynda adam bolsa myna bir almas qylyshtaı jarq ete qalǵan qaharly kózden záresi zár túbine keter edi. Biraq shybyn degen maqulyqqa adamnyń kózqarasy áser etpeıdi: kók shybyn zarlaǵanyn qoımaı, jaman áınekti sabalaı berdi.

Alpamsa tulǵa bosaǵadan atyp turyp, basyndaǵy kıiz qalpaǵy men terezedegi shybyndy salyp qalaıyn dep bir oqtaldy da, táýip atanyń kóńilin bólmeıin dep qaıta sap boldy.

Qos tulymshaǵyn shýda jippen túıgen, kekili jelpildegen kishkene qyz aıran quıǵan aıaqqa qolyn soza berip, dúńke ıneliktiń baýlyǵyn syldyratyp alyp edi, baǵanadan beri betin qyryn berip, tizesin qushaqtap únsiz otyrǵan ádemishe kelinshek álgimizdiń jalańash top-tolyq baltyrynan shymshyp aldy. Qyz bala ne daýystap jylaryn da bilmeı, ne ákesine aryz ǵyp aıtaryn da bilmeı aýzy kemseńdegen, aıranǵa sozǵan qoly erbıgen kúıinde taqyr jerde otyrdy da qaldy.

Osy úıdegi jalǵyz alasa aǵash tósektiń ústinde jatqan aýrý bala qaryndasy Túımetaıdyń túrin kórip kúlip jibere jazdady. Biraq kúlýge shamasy kelmeı, qan-sólsiz, kógeristeý erni sál ǵana jybyr etti. Alasa tósekten salbyraǵan aryq qolyn qońqaq muryn táýip shal áli ustap otyr. Top-tolyq, qarýly bala endi qaýqarsyz súlde-súıek bop qalǵan. Qaratory óńi qazir bop-boz. Kóziniń aınalasyna kógeris kóleńkesi túsken. Buryn támpekteý murny endi erekshe sopaıyp, ebedeısiz kórinedi. Janarynda ushqyn bar eken. Kók kóleńkeli ajal qansha tóńirektese de sol ushkyndy óshire almapty. Kári táýip jumýly kóz ben salbyraǵan qasynyń arasynan sony kórip otyr. Kári táýiptiń ańǵarympaz kózi balanyń sheke tamyrynyń búlkilinen-aq bar jaǵdaıdy paıymdaǵan. Al endi qolyn ustap tamyr basyp otyrǵany, myna óz aýzyn ańdyǵan ata-ananyń kóńili úshin, ári dese emniń túrin aıtýǵa ýaqyt utyp, oılanyp almaqshy.

Tósek tartyp jatqan aýrý bala — anaý otyrǵan alpamsa keýdeli Rysquldyń jar degende jalǵyz uly Turar edi. Jatqanyna jarty aıdan asty, aýzyna sý tamyzyp, áke-sheshe qasynan bir eli ketpeı otyrǵanyna da jarty aıdan asty. Áýeli onyń naýqasyn eshkim elegen joq. Júzi synyq, oıynǵa zaýqy joq salǵyrt tartyp bir-eki kún júrgende, úlkender ony jaı tumaý-sumaý shyǵar degen de qoıǵan.

Ógeı sheshesi İzbaısha:

— Kún ótip ketken shyǵar, ómiri bala bolyp, til alyp, taqıasyn kıip júrgendi bilmeıdi, — dedi.

— Iá, ol taqıasyn taqıa telpek oınap jyrtyp qoıǵan, — qaryndasy Túımetaı. Al ákesi Rysqul balany basynan sıpap qana qoıǵan. Sonda áke jazǵan seziktenip te qalyp edi: balanyń basy shashyna deıin ysyp tur eken. Kóntek alaqany sony sezgen. Kópti kórgen alaqan óz sezigin bildirip-aq baqqan. Ákeniń alaqany-aı deseńshi! Sol alaqan aıalap ósirgen balada arman bar ma?

Rysqul jamanǵa joryǵysy kelmedi. Kún tıse — tıgen shyǵar, — dedi de qoıdy. Al Turardyń óńi solǵan gúldeı sýala berdi. Keshke jaqyn tysqa dáretke shyqqan bala úıge qaıtyp kirgende, tabaldyryqtan attaı bere qulap qaldy. Keshki as-sýdyń qamynda júrgen İzbaıshanyń:

— Oıbaı! — degen daýysy shyǵyp ketti. Júgirip baryp, balanyń basyn súıedi. Daýystap syrtta júrgen kúıeýin shaqyrdy. Jaıshylyqta aǵasynyń árbir aǵat qımylyn ańdyp, bala minezben bir muqatyp qalatyn Túımetaı da qazir oqys shoshynyp, tulymy seksıip, jylarman bop tur edi. Jaman daýystan júregi dir etken áke úıge baryssha bir-aq atylyp kirdi de, balasynyń álpetinen ishteı seskenip qaldy. Biraq syr bermeı, sabyr saqtap, Turardy jerden kóterip aparyp, alasa aǵash tósekke jatqyzdy.

Mine, sol jatqannan áli turǵan joq. Rysqul qatarynan úsh-tórt túndi uıqysyz ótkizdi. Erni kezerip, kúıip-janyp bara jatqan balanyń aýzyna sý tamyzyp otyrdy. Bolys aýylynan Ákrám molda kelip, úshkirgen boldy. Biraq syńaıy aýrýdy endi adam sanatyna qospaıtyndaı. Qoshtasarda Rysqulǵa:

— E, batyr, eshteńe etpes. Súzek eken. Árýaq-qudaı qoldasa, eshteńe etpes, eshteńe etpes, — dep júzi taıqyp, úıden asyǵys shyǵyp ketken.

Dúnıeniń burańdaǵan qısyq-qısyq jolynda mańdaıyna barmaqtaı baq quralmaǵan Rysqul úshin bul jalǵannyń bar qyzyǵy osy balalary edi: Turary men Túımetaıy. Jer ortasyna taıanǵanda kórgen jaryq sáýleleri. Ekeýi kóziniń eki janaryndaı. Bulardan burynǵy beısharalarǵa bul fánıden uzaq dám-tuz buıyrmaǵan.

Sóıtip júrgende kórgen Turary ǵoı, Turar degen atynyń ózine áke baıǵus bar úmitin artyp edi. Endi sonyń ózin eseıip, es bilip qalǵanda ajal-quzǵyn aınaldyryp, tuzaǵyn talsha moıynǵa aıaýsyz tastap tur. Namaz oqymas, oraza tutpas Rysqul endi sasyp, amalsyz Allaǵa syıyndy. Aq paıǵambardyń, sábılerdiń piri Umaı-ananyń esimderin ishinen áldeneshe ret atady. Báıdibek babasyna, Domalaq atanǵan Nurılá anasyna syıyndy. Endi osydan bala ońalyp, qudaı qýat berse, Túlkibas-Jýalydaǵy týǵan jerge bir qaıyrylyp, Qarataý qoınynda, Bala-Bógen boıynda turǵan Báıdibek babasy men Domalaq anasynyń kúmbezine baryp bas ıip, tájim etýge ant berdi. Aldaqashan jer tompaıtyp qalǵan Jylqyaıdar ákesin, Berdiqul aǵasyn esine aldy. Solardyń basyna baryp quran oqytqyzbasam ba dedi. Qý tirliktiń tálkeginde júrip, olardy eske alyp, quran túsirtpegenine keshirim surady, — Turar urpaǵyń edi ǵoı, meıirimińdi sal, — dep Jylqyaıdar ákesiniń, Sálik babasynyń árýaǵyna jalbaryndy.

Turardyń qatty qulaǵanyna İzbaısha da qınalyp, ýaıym jep, aýrý balanyń asty-ústine túsip, yqylasyn salyp-aq baqty. Tósekten tura almaı býyn-býyny quryǵan dardaı balanyń zárin tosyp alyp, aınalyp-tolǵanyp-aq júr. Sóıtse de qurǵyr, ógeı sheshe ózegi Rysquldaı órtene qoıǵan joq. Nardaı Rysqul az kúnniń ishinde azyp-tozyp, kádimgideı shógip qalǵan. İzbaısha janashyr bolǵanmen, jankúıer bola alǵan joq. «Táńiriniń isi, alamyn dese de ózi biledi, qoıamyn dese de ózi biledi. Adamnyń jany — Allanyń amanaty, qashan qaıtyp alýy óziniń yqtıary» — dep júrdi ishinen. Pendeshilik qoı, jas kelinshek Turardan Rysquldy qyzǵanyp ta qalýshy edi. Kúıeýi óz ulynyń jolynda sadaǵasy ketkisi kelip turatyn. Shyǵarǵa jany bólek, áıtpese Turar degende basqa dúnıeniń bárin talaq qylýǵa daıyn. Bar yqylasy balasyna aýyp, jas kelinshekke keıde kerenaý qarap ketýshi edi. Tegi sol Turarǵa bola İzbaıshaǵa bir ret qol jumsaǵany da bar. Onyń ústine ul bala İzbaıshanyń ógeı sheshe ekenin biledi. Óziniń týǵan sheshesi Qalıpa marqum emis-emis bolsa da esinde. Al Túımetaı týǵan anasyn bilmeıdi. Sondyqtan da İzbaıshaǵa baýyr basyp, jalqy týǵan tusaqqa teligen jetim qozydaı tez ıis alysyp ketken. Turar bolsa «jetim qozy tasbaýyr, túńiler de otyǵar» degenniń kerinde edi. Ol shesheden jetim ekenin anyq ańǵarǵan. Anda-sanda Qalıpanyń qart ákesi Mamyrbaı shal kelgende baýyryna tyǵylatyny sondyqtan. Naǵashy atamnyń aýylyna baram dep ákesin mazalaı beretini de tegin emes. Mamyrbaı shal da botasy baılaýda qalǵan ingendeı eńkildep qaıta aınalyp, Besaǵashtaǵy Rysqul úıine kele beretin. Jıyrma úıli Taý-SHilmembet aýyly bul Mamyrbaıdyń qyzy tiri kúninde bir kórinbeı, Qalıpa marqum bolǵan soń kók sholaǵyn tepeńdetip qaıta-qaıta kelgishtegenine qaıran qalysqan. Mamyrbaı kishkentaı Turardy kórgende jastaıynan jer jastanǵan Qalıpany kórgendeı bolatynyn, Turar seksendegi Mamyrbaıdyń baýyryna basyn tyqqanda murnyna anasynyń ısi keletinin Taý-SHilmembettikter bile bermeıtin.

«Myna Janystyń jaman shaly neǵyp baýyrmal bola qaldy», — dep bostan-bosqa dal bolar edi.

Al Mamyrbaı oılaıdy:

«Balaǵa ákeniń jaqyndyǵy jezdedeı-aq», — dep.

Biraq qatelesedi, árıne. Qaıynatasyna minezi shálkes kórinetin Rysqul Turarǵa jaqyndyǵy jezdedeı-aq bolǵan joq. Onsyz Rysqulǵa ómir mánsiz-maǵynasyz.

«Balaǵa ákeniń jaqyndyǵy jezdedeı-aq» — depti bireý. Ony kópshilik qaǵyp alyp, qaıtalap aıtyp júredi. Sirá, júzdegen jyldar qaıtalaǵan shyǵar. Endeshe shynashaqtaı shyndyqtyń bar bolǵany da. Ómirde kókek qus sıaqtylar az ba? Kóringen úıme tezektiń túbine jumyrtqa salyp, balapan basyp, balasyna qaramaı ketetin qaılabas tarǵyl kókek keıin qulaǵan tamnyń dýalynda jaǵy tynbaı zarlap otyrady.

Rysquldyń tabıǵaty tarǵyl kókekten basqalaý. Qazir tarǵyl tastyń tasasynan taýeshki ańdyǵan mergendeı, táýip atanyń qas-qabaǵynan kóz almaı otyr. Balanyń bar taǵdyry endi osy Ahattyń qolynda sıaqty, onyń aýzynan shyǵar sózge zaryǵyp otyr. Bir sát Turarǵa kózi túsip edi, bala ózine tesile qarap jatyr eken. Rysquldyń tula boıy shym ete qaldy. Sonda ol Turar ózi óle ketse, myna áke kúlli álemniń adamdary jıylyp arshı almas qalyń qaıǵyda qalatynyn oılap, ýaıymdap jatqanyn aıtpaı sezdi.

Áke men balanyń arasynda únsiz uǵynys, tilsiz mahabbat, jipsiz jalǵanǵan júrekter baryn osy jaı ańdatar edi. Jasyna jetpeı kózine oı tuńǵıyǵy uıalaǵan jádigerdi qý qudaı kóp kórmese eken, mańdaıymdy taıqıtyp, sorymdy soradaı aǵyzyp ketpese eken dep, Rysqul ishteı shyryldady.

Mamyrbaı Rysquldyń alaman, albyrt minezin unata bermeıdi. Jasy egde tartqansha ornyǵyp, orta túsip, jýası qoımaǵany unamaıdy. Osynsha taqyr kedeı bolǵany, anda da, munda da syıyspaı júrgeni qý minezinen dep oılaıdy. «Kúshtimenen kúrespe, myqtymenen tirespe» degen burynǵylar. Shamań kelmeıtin bolǵan soń qur tyrashtanyp ne kerek, odan da aqyryn júrip, anyq basyp, quba tóbel qý tirshilikte bireýden ilgeri, bireýden keıin degendeı, bala-shaǵańdy asyra. Adyr bolǵanyńmen iri bolmasań — bári beker. Bárinen de osy Rysquldyń Qalıpany eleń-alańda qolynan tartyp áketkeni Mamyrbaı shaldyń kári kókireginen shemen bolyp ketpeıdi-aq. Shal da bolsa Túlkibas-Jýalydan aýyp kelgen Shymyrdyń bir tenteginiń qorlyǵyna kónbek emes edi. Qalıpa marqum:

— Jókeme aıtyńdar. Óz yqtıarymmen shyqtym. Shataq shyǵaryp, uıatqa qalmasyn, — dep sóz salypty degen soń baryp Mamyrbaı óz shyntaǵyn ózi tisteı almaı qapa bop qalǵan.

Kók shybyn biraz úni óship, jym-jyrt bolǵan soń qaıtadan bezildeı bastady. Quraq terezeni tesip shyǵýǵa myń jylda da shamasy jetpes, biraq shynyny soqqylap, yzyńdaǵanyn qoımaıdy. Dalaǵa, keń dúnıege shyǵýǵa degen qushtarlyq qystaǵan bir maqulyq.

Ahat sonda jalbyr qasyn jalp etkizip, kózin ashyp aldy. Kóz janary jaıdary, jumsaq eken, árbir qımylyn andyp otyrǵan Rysquldyń ishi jylyp qaldy. Táýip óz qulaǵy aýyr bolǵan soń jurttyń bári sańyraý dep oılaı ma eken, jaryqtyq, áıteýir:

— Rysqul! A! Rysqul! — dep aıqaı saldy. — Arýaq-qudaı qoldaǵan eken, balań bir qaterden qalypty. Qatty kelgen eken, álgi súzekti aıtam. Endi eshteńe etpeıdi. Beti beri qarady. Túıiri bar tamaq ishkizbeı qoıa tur. Un qýyryp, suıyq bylamyq ber jáne aıtarym taba alsań, qara qoıdyń qaljasy kerek. Tek maıyn alǵan sorpasyn ǵana ishkiz. Qudaı qalasa, jigitiń jazylyp ketedi.

Ahat ornynan turyp, taıaǵyna súıenip, búksheńdeı basyp esikke bettedi. Shyǵyp bara jatyp, artyna burylyp. — Álgi qara qoıdyń qaljasyn umytpa, — dedi.

Lezde qara qoıdyń qamy ýaıymdatqan Rysqul táýip aǵasyna raqmet aıtýdy da umytyp ketip edi.

— Aıtpaqshy, adyraspan tutatyp, kún qyzyly batqanda balany úıdiń syrtyna alyp shyǵyp, qubylaǵa qaratyp, shashyratqynyń qaınaǵan sýymen ushyqta, — dedi táýip qaıta burylyp.

* * *

Tyshqan murnyn qanata almas. Tyshqaq laǵy da joq. Jóndi jýyndy tımegen soń Jeltaban da zorman aýlap, kúni boıy taý bókterlep úıden bezip ketti. Taý demekshi...

Rysqul dál qazir qulja atyp alatyndaı, asyǵa basyp dalaǵa shyqty. Aınymas dosyndaı keýdesin aıqara ashyp Talǵar tur eken. Iá, Talǵarǵa kóterilmegeli de kóp ýaqyt bolyp qalypty. Byltyr Peterbordan kelgen oqymysty orysty ertip shyqqannan keıin qaıtyp, Talǵar belýaryna kóterilgen emes.

O da bir óte shyqqan kúnder eken. Orystardyń ishinen, ásirese ulyqtarynyń ishinen ondaı myń bolǵyr ońdysyn buryn kórgen joq. Metreı, ıa, Metreı edi ǵoı aty. Talǵardyń bıik shyńdaryna jol taýyp alyp shyqqany úshin Rysqulǵa kóp kúmis aqsha berip, Rysqul úıi sonda bıtin bir tógip qalyp edi.

Sol orys keterinde:

— Eger qysylsań, habarla, — dep edi.

«Jaǵdaıymdy aıtyp, hat jazǵyzsam ba eken?» — dep te bir oılady Rysqul. — Biraq sonaý jer túbindegi bir kórgen orystan qara qoıdyń pulyn surap, alaqan jaıǵanym qalaı bolady? Odan da myltyq alyp, taý kezip kelgenim durys shyǵar. Júrgenge jórgem iliner degen. Kıik semirgen kez...»

Talǵardyń basynda ushpa bult tur. Esh adam balasy basyp kórmegen shyńdaryna Rysqul men ol ertken Peterbor orysy Metreı shyqqan Talǵar. Dúnıeniń tóbesine sonda kóterilgen. Dúnıeniń asqaqtyǵyn sonda kórgen. «Uly taýǵa shyqqan bar ma, ular etin jegen bar ma?» — degen suraqqa:

— Bar! Ol — Rysqul, — dep jaýap berse bolǵandaı.

Taıqy mańdaı taǵdyrdyń degenine amal joq. Rysqul endi, Saımasaıǵa baryp, aldyn taǵy kórmekshi. Myrzaǵa qur qol barý ylaıyqsyz. Tabylsa, taýdan bir teke atyp, sony tartý etpekshi. Bolystyń áýestigi joq, eshki etine onyń qatyndary da jerik emes. Jıyrmaǵa shyǵyp qalǵan soqtaldaı balasy qumar. Kıiktiń asyǵyna qumar. Tebindep murty shyqqansha tasyrańdap asyq oınaıdy. Qolynda kıiktiń asyǵy júrse, kóktegi kúnnen shylym tutatqandaı tańqıyp máz bolady. Balasynyń ózge qurby-qurdastarynan aıbyny asyp júrgenin Saımasaı da unatady. Rysqul jaýyǵyp ketse de, onyń qolynan taýteke tartýyn qabyldap alar edi. Mergen soǵan senedi.

Saımasaıdyń osy Qaldybek degen balasyna ekiqabat kezinde báıbishesi Bıbisara aıýdyń etine jerik bolyp, bolys ordasynyń oıran botqasy shyqty. Sonda da ájetine jaraǵan Rysqul edi. Adam baspas asqar taýlardan aıý atyp ákelip, báıbisheniń jany qalǵan. Sonda qoshemetshil kóp sáýegeı: «O bolys-eke, báıbisheńiz asqan batyr ul tabatyn boldy», — dep jalpańdasqan. Sóıtken Qaldybek batyr bolmady, aqyly aýystaý dáldir, borkemik boldyr, murynboǵy jyltyńdap asyq oınaýdan basqany ýaıymdamaıtyn osal boldy.

Ańshy jolǵa tań qulanıekten attandy. Taý jolyn tosyrqap qalǵan Sholaq Shabdar Rysquldyń yńǵaıyn tanyǵan soń, Esik ózenin jaǵalaı eski soqpaqpen aıańdaı berdi. Ótken, 1903 jyldyń osyndaı jazynda Rysqul dál osy soqpaqpen Peterbordan kelgen myrzany alyp júrgen. Ataqty geograf, úlken ǵalym Dmıtrıev arnaıy aq patsha ımperıasynyń astanasynan kelip, İle Alataýynyń zańǵar bıigi Talǵar shyńyn zerttemek bolǵanda, oǵan jol kórsetýshi kómekshi kerek edi. Sóıtse búkil Almaty atyrabynan Talǵardyń tasyna eshkim kóterilip kórmegen eken. «Aý, endi kim bar-aý?» — dep ulyq ákimderdiń ózi suraý salǵanda Shyǵys Talǵar bolysynda turatyn Taý-İİİilmembet Rysqul bar degen habar shyǵady. Ulyqtyń tapsyrýymen Saımasaı bolys Peterbordan kelgen ǵalymǵa jolserik ol jol silteýshi etip áıgili ańshy Rysquldy qosyp bergen.

Ǵalym sonda quıǵan qoladaı batyr tulǵaly taý qazaǵyn kórip, kelbetine kóńili tolǵan. Sonymen Dmıtrıev atqa qonǵan. Al Rysquldyń atqa minbeı, tuqyl múıiz, qońyr ógiz erttep mingenin kórip qaıran qalǵan. Sóıtse qońyr ógiz tas qıamen, qıamet qyldaı jolmen júrýge kelgende arǵymaqqa bergisiz eken. Sol joly Rysqul Esik ózeniniń saǵasymen bastap otyryp, oqymystyny İle Alataýynyń zúmiret alqasy Esik kóliniń jaǵasyna alyp shyqqan. Sonda Dmıtrıev:

— Mynandaı ǵajaıypty kórgennen keıin, Talǵar shyńyna shyqpaǵannyń ózinde, meniń maqsatym oryndaldy! — dep Rysquldyń arqasynan qaqqan.

Esik kóldi aınalyp ótken soń alpaýyt Talǵardyń tóskeıi bastalyp, jol qıyndaı berdi. Ósimdiktiń reńi ózgerip, bıik jaılaý jannatyndaǵy jaıqalǵan taý gúlderi ataqty ǵalymdy jaırańdaı qarsy aldy. Dmıtrıev atynan domalap túsip, taý gúlderin teńiz keshkendeı maltyp júrip, kókemaraldy bir sıpap, kıik-otyn bir ıiskep, bir kezde:

— O, edelveıs! — dep aıqaılap jibergen. — Edelveıs jankeshti qaharmen erlerdiń gúli. Seni de kóretin kún bar eken-ay!

Rysqulǵa munyń bári ersi. «Qudaıdyń qý shóbine de óstip tańdanady eken-aý. Ǵalymbysyń degen, erte kúndi kesh qylmaı baratyn shyńyna barmaımyz ba?» — dep qalǵan.

Ǵalym ár shópti sabaǵynan bákimen qıyp alyp, yjdaǵattap dorbaǵa salyp, qoıyn dápterine áldenelerdi jazýmen álek.

— Mynaý edelveıs. Qazaqsha aty ne? — dep suraıdy Rysquldan.

— E, qudaı, kádimgi qargúl ǵoı. Keıde eńlik dep te ataıdy.

— Mynany biz akonıt deımiz, qazaqtar ne deıdi?

— Ol tuqymyń qurǵyr ýqorǵasyn. Mal jemeıdi, jese ólip qalady.

Esik kóldiń jelkesi jelkildegen kókoraı. Qyzyl, jasyl jaıqalǵan gúl. Shúmildik pen botagóz, qaztamaq pen jelaıdar, raýǵash pen aýsha, janargúl men qashqargúl, sarǵaldaq pen qulmaq, dolana men úshqat aralas sansyz shópter attaryn geograf erinbeı ejiktep surap, hattap aldy.

Sol kúni olar Talǵar alqymyndaǵy taǵy bir alqa — Aqkól jaǵasyna jetip, sonda túnep tynystap edi.

Aqkól — Esik kólge qaraǵanda jadaǵaı. Jaǵasynda syzylyp, sylań qaǵyp turǵan sulý shyrsha munda joq. Sýy da jasyl zúmiret emes. Ashań, aqshyl tartyp jatady. Jaǵasy tolǵan tarǵyl tas. Óńkıgen túıetastar Talǵardyń apaıtósinen bir zamanda qulaǵan Esik kól qansha sulý bolǵanmen, ózegine nár berip jatqan Aqkólge qaryzdar. Esik kól qazir jazǵy kún baıyp bara jatqan aqsham mezgilinde tómende, taban astynda qaraýytyp jatyr.

Mezgil shilde ishi bolsa da taý omyraýy saqyldaǵan salqyn. Aqkóldiń aıdyny ashýly. Sondyqtan da bolar, qus balasy kórinbeıdi. Onyń esesine kókteńbil hanbalyq kóp eken, meıman qarmaq salyp, áne-mine degenshe bir shelek balyq ilip aldy. Qaýqyldasyp, daýryǵysyp edi. Qarmaqqa balyq ilingen saıyn ǵalym qatyny ul tapqandaı qýanyp, kartýzyn aspanǵa laqtyrdy.

— «Ǵalymbysyń degen», — dep Rysqul onyń myna tirligin qomsynyp otyrdy. Qansha kedeı bolsa da sýdan balyq súzýdi kásip qylmaǵan qazaqqa bul bala-shaǵanyń qylyǵyndaı kórindi.

Sharshaǵan qońyr ógiz biraz ottaǵan soń árirek baryp yńq etip jata ketti de kózin jumyp kúıis qaıyrýǵa kiristi. Zeńgi babanyń namazy sıaqty onysy.

Rysqul tasjarǵannyń butalaryn, qol tolqyny jaǵaǵa shyǵaryp tastaǵan aqsóńke jınap ot jaqty. Tastan qalap oshaq turǵyzyp, syrty ystalǵan qara sháýgimdi otqa qoıdy. Kókteńbil han balyq jalǵannyń shyryny eken, peterborlyq meıman ekeýi toıa tamaqtanyp aldy. Attar men ógizdi ıt-qus, aıý jaryp ketpesin dep Rysqul jalǵyz aýyz myltyǵyn oqtap janyna qoıdy. Tamyzyq úzilmesin dep taǵy da otyn jınady.

Zańǵar taýdyń keýdesine shyǵyp otyrǵan eki adam mazdap janǵan otqa úńilip qapty. Meıman qazaqsha bilmeıdi, Rysquldyń orysshasy «tvaıa-maıadan» artpaıdy. Tili basqa, dini basqa eki adamǵa ot ortaq. Ot olardyń tilmashy sıaqty. Dúnıede ottan taza nárse joq. Tipti almastyń ózinde, altynnyń ózinde aqaý, kirbiń bolýy múmkin. Al otta aramdyq bolmaıdy.

O basta Dmıtrıevtiń kókiregine kúdik kirgen. Bóten adam, til bilmeıtin, kóp sóılemeıtin syry beımálim bireý. Talǵardaǵy bir orystyń aıtýyna qaraǵanda, naǵyz toqymy keppes qaraqshy kórinedi. Sonda bul meni ańǵar-ańǵar taý ishinde jaıratyp salyp ketip otyrsa ne bolmaq?

Qazir dastarqan basynda dám bóliskennen keıin Rysquldyń jalynǵa qarap tesilip, jalqyn sáýleden ádemi sýret kórgendeı, ıakı bir ǵajaıyp áýen tyńdaǵandaı bozym halin baıqap, oılady: «Joq bundaı adamda bógde pıǵyl bolýy múmkin emes».

Teń artqan tory at pen Dmıtrıev mingen qara at tún qarańǵylyǵynan seskengendeı ishterin tartyp qoıyp, bir-birimen aıqasyp, múlgip tur. Qońyr ógiz kúıis qaıyrýdan zeriger emes. Oqta-tekte kómeıine súıek tyǵylǵandaı túıilip baryp, kúıisin qaıta bastaıdy.

Táýekel túni. Jer túbinen jetip, aspan-taýdyń Talǵar atty shyńynyń qyry-syryn bilmek úshin osynsha azapty sapar shekken Dmıtrıevtiki de erlik. Ǵylym jolynda da tek erlik kerek. Oǵan jol basshy bolyp, tabanyn tasqa tildirip,taý asyp júrgen Rysquldiki de erlik. Muny moıyndaǵan ǵalym keıin óziniń Tashkentte basylyp shyqqan «Talǵar — İle Alataýynyń eń bıik shyńy» atty kitabynda bylaı dep jazar:

«1923 jyly 28 shildede meniń Talǵar shyńyna shyǵýyma týra jıyrma jyl toldy. 1903 jyly 28 shildede men Talǵardyń kúngeı jaǵynda jatqan eń bıik muzartqa shyqtym. Ony men «Bogatyr» dep atadym.

Meniń marshrýtym — Almatynyń shyǵysynda qyryq shaqyrym jerdegi Esik ózeniniń boıyn qýalap otyrdy. Esik ózeni İle Alataýynyń teristiginen aǵady.

Kelesi, 1904 jyly osy marshrýtty profesor Sapojnıkov qaıtalady. Biraq Sapojnıkov bul ózenniń boıymen tek Aqkólge deıin ǵana jetken de keri qaıtqan. Al men bolsam Aqkólden ary taǵy da on-on eki shaqyrym eń qıyn jol júrip ótkenmin.

Biraq 1903 jyly meniń baǵyma qaraı, maǵan jol kórsetýshi bolyp Shyǵys-Talǵar bolysynyń qazaǵy Rysqul Jylqyaıdarov jolyqty. Profesor Sapojnıkovte Rysquldaı jol bastaýshy bolǵan joq.

Bul ózi Shilmembet rýynan shyqqan qarapaıym qazaq edi. Qara sharýa bolsa da, rýhy kúshti, qaıraty mol, qajyrly qazaq. Bul atyrapta odan ótken mergen, İle Alataýyn odan artyq biletin adam bolmaǵan.

Rysqul meni buryn eshbir kartaǵa túsirilmegen qıamet qıyn joldarmen alyp júrip, Talǵardyń tý syrtynan shyǵaryp, Esik ózeniniń bastalatyn kezinen ári alyp bardy. Sonyń arqasynda meniń 1903 jylǵy saıahatym eleýli ǵylymı nátıjelerge ıe boldy. Bul tabystarym úshin men ózimniń jol bastaýshym Rysqulǵa qaryzdarmyn. Onyń meni nebir qıyn quzdardan, jap-jaltyr muzdardan jol taýyp, asqan jiger kúshpen, aıla-eptilikpen alyp júrgenin kórseń.

Talǵar shyńdaryn birinshi zertteýshi ǵalym retinde men Muzart etegindegi Esik ózeniniń saǵasy bastalatyn alqapty Rysqul alqaby dep atap, onyń esimin máńgi qaldyrýǵa ózimniń huqymdy paıdalana otyryp, sheshim qabyldadym. Óıtkeni ǵylym aldynda onyń eńbegi zor».

Bul sózderdi ǵalym jıyrma jyldan keıin jazdy. Al, jıyrma jyl buryn, Aqkól jaǵasynda, túngi ot basynda otyrǵanda ol mundaı sheshimdi ishteı armandaǵan. Sol túni otbasynda Rysqul júresinen shoq kósep otyryp, Muzart taýdyń ózin eljireter muńdy da qaharly ándi yńyldap salyp edi.

Dúnıe qýdym on jasymnan,
Tartady boıym aýyr qorǵasynnan
Sý qoısa arqasyna tógilmeıtin
Tanady o da bir kún jorǵasynan...

— Ne týraly? — dep surady ǵalym.

— Qý tirshilik, qysqa ǵumyr, alystaǵy týǵan jer týraly, — Rysqul.

— Sizdiń týǵan jerińiz Talǵar emes pe?

— Shymkent. Túlkibas esitken! Sonda. Aqsý-Jabaǵyly biledi?

— A-a-a? Aqsý-Jabaǵyly?! Znaıý, znaıý, — ǵalym eki kózi aldyndaǵy shoqtaı jaınaı túsip.

"O qasıetińnen aınalaıyn, Aqsý-Jabaǵyly! Seni Peterbordaǵylar da biledi eken ǵoı», — dep Rysquldyń ishi-baýyry eljirep ketti.

Erteńine Rysqul Dmıtrıevti Talǵardyń eń bıik shyńy — «Bogatyrdiń» jap-jaltyr muzymen alyp júrdi. Bıikten qaraǵanda tómendegi bir qoınaýda jaıylyp júrgen taýeshkiler ap-anyq kórindi.

— Biz kıikterden de bıiktep kettik-aý, — dedi Rysqul.

Joǵarylaǵan saıyn tynys taryla berdi. Ǵalymnyń júrýi qıyndady. Basy aınalyp, kózi qaraýytsa da, ol jantalasyp birdeńelerdi dápterine jaza berdi, jaza berdi.

— Rysqul, — dedi ǵalym entigip, — anaý tabanda kıik jaıylyp júrgen alqap endi seniń esimińmen atalady. Búkil ǵylymı kitaptarǵa ol jerdiń aty Rysqul alqaby bolyp enedi. Esik ózeni sol jerden bastalyp jatyr ǵoı.

— Meniń atym kitapqa jazylatyndaı men qaıbir ǵalym edim? — dep túsinbedi Rysqul.

— Joq, týysqan, sen ǵylymǵa ǵalymnan az eńbek sińirgen joqsyń. Seniń eńbegiń adal.

— Ondaı eńbekti tym bolmasa bir eshki atyp alyp qaıtaıyq — dep Rysqul kóńildenip qaldy. Eńbegin elegendi kim jek kórsin?! Myna orysqa qylǵan qyzmettiń neshe bir kókesindeılerin ol ómir boıy Daýylbaı men Saımasaıǵa san mártebe kórsetti. Káne, olardyń Rysquldy elegeni? Onyń eńbegin baǵalaǵany? Al, myna orys ǵalymyna eki-úsh kún jol kórsetip, birge júrip edi, atyńdy jaǵrafıa tarıhynda qaldyramyn dep otyr.

Sol joly ózi esimdi alqaptan Rysqul taýteke atyp alyp edi.

***

Áne sodan beri týra bir jyl ótti. Rysqul óz alqabyna taǵy kele jatyr. «Rysqul» dep ataǵan soń óziniń jeke menshik jerindeı kóretin sıaqty. Sonan endi óziniń jeke menshik kıiginiń bireýin atyp ap keri qaıtatyndaı.

Biraq joly bolmady. Byltyrǵy molshylyq bıyl qaıtalanbady. Kıik ıisi sezilmeıdi. Sýat basyn toryp kúni boıy jatty, kıik kórinbedi. Kelgen-ketken izderi de eskileý. Jýyq arada sýatqa qulamaǵan sıaqty.

Qona jatyp jol torysa, bálkim qolǵa birdeńe iliger me edi, biraq Turarǵa kóńili alań bola berdi. Qulyny jelide qalǵan bıedeı shydamy ketip, ózinen-ózi áldenege tyqyrshı bastady. «Atasyna nálet, Saımasaıǵa kıik atyp alyp baram dep aıqaılap júrgende, balamnyń hali ne bolady? Qurysyn, keri qaıtaıyn. Jolda qara qoıdyń otarynan bireýin óńgere qaıtarmyn. Azar bolsa Itjekkenge aıdatar».

Sóıtip, myltyǵyn súıretip, tómende tusap qaldyrǵan atyna bet bura bergende, alaqandaı aıýan izine kózi tústi. «Barys!» — dedi, á degende sasyp qalyp, ile tula boıy muzdap júre berdi. Lezde boıyn jıyp, álgi jap-jańa izben biraz júrdi. «Buıyrsa, atyp alsam, teńbil barys terisi bolysqa naǵyz tartý emes pe?».

Mańqıǵan taý, qarly-muzdy shyńdar. Melshıgen tastar. Tirlik bilinbeıdi. «E, ketip qalǵan qý boldy. Kıik izine túsip, qýalap ketken-aý. Báse, kıik sýǵa qulamaı, seskengen eken ǵoı. Barys úrkitken ǵoı».

Tobylǵy tasasynan birdeńe qylań etkendeı boldy. Kózin ýqalap, eles shyǵar dep edi. Qarsy aldynda esik pen tórdeı kerilgen kerbez barys tur eken. Aıylyn jıar emes, «kelseń-kel!» — dep tur.

Aralary tym jaqyn. Barys shyndap bir-aq qarǵysa jetip jatyr. Biraq ol shapshyǵan joq. Sirá, toq bolar. Altyn tústes teńbil júni jylt-jylt etedi. Soǵan qaraǵanda qondy bolar. Onyń ústine jýyrda ǵana túlegen túri bar. Turǵan boıy sultan sheri, naǵyz jaısań.

Barys Rysqulǵa manaýrap biraz qarap turdy. Biraq ańshy myltyǵyn kóterse, oqtan buryn atylatyn shyǵar.

Ańshy áýelide júregi sý ete qalsa da, sasqalaqtaǵan joq ábıir bolǵanda. Eger tura qashsa — qutylmas edi. Barys adamnyń tabanyn kórse boldy — aıbyny asady. Serti solaı desedi.

Rysqul sheriniń kózine tikteı qarap, arbasyp qaldy. Endi kózi taıyp ketse de haýip. Taý men tasta jalǵyz júrgende neler qıyn-qystaý kezeńder bolǵan: aıýmen de alysty, uıalas qasqyrlardyń qamaýynda da qaldy. Biraq sonyń bári myna qıamettiń shıreginen de kelmes edi. Bul syn-synaqtyń kókesi bolar. Bet-aýzyńnyń bir jeri jybyr etip, qoryqqan belgi berseń — barys sadaqsha atylyp bas salǵaly tur. Qansha balýan bolsań da, bul arlanǵa shydas berý ońaı bolmas. Bu sheriń bir soqqanda atan túıeniń belin syndyryp júre beredi.

Tómennen ular qaqylyqtady. Barystyń bir qulaǵy ǵana sál typyrlaǵandaı boldy. Álgi ular taǵy qaqylyqtap alyp, ańǵardyń bergi betinen arǵy betine paryldap ushyp bara jatty. Tóbeden muzart shyń tónip tur. Kómekke keler jan joq. Eger osy jerde Rysqul jazataıym bolsa, izdeıtin kim bar? Ári dese, Talǵardyń bul bıigine odan basqa eshkim kóterilip kórgen emes. Dmıtrıev bolsa alysta. Azǵana mezgil ishinde Rysquldyń basynda neshe qıly oılar jóńkilip ótti. Jazataıym ketse, ıt-qusqa jem bolyp, súıegi shashylyp kómýsiz qalady. Byltyrǵy ǵalym orys alqapqa Rysquldyń atyn berip edi-aý. Áldenege kórinbese netti Rysquldyń alqaby — Rysquldyń qazýsyz molasyna aınalmasa netsin.

Birin-biri arbasqan ǵalamat sekýndtar ótip jatty. Bir kez Rysqul shydaı almaı:

— Áı Sheri — dedi jáı ǵana. — Men saǵan tımeımin. Bar, bara ber.

Barys Rysquldan kózin taıdyryp áketti de, bildirmeı, japyraq, shóp-shalam da sybdyrlatpaı, mamyq ústimen bara jatqandaı mań basyp, aıaqtaryn sylań tastap, sulý músin kete bardy. Endi bir sátte ol qarsydaǵy jarqabaqty qıǵashtaı tartyp joǵary shyńǵa qaraı kóterile berdi. Ne bir tas, ne bir qıyrshyq domalatqan joq. Jarqabaqpen emes, áýemen qalqyp bara jatqandaı. Oq jeter jer.

«Atyp alsam ba eken?» — degen zálim oı Rysquldyń basyn taǵy bir shalyqtap ótti. Artynsha táýbaǵa keldi. «Osynshama seri, sertine márt sultan sherige tý syrtynan urlanyp oq atqanym — ólim bolar» dep oılady Rysqul. Munyń táńirdeı teńbil terisin jamylǵansha Saımasaı laqtyń týlaǵyn nege jamylmaıdy.

***

Arqardan joly bolmasa da, baryspen kezdesip, qan tógispeı ajyrasqanyna Rysqul qýanyp, qam kóńili edáýir jeńileıip, kóterilip qaldy. Álgi barystyń márttigine tánti bolyp, ony óziniń pirindeı kórip, qanattanǵan tárizdi. Qaıdaǵy bir usaq-túıek kúıbiń tirshiliktiń ýaıymyna bola, qyl aıaǵy jaman toqtyshaqqa bola kóńili ala, jany nala bolǵanyna renjip, dúr silkinip, qaıratyna qaıta mindi. «Bóri azyǵy men er azyǵy jolda emes pe táıiri, — Saımasaıdyń bir qara toqtysyn suraýsyz-aq alsam netti? Bolystyń moınynda meniń talaı toqtylyq aqym ketti, men neden sonsha músápirmin, atasyna nálet», — dep Rysqul bolys aýylynyń otary jatqan óriske tike tartty.

«Kójeden basqa asym joq, qudaıdan basqa dosym joq», ózime ózim syıynbasam, maǵan kimniń jany ashyǵan. Bolysqa bir toqty degen qaýynshynyń bir kók túınegindeı emes pe?».

Qara qoıdyń otary Kekilik saıdyń kúngeı qabaǵyndaǵy shyrmaýyq aralas shúıginde shylqyp jatyr eken. Taýdan túsip kele jatqan jalǵyz attyny alystan shalyp turǵan Eraly qoıshy kók esegin «yqylap» ańshynyń aldynan shyqty. Salt atty taıap kelgende Rysqul ekenin tanyp:

— E, bul kim desem, batyrmysyń? Amanbysyń, ákebaı. Úı ishiń, mal-jan aman ba? Ańnan qaıttyń ba? Qanjyǵań maılandy ma?

Jalpaq muryn shubar shal jalpańdap jatyr. Shyn kóńili sol-aq taý ańǵaryndaı ańqyldaq. Biraq álgi aman-saýlyq surasýy kekesindeı estildi. «Qanjyǵań maılandy ma?» — deıdi kórip turyp. Qanjyǵa jylan jalaǵandaı typ-tıpyl emes pe?!

— Ereke, áne bir qunan qoıdy ustap maǵan óńgerte salshy, — dedi ańshy.

Qoıshy «qaljyńy shyǵar» dedi.

— Baıdyń malyn qaıtesiń, batyr, — dep kúlgen bolyp edi, murny burynǵydan beter jaıylyp ketti.

— Aý, Ereke, men shyn aıtyp turmyn.

— E, batyr, jaman aǵańdy qyljaq qylǵyń keledi, á? Jón-jón. Ózimniń qoıym bolsa, sózińnen sadaǵa dep sol qunandy aldyńa atyp urar edim, amal qaısy, amal qaısy, ákebaı?!

— Bolmasa, Ereke, bolysqa aıta bar, bir qoıdy Rysqul tartyp áketti de, menen jábir kórgen bolyp, jylamsyrap bar. Qalǵanyn men ózim kóre jatarmyn. Qazir qoı zárý bolyp tur. Al, aıyp etpe.

Rysqul otardyń shetine jaqyndaı bergende kileń semiz janýar osqyrynyp, jabaıy arqardaı tikshıip, dúr etip úrke qashty.

— Áı, batyr-aý, onyń ne bala qusap, tynysh jatqan maldy úrkitip.

Rysqul endi onyń sózin tyńdap turmaı, atyn tebinip qalyp, shaýyp ótip bara jatyp, bir toqtyny at ústinen ilip alyp, typyrlatyp aldyna óńgerip júre berdi.

— Aıyp etpe, Ereke. Keshir! Bolysqa meni jamanda. Aıamaı jamanda.

— Mynaý jyndanǵan ba? — dep qoıshy kók esegin «yqylaı» berdi...

* * *

Eraly qoıshy Rysqul úıretkendeı, jylaǵan da joq, Rysquldy bolysqa jamandaǵan da joq. Ańshynyń áreketi dóreki, qıanattaý bolsa da: «Rysqul da men sıaqty jarly ǵoı. Qaıteıin, óz shyntaǵyńdy óziń tisteı almaısyń. Ony ustap bergende ne bereke tabamyn. Mundaı ozbyrlyǵy joq edi, zárýliktiń shyrǵalańyna túsken kemtarlyǵy shyǵar», — dep Eraly ótken ýaqıǵa týraly eshkimge tis jarmady.

Biraq aýyldas úıdiń urlyǵy jatpaıdy, qara qoıdy aldyna óńgerip bara jatqan Rysquldy bolys aýylynyń bir jandaıshaby kórip qalyp, myrzasyna dereý jetkizgen. Bolys bul habarǵa mán bermegen boldy. Qoıshyny da qysqan joq. «E, táıiri, sony da sóz dep aıtyp tursyń ba!» — dep qaıta habarshyny jazǵyryp, betin qaıtaryp tastady.

Bul áńgimeniń kýási bolǵandar:

— Apyr-aı, bizdiń myrza tym tekti-aý, keń ǵoı, jaryqtyq. Tuqymbaı bolsa, bir tyshqaq laqqa bola ylań salyp, boǵyn pyshaqtar edi, — dep bolystyń aıdynyn shalqyta tústi.

Sonymen bul áńgime umytylyp ta ketken. Bir kúni bolys tóńirektegi aýyldardy aralap qydyryp qaıtpaq bolyp, atqa qondy.Janyna birer adam ǵana ertti. İshinde Taýbaı starshyn bar. Aýylǵa bolystyń ózi kelse — tegin emes dep túsinetin halyq dúrligińkirep qalǵan. Ne taǵy bir jańa salyq salynady, ne áldekimdi sottap, jazalaıdy. Bolys tegin júrmeıdi.

El kútkendeı bolmady: eshkim jazalanǵan da joq. Jana salyq ta salynǵan joq. Bolys starshynnyń úıinen qymyz ishken soń, tamaǵyna da qaramaı, Taý-SHilmembettiń jataǵyna at basyn burdy. Attyń basyn Rysquldyń lashyǵynyń mańdaıshasyna tirep turyp:

— Rysqul! O, batyr, beri shyǵyp ket, — dep daýystady.

Rysquldan buryn tysqa qasqyr kóz qara tory bala atyp shyǵyp, syrttaǵy attylarǵa baqshıyp qarap turdy da lezde ishke kirip:

— Kóke, bolsańshy, — dedi Turar áldenege bala júregi sýyldap.

— Kim bolsa da óti jarylyp ketpes, kúte turady. Ábirjýshi bolma! — zildene aıtty kókesi.

Rysqul tysqa balasyn erte shyqty. Turar sheginshektep edi: «Júr!» — dedi kókesi.

— O, bolys-eke! Jaı ma! — dep Rysqul at ústindegi Saımasaıǵa qol berdi. Sonan soń Turardy ıtermelep:

— Bolysqa sálem ber, — dedi. Úıdeı úlken Qaldy qyzyl aıǵyrdyń ústindegi bolysqa balanyń sozǵan qoly jetpedi, bolys ta eńkeıe qoımady.

— Á, álgi jaman nemeń be, batyr, — dep bolys balaǵa nazaryn bolar-bolmas qana aýdardy. Sozylǵan qoly aýa qarmap, eleýsiz qalǵanyna yza bolǵan bala, bolystyń mysqyldy dóńgelek júzine, qıyǵyna ájim úıirilip, kúlimsiregen kózine tikshıe qarap qalyp edi, sony sezgen bolys:

«Apyr-aı, bóriniń bóltirigi ákesindeı júrek jutqan bolar-aý», — dep tiksinip qaldy, eriksiz eńkeıip, qolyn usyna berip edi, bala kózinen shoq shashyraǵandaı taǵy bir qarady da burylyp ketti.

Rysqul myrs etip kúldi. Balany aıyptaǵan joq. Onyń bul qylyǵyn ishteı quptap turǵan sıaqty.

— E, bolys-eke, attan tús. Kelip qalypsyń, shaqyryp keltire almaıtyn qadirli qonaqsyń. Lashyq qoı demeseń, bul úıdiń tútini túzý, nıeti adal. Meıman bol.

— Áı, batyr-eke-aı. Men túsken jerge aýyrtpalyq túsedi. Maǵan soıatyn qara qoıdy jep qoıǵan shyǵarsyń.

— E, joq izdep júrmin de, bolys-eke. Báse, neǵyp meni saǵynyp qaldy dep edim-aý. Eralynyń jazyǵy joq. Men tartyp ákettim. Myna bala súzekten turdy. Soǵan qara qoıdyń qaljasy kerek degen soń, aqysy moınymda ketpes, bir toqtyǵa bola mazasyn almaıyn, bolystyń aldyna baryp dep, qoıshydan sálem aıtqanmyn. Aıyp menen... qaryzyńnan qutylarmyn.

— Oı batyr-aı, er moınynda qyl arqan shirimes. Sony qoıshy. Al endi kelgen sharýam, ózińmen ońasha áńgimem bar.

Biri attyly, biri jaıaý, bylaıyraq saı qabaǵyna qaraı aıańdaı berdi.

Bolystyń bul ońasha áńgimesiniń mánisine túsinbegen starshyn men shabarmandar ańtarylyp, Rysquldyń esiginiń aldynda turyp qaldy. Turar bolsa olarǵa bir, saı qabaǵyna qaraı ketken ákesi men bolysqa bir qarap jaltaqtaıdy. Basqa bala bolsa, óz úıime munshama laýazymdy adamdardyń kelgenine maqtanar edi. Turar qaıta ishteı titirkenip tur. Áıteýir, osy kelistiń tegin emes, jaqsylyq emes ekenin áldeqalaı sábı sezimmen ańǵarady.

— Áı, shesheńdi!.. Shesheń qaıda? — at ústinde erigip turǵan Taýbaı starshyn.

— Onyń sheshesinde neń bar? — dep ekinshisi kúldi.

— Munyń sheshesi jas qoı, bilmeýshi me ediń? İzbaısha sulý ǵoı kádimgi. Myna qyzǵalaqtyń óz sheshesi Qalıpa marqum qaıtys bolǵan soń, Rysqul bolystyń yqtıarynsyz qosylǵan Izbaısha ǵoı.

Bala borjyq saryǵa jaýap bergen joq.

— Degenmen, ózi kókjal ǵoı bul kirme. Áıtpese úrerge ıti joq, syǵarǵa bıti joq, kedeı neme, bireýdiń aıttyraıyn dep júrgen İzbaıshasyn qaǵyp ketken joq pa? — dep borjyq sary starshyn tynbady.

Náreste estip tur-aý, shesheden jetim balanyń júregine daq túsedi-aý degen ne, oıyna kirip shyqpaıdy. Astyn-ústin sapyryp tur. Janyndaǵy shabarman:

— «Áı, aýylnaı, qoısańshy. Bala tyńdap tur ǵoı», — deıin dep edi, ákireńbaı nemeden qoryqty. Bir eregisse, qoqyrańdap qoımaıtyn ur da jyqtyń ózi. Bolystyń polıseıi sıaqty, ústinde formasy, myqynynda naǵany joq, áıtpese naǵyz polıseıdiń ózi. Solarǵa elikteıdi.

İzbaısha jortpash Túımetaıdy qolynan jetektep aýyldas otyrǵan Ahat qarıanyń úıine ketip edi. Ahattyń kempiri az aýyl Taý-SHilmembettiń qatyn-qalashyn asarǵa shaqyryp kıiz bastyryp jatqan. Rysqul kepesiniń aldynda bolys bastaǵan bir top attylynyń turǵanyn búkil aýyl kórip otyr. Bári de úıleriniń irgesinen baspalap qaraıdy. Bosqyn bolyp, úreıden úrkek tartqan aýyl «bul qalaı?» — dep úrpıisip qalǵan. Eshkiniń qylshyǵynan buzaýǵa buıda esip otyrǵan jalbyr qas Ahatta, kıiz pisirip, bilekterin sybanǵan qatyndar da, olardyń tasasyna tyǵylǵan balalar da áldebir sumdyqty kútip, demderin ishterinen alyp, qaqqan qazyqtaı sostıyp turysyp qalyp edi.

Shildeniń aptabynda kúzgi jeltoqsannyń qara sýyǵy qaltyratqan júdeý aǵash basyndaǵy selkeý japyraqtaı az aýyl bolystyń záýde nókerletip kelýinen ári-sári.

«Salyq jınap júr me?» — dedi Ahat amaly taýsylyp. — Áldeneden jazyqty bolyp qaldyq pa?»

Ahat — Taý-SHilmembettiń aqsaqaly, aqylgóıi. Túý Túlkibastan aýa kóshkeli, odan ketken qadirli qarıasy. Qý kedeıliktiń buǵalyǵynan qansha bulqynyp qutyla almaı qoısa da, eńsesi túspes, esirik te emes, shap-shaq qana, arshyǵan jumyrtqadaı ádemi shal. Sharýasy shinjáý bolsa da, muntazdaı taza kıinip, appaq saqalyn dóńgelentip kúnde shyrpyp júretin taqýa taqylettes adam. Shoń muryn. Qasy jalbyrap kózine túsip turady. Qysy-jazy qyraý basqan tárizdi. Ony jurt nyshanǵa joryp, Ahatty ózderinshe áýlıedeı kóredi. Táńiriden basqaǵa tabynbaı, basyn taýǵa da, tasqa da uryp júrgen Rysquldyń ózi Ahattyń aıtqanyna taq turady. Ahat ta batyr inisiniń janyn uǵyp, betin jónsiz qaqpaılaı bermes edi.

Ahattyń armany — ebi kelse, elge qaıtý. Kúzdi kúngi jel aıdaǵan qanbaqtaı jıyrma úı Shilmembet Aqsý-Jabaǵylynyń aýyzynan shyǵyp, domalap júrip-júrip, osy Talǵardyń baýyryndaǵy kóp saılardyń birinde tyǵylyp qaldy. Jergilikti halyq bulardy Taý-SHilmembet dep ketti.

Budan otyz-qyryq jyl buryn da sol Túlkibas, Aqsý-Jabaǵylydan bir aýyl qazaq Qoqan handyǵynyń qorlyǵyna shydaı almaı, myna Almaty mańyna kelip, qonys tepken. Olardy Dala-SHilmembet desedi. Olar taýda emes, oıda turady. Áý basta Ahat, Rysquldar sol burynǵy bosqyn týystaryn panalap kelip edi. Biraq, kirmeniń aty — kirme, Dala-SHilmembet keıin kelgen qandastaryna qushaq jaıa alǵan joq. Shyǵys-Talǵar bolysy Rysqul tobyn Dala-SHilmembetke qospaı, taýdyń bir qýysyna — Besaǵash degen jerge oryn tepkizdi.

Egin salyp, jer emip óskender úshin Besaǵash qolaıly da emes edi. Sý shyǵaryp, tary egetin taqıadaı da jazyǵy joq, esektiń arqasyndaı az ǵana kólem. Azyn-aýlaq mal ustap qana kún kórerlik.

Qońyr torpaqty quıryǵynan ustap baǵyp, qalt-qult etip kún keshken Taý-SHilmembet ejelgi mekenine oralǵysy keledi. Týǵan jerdi, qara besikti saǵynady. Ushyp jeter qus emes, qanatsyz halyq. Onyń ústine Daýylbaıdyń qahary áli yzǵarly. Jıyrma úı Sáliktiń búligin kóshire almaıdy. Daýylbaı da ajaldy jan. Dúnıeden ol kóshkende ne ózgeredi? Ornyna kelgen basqa bolys qalaı qarar? Beımálim.

Búkil dúnıe-álem tuıyqtalyp, Talǵardyń aqbas shyńy men keıde bultty, keıde ashyq aspannan basqa bul Besaǵashyńnan eshteńe kórinbeıdi. Dúnıede ne bolyp jatqany belgisiz. Orys patshasy men Japon soǵysyp jatyr degen sóz shyǵady. Ol ne soǵys, kimge ne jetpeı qalǵan — ol jaǵy qarańǵy.

Osyndaı bir oqshaý qalǵan, «qańǵyrǵan kirme» atanǵan az aýylǵa bolystyń dál ózi tapa-tal túste kelip, Rysqulmen ońasha sóılesip turǵanynda ne syr bar?

Aýyl ań-tań. Ahat ańyryp qalǵan. Kósem qarttyń ózi qaıran bolyp otyrǵanyna qarap, basqalar da úmit pen úreı aralas beı-jaı hal keshýli.

* * *

Qara qoıdyń, quny qymbatqa tústi. Bolys baǵana «er moınynda qyl arqan shirimes» dep edi. Sol qyl arqan qazir Rysquldyń moınyna buǵalyq bolyp ilindi de, qylqyndyra bastady. Bolys Rysquldyń bolmashy kinásin keshpedi. Qara qoıdy jeleý etip, Rysquldy taǵy bir qıyn jolǵa aıdap saldy. Aıtqanyn istemese aıypty bolatyn boldy.

El orynǵa otyrǵan apaq-sapaqta Rysqul Shabdar sholaqty erttep, atqa qondy da, eleńsiz ǵana shilikti saıdyń tabanyna túsip, tal-taldyń arasymen yldıdap bara jatty.

Bul joryqty Ahattan basqa eshkim baıqaǵan joq. Qarttyń júregi áldeneni sezgendeı qobaljyp qaldy. «Myna batyrdy bolysy túskir taǵy da jylqyǵa jumsady-aý. Taǵy bir lańǵa qalmasaq netti. Tóńirek bitkenniń qyl quıryǵyn bolystyń qorqaý kómeıine tyǵa-tyǵa bul Rysqul buryn ne bereke tapty? Áreń qoıdyryp edik, ózi de «endi jylqy alýǵa barmaspyn» dep sert berip edi. Mynaý ne joryq, qaqpanǵa qaıta tústi-aý, arlanym», — dep Ahat ishten tynyp, bir kúrsinip, Rysquldy jutyp jibergen saıdyń túbindegi úreıli qarańǵylyqqa úńile qarady. Obyr qarańǵy tún bolystyń óńeshindeı úńireıip miz baqpady. Shabdar salt atty saı tabanyndaǵy jalǵyz aıaq soqpaqpen yń-shyńsyz, jolbarys júriske salyp, syrǵanap ketip barady. Birer ret Rysquldyń ininiń astynan jarqanat zý-zý ótti. Qalyń shyrǵanaqtyń arasynan kózderi jarq-jurq etip úki qalbań ete qaldy.

«E, shapyrash kózim, — dedi Rysqul úkige myrs etip, — ekeýmiz de tún qaraqshylarymyz. Bizdiń tirshiligimiz túnde bitken. Qoıan ańdyp sorlap otyrsyń ǵoı». Bul joly Rysqul osy túnde úıirli jylqy alyp qaıtpas. Bul jolǵy sapar jalǵyz attyń áreketi. Sol jalǵyz attan góri úıirli jylqy alyp qaıtý álde qaıda ońaı edi. Bul saparda bolys Rysquldy Tuqymbaıdyń áıgili Qyzyl Jebesine jumsap otyr.

Qyzyl Jebe — arǵysy alban, bergisi qańly, ysty, janys, jalaıyr, shapyrashty jaılaǵan osy óńirdiń mańdaıdaǵy jarqyraǵan jalǵyz juldyzyndaı atyshýly júırik at.

Qyzyl Jebe — bolys aýylynyń Kerim degen kembaǵaldaý bir sharýasynyń jalǵyz salpy qaryn qara bıesinen týǵan shinjáý, qylań qyzyl qulyn edi. Jadaǵaı ǵana jabaǵy kezinde Qarakemer jaǵynan Kerimniń bir qańly qudasy kelip, qalap alǵan. Qunannan dónen shyǵar shaǵynda Qyzyl Jebe — sáýirdegi qulpyrǵan qyzǵaldaqtaı jaınap shyǵa keldi de toı-tomalaq, as-jıyndaǵy báıgelerdiń aldyn bermeı aýyzǵa ilindi.

Osydan bir jyl buryn Qarakemer jazyǵynda bolǵan bir báıgege Rysqul Turardy artyna mingestire bardy. Turar Qyzyl Jebeniń árýaǵy asqan shaǵyn sonda kórip, Besaǵashqa qaıtyp kelgen soń balalarmen oınap júrip, jaıaý jarysta: — Men Qyzyl Jebemin, — dep aıqaı salyp edi.

— Iá saǵan, sen Sholaq Shabdarsyń, — dep talasady Qorǵan ustanyń balasy Arman. Arman osy Besaǵashta týǵan bala. Turarmen túıdeı jasty. Ákesi ata-babanyń jurtyna oralar kún bolar ma dep atyn Arman qoıǵan.

— Iá saǵan, men Qyzyl Jebemin, — dep qasarysady Turar.

— Óı, óziń oılashy, seniń kókenniń minip júrgeni Qyzyl Jebe emes, Sholaq Shabdar ǵoı, — dep Arman qudaıshylyǵyn aıta bastaıdy.

— Sholaq Shabdar men emes, Orazbaq, — dep Turar jón taýyp ketedi.

Orazbaq — Rysquldyń inisi Moldabektiń balasy. Ardyń-kúrdiń maqtanshaqtaý.

— Iá, ıá, Sholaq Shabdar menmin, — dep Orazbaq tumsyǵyn kóterip maqtanyp qalady. Óıtkeni Besaǵashta Sholaq Shabdardan artyq at joq. Orazbaqqa sonyń ózi dáreje.

— Áne, aıttym ǵoı, — dep Turar jeńip shyǵady. Endi onyń Qyzyl Jebe ekenine eshkim talaspaıdy.

Qazir myna Rysqul sol Tuqymbaıdyń Qyzyl Jebesin qaıtse de alyp qaıtýy kerek. Baǵanaǵy bolystyń onymen ońasha sóılesýi osy jaǵdaı.

Bolys Tuqymbaıdan Qyzyl Jebeni qalap, sóz salǵaly qashan. Tuqymbaı ıkemge kelmegen soń, Qyzyl Jebeniń túbi bizdiń aýyl. Tulpar túbir tabady. Kerimniń qara bıesinen týǵan qulyn ekenine eshkimniń daýy joq. Malymyzdy qaıtar, — dep bopsalap ta kórdi. Baı kónbedi.

Tuqymbaı da osal qyzyl kóz emes edi. Sońǵy saılaýda bolystyqqa da talasqan. Sodan da Saımasaımen arasy ashyla bergen. Endigisi eregeske aınaldy. Saımasaı: — alamyn! — dedi. Tuqymbaı: — ala almaısyń! — dedi. Endigi maqsat sol sasyq Tuqymbaıdy qalaıda bir muqatyp qalý.

Rysqul basyn qaıda, qandaı iske tigip bara jatqanyn bilmedi emes. Qyzyl Jebe qolǵa túsken kúnde de Saımasaıdyń boıyna sińbeıtinin sezdi de. Baǵanaǵy ońasha áńgimede de osy shúbásin bildirip edi, bolys:

— Áı, batyr-eke, qolyma bir tıgizshi, ar jaǵyn ózim bilemin ǵoı. Múmkin, qyrǵyz asyryp jiberermin. Ol jaǵyn maǵan qoıa ber, — dep túpki maqsatyn dúdámál qaldyrdy.

— Osy sapar tilegimdi oryndasań, oljaly bolasyń. At súrinbeı jer tanymaıdy. Osydan osy aıtqanymdy isteseń, aramyzdyń sýysqanyn men de umytaıyn, sen de umyt. Yryldarsyń — qappassyń, menen jaqsy tappassyń. Túbi birge týyssyń. Sen Shymyr da, men Janys. Ekeýi bir áke, bir shesheden. Qyryq jyl qyrǵyn bolsa da qıyspaıdy týysqan týysqa, — degen.

Rysqul bolystyń, bul aıtqanyna taǵy shúbálanady: «Túbi birge túrtpeıtin bolsa, týysqan qıyspaıtyn bolsa, Janys turmaq, İİİymyrdy Shymyr óz eline nege syıǵyzbady? Daýylbaı ata jaǵynan maǵan senen góri jaqyn emes pe edi?»

Bul oıyn ol daýystap aıtqan joq.

Taǵy da: — Bopty bolys-eke, — dedi. Óıtpeske lajy qalmaǵan.

Saımasaıdyń jerin jaılap, sýyn iship, otyn ottap otyr ekensiń — aıtqanyn iste. Aıtqanyna kón, aıdaýyna júr. Óıtpeıdi ekensiń, jónińdi tap. Áıda, Shyǵys-Talǵar bolysynyń shebinen taıyp tur. Qaıda barsań, onda bar.

Shyǵys-Talǵar topyraǵyna tabany tıgeli jıyrma jyl. Sol jıyrma jyldan beri sol bir kózge kórinbes qyl shylbyrdy Rysqul moınyna ilip aldy. Qansha bulqynsa da quldyqtyń qarǵys atqan buǵalyǵynan qutyla almady. Sońǵy bir jyl bolystan irgesin aýlaq salyp kórip-aq edi, tuzaqqa qaıta kelip tústi.

— Bir qoıdyń quny jeleý boldy. Qoıdy qoıshy, Saımasaı óz jerinen qýady. Qaıda baryp sıady? Túlkibas darbazasy jabyq. Merke men Jýalydan meken tabylmady.

Jeti shoqyly Talǵardyń alpaýyt shyńy Janǵyryq tynbasy altynmen býlaǵandaı balqyp, aınalasyn adasqaq alaý shalyp, tolyqsyǵan aı kerbez kóterilip kele jatty. Jaıshylyqta kózge ilinbeı turǵan kilegeı kirbiń bult abaılap qana altyn jalatqandaı aıdarlana berdi. Aı qulaqtanyp kóterildi.

Aı sáýlesi saıdan shyǵyp, jazyqqa ilingen Rysquldyń kirsheń aq qalpaǵyn da shalyp qalǵan. Shabdar da qylań, surqaı shekpen de qylań. Túlkibastan qalǵan jalǵyz belgi — aq qalpaq ta qylań. Jazyqqa yldılanǵan saıyn jón-arqadaǵy Talǵar asqaqtap, aıbyndaı túsedi.

Rysqul qazir taýfıhsyz joryqqa shyǵyp bara jatyp, artyna qarap, Aı nuryna malynyp manaýraǵan Talǵardy kórip, byltyrǵy oqymysty oryspen sonyń shyńyna shyqqany esine tústi. — «Ol da bir baqytty kúnder eken-aý, adal, aq jol edi ǵoı», — dep kúrsindi.

Sodan soń yńyldap, óziniń quranyndaı kóretin jalǵyz aýyz óleńin aıtty.

* * *

«Qyzyl Jebe», — dep kúbirledi. Rysqul, osydan joly bolyp, Qyzyl Jebe taqymyna bir tıse, atasyna nálet, tas basyp, taý asyp, Aqsý-Jabaǵylyǵa bir-aq tartyp ketkisi de keldi, Aqsý-Jabaǵyly esine túskende ilýde bir jigeri qum bolyp, kózine jas kelip qalatyn aýrýy taǵy ustady.

Biraq Túlkibastan ózi bastap alyp kelgen aryq-turaq aǵaıyndy qaıtedi? Baılyǵyna emes, batyrlyǵyna qyzyǵyp qyzdaı qosylǵan İzbaıshany qaıtip qaldyrady? Men Qyzyl Jebemin! — dep anda-sanda sańq etetin Turardy qaıda qaldyrady?

Ótken kúzde Maılybaıdyń asy boldy. Ac — bolǵanda — shyǵysy alban, sýan, qyzaı, tústigi — Alataýdyń ar jaǵyndaǵy qyrǵyzdar, batysy — shapyrashty, dýlat, jalaıyr, teristigi — Aıagóz, Aqsýdan bergi arǵyn, naıman qatysqan ulan as boldy.

Rysqul Sholaq Shabdardy erttep, Qarakemer, Shelek jaǵyna jınalǵanda Turar buryn baıqalmaǵan minez tanytty. Buryn qansha saparǵa attandy — ala ket dep aıtpaýshy edi. Áıteýir sol joly qatty qıyldy. Balanyń kóńilin jyqpaı, Sholaqtyń artyna mińgestirip ala ketti.

Shymaldaı qujynaǵan qalyń halyqtyń arasynda adasyp ketep dep, Rysqul balasyn janynan bir eli tastaǵan joq. As qyzyǵy — alpys shaqyrymǵa aıdaǵan at báıgesi edi. Jebe sol báıgede aqqan juldyzdaı aldymen kelip, dańqy burynǵydan beter sharyqtap ketti. Astyn úshinshi kúni kókpar tartyldy. Ásirese kókpar degende delebesi qozyp ketip Rysqul Turardy arqasyna járbıtip jabystyrǵan kúıi, dodany aınalshaqtap, qyzyl maıdannyń qyzýyna ózi túspese de, qaraptan-qarap júrip, qıqulap qoıady.

Doda — arasy eki-úsh shaqyrymdaı eki tóbeniń ortasynda bastaldy. Órdegi Saztóbe — Saımasaı aýylynyń máresi. Yldıdaǵy Kesiktóbe — Tuqymbaı aýylynyń máresi. Saımasaıdyń Kúreń Qasqasy dodashyl mal edi. Kúreń Qasqadaǵy Maqash palýan kókpardy qatarynan eki ret aparyp salǵanda Tuqymbaı tútigip, saqalyn julyp, jer sabalady. Saımasaı saq-saq kúlip, aıbyny asty.

Yzaǵa býlyqqan Tuqymbaı kókparǵa Qyzyl Jebeni qos dep buıyrdy jigitterine. Qyzyl Jebe dodaǵa joq edi. Biraq dodadan shyqqan Maqashtyń Kúreń Qasqasyn adym ashtyrmaı qýyp jetedi. Amal ne, ústindegi jigit Maqashtyń taqymyndaǵy taıdaı serkeni silkip ala almaı ajyrap qala berdi. «Oı, áttesi-aı! Oı, qaıran Qyzyl Jebe-aı!» — dep jurt sanyn soǵyp, ah urady.

Kókpardyń jeligi qyspasyn, bir qyssa adamnyń eki kózine qan tolyp, erteńin oılap jatpas. Rysquldy jelik jeńdi. Saımasaıdyń soıyl soǵary ekeni esinen shyǵyp, Qyzyl Jebeniń bir ezdiń astynda kórer kózge qor bolǵanyn kórip, Sholaq Shabdardy tebine túsip, kımelep Tuqymbaıdyń aldyna barǵan.

— Ýa, Tuqa, Qańly, janystyń emes, Qyzyl Jebeniń namysy úshin, myna men qalysqa ruqsatyńdy bir bershi, men kóreıin, — dedi.

— Tuqymbaı «bul qalaı?» — dep jan-jaǵyna qarap edi, qalyń qańly:

— Ber, Tuqa, ber! Bul Taý-SHilmembet Rysqul ǵoı.

— Kókpardyń kıesi — kókbóri ǵoı sorly!

— Taqymyna tulpar tımeı tıtyǵy quryp tur ǵoı, — dep shýlasty.

Rysqul Sholaq Shabdardan túsip, órge Turardy otyrǵyzdy da, tizgin men qamshyny balasyna ustatty.

— Myqtalyp otyr. Kókparshylarǵa jaqyndama. Qaǵyp ketedi, — dedi Turarǵa.

Kıiz qalpaqty basa kıip, jeńin sybanyp alyp, Qyzyl Jebeniń tizginin ustady. Ústindegi jigit súmetilip, attan áreń tústi. Rysquldy jaqtyrmaı, ala kózimen oqshıa bir qarap:

— Al, kóreıik myqty ekenińdi, — dep kúńk etti.

Qyzyl Jebege qonǵan soń Rysquldyń sırek jyljıtyn qaharly qarasur óńinen nur tógilip, kózderi shoq shashyp, árýaq býyp arqasy qozǵan baqsydaı, aıbyny asqaqtap shyǵa keldi. Astyndaǵy júırik te býyrqanǵan bula kúshti sezgendeı, aýyzdyqty qarsh-qarsh shaınap, tizgindi súze shirene tartylǵan sadaqtyń adyrnasynan ushatyn jebedeı lypyp tur edi.

Qyzyl Jebege aıaq artqan, sol sansyz baqytqa molyqqan sátte Rysquldyń kózine qudiretti Saımasaı da, dáýletti Tuqymbaı da jáı ánsheıin bir qybyr-jybyr tirshilik keshken pendeler bolyp kórindi.

Baqyttyń aǵyl-tegil seziminen Rysquldyń basy aınalǵandaı boldy.

«Osy men mas emespin be?» — dedi ózine-ózi attyń basymen alysyp, Maqashtyń dodadan shyǵar sátin kútip, shıyrshyq atyp turyp.

Rysqul sıaqtylardy baqyttyń býymen mas qylý úshin qyrýar mal keregi joq. Qyzyl Jebe jetip jatyr.

...Kókpardy kelesi dodadan kergilep alyp shyǵyp, Saztóbe máresine baıaǵy mashyqpen masattana shapqan Maqashtyń taqymy bir kezde kókparmen birge julynyp ketkendeı boldy, aspan asty shý ete qaldy. Ne zaýal bolǵanyn ańdaı da almaı qazandaı basyna qan quıylyp kete jazdaǵan Maqash Kúreń Qasqanyń tizginin tartyp, keri burylyp, qarsylasyn qýyp kórip edi, qaıdan bolsyn, Qyzyl Jebeniń bir burq etken shańyna kómilip qala berdi.

Sol shabysta Qyzyl Jebe Turarǵa jarq ete qalǵan naızaǵaı sıaqty kórindi. Qyzyl Jebeniń jelbiregen jal-quıryǵy naızaǵaıdyń taram-taram butalaryndaı jalyndap bara jatty. «O, Qyzyl Jebe!» — degen daýys Sholaq Shabdardyń ústinde otyrǵan Turardyń aýzynan eriksiz shyǵyp ketip edi.

Qyzyl Jebe Kesiktóbege oqtaı atylyp, aıaǵy jerge tıer-tımes bir-aq top etti. Ol shapqanda áldebir qabylan qarǵyǵandaı, ıakı kóldegi kókala úırekke aspannan qarshyǵa quıylǵandaı kórinedi eken. Áıteýir qalyń halyq álgi janýardyń aıaǵy jerge tıdi me, tımedi me, sony baıqaı almaı «óń be, tús pe?» dep bolǵany aqıqat.

Tusynan Qyzyl Jebe mingen kókesi zý etip óte shyqqanda, Turarǵa kókesi at emes, naızaǵaıǵa minip kózilespeı ushyp ótkendeı kórindi. «O, Qyzyl Jebe!» — dep taǵy da tandana aıqaılap jibergenin baıqamaı da qaldy. Óz daýysynan ózi qysylyp jan-jaǵyna qarasa, jan bitkenniń bári: «Qyzyl Jebe! Rysqul! Qyzyl Jebe! Rysqul!» — dep jamyrap tur eken.

Týǵan balasynyń aldynda bedeli joq áke sorly. Rysquldyń baǵy bar eken. Turar ony paıǵambardaı syılaıdy. Jer baýyrlaǵan jeti jasar bala ne biledi deıtinderdiń sory qalyń. «Áke kórgen oq janar» bolsa, sol jeti jastaǵy jetkinshek Turar týǵan ákesiniń týrashyldyǵyn, kúshtiden kúbijiktemeıtin, myqtydan yqpaıtyn tákapparlyǵyn, jarlymyn dep jasymaıtyn jigerin kórip ósti. Turar úshin Rysqul er bitkenniń ishindegi odaǵaı oq jetpesi.

Al, endi ákesiniń Qyzyl Jebege minip otyrǵandaǵy kelbetin kórip, Turardyń tóbesi kókke jetkendeı, aspandaǵy juldyzdy qolmen ustap turǵandaı boldy. Qyzyl tulpardyń ústine qurysh qonǵandaı ádemi sýret jas balanyń janyn áldıleıdi. Rysqul sadaqpen atylǵan Qyzyl Jebeniń qurysh ushyndaı bolyp barǵan, aıtýly palýan Maqashtyń tastaı taqymyn talqandap, kókpardy tartyp alǵanda, Turar bul ómirdiń dodaly kókpar ekenin, kúrespese, alyspasa adam óz sybaǵasynan, bálkim baqytynan adasyp qalatynyn bala kóńilmen, kómeskileý bolsa da, andady. Eger álginde Rysqul kóp kórermenniń biri bolyp, buǵyp tura berse, maqtanyshqa mastyqtan Maqashtyń eki kóziniń eti ósip, esirip keter edi.

Turar sonda qorqaq bolmaý kerek ekenin, adal aıqasqa aıanbaı túsý kerek ekenin suńǵylalyqpen emes, bala túısiginiń alǵyrlyǵymen sezindi.

Qyzyl Jebe men Rysqul Turar oqyǵan ómir atty qalyń kitaptyń bir paraǵy.

Biraq bul qudiret aıamaı tóge salǵan aǵyl-tegil qýanyshtyń arty uly janjalǵa ulasa jazdady. Álbette, áýeli Saımasaı saldy soıqandy. Rysqulǵa:

— Satqynsyń! Qaraqshysyń! Taýfıhsyz kirme ıtsiń! Qurtamyn da joıamyn! — dedi.

Býradaı burqyldap Maqash qamshy úıirip urmaq boldy. Qandy jaǵy Rysquldy jaqtap, olar bir búıirden kılikti.

— Aıyp menen, aldıar! — dep Rysqul Saımasaıdyń aldyna qol qýsyrǵanmen, bolystyń kókiregine qan qatyp qaldy.

— Atalastyń aty ozǵansha, aýyldastyń taıy ozsyn degen qaıda? Rysqul ısi dýlattyń namysyn emes, tulpar tuıaǵynyń namysyn Qambar ata arýaǵyn, as-jıynnyń, oıyn-toıdyń namysyn qorǵady. Oǵan senin neń ketti, bolys! Kirme dep qorlaı berseń, men-aq syıdyryp alamyn, Shymyr dýlat maǵan da alys emes! — dep Tuqymbaı dáýirledi.

Astan qaıtqaly Qyzyl Jebe Saımasaıdyń kóz aldynda oınaqtap turdy da qoıdy. Túnde kádimgideı túsine kiredi. Túsinde ony bireýler beline qyryq qulash arqan baılap zyndanǵa túsiredi. Zyndannyń bir túkpirinde Qyzyl Jebe qulaǵyn jymyraıtyp, artqy aıaǵyn kóterińkirep tebeıin dep turady. Saımasaı Qyzyl Jebeniń janyna jolaı almaıdy. Qyryq qulash arqannyń ushyn tuzaqtap, buǵalyq tastamaq edi... ala arqannyń ózi ala shubar jylan bolyp basyn qaıqańdatty.

Saımasaı bastyǵyrylyp baryp: «Bismillá! Bismillá!» — dep oıandy.

— Tura tur, Tuqymbaı! — dedi bolys. — Seniń jazań Taý-SHilmembetten bolsyn!

* * *

Aıtsa aıtqandaı, Taý-SHilmembet onyń qurǵan tuzaǵynan qutyla almady. Rysqul osy kele jatqanda sol uzyn tuzaqtyń bir ushy óz moınynda, bir ushy bolys qolynda ekenin bek sezinip kele jatqan.

* * *

Tuqymbaı da seziktenýli bolatyn. Qyzyl Jebeniń dańqy aspandap ketken saıyn baıdan da degbir qasha bastady. Júırik attyń ıesine jaý kóp. Baq qonǵan jerge kúnshildik úıir bolady. Attyń ıesin tabanyna taptaı almaǵan jerde, júıriktiń ózine qastandyq jasaý qashannan bar jamandyq.

Sony bilgen Tuqymbaı Qyzyl Jebeniń aıaǵyna jýandyǵy bilekteı kisen salyp, qarasha kıiz úıdiń ishine kirgizip, túnde tabaldyryqqa qaraýyl qoıatyn boldy.

Rysqul muny biledi. Aı úlken sáske tusyna jetip, tolyqsyp turǵan shaqta ol baı aýylynyń tóbesinen kelip túsken. Jabaıy almaly qyrqanyn etegindegi jazyqta jatqan aýyl aı sáýlesimen ap-anyq kórindi. Qoı jatqan qotandy qorshalaı tikken kileń qońyr úıler. Ádette baı úıi aq shańqan bolar edi. Tuqymbaı qotan úı tikpeıdi, Tasbaqadaı tarbıǵan dáý úı aýyldyń ortasyn ala ornalasypty. Baı mekeni sol.

Sadaqsha ıilip ornalasqan jaılardyń dál ortasynda, qoı qotannyń týra irgesinde jeke bir úı qaraıady. Qyzyl Jebe sonda.

Tóbedegi jabaıy almanyń tasasynda turyp, Rysqul tóńirektiń bárin ábden barlap aldy da, Shabdardy talǵa baılap, aýylǵa jaıaý bettedi.

Qotan shetinde qaraýyl bar. Qoı kúzetetin aran aýyz baraq tóbetter de sol mańda. Qotan shetinen kirmeı Rysqul ne de bolsa týra baıdyń úlken qońyr úıiniń tusynan tartty. Úıdiń tusynda turyp tyń tyńdady. Búkil aýylda oıaý jatqan bul kezde bir adam bolsa ol Tuqymbaıdyń ózi bolady. Ózgeniń bári aıly túnniń áldıimen qalyń uıqyǵa ketken shaq.

Uıqysy sergek, sekemshil shal oıaý jatqan belgi bermedi. Pesh túbinde buıyǵyp jatqan kári mysyqtyń pyrylyndaı ún shyǵady. «Baıdyń ózi», — dedi Rysqul. Úıshikte qamaýly qalǵan jalǵyz kúshiktiń qynsylaǵanyndaı bir jalynyshty, aıanyshty dybys oqta-tekte shyǵyp ketedi. «Baıdyń toqaly, — dep qoıdy Rysqul. — E, sorly, qaltyraýyq, qaýqarsyz shalǵa qor bolǵan. Esińnen tandyrar erkek jatsa janyńda, uıqyń sýǵa batqandaı typ-tynysh bolar edi».

Beımezgil sátte esine İzbaısha túse ketti. Jyp-jyly tósekte jyp-jyly qushaqta İzbaıshanyń gúlqaıyrmen jýǵan qolań shashyn ıiskep, sámbi shybyqtaı serippe beline oń qoldy artyp qoıyp, atlastaı sylańdy denesin sıpalap jatyp, tún balasynyń lázzat teńizinde malshyp tynshymaı, ash bórideı aýyldyń irgesinde demin ishinen alyp, buqpalap turǵanyna ókindi.

Túndi qudaı tynyshtyqqa, kúndiz kórgen azabyńnan bir mezgil arylyp, tátti qushaqqa, tátti uıqyǵa kirýge jaratqan. Al Rysquldyń talaı túni qataldyqpen, qıqýmen, dúrligýmen, dúbirmen ótti. "Osydan jolym bolsa, bul kásipti úzildi-kesildi qoıǵanym bolsyn», — dep ózine ózi talaı ant berdi.

Biraq óz erkiń, óz qolyńda bolsa ǵoı. Kózge kórinbeıtin laǵnet quryǵy bar. Yryq bermeı, erik bermeı, qaqpaılap, qarǵys jolyna sala beredi, sala beredi. Ómir degen uzyn arqan, keń tusaý, kóbinese qysqaryp ta tartylyp qalady.

Qyzyl Jebe qamaýly turǵan úıge buqpalamaı-aq, jaı basyp, tikesinen tik júrip bardy. Buqpalasań-aq, adam turmaq mal da seziktenedi. Kúıis qaıyryp, mekirenip qoıyp qoılar jatty. Dúrlikken joq.

Endigi qıyny — esikten qaraǵanda Qyzyl Jebe úrikpese bolar edi. Áneý kúngi kókparda qyzynǵan tulpardy Rysqul tańdaıyn taqyldatyp tynyshtandyrǵany bar. Úıdiń esigine taıana bere estiler-estilmes tańdaıyn qaqty. At eleń etip, qulaǵyn tikireıtip, buǵan tesile qarap tanaýyn delbeńdetip sál oqyrandy.

Tabaldyryqta talystaı bolyp, kese-kóldeneń túsip, qaraýyl jatyr eken, oıanǵan joq. Murnynan dem ala almaı, ańyraıyp aýzy ashylyp uıyqtaıtyn dáý neme eken. Rysqul onyń ústinen abaılap attap ótti de, ashyq aýzyna jumarlap judyryqtaı oramaldy tyǵyp jiberdi. Eki samaıynyń kók tamyryn ezip-ezip, esinen tandyryp, úımedeı nemeni irgege qaraı súırep tastady. Qaltasyn tintip, kisenniń kiltin aldy.

Jastaıynan jylqy balasynyń ıisi on boıyna sińip ósken, adal dosty adamnan góri jylqy balasynan kóp tapqan Rysquldy Qyzyl Jebe de tanyǵandaı, tosyrqamaı, jaı ǵana jeńil ıiskep, ishin tartyp qoıyp, moıyn usynyp turdy.

Rysqul asyl týǵan pyraqtyń qyrym eti joq qatqyl basyn qushaqtap, aqbókenniń tumsyǵyndaı dóńes kelgen keń tanaý tumsyǵynan sıpalady. Janýar eljiregendeı qos qulaǵy salbyrap ketti. Badanadaı kózderin jumyp, tumsyǵyn Rysquldyń keýdesine úıkeledi. Tulpar týǵan atty qudaı baqtalastardyń dodasyna salmaı, júırik qadirin qasıetter sendeı erlerdiń peshenesine jazsa, — dep muńyn shaǵyp turǵandaı. Rysqul onyń apaıtós omyraýyn, arystan bókse saýyryn sıpaǵanda jylqynyń denesi tunyǵyna tas laqtyrǵan aıdyn sýdaı dir-dir etti.

Rysqul endi emirenýdi, erkeletýdi qoıyp, jalma-jan Qyzyl Jebeniń qoladan quıǵandaı tip-tik tuıaqtaryna kıiz baıpaq kıgizdi.

* * *

Jabaıy almanyń arasynda qalǵan Sholaq Shabdarǵa jetken soń, Rysqul noqtaly Qyzyl Jebeni jetekke alyp jedeldete jele jortyp, Soldat saıdaǵy bolystyń aýylyna tike tartty. Aldynda kólbeńdep, túlegen túıeniń moınynda qalǵan óli júndeı bolyp kóringen jabaıy alma aǵashtary bar qyrqalar beı ýaıym múlgip jatty. Aspandaǵy aı men juldyzdar tóbeden tónip, bárin kórip, bárin baıqap turǵan sıaqty. Rysqulǵa kinálaı qaraıtyn da tárizdi. Rysqul bilmeıtin aldaǵy sumdyqty aı men juldyzdar sezip, sekem alyp: — Áttegen-aı, beker boldy-aý, — dep únderi joq tek ishten tynyp qalǵandaı.

Talǵardyń muz dýlyǵa kıgen jeti shyńy qabaǵyna qyraý qatqan batyrlardaı susty.

Aınala tóńirektiń jaýyǵýynan Rysqul jabyqqan. «Osym ne dalbasa?» — dep nalyǵan. Júırikti qolǵa túsirý áý basta qyzyq ta sıaqty edi. Qıyn árekettiń óz qyzyǵy, jeligi bar. Soǵan qol jetken soń, aqyl kirip, jelik qaıtyp, kóńildiń qulazyǵan kezi edi bul.

Bir sátke ol Tuqymbaıǵa jany ashyǵandaı da boldy. Ana jolǵy asta Qyzyl Jebeni berip, kókpar qyzyǵynyń dámin tatqyzyp, kóńilin bir kóterdi. Saımasaıdyń qaharyn qaıtaryp, arasha tústi. Tipti óz aýylynan qonys berip, qamqorshy da bolmaq nıet tanytty.

Sol jaqsylyǵyna jaýap retinde aıtqan raqmeti mynaý. Domalanǵan shaq-shaqshal endi saqalyn julyp, jer sabalap qalatyn boldy.

Rysquldy artynsha basqa bir oı jeńdi. «Bulardyń qaıyrymdysyn kórgenim joq. Baı bitkenniń bári bir topyraqtan dombazdalǵan. Músirkegen bolady da, aldyna súıek tastap, aldaýsyratyp, moınyńa qarǵy baý taǵyp, tabanyna salyp alady. Ómiri qutylmas qaqpanǵa qalasyń. Tuqymbaı sýdan taza, sútten aq bolsa, Kerim kedeıdiń qudasynan Qyzyl Jebeni shyryldatyp tartyp alar ma edi? Túptep kelgende Qyzyl Jebe Tuqymbaıdiki de emes qoı. Onyki de zorlyq, bolystiki de zorlyq. Biz paqyrǵa kúnkóris kerek. Mende jazyq joq».

Osyny oılap, Rysqul Sholaqty tebinip qaldy. Qyzyl Jebe oınaqtaı jóneldi.

* * *

Bolys ta taǵat tappaı, uıyqtaı almaı oıaý jatqan. Úı syrtyndaǵy dúbirdi qulaǵy shalyp qalǵanda-aq tósekten atyp turyp, aq jeıde-dambalshań, ústine jumsaq túıe jún shekpendi jelbegeı jamyla salyp, aıaǵyna kebisin ile-mile syrtqa shyqty.

— Oı, kók bórim! — dep at ústindegi Rysqulǵa qos qolyn birdeı usyndy. — Sen almaıtyn jaý bar ma! Senip em-aý ózińe. Basqa jan balasynyn qolynan kelmeıtin erlik istediń. Áı, kókjalym! Attan tús.

— Qajyp qaldym, myrza. Men qaıtaıyn. Bala-shaǵa da elegizip jatqan shyǵar, — Rysqul endi aıaldaýǵa zaýqy soqpaı.

— Oı, erim, jas qatynnyń janyna jetýge asyǵasyń, á?! Sabyr et, áli sharýa bar. Attan tús.

— Sharýa bitpedi me, myrza. Bolary — boldy ǵoı. Endigisi óz qolyńda. Áıteýir, eki taýdyń arasynda shybyn ólip júrmesin. Meniń alǵanymdy bildire kórme, myrza, ýádege qudaı kýá.

— Buryn mundaı jaltaq emes ediń, sen de jasıyn degensiń-aý, batyr. Bul Tuqymbaı ıtke istegen qorlyqtyń bismillasy ǵana. Endi ony múlde shońqıtý kerek.

— Endi ne qaldy, myrza? Alaryńdy alǵan joqsyń ba? Qyzyl Jebe qolynda. Biraq qaıtip sińirer ekensiń boıyńa. Jaı qyl-quıryqtyń biri emes. Atyshýly ǵoı.

— Sol sebepti de bul maqulyqtyń kózin joıý kerek. Kózge súıel bolyp bitken dıý neme Tuqymbaıǵa da joq, maǵan da joq. Kýǵynshy kelip qalýy ájep emes. Tez attan tús, batyr. Tez baýyzdap jiber, jylqy beıneli jynnyń balasyn! — dep bolys Sholaq Shabdardyń tizginin ustady.

Rysqul tizgindi tartyp qaldy. Sholaqtyń basy kegjeń etti. Qyzyl Jebe osqyrynyp, qulaǵyn tikshıtti. Bolys jalma-jan Qyzyl Jebeniń noqtasynan shap berip ustap aldy.

— Adam balasynyń aýzynan shyǵatyn sóz emes qoı mynaýyń, bolys. Uıqysyrap aıtqanyń bolar. Jylqynyń tóresin deni durys kisi soıýǵa kózi qıa ma?! Odan da meni soı, qan tileseń! Ne dep tursyn óziń?!

Rysqul senerin de, senbesin de bilmeı daǵdaryp qaldy. Dúnıege asyl sırek keler. Myna óńkıip turǵan taýdyń bári tas. Altyny bar bolsa — túıir ǵana shyǵar. Qyzyl Jebedeı asyl endi bul eldiń mańdaıyna bite me, joq pa — belgisiz. Qyzǵanysh pen kúnshildik degen ıt adamdy aqylynan adastyrady. Qyzǵanysh pen kúnshildiktiń ózi aram pıǵyldan týady. Adal adam eshkimniń baǵyn kúndemeıdi. Baqtalastardyń basyndaǵy mı ýǵa aınalady. Ýly mıdan túbinde urys shyǵady.

— Maqash! — dep aqyryp qaldy bolys.

Kórshi qarasha úıden:

— A! a! — dep aptyqqan, barqyrańqyraǵan ún shyqty. Bolystyń qaıta shaqyrýyn kútpeı-aq, Maqashtyń úıiniń esigi jelp ete qaldy. Kózin dáý judyryǵymen ýqalaı jetken Maqash Rysqulǵa sálemdesken joq. Sirá, kıimimen jatqan.

Rysquldyń kózi endi jetti. Bir sumdyqtyń bolary haq.

— Aınalaıyn aǵataı, árýaq-qudaıdan, Qambar atadan qoryqsaıshy. Kisi balasy qoly barmas qylmys qoı mynaý! — dep Rysqul jalynyp ta kórdi.

Bolystyń qysyq kózderi aıǵa shaǵylysyp, ustaranyń júzindeı jarq etip, yzǵar shashty.

— Ottama, — dedi Rysqulǵa, — Aqylyńdy basyńa shaınap jaq. Odan da myna Maqashqa kómektes. Tez! Tez! Tań atyp qalady.

— Onda men bul masqarańdy aıdaı álemge jaıamyn. Bul men tózetin is emes! — Rysqul atynyń ústine shıraǵyraq otyryp, Qyzyl Jebeniń noqtasyna qol soza berdi. Biraq Maqash qolyn qaǵyp jiberdi.

— Jaıarsyń, sorly! Jaıyp kór! Tisińnen shyǵaryp kór, aıaǵyńdy aspannan keltireıin. Tuqymbaıdyń júırigin urlap ákelgen men be, sen be? Osyǵan da mıyń jetpedi me, óler jerin bilmegen aqymaq!

Myna sóz Rysquldyń qos ókpesin birden tesip ótken oqtan da jaman boldy. Ashýlanshaq, tar sheke Maqash ta dúńk etip:

— Shesheńdi... Qańǵybas, bolysekeme qarsy keletin sen kim ediń, — dep Qyzyl Jebeniń moınyna qyl arqan salyp úıdiń syrtyndaǵy top shyrǵanaqtyń ishine qaraı jetekteı jóneldi.

Rysqul ýaqytty ótkizip alǵanyna ókindi. Álgide júıriktiń noqtasyn sypyra salyp, qamshymen osyp-osyp jibergende, janýar qutylyp ketetin edi.

— Ýa! Saımasaı, qaıt raıyńnan. Búkil tuqym-tuıaǵyńa ketetin qatal qarǵysqa qalasyń. Jylqynyń sultanyn soıǵansha, myna meniń qanyma toı, — dep Rysqul atynan aýnap túsip bolystyń aıaǵyna jyǵylarman boldy. Dabyr-dúbirge qoıshy qaraýyldar da, qorjyq sary Taýbaı da kelip qaldy. Óz adamdary kóbeıgeninen des alǵan bolys Rysquldy ıyǵynan teýip jiberdi. Rysqul ornyna tura berip, bolystyń betine tiktep qarap edi, betinen oty lapyldap turǵandaı eken. Meıirimnen noqattaı belgi joq. Keýdesi keýek, kór sıaqty kórindi. Sirá, júrek joq bolar.

— Shamańdy bil, Rysqul! Ózińdi túrmede shiritip, qalǵan Shilmembettiń shańyn shyǵaryp, kúlin sýyryp, tentiretip jiberemin. Tilińdi tistep, tisińniń arasynan shyǵarma, bildiń be? — Shaqar bolystyń shoqsha saqaly sekeńdep ketti. Endi buǵan qaıyrym joq.

«Kúnine toqsan toǵyz bále kórseń, sonda da kúder úzbe bir Allalap», — degen óleńdi Rysqul qurannyń aıatyndaı aıtyp júrer. Myna bolystan kúderin áli de úzbeı, aqyrǵy amalyn aıtty:

— Bolys-eke, baýyzdatpa. Men osy atty saǵan óltirmeı-aq sińirip bereıin. Myna taýdyń ishinde jan balasy baspaǵan jaılar bar. Qyzyl Jebeni sonda saqtaıyn. Tipti oǵan kónbeseń qyrǵyz asyryp jibereıin, tipti Qoqan asyryp jibereıin. Áıteýir, Tuqymbaı tappasa boldy ǵoı saǵan. Kón myrza. Qulaq as.

Bolys sál bezireıip turdy da:

— Joq! — dep basyn qatty shaıqaǵanda saqaly selteń ete qaldy. — Bul jynnan jaralǵan júıriktiń dańqy jerdiń túbinen de jetedi. Muny tirideı jasyryp bolmaıdy. Tek kózin joıyp jiberý ǵana — jalǵyz jol. Áı, neǵyp tursyńdar, erbıip, albastyǵa uqsap. Bar, Maqashqa kómektes. Jyldam jaılańdar! — Bolystyń shabarmandary zyta jóneldi.

Rysquldyń atyna yrshyp mingeninen seskengen bolys:

— Áı, ázir bolyńdar! — dep aıqaılady.

Rysqul Sholaqty tebinip qalyp, shyrǵanaq arasyndaǵy alańqaıǵa atyrylyp jetip, Qyzyl Jebeni saýyrynan qamshymen tartyp-tartyp jiberip edi, janýar yshqynyp, aspanǵa bir-aq shapshydy. Biraq Maqashtyń qolyndaǵy qyl shylbyr keńirdegin qyryldatyp qysty da, jerge gúrs etip qaıta tústi. Rysqul shylbyrǵa jarmasa bergende, oń ıyǵy opyrylyp túskendeı, tula boıy bolbyrap, ál-dármeni ketip, at ústinen aýnap qulap bara jatty.

Borjyq Taýbaı anadaı jerde jatqan baqanmen bastan kózdep urǵany ıyǵyna tıip, mertikti. Talaı soıqan soǵystarda bes-alty adamnyń siltegen soıyldaryn boıyna darytpaı sap-saý shyǵatyn Rysqul qapyda qulady.

— Baılap tastańdar ıttiń balasyn! — dedi asyǵyp jetken bolys shabarmandaryna. Qazaqta ne kóp, arqan kóp, áp-sátte Rysquldyń aıaq-qoly siresip qyl arqanmen baılandy da qaldy. Baqan tıgen ıyǵy astynda qalǵan eken, qaqsap qoıa berdi, shekesine shyrǵanaqtyń soıaýdaı tikeni qadalyp, súıegin tesip, mıyna suǵylardaı birte-birte súńgip bara jatty.

Obadaı dáý Maqash baılaýly jatqan adamdy aqılanyp turyp teýip kep qaldy. Bolys jekirip:

— Tıme, jetti endi, — dedi. — Bul ıt osy kúıinde túrmeden bir-aq shyǵady, qudaı qalasa. Al, atty qulatyńdar. Tez baýyzdap jiberińder de, terisin órtep, etin myna Shilmembettiń úıiniń artyndaǵy saıǵa aparyp tyǵyp tastańdar, Besaǵashtaǵy úıi she. Onan arǵysyn ózim bilemin. Bol, jyldam. Qyzyl Jebeni aıaqtarynan arqanmen shalyp, tórt adam birden tartqan kezde esil tulpar jerge aspan qulaǵandaı, aspandaǵy Aı qulaǵandaı gúrs ete qaldy.

Qansha dúleı bolsa da, qansha qulaqkesti qul bolsa da Maqashtyń keýek keýdesinen bir aıanysh oty jylt etip, Qyzyl Jebeni baýyzdarǵa kelgende qoly qaltyrap:

— Apyr-aı, shynnan qıamyz ba? — dep jan-jaǵyna qarady.

Qaıdan kelgeni belgisiz, bolystyń Qaldybegi erbıip shyrǵanaq arasynan shyǵa keldi de, qotansıyp, ańǵal kúlip:

— Ólá, Qyzyl Jebeni soıǵaly jatyr, — dep qolyn shapalaqtadady.

Uryssa, balasynyń elirmesi ustap qalatynyn biletin bolys:

— Qaldash, aınalaıyn, bara ǵoı, úıge bara ǵoı, — dep aldap-sýlap aýysh ulyn shyǵaryp saldy.

— Eshkimge aıtpa, bildiń be, Qaldash. Bul Qyzyl Jebe emes, bordaqylanǵan aqsaq tory at qoı ózimizdiń. Erteń úıge qaladan úlken kisiler keledi, soǵan ertelep daıyndalyp jatqanymyz ǵoı, — jol-jónekeı balasyn basynan sıpap.

— Iá, kóke dese, ol Qyzyl Jebe ǵoı, — dep soqtaldaı bolsa da, bala qalpynda qalǵan neme shynyn aıtyp keledi.

— Qoı, ottama, qaıdaǵy Qyzyl Jebe!

Esi shyǵyp, eńsesi basylyp otyrǵan Maqashqa bolys qaıta kelip:

— Eı, shirik, áneýkúni kókparda seni masqara etip ketken osy emes pe edi? Nemenege emeshegiń eljireı qaldy? Bol! — dedi.

Saımasaı bulaı bolar dep oılamaǵan. Oıda joqta betine shapshyǵan qandy abaısyzda alaqanymen sypyryp qalyp edi, qoly na qaraqoshqyl jylymyq jylbysqy jabysyp, battasyp shyǵa keldi. Aıǵa shaǵylysqan alaqannan túrli-túrli sáýleler jyltyrap, jymyńdasqandaı boldy.

Saımasaı qatty seskenip, tula boıy dir ete qaldy. Bul kezde esin jıǵan Rysqul qıǵashtap jatyp, myna zaýaldaı sum jaǵdaıdy kórip:

— Á, bolys, qan sheńgeldep qaldyń ba? Tura tur, bul zildeı salmaqty, aýyr qan. Tekke ketpes, — dedi.

Qataldyq pen osaldyq qatar júredi. Óziniń qataldyǵyn ar aldynda aqtaýǵa osal adam óte sheber. Saımasaı myna sumdyqtan aqtalýdyń, ózine kúná jolatpaýdyń sebebi dep Qyzyl Jebeniń osy aýyldan shyqqanyn jeleý qylady. Tuqymbaıǵa talaı sóz salǵanyn, bolys basymen tilegi oryndalmaı saǵy synǵanyn betke tutady. Álgide seskenip, apyraı, bul qalaı? — dep qalsa da, qaıtadan qarǵys qaıratyna minip alyp, qataıyp ketti. Qolyn qalyń teńge japyraqqa súrte salyp, jalshylarynyń birine:

— Áı, sý ákel, kórgensiz, — dep zekidi.

Qandy qoldy, betine battasyp, kebersı qatyp úlgirgen qara-qoshqyl daqty sý tazartqan. Biraq bir bylǵanysh sezimdi kóńilinen tazarta almady. Qansha qasamdap jýsa da álgi bále beti-qolynda áli juǵyp turǵandaı ázireıil áserden arylý joq. Túptiń túbinde ibilisteı kúnáni sý tazarta almaq emes. Dúnıede ottan taza nárse joq. Qylmysqa qylqynǵan pendeniń kúnásin ot qana tazarta alar. Sırat kópirinen qulap, tozaq otynda shyjǵyrylsa ǵana aramdyqtan arylar. Sonyń ózinde otqa kúıgen bet pen alaqanda máńgilik qarǵys tańbasyndaı bolyp qaraqoshqyl daq qalmasa...

Jylqy balasynyń sultany — Qyzyl Jebeniń terisi sypyrylyp, túńgi salqynmen býy burqyraǵan eti jaırap qaldy. Etinen jylt etken maı kórinbedi. Kileń qara kesek, taramystaý qyzyldy baıqaǵan bolystyń basyna taǵy bir sumdyq oı sap ete tústi. Bul oıdan ol tipti búkil ýaıym, seziktený sıaqty sezimderden qulantaza jazylyp, jadyrap shyǵa keldi.

Osy bir qahar qysqan aıly túnnen bir kún buryn Sofıısk stansıasynyń (Talǵar qalasy) bir mujyǵy bolysqa aryz aıta kelip edi. Kólikke jegip júretin bir aty urlanypty. Sony tabýǵa kómektesińiz, myrza, — deıdi. Bolys orystyń mujyǵyn:

— Ottama, bizde seniń kóterem atyndy urlaıtyn eshkim joq. Qazaq jylqy alsa, isine tatıtyndaı etip molynan alady jáne alystan alady. Aýyldasyna tımeıdi, — dep shyǵaryp salǵan.

Shabarmandar jan-jaqqa shashyrady. Bolys borjyq Taýbaıdy prıstavqa jiberdi. Bir jigitin Talǵardaǵy aty joǵalǵan mujyqqa jumsady. Maqash pen taǵy bir nókeri Qyzyl Jebeniń etin Rysqul úıiniń artyndaǵy saıǵa aparyp, jalbyzben kómip tastaýǵa ketti. Rysqul qol-aıaǵy baılaýly tutqynda jatyr.

Esebi esep-aq. Prıstav pen mujyqty Rysquldyń «urlyǵynyń» ústinen túsiredi. Prıstav baılaýly tutqyndy Almatyǵa aıdap jóneledi. Qyzyl Jebe joǵaldy dep Tuqymbaı aýyly dúrligip jatqanda mujyqtyń atynyń dabyrasymen Saımasaı aýyly Qyzyl Jebeniń seziginen saqtanbaq.

Esebi esep-aq. Tuqymbaı bismilla dep Saımasaıdan seziktenedi. Salyp uryp bolysqa jetedi. Osylaı da osylaı, bolyseke. Aldyrǵan albyrt — anasynyń qoınyn ashady. Bul seniń adamdaryńnan kelgen tajal, Rysqul degen baýkespeń bar. Onyń qolyńnan bári keledi. Júırigimdi soǵan aldyrdyń. Taýyp ber, deıdi.

Bolys aıtady:

— Esiń durys pa, baıǵus. Rysqul túrmede jatyr. Abaqtydaǵy adam qaıdan seniń atyńdy urlaıdy. O baıǵus bul kúnde tyshqan aýlaıtyn bolǵan. Bir orystyń kóterem laqsasyn alamyn dep azabyn tartyp jatyr, — deıdi.

Tuqymbaı:

— Apyr-aı, sonda qalaı? Áneýkúngi asta sonaý Qaraqoldyń qyzdary qatty suqtanyp edi. Solardan boldy ma bul sumdyq? Áı, syrttan ala almaıdy-aý. Syr biletin bireý bar, bireý bar, — dep qamshysyn taıanyp judyryǵymen jer toqpaqtaıdy. Saımasaı:

— E, syr biletin aýylyńda. Ózińnen kór, — dep kergıdi. Saımasaı esebi esep-aq.

* * * *

Taý-SHilmembettiń úrkerdeı ǵana az aýylyna bultsyz kúni kún kúrkirep, naızaǵaı shartyldap, jaı túskendeı boldy da qaldy. Buryn da aıly túndegi aryq qoıandaı qorqaqtap, dýaıpat ógeı shesheniń qolyma qaraǵan jetim baladaı jaýtańdaýyq bolǵan.

Sálik-Sarynyń endigi kúni múlde múshkil.

Erkek kindik Ahat qarttyń úıine jınalǵan.

— Aý, aǵaıyn, bizge qaı qudaıdyń qarǵysy tıdi bul? Ne óz týǵan jerimizge syımaımyz, ne kisi eline syımaımyz. Ne jazdyq bul qý qudaıǵa? Ortamyzdaǵy bir búlikke bola bárimiz qyrylamyz ba? Aıtsańdarshy, bir bátýaǵa keleıik te, — dep degbirsiz Omar alaly kózi aqshıyp, aptyǵyn basa almaı ekilendi.

— Óziń ne aıtasyń? — Ahat jalbyraǵan qastan kózi kórinbeı tómen qarap otyr.

— Men aıtsam — týrasyn aıtam. Qashanǵy tilimdi shýda jippen baılap qoıam. Báleniń bári Rysquldan. Bizdi búldirgen Rysqul dep ulyqtarǵa aıtaıyq ta, Daýylbaıdan jazdyq-jańyldyq dep keshirim surap, týǵan topyraqqa qaıtaıyq.

— Áı, shirik tomar, o bastan-aq osal ediń. Ońbaǵan istiń bári osaldan shyǵady, — dep Shynybek shart syndy.

— O, mańqa ıt, men osal bolǵanda, sen pysyq bolyp ne bitirdiń? — dep Omar odyrańdady.

— Já, boldy! — dep jekidi Ahat. — Endi ózimizben ózimiz yryldasqanymyz jetpep edi. Tek, túge. Odan da anaý abaqtyda jatqan arysymyzdy qalaı qutqaramyz, sony aıtyńdar. Soǵan jınalyp otyrǵan joqpyz ba? Qorǵan, sen ne deısiń?

— Men Rysquldyń jemtik jemeıtinin bilemin. Orystyń atyn ol alǵan joq. Munyń túbi shıki, — samaıyna, murtyna aq kire bastasa da qyzyl shyraıly sulý júzinen áli de sol sonaý sábıliktiń beıkúná shyraıy taımaǵan Qorǵan.

— Úsip ne aıtady? — dedi Ahat basyn salbyratyp omyraýyna salǵan qalpy.

Úsiptiń appaq qudaı basy qaltańdady. Qolynyń da degbiri ketti. Yzǵyryq jel maza bermegen kúzgi japyraqtaı tynymsyz qaltyraıdy.

— Bizdiń bas ne kórmegen bas, qaıda qýrap qalaryn bir qudaı ózi biledi. Týǵan baýyr — arystandaı azamatymyzdy jalǵyz tastap, elge qaıtqanda ne bereke tabamyz.

— Áne, bul elge bir jón aıtsań, júndeı tútilip, júdep ketedi, — dep Omar taǵy alqyna bastady. — Úıirinen laqqan saıaq ońbaıdy. Týǵan elden ketip tentiregeli mine, jıyrma bes jyl boldy. Talǵarda týǵan balalarymyzdyń saqal-murty shyqty. Qudaı-aý, ata-babamyzdyń jurtyna jýı almaı, jyndy kóbelek qusap, bul Saımasaıdyń ıt arqasyndaı bir tilim jerinen jyljı almaı qashanǵy qorlyq kóremiz? Kóbimizdiń tórimizden kórimiz jýyq. Jat jerde súıegimiz shirise, eldegi árýaq azalanbaı ma? Búkil Sálik, Shilmembet, Shymyrdyń súıegine tańba túspeı me? Ne degen sumdyq bul! Elge baryp: «Jańyldyq, jazdyq» desek, e, «adasqannyń aıyby joq, qaıtyp úıirin tapqan soń», — demeı me? Qaraqoıynǵa qaıta baryp, bir toqymdaı jerge egin salyp, túsken tarynyń talqanyna qaqalyp ólsem — armanym joq. Basqań ne qylsań — o qyl, men ózim kóshýge bel baıladym. Táýekel!

Omar demigip baryp áreń toqtady.

Múlgip otyrǵan qart jaı ǵana oń qolyn kóterdi. Múlgip emes-aý, ejelgi eski moladaı mújilip otyr.

— Shyraǵym, Omar, sen qazir úni bóten, ózgeshe bir sóz aıtyp kettiń. — Daýysy súzekten turǵan adamdaı álsiz. — Adamnyń basy — allanyń doby, qaı saıda qalaryn boljap bilgen eshkim joq. Dám-tuz tartsa, alla jazsa, árýaq qoldasa — elge de bararmyz. Biraq sondaǵy el: «Rysquldy qurbandyqqa shalyp, Daýylbaıdyń kóńilin taýyp, aqyry jaǵynyp, jalbarynyp qaıttyńdar ma?» — demeı me? Bárimizdiń kókiregimizde máńgi-baqı laǵnet kúdigi qalmaı ma? Eti tiri er ǵoı, Rysqul osydan aman-esen bosanyp shyqqanda «Tipáı!» — dep bárimizge túkirmeı me? Jáne onyń osy joly kináli ekenine meniń kúmánim qatty. Munda bir naıza boılamas bir sumdyq syr jatyr, men bilsem. Kúni keshe bizdiń aýylǵa bolys nege keldi? Rysqulmen nege jeke sóılesti? Arandatyp, ádeıi or qazyp, soǵan omaqata qulatqan joq pa? Munyń surqıalyǵy Daýylbaıdan da asyp tur, men bilsem. Áýeli istiń aq-qarasyn ajyratalyq, sodan soń ulyǵyna deıin aryzdanyp, aldyna baralyq. Tym bolmasa, artynan bir izdep barmasaq, adam bolǵanymyz aǵaıyn-týǵan bolǵanymyz káne?

— Ulyq bizdi kútip, emeshegi eljirep otyr, ıá, — dep Omar kúńk etti. Burynǵydaı aıyrlamaıdy. Júni jyǵylyp, jýasyǵan. Biraq qýshyq shekesi tyrysyp, tyrjıǵan qalpy qaldy. — Ulyqqa ne dep, ne betimizben baramyz? Oılamaısyńdar ma, bylaı aqylǵa salyp? Orystyń atynyń eti bizdiń aýylda tabylǵany ras pa? Ras. Rysqul bolmasa, osy otyrǵandardyń bireýimiz.

— Ottama! — dedi Shynybek shydaı almaı. — Rysqul kedeı orystyń laqsa jylqysyn urlamaıdy. Munda bir bále bar. Ahań durys aıtady: bolys nege keldi? Rysqulmen nege jeke sóılesti. Men bilsem, qudaı biledi, bolys ony baıaǵydaǵydaı taǵy da bir qaterge basyn tikti. Rysqul kónbedi. Soǵan istep otyrǵan qysastyǵy bul.

Ahattyń basy keýdesine salbyraı tústi. Keshe keshke Rysquldyń atqa minip, beıýaqyt sýyt júrip ketkenin ózi ǵana baıqaǵan. Ol ketis tegin emes. Biraq orystyń atyn alýda ne maqsat? Ne de bolsa, ózimen tildesý kerek. Almaty baryp, ózimen jolyǵýǵa ruqsat alý kerek. Ol osy oıyn myna otyrǵan inilerine aıtpaq bolyp, basyn kótere bergende, esiktiń aldynan balalardyń aıqaı-shýy shyqty.

Baıbalamdap júrgen Moldabektiń Orazbaǵy eken. Astynda shybyq aty bar. Shańdatyp shapqylap, Turardy ustamaq bolyp ekilenip júr. Janynda bir top bala jáne bar.

— Usta, Qyzyl Jebeni usta! — dep aıqaılaıdy.

— Qyzyl Jebeni soıamyz! Qaıyr beri, aldynan shyq! Soıamyz Qyzyl Jebeni!

Úıdegiler eleń etse de: «e, bala-shaǵa ǵoı» degendeı, qaıtadan Ahattyń aýzyna qarap edi, qart lám demesten, esikten kóz almastan, jalbyr qasy túksıińkirep, túri buzylyńqyrap qalǵan eken.

— Tuqymbaıdyń Qyzyl Jebesi soıylǵan. Sen de Qyzyl Jebesiń. Seni de soıamyz, — dep Orazbaq Turardy astyna búktep alypty.

— Tek-áı, júgirmek, jaǵyń qarysqyr! — dep bosaǵa jaqta otyrǵan Moldabek esikten basyn shyǵaryp balasyna aıqaılady.

— Shaqyrshy beri Orazbaqty, — Ahat Moldabekke. — Shaqyra ǵoı.

Moldabek entigip, tańqy tanaýy jelpildep turǵan Orazbaqty bileginen qatty ustap, úıge alyp keldi.

— Assalaýmalaıkóm! — dep daýysyn qatty shyǵardy Orazbaq, úlkenderge sálemdesý kerek dep úıretken tártipti umytpaı.

— O, aınalaıyn, taýdaı jigit bol. Óstip sálemdesip júr ylǵı, — dep Ahat balanyń kóńilin kóterip qoıdy. Orazbaq tańqy tanaýyn tańq etkizip tartyp qaldy. Ákesi jeńinen silkidi.

— Orazbaq, Qyzyl Jebeni soıamyzyń qalaı? Qaıdan estidiń bul sózdi? — dep surady Ahat abaılap.

— Iá, anaý bolystyń Qaldybek degen balasy aıtty ǵoı, baǵana biz Soldatsaı jaqqa búldirgen tere barǵanda. Biz Qyzyl Jebeni túnde soıyp aldyq dedi. Ótirik deseńiz, ózinen surańyz. Turar bolsa: «Men Qyzyl Jebemin, Qyzyl Jebemin», — dep maqtanady ylǵı. Maqtanshaq ózi. E, Qyzyl Jebe bolsań soıamyz degenim ras. Oınap ánsheıin. Áıtpese, shyndap soımaımyz ǵoı.

Úlkender úrpıisip bir-birine qarady.

— Orazbaq, aınalaıyn, bolystyń ol balasy baıǵus esi aýysqandaý ǵoı. Jáı sandyraqtap júr de. Sen endi Qyzyl Jebeni soıamyz dep aıqaılaýshy bolma. Maqul ma, aınalaıyn?

— Maqul, ata, aıtpaımyn. Turardy da qýalamaımyn. Ol ózi de jylap júr. Kókesin abaqtyǵa qamap tastapty ǵoı, — dep sańqyldady beıýaıym Orazbaq.

— Bara ǵoı, aınalaıyn. Turarǵa tımeńder, — dedi Ahat aýyr kúrsinip.

Úlkender ursa ma dep qorqyńqyrap kelgen bala, bulaısha ońaı qutylǵanyna qýanyp, úıden ata kep jóneldi.

Otyrǵandar qatty oıda qaldy. «Qyzyl Jebe urlanypty» degen habar bularǵa da jetken. Al endi, jylqynyń tóresi soıylypty degen sumdyq sýyq sóz ras pa, sandyraq pa? Burynǵy salmaq, az bolǵandaı, ıyqqa taǵy bir zil qara tas qulady. Omyraýlap, odyrańdap otyratyn Omardyń ózi eńsesi túsip ketti. Saımasaıdyń sarsańyna Tuqymbaıdyń tozaǵy qosylmasa nesi, — degen soqyr ýaıym mılaryn shaǵyp, shekelerin solqyldatyp otyrǵan tárizdi.

Endi bular Rysqul orystyń jylqysyn aldy degen jalaǵa da toba qylǵandaı. Al eger Qyzyl Jebeniń bálesi juqsa qaıtemiz degen ýaıym úreıge ulasyp bara jatqandaı.

— Iá, jaratqan alla, jar bola gór! — Ahat qısyq esikten qıǵash kóringen dalaǵa jasaýraǵan qyzyl jıek kózin qadap. Dalada jaryǵy yrsıǵan keli men synyp qalǵan jartykesh kelsap jatyr eken. — Qarasý ishsek te, qaıǵysyz qyl, jaratqan. — Ahat qolymen jer tirep ornynan kóterile berdi. Májilis jabyldy.

* * *

Suraı-suraı Mekkeni de tabady deıdi. Sol aıtpaqshy, Ahat pen Moldabek suraı-suraı Almatynyń abaqtysyn da tapty. Basqany bilmese de jurt túrmeni biledi eken. Áýeli Ahat pen Moldabek bazarǵa bardy. Al bazar ne surasań da tabylatyn jer.

Turardyń qalany, bazardy tuńǵysh kórýi edi. Moldabektiń artyna mingesken bala jaltaqtap jan-jaǵyna qaraı berdi. Túrme degenniń ne ekenin bilmeıtin sábı abaqty osy eken dep qalyń jurttyń arasynan óziniń kókesin izdeıdi.

Taý-taý bolyp úıilip jatqan asqabaq, qaýyn-qarbyz, qap-qap bıdaı, arba-arba pishen, jaǵalaı toly alma, alqory, almurt, aǵash aıaq qoraz kámpıt... Táttini kórgende bala ákesin de bir sát umytyp, qyzyl qoraz kámpıtke ańsary aýdy. Moldabek tátesine aıtaıyn dese batpaıdy. Moldabek ózi bilip, alyp bermes. Artynda járbıip mińgesip otyrǵan balanyń kishkentaı keýdesinde ne armandar jatqanynan tátesi beıhabar. Ol úshin Turar ázir murynboq kóp balanyń biri ǵana.

Jalbyraq qas kózin jaýyp tursa da ár nárseni Ahat qart ańǵarǵysh. Attyń ústinde turyp, qoıynyna qolyn suǵyp, ish qaltasynan eskirgen qoqan ámıanyn alyp, kámpıt satýshy dúngenge:

— Áı, shúrshit, ana táttińniń on shaqtysyn bershi, — dedi.

— E, aqsaqal, men musylmanmyn, nege shúrshit deısiz? — satýshy dúngen kámpıtterdi qaǵazǵa orap jatyp.

— Al musylman bolsań, bizge jón siltep jiber: Rysqul jatqan abaqty qaıda? Qalaı baramyz? — dedi Ahat endi túsin jylytyp. Onyń oıynsha qalada, Rysquldy bilmeıtin adam joq sıaqty jáne Rysquldyń túrmede jatqany búkil álemge áıgili sıaqty.

Kóziniń aldy kúlkildegen qara dúngen kúnniń ystyǵynda ústine maqtaly shapan, basyna tozyǵy jetken seńseń bórik kıgen jalbyr qas qartqa tańyrqaı qarap:

— Rysqulyńyzdy qaıdam, al túrme Táshken kóshesinde, — dep qolymen teristik tusty nusqap jón siltep jiberdi.

Bazardan bylaı shyǵa bere, Ahat qorjynǵa qol sozyp, oraýly qaǵazdan bir qyzyl qoraz kámpıtti alyp, Turarǵa usyndy. Balanyń Ahat atasyna degen rızalyq sezimi sózden emes, kózden kóringeni sonsha, qartyń shydaı almaı:

— Má, qyztalaq, bárinen sen oljaly boldyń, — dep taǵy bir kámpıt berdi.

Túrmeniń bıik dýalmen qorshalǵan dáý darbazasynyń aldynda bular sáske tústen besin aýǵanǵa deıin tursyn. Qaraýyl ishke kirgizbeıdi.

— Aıda, nachalnıkke bar. Ruqsat qaǵaz al, — deıdi. Nachalnıktiń qaıda ekenin qaıýana qazaq bilmeıdi. Aqyry bir qıaq murtty, jas tilmash qazaq, myń bolǵyr, bastyqtan tildeı ruqsat qaǵaz alyp berip, ishke Ahat pen Turar endi de, Moldabek attardy qaraýyldap syrtta qaldy.

Turar oılaǵan: «kókem myna dýal qorǵannyń ishinde júrgen shyǵar» dep. Sóıtse, qorǵannyń ishinde taǵy da úıler, taǵy da myltyq asynǵan qaraýyldar bar eken. Jaǵalap júrip, bir úıdiń esiginiń aldyna toqtady-aý. Esiktiń aldynda taǵy qaraýyl. Jaqyndatpaıdy. Rysquldy beri shyǵarmady. Qaraýyl tek temirmen qaptaǵan esiktiń alaqandaı tesiginiń qaqpaǵyn kóterip:

— Jylqyaıdarov! Beri jaqynda, saǵan kisiler kelip tur, — dedi.

Tesikten Rysquldyń bir kózi ǵana syǵalady. Kirpik qaqpaıtyn sýyq kóz jalt etkende Turar shydaı almaı:

— Kóke! — dep aıqaılap jiberdi. Sýyq kóz jylıyn dedi. Kúlimsiregendeı boldy.

— Kóke! — Men ǵoı, Turarmyn ǵoı. Ahat atam keldi. Moldabek tátem syrtta qaldy, — dep shyryldady bala. — Kóke, má, — dep Turar alaqanyna jabysyp qalǵan kámpıtti tesikten suǵa bergende bulardan kóz jazbaı turǵan qaraýyl:

— Nelzá! — dep zekip tastady. Balanyń qolyndaǵy qyzyl qoraz kámpıt ekenin kórgen soń:

— Ladno, — dep raqym tanytty.

— Óziń jeı ǵoı, Turar, — áke úni úzdik-úzdik shyǵyp. Beý, shirkin perzent-aı, óziniń ózegińnen shyqqan qaıran bala! — dep Ahat eljiredi. Óz balasy joq ekeni esine túsip qamyǵyp ta qaldy. — Oı, aqymaq, kókeń tátti jeýshi me edi. Mine, aýqat alyp keldik qoı oǵan aýyldan, — dep qorjyndy kórsetti. Qorjyndaǵy qurt, maı, pisirgen et sıaqty taǵamdardy qotaryp qaraýylǵa berdi. El dep kelgen sálem-saýqatty tutqynǵa qaraýyl tapsyrady. Tártip solaı. Tamaqtyń arasynda pyshaq, egeý jasyryp salyp jibergen joq pa dep tekseredi.

Ahat aryq qolyn kólegeılep,tesikke úńilip:

— Ýa, Rysqul, qaıdasyń, qaraǵym? Deni-qarnyń saý ma? Tamaqtan taryqqan joqsyń ba? — dep qulaǵynyń múkisi bar adamnyń ádetimen til qatty.

— Az úı Shilmembet shildiń boǵyndaı tozdyq qoı. Qalǵan-qutqan jalǵyz-jarym maldy starshyn tútin salyqqa dep sypyryp áketti. Qys bolsa jaqyn. Ne isteımiz, nendeı áreket qylamyz? Sen qashan bosanyp shyǵasyń, shyraǵym?

Ar jaqtan Rysqul aıqaılap tur. Ahat onyń bir sózin estip, bir sózin estimeıdi.

— Metreıge hat jazyńdar, — dedi Rysqul daýystap. — Rysqul jazyqsyz túrmede otyr deńder.

— A? A? — deıdi Ahat túsinbeı. — Ol qaı Metreı? Qaıdaǵy Metreı?

— Byltyr meni ilestirip, Talǵardyń basyna shyqqan ulyq orys she? Umytyp qaldyń ba? Peterborda turady. Hatty qaıda jazý kerek ekenin aıtyp maǵan bir qaǵaz berip edi, — dep tesikten shıyrshyqtalǵan qaǵaz usyndy. — Qaltamda júrip tozyp qalypty. Jazýy óshpegen sıaqty. Hat jazyńdar. Ol ózgelerdeı emes, qaıyrymdy orys. Bizdiń oıazǵa bir aýyz hat joldasa, meni bosatady, qudaı biledi.

— Qaıdam, qaraǵym, bolystyń tilmashy bolmasa, bizdiń tuqymda Peterborǵa hat jazatyn kim bar? Tilmashqa jalynyp kórermiz. Omar týysqanyń elge kóshemiz dep kúnde lań shyǵarady. Káıtemiz? Kóshpesek, bolys qyryna bizdi qatty aldy. Óziń ketkeli, aýyldyń ústinen kúnde at oınaqtatady. Qartaıǵan aǵańnyń túri mynaý. Mende búginde aqyl-es qalmady. Elge jetip, ata-babanyń qonysynda súıegim qalsa — eki dúnıede armanym bolmas edi. Kósheıik desek, seniń úıindi jurtta qalaı jalǵyz qaldyramyz? Oıym — oıran, aqylym — aıran.

— Áı, babaı, boldy. Vse, — dep qaraýyl Ahat pen Turardy tesikten yǵystyryp jiberdi.

— Ýa, Rysqul, aıtsańshy! Ne isteımiz?

— Metreıge hat jazyńdar!..

Qaraýyl Ahat pen Turardy qaqpadan shyǵaryp jiberdi. Bala qaqpadan shyqpaı tyrysyp turyp, alaqandaı tesikke qaıta-qaıta qarady.

— Ný, chertenok, aıda poshel, — dedi qaraýyl ony myltyqtyń dúmimen nuqyp.

— Kóke! — dep shyryldady Turar.

Sonda ol endi birer aıdan keıin dál osy túrmede kókesimen birge bir kamerada aılar boıy otyraryn sezgen joq. Alda ne kútip turǵanyn bala qaıdan bilsin...

***

Qaıtar jolda bazardyń tusynan ótip bara jatyp, Ahat attyń basyn tartty.

— Rysquldyń amanatyn oryndaıyq. Álgi Peterboryna hat jazaıyq. Myna bazardan bireý tabylar, — dedi Moldabekke.

Bazardy jaǵalap júrip, bastyrmaly dúkende mata satyp turǵan tatardy kórip, Ahat:

— Shyraǵym, musylman balasy ekensiń, aqyńdy bereıin, bizge bir hat jazyp bershi, — dedi. Saýdager tatar biraz báldenip turdy da, «aqysyn bereıin» degen soń kóndi. Qolyna qaǵaz, qalam alǵan saýdagerge Ahat:

— Jaz, — dedi, — Peterbordaǵy dosym Metreıge. Jazdyń ba? «Qurmetti Metreı! Deni-qarnyń saý ma? Kelin, bala-shaǵa, mal-jan aman ba? Aq patshanyń aýyly aman ba.? Patsha aǵzammen ushyrasyp turasyń ba? Rysqul tamyryńdy umytpaǵan bolarsyń? Saǵan azdy-kópti qyzmet qylyp edim. Qınalsań, hat jaz dep ediń. Kómektesem, qol ushyn berem dep ediń. Mine, meniń basyma kún týdy. Meni Saımasaı bolys jazyqsyzdan-jazyqsyz abaqtyǵa japtyrdy. — Jazdyń ba? — dep Ahat saýsaǵymen qaǵazdy nuqyp kórsetti.

— Qazir abaqtydamyn. Aýyldaǵy qatyn-balanyń hali múshkil. Aǵaıyndarym da azapqa batty. Bolys kún kórsetpeıdi. Salyq salyp, tyshqaq laǵymyzǵa deıin tartyp aldy. Qurmetti Metreı! Osy múshkil halimizdi aq patshaǵa aıt. Bir shaharda turasyńdar ǵoı. Ol kisini kórip turatyn shyǵarsyń. Qoı, Taý-SHilmembetke tıme desin bolysqa. Rysquldy túrmeden bosat desin. Taý-SHilmembettiń malyn qaıtaryp ber, desin bolysqa. Qurmetti Metreı tamyr! Nekáleı patshaǵa aıt: Taý-SHilmembetke Túlkibas jerindegi Maılykent bolysyna qaıtýǵa ruqsat etsin. Maılykent bolysy Daýylbaıǵa uryssyn: jıyrma úı Sálik-Saryny qýdalama dep. Bizdiń Qaraqoıyn men Kemerbastaýdyń sýyn ishýge ruqsat et desin Daýylbaı bolysqa. Qurmetti Metreı tamyr, osyny umytpaı aıt patshaǵa.

— E, aqsaqal, sózdi kóbeıtip jiberdińiz ǵoı, — dep saýdager tatar kegjıe bastady.

— Boldy ózi de. Jaz, shyraǵym, qudaı tileýińdi bergir. — Qurmetti Metreı tamyr! Hosh! Alla-qudaı saqtasyn seni! Hat jazýshy Shymyr-SHilmembet Jylqaıdaruly Rysqul. 1904 jyl, Mızam aıy».

— Adresi qaıda? — saýdager tatar. Ahat Rysqul bergen, irip turǵan qaǵazdy abaılap búkteýin jazyp, saýdagerdiń aldyna qoıdy.

— «Sankt-Peterbýrg. Ýlısa» ... dep ar jaǵyn oqı almaı tatar toqtap qaldy. Dál búkteýi qyrqylyp ketken. Kósheniń aty óship qalypty. «Dmıtrıevý S.V.» degen jazýy kómeski kórinedi. Saýdager tatar basyn kóp qatyryp turmaı, adresti shala-pula jazyp, hatty Ahattyń qolyna berdi. — Anaý kósheniń arǵy betinde poshta bar. Soǵan aparyp ótkizińiz, — dedi.

* * *

Rysqul Almatynyń túrmesine túskeli úsh aıdan asyp barady. Jeke kamera bolatyn. Jaı jabaıy tam qysh edi. Kim biledi, barymtashy, jylqy urysy, «jabaıy kırgız» qashyp qaıda barar dedi me, joq álde tas kameralar bos bolmady ma, áıteýir Rysquldy anaıylaý mal qora quralpy bir úıge ákelip tyqqan. Onyń da jalǵyz terezesi temir bolatyn. Esigi berik.

Shilde shyǵyp, qyrkúıek kirip, shóptiń býyny qatyp qalǵan kez. Rysquldy bir mezgil qoraǵa tynystaýǵa shyǵarady. Eki mezgil dárethanaǵa alyp barady. Túrme men qoranyń túkpirinde turǵan dárethana úıshigine deıin júz metr shamaly. Soǵan barar joldyń boıynda syrtqy dýaldy qýalaı qaýlap ósken qarasora bar. Kezinde oryp tastaýǵa eshkim qunttamaǵan qarasora sorly jońyshqa emes, ne otyn bolyp jarytpas, sodan shań qaýyp, gúli túsip qýrap, qudaı qarǵap qaýqıyp turǵany.

Rysqul jelkesinen myltyq kezegen aıdaýylmen ary-beri ótkende, nege ekenin ózi de túsinbeı, sol qaýǵa qaraı yqtaı beredi. Ómir boıy dalada, taý-tastyń, tabıǵattyń jórgeginde óskennen be, áıteýir álgi solǵan qarasora, ózgeniń nazaryn aýdarmasa da, buǵan bir túrli ystyq kórinedi. Múmkin, qarasora oǵan óziniń qyryq quraq qurym kıiz úıin eske salǵan shyǵar. Qashyp arasyna kirip ketse taptyrmaıtyn Aqsý-Jabaǵylynyń qara ormanyn elestete me eken.

Átteń, Aqsý-Jabaǵylynyń tasyna tabany bir tıse, muz jastanyp, qar tósengen arqarlarmen aýyldas bolyp, myna qysastyǵy qyrýar, qulyq-sumdyǵy, kesir-kesapaty kúlli álemniń kúlin sýyrar sumdyq dúnıesin talaq etip tastap keter edi.

Joq, odan buryn ol Saımasaı myrzaǵa baryp sálemdeser. Óıtpese, ómir boıy ótelmes, joq, eki dúnıede de keshirilmes qaryz moınyn qyl arqandaı qylqyndyrar. Óz basynyń jábir kórgendigi úshin ǵana emes. Boı-boı! Áste olaı emes. Ádilet degen atańa nálettiń qasqyr talap ketken ıtteı qańsylap qalǵany úshin. Qylmysty Saımasaılar isteıdi, jazasyn Rysquldar tartady.

— Sonda bul qalaı, myrzam? — dep bir ǵana saýal berý úshin.

Myna túrmege kelip túsken túnnen beri oıynan ketpeı qoıǵan suraq bul. Saımasaıǵa baryp bir sálem berý, bir saýal qoıý endi búkil qalǵan ǵumyrynyń eń kindik maqsatyna aınalǵan. Qurym úıde qalǵan qatynyn saǵynyp bara jatqan joq. On jasar tiri jetim Turardy aıaıdy, árıne. Oǵan da qaraılamas. Kóp bolsa, mańdaıynan bir ıiskep, basynan bir sıpar. Sodan keıin...

Qarasoraǵa qaraı beredi. Arasynan tas shegirtke shyqyldaıdy.

«Soryńdy uraıyn, — deıdi Rysqul shegirtkege. — Túrmeniń aýlasyna seni bireý ákep qamaǵan joq qoı. Nege ketpeısiń qudaıdyń dalasyna».

Tas shegirtkege, shekshekke ursyp qoıyp Rysqul aýyzdyǵyn syńar ezýlegen qarashyl jylqy daıyn shań basqan qýraıǵa qaraı qıalap kete beredi. Aıdaýyl sonysynan sekem alǵandaı:

— Kózińe qara, týra júr! — dep ars ete qaldy.

Rysqul ildábaılap soǵyla salǵan dárethananyń dýal jaq qabyrǵasyn qıratyp qashyp ketýdi de bir oılady. Biraq myltyǵyn shoshaıtqan qaraýyl qalt qarap, kirpik qaqpaı turady.

Sonysyna yza bolǵan tutqyn keıde aıdaýyldyń tıtyǵyna tıip, «patshalar jaıaý baratyn» jerden shyqpaı otyryp alady. Aıdaýyl aıaǵy talǵansha qaqqan qazyqtaı qozǵalmaı turady, aqyry shydamy taýsylǵan soń uıatty bylaı jıyp qoıyp, syqyrlaýyq esiktiń sańylaýynan syǵalap:

— Ólip qaldyń ba? Álde shuqyrǵa qulap kettiń be? Shyq ýaqyt bitti aldaqashan! — dep aqyrady.

— E, alla, mundaıdy kórsetkenińe de shúkir, — deıdi tutqyn aıdaýyldyń jynyn qozdyra túsip. — Myna menen góri sen sorlynyń kórgen kúninde, adam basyna bermeı-aq qoıatyn tirshilik-aý, — dep qoıady aıdaýylǵa.

Bir kúni keshki dáretten qaıtyp kele jatyp, qaraýytqan qaýdyń qasynan óte bergende, ádetinshe joldan shyǵyńqyrap, qıas basqanda oń aıaǵynyń tumsyǵy áldenege tirelgendeı boldy. Eńkeıip qaramaı, tek kóziniń qıyǵyn salyp edi, úshkir birdeńeniń ushy qyltıyp jatyr eken. Toqtamaı, syr bermeı ótip ketti.

Kelesi kúni tańerteńgi dáretke bara jatyp, keshegi qyltıǵandy sol aıaǵynyń tumsyǵymen taǵy bir túrtip ótti. Jerge kirip jatqan temir eken. Qaıtar jolda taǵy bir túrtip ótti. İstik temir bosańqyrap qaldy.

Sál eńkeıse qolmen sýyryp-aq alatyn nárse. Amal neshik, eńkeıýge jol joq. Eńkeımek turǵaı, sál burylsań aıdaýyl sekem alyp qalady. Eńgezerdeı shombal palýan jalt berip, bir uryp qulatyp, qutylyp kete me dep qorqatyn da shyǵar, áıteýir Rysquldyń árbir adymy ańdýly.

«Batyr — bir oqtyq» degen osy. Áıtpese myna japyraǵy túsken sasyr soıaýdaı nemeni bir súıkeýden qaldyrmaı, qashyp keter edi... Sıdıǵan qýraıdaı bolsa da aıdaýyldyń myltyǵy bar da, amal joq.

Áıteýir álgi temirdi taǵy bir túrtip bosatyp ketkenine de kóńil toq. Tirshilik bolsa erteń taǵy kún bar, úmit alda. Tutqynnyń tutqasy — úmit. Úmit úzilgen kúni tutqyn — shyn tutqyn. Al Rysquldyń bútkil ómiri jaqsylyqty aldan kútýmen ótýli.

Túnimen esinen sol bir istik temir ketpeı qoıǵan. Jer betine shyǵyp jatqany, shamasy, synyq súıem quralpy. Bylqyldap qalǵanyna qaraǵanda, jasyrynyp jatqany jáne bir synyq súıem bar shyǵar.

Endi kameraǵa sony qalaı alyp kirý kerek? — degen suńqyl suraq basynda shyńyldady da turdy.

Sóıtse, qarasoranyń qaýynda kúndizgi shekshektiń ornyna shilde qońyz shyryldap otyr eken. Túrmeniń temir torly terezesinen anyq estilip tur. Basyndaǵy shyńyl men qara soradaǵy shyryldyń biri men biri úndesip, qosylyp aıtylǵan áldebir muńly ándeı áser týǵyzǵany Rysquldy ań-tań halde qaldyrdy.

Shyryldap turǵan shildeqońyz emes, synyq súıem istik temir sıaqty. Temir ekesh temir de túrme tutqynynyń janyn uǵyp, onyń sharasyz taǵdyryna jany ashyǵandaı aıan beredi.

Shildeqońyzdyń jaǵy bir sembedi. Rysqulǵa synyq temir týraly umytyp ketpe dep udaıy esine salyp turýdy paryz kórgendeı bir tynbady.

Tolassyz ánge Rysqul da baıqaýsyzda qosylyp ketip:

— dúnıe bir qısyq jol burańdaǵan,
Baq taısa erge dáýlet quralmaǵan.
Kúnine toqsan toǵyz bále kórseń,
Sonda da kúder úzbe bir alladan, —

dep yńyldady.

* * *

Tańǵa taıaý kózi ilinip ketken eken, kenet shoshyp oıandy. Qyzyl Jebe kisinep kelip, abaqtynyń esigin tepkilep tur eken. Rysqul óń men tústiń arasyn ajyrata almaı meń-zeń kúıde sál ańyryp otyryp qalǵan.

«E, jaryqtyq, jylqy janýardyń da árýaǵy bolǵany ma? Qambar ata ǵoı álgi. Qyzyl tulpardyń qany meniń moınymda emes edi ǵoı? Hege meni toryp júr? Urlaǵan men bolǵanmen, urlatqan, qanyn shashyp baýyzdatqan Saımasaı edi ǵoı? E, aınalyp keteıin, Qambar ata! Menen kúná bolsa keshe gór! Biraq meniń jazyǵym joq. Qudaı kýá. Eger kórmese, qudaıdyń kózi shyqsyn. Qyzyl tulpardy pyshaqqa, qıanatqa qımaı ara túsem dep naqaqtan qurban boldym, Qambar ata!»

Rysqul jylqynyń arýaǵyna syıynyp otyrǵanda esiktiń aldynan aıdaýyl ótti. Etiginiń taqasynan tanydy. Sonda baryp álgi tústiń syryn uqqandaı boldy. Esikti tepkilegen Qyzyl Jebe emes, álgindeı aıdaýyl qara qulyp qalpynda ma eken dep saldyratyp, tekserip shyqqan boldy.

Sonda bir oı basyna sap etti. Atyp turyp esikti toqpaqtaı bastady. Asyǵys basqan aıdaýyl aıaǵynyń dybysy estildi.

— Ne kerek? — dep zekip qaldy aıdaýyl.

— İshim burap áketip barady. Tezirek ash, myrza, — dep jalyndy tutqyn.

— Ólmeısiń, shyda! Áli tań atqan joq, qarańǵy, — dep qaraýyl ary kete berip edi, Rysqul esikti taǵy tarsyldatty.

— Myrza, shydaı alar emespin! Bu qurǵyr tańnyń atyp, kúnniń shyqqanyn kútip turatyn sypa emes qoı. İsh buzylsa, men ne isteıin?!

Qaraýyl burqyldap, balaǵattap júrip, saldyrlatyp esikti ashty. Ashýdan kózi ejireıip ketipti. Jeıdesheń, jalańaıaq, jalań bas Rysquldy myltyqtyń oqtyǵymen bir nuqyp, aldyna salyp:

— Meni aldaǵyń kelse — aıamaımyn! — dep eskertti.

Bozala tań qulanıektenip keledi eken. Qapastan keıingi sap-salqyn ýyz aýa tutqynnyń qapyryq ókpesin qaýyp, aǵyl-tegil mol demnen tunshyǵyp qala jazdady.

«Tań taza atyp ketpeı, qara kúńgirt bola tursa eken», — dep tiledi Rysqul. Shildeqońyz qaljyrasa kerek, úni semipti. Qara soranyń tusynan óte bere, jalań aıaǵymen jer sydyryp, istik temirdi izdedi. Sol aıaqtyń bas barmaǵy soıaýdaı qatty zatqa tirelgende, sıpalap eki bashpaıdyń arasyna tireı qysyp alyp, julqa tartyp, júre berdi. Qap-qatty sýyq temir tabanyna batty. Burynǵydaı jyldam júre almaı, bir aıaǵyn súıretip, kibirtiktep qaldy. Ony ózinshe bóten oıǵa joryǵan qaraýyl:

— Bas aıaǵyńdy! Qystap bara jatsa, asyqpaısyń ba?! — dep zirk etti.

— İshim, — dep Rysqul eki búktelip, súıretilip bara jatqan. Oıynda:

— «Saýsaǵymnan shyǵyp ketpese eken», — dep bashpaılaryn qarystyryp qysa tústi. Qysqan saıyn temirdiń istigi etine kirsh etip kirip bara jatty.

— «Qan tamsa — bilip qoıady-aý» — dep qysyldy tutqyn.

İldábaı dárethanaǵa deıingi on-on bes adym jer tozaq jolynan júz ese qıyn edi.

Erte me, kesh pe, áıteýir keletin bir ólim bar. O dúnıede Rysqul tozaq otyna túse qoımas. Qudaı bar bolsa, shyn dúnıeniń paryzyn Rysqul myna jalǵan dúnıede-aq júz ese artyǵymen atqaryp qoıǵanyn kórip turǵan shyǵar.

Aıaǵynyń saýsaqtarynyń arasy jipsigendeı, jylbysqy birdeńe bilinedi. Jyly qannan saýsaqtar arasy jylpyldaq. Temir syrǵyp túsip bara jatqandaı seziledi. Jan dármende bas barmaǵyn búrip, tutqyn yshqyna túsedi.

...Sý perisiniń aı dese aýzy, kún dese kózi bar perızat qyzy jer betindegi patsha balasyna ǵashyq eken. Al sý perileriniń adamdardan bir aıyrmashylyǵy aıaq ornyna balyqtyń quıryǵy bolady. Adamdardyń aıaǵyndaı aıaǵy joq perızat patsha balasyna ǵashyqtyqtyń dertinen óler bolǵan soń perilerdiń táýibine baryp jalynady. Táýip kempir daýysy baryldap qalǵan ázireıildeı edi. Perızattyń úni kúmis qońyraýdaı syńǵyrlap turatyn. Perızattyń aryzyn tyńdap bolǵan soń táýip kempir aıtady:

— Eı, sor aıdaǵan sulý! Jazylmaıtyn dertke ushyraǵan ekensiń. Aıtqanyńnan qaıtpassyń. Jaraıdy. Men saǵan adamdardyń aıaǵyndaı aıaq jasap bereıin. Aqysyna biraq kúmisteı syńǵyrlaǵan daýysyńdy alamyn. Sen tilsiz, únsiz qalasyń. Bul — bir dep qoı. Men bergen dárini ishkennen keıin saǵan balyq quıryǵynyń ornyna aıaq paıda bolady. Biraq árbir adym saıyn tabanyna qanjar qadalǵandaı shybyn janyńdy shyrqyratyp qýyrtady. Ómir boıy tabanyńa qanjar qadalyp ótesiń. Osyǵan kónseń — kóndiń. Kónbeseń — óziń bil!

Ne kerek, nebir azapqa kónip, perızat adam beınesine enip, patsha balasyna jolyǵady. Patsha balasy da buǵan qulaı ǵashyq bolady.

— Atyń kim? — dep suraıdy patsha balasy.

Perızat bárin túsinip tur. Biraq aıtaıyn dese til joq. Aıaǵyn árbir basqan saıyn tabanyna qanjar qadalady.

Ne kerek, patsha balasyna tilsiz sulýǵa úılenýge batasyn bermeı, basqa bir padıshahtyń qyzyna quda túsedi...

... Bul bir muńdy ertekti Rysqul ertede, bala kúninde estigen. Qazir sol beıshara perızattyń hali óz basyna túsip turǵanyna tań qaldy. Sol aıaǵyn súırete basqan saıyn istik temir barmaǵynyń qalyń etine qadala tústi...

Qaıtar jolda aıdaýyl Rysquldyń izinde battıyp-battıyp qara daq qalyp bara jatqanyn baıqap:

— Eı, toqta! Aıaǵyńa ne boldy? — dedi.

— Ájethana taqtaıynyń jańqasy jyryp ketti. Túk te etpeıdi, — dep Rysqul elemegen boldy. «Boıymdy tintip, yshqyrdaǵy temirdi bilip qoıar ma eken», — dep ishteı qypyldap ta tur. Biraq onyń júzinen aıdaýyl sekem alar eshteńe ańǵarǵan joq.

Aıdaýyl senip qalǵan sıaqty. Al senbese she? Bassalyp tintse ǵoı, yshqyryndaǵy saby joq, tot basqan pyshaqty taýyp alady...

Artyndaǵy aqyrǵan aıdaýylǵa burylyp qaraǵanda, óziniń qandy izine kózi tústi. Dál osyndaı, sorǵalaǵan qan izin ol buryn qaıdan kórip edi? Taý-SHelekten be edi, Taý-Túrgennen be edi? Álde Talǵardyń arǵy beti me edi?

Tańnyń araıy ajarlanyp, jańa kúnniń shyraıy kire bastaǵan eken. Uıqysy shala, kózi kirtıgen aıdaýyl myltyqtyń ushtyǵymen eki jaýyrynnyń ortasynan nuqyp qalyp:

— Bas aıaǵyńdy! — dedi.

Rysqul qysqa da bolsa qaterli jolda kele jatyp, qaıdaǵy bir sorǵalaǵan qannyń izin buryn qaıdan kórgenin esine túsire almaı, álek bolyp óziniń qazirgi halin umytyp ketkenine renjidi. Árıne, jyldam basý kerek, bir shıi shyǵyp qalmaı turǵanda tezirek abaqtynyń ishine kirý kerek.

Rysqul áıgili ańshynyń jyldamdyǵymen ozyp ketip edi, aıdaýyl:

— Eı, jaıyraq! — dep qorqyp qaldy.

Buıryqtyń aty — buıryq. Aıtyldy — oryndaý kerek. Ol júrisin báseńdetti. Aıdaýylǵa tańǵy taza aýa unady bilem, basyna bir shaldýar oı shap etip túse ketti. Túrmeniń shulǵaý sasyǵan tymyrsyǵynan o da azar.

Asyly, tutqynnan góri qaraýyldyń hali múshkil sıaqty. Ol eki jaǵynan qamaýly. Biri — tánniń qamalýy. Tutqyn otyrǵan túrmede o da otyrady. Aıyrmashylyq tek tutqyn temir esiktiń ar jaǵynda, bul ber jaǵynda, alys uzap, artyq adym attaı almaıdy. Biri — jannyń qamalýy. Tutqynnan aıyrylyp qalamyn ba degen úreı. Ári tutqynnyń ony jek kóretinin seziný.

Sonymen, qaraýyldyń da shekesi qyzyp júrgeni shamaly. Álgi eki qamaýdyń saldarynan o da tutqyndy meılinshe jek kóredi. Meılinshe qorlap baqqysy keletini sondyqtan.

Sonyń bir shalyǵyn sıdıǵan uzyn sıraq qazir tanytty. Myltyǵyn oqys kezenip, Rysqulǵa:

— Káne, keıin qaıt! Dárethanaǵa jetkenshe júgir! Jete bere keri júgir! Baryńdy salyp, qustaı ushpasań — saýdań bitedi. Káne, sanaımyn: bir, eki, úsh!

Rysqul: «Shyny ma, qaljyńy ma?» — dep senińkiremeı, sasqanynan sál ezý tartqan. Uzyn sıraq beti jybyrlap:

— Júgir! — dep yshqynyp qaldy.

Tutqyn kelgen izimen keri qaraı bóri búlkilge salyp, salmaqpen jele jortyp edi, qaraýyl taǵy aqyrdy:

— Jyldam!

Shyn qorlyq osy boldy. Tap-taza tańda qyp-qyzyl qıanattyń tasyrańdaýy aqylǵa syıymsyz-aq. Biraq ne kórmegen Rysquldyń basy. Jalańaıaq, jalańbas, jeıde-dambaly alakóbende aǵarańdap aǵash úıshikke qaraı júgire jóneldi. Qatty júgirgen saıyn sapsyz pyshaqtyń ushy endi qarnyna tireldi. «Túsip qalmasa eken» dep Rysqulda záre joq. Qarnyma kirip bara jatyr-aý dep qaıǵyrmady. Túsip qalmasa eken dep arǵy-bergi arýaqqa jalbarynady.

— Qaıt! — qaraýyl.

Túrmeniń esigine entigip jete bergende taǵy kelte buıryq:

— Qaıt!

Aıaǵynyń qany áli tyıylmaǵan eken, ary-beri júgiristen joldyń ústi qarashubar qandy izben shıyrlandy.

Óziniń tusynan óte bergende qaraýyldyń kózi Rysquldyń kózimen atysyp qalyp edi: qorqynyshty eken, kóz ornynan qandy qyzyl eki japyraq et kórgendeı boldy. — «Endi maǵan tap berýden taıynbas» degen oımen qaraýyl qorlyq qaljyńyn tıa qoıdy. Rysquldy kameraǵa kirgizip, qulpyn kilttedi.

* * *

Kameraǵa kirgen bette Rysqul yshqyryn sıpalap kórdi. Qýanǵannan álgibir qorlyqtyń bárin lezde umytty. Esikke baryp, qulaǵyn tosyp tyń tyńdady. Qaraýyl dálizdiń arǵy basynda júrgen sıaqty. Sapsyz pyshaqty yshqyrynan alyp, maıystyryp kórip edi, sýy qatty eken. Buryshqa baryp, tizerlep otyra qalyp, pyshaqty irgege qadap qalǵanda, yza qapqan dymqyl qyshqa qınalmaı-aq kirip ketti.

«E, qudaı, e, árýaq! — dedi Rysqul aptyǵyn basa almaı. — Saımasaıǵa sálemdeser sát ońynan bolǵaı!».

Pyshaqtyń ushymen ilese shyqqan dymqyl topyraqty ýystap turyp oılanyp qaldy. Endi ne amal bolmaq? Qazylǵan topyraqty qaıda jasyrmaq? Kameranyń ishine úıip qoıyp otyra almaısyń. Bir túnde qazyp shyǵyp ketý múmkin be? Bul táýekeldiń isi, taǵdyryna moıyn usynǵysy kelmegen tákappardyń neǵaıbyl jumysy bir túnnen artpaýǵa kerek. Tún bolatyn sebebi: kúndiz irge qazyp, kózge ilinip qalý haýpi zor. Kelesi túnge qalsa — taǵy qater.

Rysqul irgeni sál qopsytyp, pyshaqty soǵan tyqty da, topyraǵyn qaıta taptap kómip tastady.

* * *

«Osydan osy joly tiri shyǵyp, Saımasaıǵa sálemdessem, Aqsý-Jabaǵyly asyp keter edim, — dep armandady tutqyn qamys mardannyń ústinde kósilip jatyp. — Aqsý-Jabaǵylynyń bir saıynyń tabanynda súıegim qalsa, eki dúnıege de rızamyn».

Kenet shyntaǵyna súıenip, ornynan túregele berdi. Álgi bir alaman tańda óz aıaǵynan tamǵan qannyń izin kórip, osyndaı izdi qaıdan kezdestirdim dep qınaǵan suraqtyń jaýabyn endi tapqandaı boldy.

Ol ertede, elde, Túlkibasta Iirsýda bulǵańdap júrgen bula kez bolatyn. Bir kúni ol jylqy baǵyp júrip, Eshkiqorǵan degen jartastyń jotasynan qannyń izin baıqady. Bul neǵylǵan qan dep, qumyrsqanyń jolyndaı shubatylǵan izge túsip bergen. Qannyń izi birde syzat, birde qoıý. Bir mezgil bir shoq arshanyń astynda teńkıip jatqan arqardy baıqady. Mergen jaralaǵan beıkúná maqulyq qany sorǵalap júrip-júrip, jetip jyǵylǵan jeri osy bolǵan eken. Júni jıdı bastapty.

Sol qansyrap ólgen taǵy arqardyń hali óz basyna kelgendeı tań keshti búgin Rysqul.

«Nede bolsa túrmede, aıdaýda shirimeı, sol arqardyń jolyn berip, qaıran Jabaǵylynyń bir tal arshasynyń túbinde qalsam, biraq oǵan deıin...».

Ol «oǵan deıin» isteıtin isine taǵatsyz asyǵýly.

«Bir túp arshanyń túbinde qalsam» — degen arman. Kúńirenip jel jylar, arsha basy sýyldar. Kúzge qaraı qýraǵan qylqandary túsip, munyń kebinsiz qalǵan júzin jasyrar. Arshanyń ıisi sińip, qylqanyna kómilgen súıek myń jylǵa deıin shirimes. Qoqannyń hany Sheralynyń qandy qolymen soǵysta mert bolǵan batyr babasy Álimbekti qazaqtar tekke arshaǵa orap kómbegen ǵoı. Kıeli adamdar jer qoınyna kıeli kebin kıip kiredi.

Bir shoq arshanyń túbinde qyzyl qumyrsqanyń ıleýi bolar. Rysquldyń bet-aýzyna qyzyl qumyrsqa qujynap, aımalar. Qyzyl qumyrsqa shaqqan dene shirimes. Sarqyramanyń saryny kúńirener, bıikte ular shýlar; sháıqýraıdyń basynda: «Qap, bul qalaı? Qap, qap, bul qalaı?» — dep sary tós kógildir shymshyq shyryldar.

Átteń, ólgennen keıin de adam sony sezip jatsa. Sonaý bıikte, qalyqtap ketpeı júrgen jez qanat qyranǵa qarap jatyp, kózińnen jasyń parlap aqsa; sondaı aq ólim keshýge Rysqul dán rıza.

Biraq peshenedegi jazýdy oqyp kórgen eshkim joq. Jumyr basty pendeniń demi qashan, qaı jerde taýsylary belgisiz. Adamnyń basy — Allanyń doby degen. Qaıda tebedi — solaı domalaıdy.

Taýǵa da, tasqa da, abaqtynyń mylqaý qabyrǵasyna da soǵylǵan basy qaıda qalaryn Rysqul boljap bolmas. Al ázir áreket kerek, áreket...

* * *

Qapyryq kún qaza bolyp, qarańǵy túsip, el uıqyǵa ketti-aý degende, Rysqul ata-babasynyń, Domalaq anasynyń árýaǵyna syıynyp, qaterli qımylǵa kiristi. Áýeli eki shuqyp, bir qarap, esik jaqqa alańdaýmen boldy. Esiktiń kózdeı tesigin qaraýyl syǵalaıtyn ádeti bar. Sansyz pyshaqtyń basyn kıiz qalpaǵymen oraı ustap, irgeniń qam qyshyn úńgileı berdi. Zák tutqan, ómiri kún túspeı yza tartqan qam qysh bórkemik jiliktiń basyndaı úgitilip júre berdi.

Borpyldaq, topyraqtan eski uranyń zágindeı ylǵaldy ıis seziledi. Bir kezde Rysqul yńq-yńq etken dybystan shoshyp, tosyn toqtady.Tyń tyńdady. Eshkim joq. Sóıtse, óziniń demi eken. Esikke qaraılaýdy umytyp, úńgi isine jan-tánimen berilip ketken.

Qazylǵan topyraq edáýir úıilip qalypty. Qaraýyl tún ortasynda bir qarap ótetini bar. Keıde qulypty ashyp, ishke kirip is keledi. Qolynda sóleńdegen shyraǵdany bolady. Dál qazir myna qyzyl qyrmannyń ústinen tússe, qýyrdaqtyń kókesin túıe soıǵanda kórgendeı bolasyń.

Ol úıme topyraqty edenge jaıyp, ústine qamys mardandy tósep tastady.

Ný qamystyń arasynda sybdyry bilinbeıtin jolbarystyń jumsaq júrisimen bir-bir basyp, esikke baryp tyń tyńdady. Qudaıdyń bir qudireti: qaraýylǵa da jan bergen. Ol da qaljyrap, qalǵyp ketetin kezi bolady. Dálizde dybys joq. Jym-jyrt. Túrme emes, tylsym tutqan kór sıaqty. Tynyshtyq.

Rysqul irgege qaıta oralyp, qabyrǵany qary talǵansha qaqyrata berdi. Bir azaby — ýaqyttyń qaı mezgil ekenin tap basyp tanı almady. Tań atpaı turyp úlgerse. O, shirkin, dalaǵa bir shyqsa, taǵysyn taǵy kórer edi de.

Qoldan quıǵan jalpaq qysh bir kezde qataıa bastady, topyraq aq kerish tartty. Soǵan qarap, Rysqul qabyrǵanyń juqarǵanyn ańǵardy. Qyshtyń syrtqy jaǵy qatty, sebebi kún ótedi, qurǵaq.

Júregi tars etip jarylyp, jany jahannamǵa ketkendeı boldy. Qaraýyl esiktiń qulpyn burap ashyp tur eken. Rysqul dereý úńireıgen tesikke jotasyn berip, aıaǵyn mardan qamysqa sozyp jiberip, jaman shekpenin jamylyp qoryldady da qaldy.

Qaraýyl syqsıma shyraǵdanyn súıretip aldyna ustap, asyqpaı, abaılap kirdi. Shyraǵdandy kóterip, irgedegi Rysquldy kórdi.

— «Á bálem, jatyrsyń ba!» — degendeı jaryqty joǵary kóterip terezedegi temir tordy tabaldyryqta turyp, kózben tintkiledi. Temir tor myzǵymapty. Endi burylyp kete bereıin degende, áldeneden sekem alǵan adamsha, sáýleni tutqynǵa qaıta túsirdi. Kúıiktiń qansyǵyn sezgendeı, bir-eki ret tanaýyn jelpildetip ıis tartty.

— Mynaý neniń ıisi, eı? — qabyrǵalardy aınala tintkilep turyp.

Rysqul uıqysyraǵan keıip tanytyp:

— Iis pe? Neniki bolýshy ed, myrza. Kúndiz-túni jeldemeıtin qapasta ne ıis bolýshy edi? Belgili ǵoı, — dedi.

Qabyrǵada kóleńkesi ebedeısiz soraıǵan qaraýyl ańyryp turyp-turyp, aqyry shyǵyp ketti. Shyǵyp bara jatyp:

— Shyda, endi birer saǵattan keıin taza aýaǵa shyǵaramyn, — dep ózinshe raqym bildirgen boldy.

«Birer saǵat dedi, á?».

Qaraýyl ádetinen jańylmasa, endi qaıtyp sol «birer saǵatqa deıin mazalamas».

«Túý, dáıistiń ıisshilin-aı! Qudaı bir saqtady-aý. Topyraqtyń zágin sezip qalǵanyn qarashy. Biraq qarabasqyr neniń ıisi ekenin ajyrata almady. Meniń de kórer sáýlem bar shyǵar, buıyrsa».

Qaraýyldyń qarasy batty-aý degen shamada, Rysqul kórtyshqannyń tirligine qaıta kiristi. Qary talyp qaljyraǵanyn eleń qylmaı aq kerishti úńgı berdi, úńgı berdi. Bir kezde topyraqtyń jylýyn sezip, ishi-baýyry da eljireı jylyp sala berdi. Bul jylý onyń qýatyn eselep jibergendeı, dúleı qara kúsh tula boıyn kernep, qabyrǵany endi ıyǵymen ıterip-aq qulatatyndaı ekpin alyp ketti.

Endi bir sút qaınatym ýaqyt boldy-aý degen shaqta sapsyz pyshaqtyń ushy kedergi kezdespeı, sopań etip ári ótip ketti... Ineniń kózindeı tesikten bozala birdeńe jylt etti.

Bul jaryq dúnıeniń elesi edi. Tutqyn óziniń qaqpaqtaı jaýyryny men eki kisi mingendeı eki ıyǵynyń kendigin buryn medet etse, endi buǵan ókindi-aq. Tesikten syımaı pushaıman boldy. Aq kerish shyqty qaıta-qaıta qashap jatyp, ıyǵynyń qanyn sorǵalatyp, óz etin ózi jyrtyp, qaqpanǵa túsip óz aıaǵyn ózi shaınap, taramysyn qıyp jiberip, úsh aıaqtap qashqan arlan qasqyrdaı, bul da tánin talqandap, túrme degen tajaldyń, tuzaǵynan qutylǵandaı boldy-aý, áıteýir.

Keshe osy ýaqytta ózi qanmen shubarlaǵan jolmen jer baýyrlap jyljyp ótip, dárethana úıshiginiń tasasymen bıik dombaz dýalǵa tyrmysyp órmelep shyǵyp, arǵy betke ózin-ózi aýzyn býǵan qanar qaptaı sylq etkizip tastap jiberdi.

Bostandyqtyń dámi kermek, baǵasy batpan. Muny basyna túspegen pende bile bermeıdi. Jolbarysty temir torǵa qamap máz bolatyn topastardyń júreginde jibimeıtin júz qadaq muz jatyr. Al temir tordy talqandap shyqqan jolbarystyń joly, árıne, taýǵa tartady.

Rysqul Talǵardyń, taýyn betke ustady. Alqynǵan júregin qolyna alyp-jalań aıaq jar keship, jyrym balaq, jyrtyq kóılekti pende, kisi kózine shalynbaýǵa tyrysyp, jerdiń ústimen emes, astymen kele jatqandaı edi. Keýdesi kúmbirledi. Eski dosy — áýelgi áýen oralǵan eken:

— dúnıe bir qısyq jol burandadan,
Baq taısa erge dáýlet quralmaǵan.
Kúnine toqsan toǵyz bále kórseń,
Sonda da kúder úzbe bir alladan...

III

— Sóıtip, bul túrme degen dáıisińnen men bir ret solaı qashyp shyqqanmyn, — dep toqtady Rysqul.

Bronnıkov kósilgen aıaǵyn jınap alyp, tizesin qushaqtap, jaýyryny kújireıip, qunystanyp otyrdy da:

— Odan ári ne boldy? Sálemdestiń be Saımasaıǵa? Ekinshi ret túrmege qalaı tústiń? — dep suraqty jaýdyrdy.

Rysqul onyń jıren saqal basyp ketken keskinine baǵjıa bir qarap aldy.

— E, tamyr, bárin bilgiń keledi, á? Myna tas qabirdiń ishinde tirideı áli kóp jatatyn túrimiz bar. Keıinge de áńgime kerek shyǵar. «Týpap jemeseń etke toımaısyń, qona jatpasań kópke toımaısyń», — degen. Áli jata-jastana talaı góı-góı aıtylar. Bizdiń bala uıyqtaıtyn ýaqyt boldy, dem alsyn kishkene.

Aıtylǵan hıkaıanyń bárin Bronnıkovke orysshalap otyrǵan Turar kózi kilmıip, uıqy tyǵylyp otyrǵany ras edi. Bronnıkov Turardyń kıizdeı qalyń qara shashyn jalpaq alaqanymen uıpalaqtap, balany ózine tartyp, baýyryna qysty.

Rysqul munysyn asa unatpaǵandaı ajyraıa bir qarap, irge jaqqa aýnap tústi.

— Uıyqta, Turar!

— Iá, uıyqta, baýyrym. Biz erigip jatqan adambyz. Seniń jumysyń kóp. Erte turasyń, uıyqta, — Bronnıkov te.

Eki úlkenniń ortasynda jatyp, bala balbyrap uıyqtap ketti. Túsinde aspannyń kók kúmbezine shanshylǵan asqar-asqar taýlardy kórdi. Qabat-qabat sol seńgirlerdiń tabanynda jalǵyz ózi. Art jaǵyna qarasa — shyńyraý quz. Aldy jap-jaltyr, aspanǵa shapshyǵan taý. Órmelep soǵan shyqpaqshy bolady. Tyrnaq iliner budyr joq. Taıǵanap tómen syrǵyp túse beredi, túse beredi. Alqynyp alǵa qaıta umtylady. Munyń ónimsiz qybyr-jybyryna ashýy kelgen aqbas shyń úıdeı bir tasty bıikten domalatyp jiberedi. Úıdeı tas týra Turarǵa qaraı óńmendep, ókire qulap kele jatady. Bir kezde álgi úıdeı tas jolynda basqa bir úıdeı tasqa soqtyǵysyp kúl-talqany shyǵyp, usaq-usaq kesekke aınalyp, Turardyń tabanynyń astynda qum bolyp tógile berdi...

Bronnıkov búıirin jylytyp jatqan balanyń ústin qymtap qoıyp, shalqasynan túsip kópke deıin oıaý jatty. Teris qarap jatyp, Rysqul da uıyqtap qaldy. Bronnıkovten uıqy qashty.

Aqyly — aıran, oıy — oıran. Mynaý qaharly qazaq túrmeden ekinshi ret qashyp shyǵýdy armandaıdy. Bul túrmeniń syrtynda, ishine myń-mıllıon adam syıǵan taǵy bir túrme turǵanymen isi az. Sol úlken túrme qaıtse qulaıdy? Qandaı amal? Úlken túrme tirshiliginen habarsyz qaldy. Ne bolyp jatyr? «Qandy jeksenbiden» keıin halyq tuıaq serpýge jarady ma?

* * *

Taýdan asyp kún batqan. Qyzyly qylań jadaý kesh. Qaraǵaıly, shyrshaly qyrqalardyń ıyǵynan asylyp, qyltıyp úshkir shyńdar kórinedi. Ol shyńnyń basynda tursań áli kúndi kórer ediń. Ol shyńdar tym bıik. Biraq qazir onysy asa bilinbeıdi. Alasalaý taýlar bıigin qalqalap, kórsetkisi kelmegendeı, kóldeneń turady.

Turar saıdyń qabaǵyndaǵy jabaıy alma aǵashtyń ashasyna minip otyrǵan. Butalmaǵan jabaıy alma aǵash balaqtap, butaǵy esirip ketken. Ashada otyrǵan bala kórinbes.

Ákesi ketkeli Turar bala bolyp kóp oınamaıdy, ózge balalardan bólinip, saıaqtana beredi. Ylǵı da osy ashaǵa shyǵyp alyp, uzaq otyrady. Áldekimdi, áldeneni kútkendeı. Áldeneni qaraýyldaǵandaı. Qaraýyldaıtyny — ákesiniń joly edi. Ákesinen qalǵan Sholaq Shabdar edi. Saıdyń tabanyna túsirip, kisendep qoıady da, qabaqtan qarap otyrady. Sholaqty bireý áketip qalsa, erteń kókem kelgende: «Áı, Turar-aı, jalǵyz atqa da ıe bolmadyń ba?» — dep aıtady-aý degen ýaıymy da bar. Ýaıymdaýdy jórgeginen úırengen sıaqty. Qazir bala bolsa, lezde eresek minez tanytady. Erte eseıtken kúnder edi ol.

Az ǵana aýyl apaq-sapaqta abyr-sabyr, joq-juqana, jutań tirliktiń qamynda: laǵy baqyryp, buzaýy móńirep, qatyndary bajyldasyp, qarttary: «Áı, qaıyr beri!» — dep qaqyrynyp qoıyp, kúńgir-kúńgir sóıleskenderi keshki taý ishinde úńgirden shyqqan úndeı kúńirenip turady. Sheshesiniń qoly tımeı júrgende, emshek izdep jylaǵan bala, kúńgirttenip, beıtanystaý bolyp bara jatqan jastarǵa jatyrqaı qarap úrgen ıtter.

Shyńdardan da bıikte birer qanar aq maqta shashylyp qalǵandaı eken. Kúnniń qyzyly sony shaldy. Talǵardyń basyndaǵy bult bir kezde sozbalaqtap baryp, qyzyl boıaýǵa malynǵan boıy, bir sátke ushyp bara jatqan shyraqqa uqsap qaldy.

— O, Qyzyl Jebe! — Turar ashadan kóterile berip. — O, Qyzyl Jebe!

Jurt ony joǵaldy dep júr. Jurt ony soıyldy dep júr. Sóıtse, shyńǵa shyǵyp ketken eken ǵoı.

Biraq endi bir sátte pyraq beıne tútilgen júndeı ydyrap, boıaýy qaıtyp, ylaısańdanyp bara jatty.

Turardyń órekpigen ókpesi solyqsyp, dúrs-dúrs soqqan júregi sý sepkendeı basyldy.

— O, Qyzyl Jebe! — dep sybyrlady.

Endi osy bir elesti ol kóp jyldan keıin Merkede, Aspara taýynyń basynan kórerin ol sol sátte sezgen de, bilgen de joq. Kókirekke nur tamǵan, qudiretteı kúshtiń keýdede shyraǵdany janǵan, lezde jalp etip sóngen ǵajaıyp sát.

Saı tabanynda sarqyrap aqqan sý, anda-sanda pysqyrynyp qoıyp, ajyryqty byrt-byrt úzip, qosaıaqtap sekirgen Sholaq Shabdardyń kiseniniń syldyry. Qarly shyndardan shyqqan salqyn samal terbegen japyraqtardyń sybdyry. Shyń basynan shaqshıa shyqqan jalǵyz juldyzdyń úndemes syry — bári-bári Turardyń kishkentaı kókiregine bir-bir tamshy saǵynysh máıegin quıyp jatqandaı, bala baıǵus sol saǵynyshtyń salmaǵyna shydaı almaı, kómeıine kelgen bir sezimnen úıirilip yp-ystyq jas balqyp qalady da, kishkene judyryǵymen kózin ýqalap-ýqalap jiberedi. Kózin jypylyqtatyp jastan qurǵatyp alyp, saıdyń tabanyndaǵy Sholaqty izdese, onyń aldynda qaraıǵan bireýdi kórip, júregi sý ete qalady. «Aıryldym attan!» — dep aıqaılaǵysy keledi. Alma aǵashtyń ashasynan shalbaryn jyrta-myrta sekirip túsedi.

* * *

Rysqul túrmeden qashyp shyqqan boıda birden Talǵarǵa tartpaı, kánigi ańshynyń ádisine salyp, oraǵytyp, tústikke, Medeý saıǵa qaraı jyljydy. Medeýge jetpeı, tústik-shyǵysqa qaraı bulym bolyp boılap ketken Shybynsaıǵa tústi. Shybynsaıdyń qabaǵynda kileń qońyr qasqa torpaq-tanalar jaıylyp jatqan. Buta-butanyń arasymen bir butaqty selt etkizbeı, bir qýraıdy sybdyrlatpaı, bir túıir tasty tysyrlatpaı, jumsaq basqan qashqyndy qyrda otyrǵan badashy baıqaǵan joq.

Shybynsaı tuıyqtalyp, jan-jaǵy dóńgelene bitken jartastarǵa aınalǵan jerden móldirep, búlk-búlk etip qaınar kóz shyǵyp jatyr eken. Rysqul jata qalyp, sol kúmisten kómeıine qyraý turǵansha qylqyldatyp juta berdi. Sýyq shekesine zyrq etip shyqqanda baryp, «ýh» dep demin aldy.

Kún bul kezde edáýir kóterilip qalyp edi. Tarǵyl tastardyń arasynan balapandaryn izdegen kekilik qaqylyqtady. Sonda baryp qashqynnyń ábden qarny ashqany esine tústi. Qaınar kózdiń bas jaǵyndaǵy jalbyzdy arshyp-arshyp, árirek ótip, pisigi etip ketken bir shoq búldirgen taýyp aldy. Birtindep terip, ýystap-ýystap asaǵanmen búldirgen aýqat bolmady.

Tas-tastyń qýysynda qaqylyqtap júgirip júrgen kekilik kóńilin alańdatty. Baıaǵy Aqsý-Jabaǵylynyń qyna qal basqan tastarynan qyl-tuzaq qoıyp, kekilikti talaı ustaǵan taý qyran qazir myna jabaıy taýyqty qalaı qarmaryn bilmeı, aıla oılady.

Tastan-tasqa jer baýyrlap, órmelep shyǵyp, bir qıaqtyń tasasyna tyrp etpesten sulq túsip jatyp qaldy. Bul túlkiniń amaly edi. Kekilikti túlki sum kóbinese osylaı ustaıtynyn ańshy biledi.

Kekilik qıaq tastyń ushyna deıin jorǵalap kelip, joǵarydan tómen baspalap qarap, balapandaryn izdegen. Tómende ne tasqa uqsamas, ne adamǵa, ne ańǵa uqsamas birdeńeni kórip, kekilik qaqylyqtaǵanyn qoıa qoıǵan. Taǵy shirkin tabıǵı sezim kúshimen bul jatqannyń qaýipti ekenin ózinshe shamalaǵan. Jýyqtap jolamastan buǵyp qana kóp otyrdy. Aqyry qumarlyq sıaqty birdeńe bılep, jer baýyrlap jyljyp-jyljyp janyna keldi. Jem dep tek aldy ma, sulý moınyn qylqyń-qylqyń sozyp qarap qoıady.

Rysqul muny baıqap jatqan, qol sozym jerge jaqyndasyn dep jatqan. Demi úzilgen, sál tirlik belgisin bildirseń — bári beker.

Ańqaý qus quldyryńdap, taǵy bir jyljydy. Jaıýly jatqan qus-qus, tas tústes alaqanǵa kekilik kózi qylılanyp, ásem moınyn sozyp-sozyp kóp qarady. Alaqanda eki-úsh túıir qatqan shıe bar edi. Jabaıy shıeni kekilik janyndaı jaqsy kóretinin ejelgi ańshy ańdaıdy. Qý tamaq qıyn, otqa da, sýǵa da túsiretin sol. Kekilik bul kezde ash ta emes. Balyq kózdiń maıly dáni pisip, jataǵan jabaıy shıe qatyp, kekilik balapanyn ushyryp, ábden mamyrlaǵan kez. Biraq qusta da áýestik jeligi bar. Alaqandaǵy shıeden qansha seziktengenmen, qumarlyq jeńip, dándi shoqýǵa moınyn soza bergende, sulq jatqan qoldyń aty joq saýsaǵy jybyr ete qaldy. Bir qolda bes saýsaq. Beseýi jeke-dara bólek-bólek turǵanda tym álsiz, judyryq jumylǵanda ǵana álýetti. Bes saýsaqtyń ishinde de bir osaly, opasyzdaýy bar. Ol — aty joq saýsaq. Aqyry sol satqyn shyǵyp, sezik berip qoıdy. Bas barmaq, suq saýsaq, ortan saýsaq, tipti kip-kishkentaı shynashaqqa deıin búlk etpegende, aty joq saýsaqtyń shydamy jetpedi.

Ejelden kele jatqan eski áńgime. Baıaǵyda kempiri bar úıdiń balalarynyń bári estigen. Esti kempir — muǵalim, al bul áńgimesi — álippe tárizdi.

...Bir kúni bas barmaq:

— Urlyq qylaıyq, — depti.

— Qylsaq — qylaıyq, — depti suq saýsaq.

— Qudaıdy qaıtesiń? — deıdi ortan qol.

— Qudaı ne qylýshy edi? — deıdi aty joq saýsaq.

— Qudaıdyń ala taıyn soıyp jeıik! — dep shaq etipti shynashaq.

Osy bes saýsaqtyń bir-bir aýyz sózinde árqaısysynyń minezi jatyr. Báriniń jaýabynyń ishinde aty joq saýsaqtyń sózi jansyz jáne taıǵaq.

Kekilikten aıyrylyp qalǵan Rysquldyń esine Túlkibastyń túkpirinde bala kezde estigen osy áńgime tústi de, basyn shaıqady.

Kekilik shoshyp ketip, qanattary par ete qalyp, kelte quıryǵynyń astynan bir túıir jylt etip jerge túsip, bıiktemeı jer baýyrlap ushyp baryp, sonada kóringen tarǵyl tastyń tasasyna sińip ketti.

— Áı, ıt-aı, tek te ketpeı, sańǵyp ketti-aý, — dedi qashqyn ólerdeı ókinip.

Joly bolmady. Ózek taldy. Biraq, kekilik ekesh kekilikke deıin ońaı jan bermesin kórip, sodan qýat alǵandaı, qaırattanyp, ornynan turdy. Shybynsaıdyń qyrqasyna shyqqanda shyǵystan Talǵar shyńdary jarq ete qaldy. Tapa-tal tús eken.

Kóp kún qatalap, qum keship júrip, kenet móp-móldir aıdynǵa tap bolǵandaı, ıakı baıaǵy batyr babasy Álimbek tirilip aldynan shyǵa kelgendeı tańyrqap biraz turdy. Oıyna byltyrǵy oqymysty oralyp, ekeýi júrgen muzart joldaryn alystan-aq anyq kórgendeı boldy. Óıtkeni Talǵardyń shyńdaryna tike bet aldynan kóterilý múmkin bolmaı, osynaý batys-tústiginen qıalap, sonaý Jańǵyryq pen Alpamsa shyńdaryna kóterilgen.

Sonaý qara jolaq — Qaraqaýyrsyn shyńy. Onyń arjaǵynan Inetaý qyltıady. Ine dese ıne. Shanshylyp tur. Al Qara qaýyrsynnyń oń jaǵyn ala qalshıyp jalǵyz turǵan qara tas — Jandarm.

Byltyr myna Jańǵyryqty jaǵalap bara jatqanda Dmıtrıev Rysquldan:

— Anaý jeke turǵan taýdyń aty ne? — dep suraǵan.

Osynda neshe shyń bar — báriniń atyn aıtyp bergen Rysqul qapelimde sasyp qaldy. Qalshıyp turǵan saıaqtyń atyn bilmeýshi edi.

— Kim biledi, jandarm sıaqty túsi sýyq eken, — degen.

Sypaıy oqymysty myna dosynyń tapqyrlyǵyna súısinip:

— Molodes, Rysqul! Taptyń, taptyń! — degen. Dereý dápterine jazyp alǵan. Sodan álgi saıaqtas «Jandarm» atalyp kete barǵan.

— Átteń. Metreıden jaýap joq, — dep ókindi qazir Rysqul. «Nendeı bir qıyndyq kórseń hat jaz, kómektesem», — dep edi-aý. Basyma bir baqyt qusy ilýde bir oralyp kelse, qolyma qondyra almaǵan netken adammyn. Álgi kekilik sıaqty bir jaqsylyq zamanda bir jaqyndasa ózim úrkitip alatyn ne bálem bar?

Qashqyn ózegi talyp, óndirshegi úzilgen soń, tógilip jatqan jabaıy almany terip jedi.

Árirektegi Soldatsaıdyń qyrqasynda jıylǵan maıalar jaıylyp jatqan túıeler sıaqty. Bolystyń qyrýar maly qystaı jep shyǵatyn sol pishendi ala jazdaı jaldanyp, Taý-SHilmembettiń erkek kindigi jınaǵan.

Osydan áli jetip, eki qyr assa, óz aýylynyń ústinen túsedi. Asyqpaı, ál saqtaý kerek. Kún jaryqta báribir aýyldy mańaılaı almaıdy. Ázirshe buta-butany, jyra-jylǵany tasalap júre beredi. Bıikten, aýlaqtan qaraǵanda yldıdaǵy dúnıe saryala, jasylala jamylyp, sándi kórinedi. Eshqandaı qaıǵy-ýaıymy joq, kir-qoqysy, jaman-jáýtik úıleri joq, qudaıdyń rahymy, shashyraǵan baıy kedeıin asyraǵan, qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan jeruıyq osy eken dersiń.

Tabannyń astynan, anaý saıdyń, sonaý saıdyń qabaǵynan jaıylyp jatqan otar-otar qoı, úıir-úıir jylqy kórinedi. Tas qalap, qýraı jaǵyp, tasqoryqqa sút pisirip otyrǵan qoıshynyń oshaǵynan kógildir shýda tútin kóteriledi. Qoıshynyń tasqoryqqa pisirip, qoıdyń qorǵasyndaı sútin isherin oılap, qashqynnyń ash qaryny ýildep qoıa berdi. Qashqyn qýraı bastaǵan qatqyl kóktiń ústine shalqasynan túsip kózin jumdy. Júdegen júıkesi bosap, qol-aıaǵy jansyzdaı salbyrap, del-sal, qamsyz halge tústi. Kózi jumýly jatyp, kógildir aspandy, aqbas Talǵardy kórdi. Kókireginde bir ystyq qaınar búlk-búlk etti.

* * *

Kóz baılandy-aý degen kezde qashqyn Besaǵashqa jetip, saıdy tasalap, óz úıiniń jelkesinen shyqqan. Tabanda tusaýly turǵan Sholaqty kórip, anadaıdan «ták-táktap» janyna keldi. At ıesin tanyp tanaýyn jelpildetti. Iesi ony tumsyǵynan, qulaǵynan sıpalap, moınynan qushaqtap, biraz turdy. Óziniń týǵan baýyryn kórgendeı, únsiz qushaqtasyp, maýqyn basty. Aty ottaǵanyn qoıyp, múlgip qalǵandaı.

Osy bir kezdesý kezinde alma aǵashtyń ashasynda otyrǵan bala jerge sekirip túsip, qabaqtan tómen qaraı júgire berip, seskenip toqtady:

— Bul qaısyń-aı! Tıme atqa! — dep daýystady.

— Turar, — dep sybyrlady álgi adam.

— Kóke, — dep bala aıqaılap jiberip saıdyń tabanyna dóńgelep tústi.

— Aıqaılama, — ákesi Turardy baýyryna qysa berip. — Jalǵyzym meniń, jaryǵym meniń. Káne, bylaı tasaǵa baraıyq.

Ol balasyn qolynan jetektep, qalyń shyrǵanaqtyń ishine kirip otyrdy. Beti sopaıyp azyp ketken ulynyń basynan sıpalady. Baýyryna taǵy qysty.

— Kóke, endi saǵan tımeı me olar? — dedi uly ákesiniń saqal basyp ketken betinen sıpap, qarańǵyda kezine kózin qadap.

— Endi tımeıtin shyǵar, — derin dese de, osy kezde Almatydan bolysqa habar jetkenin sezdi. Búgin túnde, tipti osy qazir qýǵyn shyǵyp, bul aýyldy túgel tintedi. Aıaldaýǵa amal joq.

— Bolys aýylynda ma? Bóten habar estigen joqsyn ba, Turar?

— Shynybek atam aıtady: bolys albandaǵy Qyzyl bórikten qyz aıttyryp ketipti deıdi. Aýylynda emes qoı deımin.

— Qashan ketipti?

— Keshe ǵoı deımin. Anyq bilmeımin.

«Onda bolystyń shabarmandary shyǵady, shahardan soldat shyǵady. Albanǵa ketken bolysqa da habar jetedi. Qaıyn jurtynda ol kóp aıaldamaı qoımas. Qazir jolǵa shyǵý kerek. Keshikpeý kerek. Astań-kesteń bastalady. Astań-kesteń... Sorly aýyldyń tynyshyn taǵy alamyn. Aqyrǵy soıqan, shydap baq, aǵaıyn. Sodan keıin el jaqqa aýamyz. El jaqqa...»

— Turar, — ákesi áldeneden seziktenip otyrǵan balany qorqytyp almaıyn dep abaılap, jumsaq únmen til qatty. — Turar! Qazir aýylǵa meni izdep júrgen adamdar keledi. Sen qoryqpa. Jeńesheń de qoryqpasyn. Senderge tımeıdi. Meni kórgen joqpyz, kelgen joq deńder. Meni kórgenińdi jeńesheńe de aıtpa. Men birer kúnnen soń oralamyn da, senderdi alyp bul jerden kóship ketemiz. Bildiń be? Bizge eshkim tıispeıtin, qorlamaıtyn, qoqańdamaıtyn meken tabamyz. Saǵan taı satyp áperemin.

— Qyzyl Jebedeı me, kóke?

— Iá, Qyzyl Jebedeı, Turar.

— Qyzyl Jebeni Saımasaılar soıǵany ras pa, kóke?

— Ony kim aıtty?

— Ony bolystyń Qaldybek degen balasy aıtypty ǵoı.

— Jo, Turar, Qyzyl Jebe sıaqty asyl jylqyny eshkim de soımaıdy.

— Qaıdam...

Rysqul balasyn taǵy qysyp qushaqtady.

— Turar, sen tez baryp, er-toqymdy, meniń shekpenimdi myltyqty alyp kel. Eshkimge kórsetpe. Birer taba nan, birer ýys qurt ala shyq. Jeńesheń úıde me edi?

— Jańa Ahat atamdikine ketken Túımetaı ekeýi.

— Onda tez bar. Bireý-mireý baıqap qoımasyn. Tez oral, Turar...

* * *

Sholaq Shabdarǵa minip turyp, eńkeıip balasyn jerden kóterip aldy. Qos qoltyǵynan kótergen boıy biraýyq ustap turdy. Súıgen joq. Qushqan joq.

— Turar, baýyrym, jigerim! — daýysy dirildeńkirep. — Senen nesin jasyraıyn. Ketip baramyn. Jolym aýyr. Biraq qandaı bir kún týar, nendeı bir aýyrtpalyq bolar, esh zaman ákeńe kúmán keltirme. Men de bir adasqan janmyn. Kimderge qıanatym da boldy. Al aram bolǵan joqpyn. Soǵan sen. Balasyń ǵoı, baıǵusym. Ósersiń, aqyl kirer, sonda túsinersiń sorly ákeńniń qan jutyp, qahar keshkeniń. Jeńesheńdi renjitpe. Túımetaıǵa qarap júr, qaraǵym. Al úıge bar. Qýǵyn kelip qalar.

Balany eńkeıip ustap, qatyp qaldy.

— Kóke, meni ala ket. Kóke...

— Eı, Turar! Qoı deımin. Seni qaıtyp kelip alyp ketemin. Qaıt úıge!

Sholaq Shabdar bul jol órlep taýǵa, taýdyń shatqalyna qaraı qylandap baryp, qarańǵyǵa sińip ketip, joq boldy.

* * *

Qýǵyn tún ortasy aýa, aýyldyń ıt bitkenin shýyldata keldi. Bir top soldat aýyldy jan-jaǵynan qorshap turdy da, borjyq sary starshyn bastaǵan eki-úsh adam tintýdi áýeli Rysquldyń úıinen bastady.

Beımezgil ýaqytta esikti tarsyldatqan Rysqul shyǵar dep qaldy İzbaısha. Turar qýǵyn ekenin birden sezdi. Túımetaı oıanǵan joq. İzbaısha ıyǵyna beshpentin ile sala ish kóılekpen esikke júgirip baryp.

— Bul qaısyń? — dedi aqyryn.

— Ash! — dep ar jaqtan bóten daýys ars ete qaldy.

— Úıde kisimiz joq, asha almaımyn, — dedi áıel daýysy dirildep.

— Polısıa, ulyqtyń adamdary bul. Ash tez! — dep borjyq sary esikti tutqasynan tartyp-tartyp qalyp edi, ildebaı ilgek julynyp ketti de, borjyqtyń ózi baıqaýsyzda shalqalap qulap qala jazdady.

— Shyraǵdan jaq! — dep buıyrdy borjyq Taýbaı kıinip te úlgirmegen áıelge.

İzbaısha túrtinektep júrip, shı shaqpaq taýyp alyp, shıshasyz maı shamnyń biltesin tutatty. Úıdiń ishine kúńgirtteý bolymsyz jaryq tústi. Ortasynda jalǵyz tireýi bar jartylaı jerkepeniń qabyrǵalaryna soraıǵan usqynsyz kóleńkeler syımaı tóbege shyǵyp ketti.

— Baıyń qaıda? — dep Taýbaı qamshymen óz etiginiń qonyshyn sart etkizip, úıdiń ishin kózimen tintip bolǵan soń áıelge burylyp.

— Qaıda bolýshy edi, myrza. Abaqtyda jatyr ǵoı.

— Byljyramaı shynyńdy aıt. Abaqtydan qashyp ketti. Áıtpese nemiz bar tún ishinde sandalyp, seniń qoınyńa kelip tur deısiń be bizdi?

Kelinshektiń tómen júzi lap etip, basyn kóterip alǵanda alaqandaı ádemi kózderi jalt ete qaldy.

— Óıtip aıtpańyz, myrza. Bala-shaǵa bar úıde. Kisimiz kelgen joq úıge. Qashyp ketse qaıda júrgenin biz bilmeımiz.

Taýbaı aýzy qısyq kóne kebejeniń ishine úńildi. Kebejeniń ishinen ashyǵan súzbe ısinen basqa eshteńe sezilmedi. Tórde syry ketken eski ábdire tur. Kúndiz ústine eki-úsh kórpe, bir-eki tekeme jıylyp, júk kóterip turatyn ábdireniń túnde arqasy bosap qalady.

— Ash! — dedi Taýbaı kelinshekke ábdireni búkteýli qamshymen nusqap.

— Áı, myrza-aı, osy jaman sandyqtyń ishine bizdiń kisi syıyp ketedi dep oıladyńyz ba? Ashaıyn. Kóńilińiz qalmasyn.

İzbaısha uzyn burymynyń ushyna baılanǵan qara kiltpen ábdireni ashty. Eski de bolsa ábdire qulpy eki-úsh buralady. Kilt buralǵanda qulyptaǵy tilshik shúrippe syńǵyr-syńǵyr etip áýendetti.

Osy áýenine bola Turar qolyna kilt túskende sandyqtyń, aýzyn qaıta-qaıta buraı berýshi edi. Bir qaıyrym ǵana áýen. Sandyqtyń ishinde iske tatyr eshteńe joǵyna keshirim ótingendeı aıaýly muń. Bul baıaǵy batyr baba Álimbekten qalǵan jurnaq. Samarqannyń saýdager sartyna eki qoı berip satyp alǵan sonaý Qoqan zamanynda. Kóne sheberler kilt buralar qulpyna eki tilshik salyp, bulbul qustyń bir qaıyrym únin túsirgen. Áý basta ol ún kóńildi de shyǵar, al kele-kele, qajala-qajala qulyptyń kómeıinen endi jalynyshty, muńdy áýen shyǵatyn bolǵan.

Sandyqtyń ishinde İzbaıshanyń tórkininen kelgen birkıer sary sháıi kóılek, jasyl tys barqyt kamzoly, shashaqty shálisinen basqa kózge túser eshteńe joq sıaqty. Shýda jippen belinen bir baılaǵan, sarǵaıyp ketken qaǵazdar bar eken. Sóıtse, ol sonaý Qoqan zamanynan bergi tolyp jatqan alym-salyqtardyń kýáligi bolyp shyqty. Sandyq túkpirinde shúberekke oraýly túıinshekke qolyn sozdy Taýbaı.

— Tımeńiz, — degen bala daýysy shar ete qaldy. Endi baıqady, áneýkúni bolyspen kelgende Saımasaıǵa qolyn bermeı qoıǵan bezireýik bala eken... — Tımeńiz, — degenine qulaq aspaı, shúberektiń oraýyn jazyp kórdi. Kúmis jalatqan, ár jeriniń kúmisi kóship qara qotyr bolǵan kádimgi báki eken. Bul da Álimbek batyrdan qalǵan mura. Álimbek bul bákimen óziniń uly Jylqaıdardyń kindigin kesken; bul bákimen Rysquldyń kindigi kesilgen; bul bákimen Turardyń kindigi kesilgen; kindikten basqaǵa júzi tıip kórmegen.

Shabarman ony qaltasyna tyǵa qoıaıyn dep turdy da, tatymsyz nárseni qoıshy degendeı sandyqqa qaıta tastaı saldy. Joq jerden ashý shaqyryp, balany qulaǵynan tartyp turyp:

— Aıt, ákeń qaıda? — dedi.

— Bilmeımin, — dedi bala bezerip.

Shabarman ony ystan qaraıyp ketken tireýge taqap qoıyp:

— Shynyńdy aıt! — dep qamshy kóterdi.

— Qoıyńyz, myrza, balanyń jazyǵy ne? — dep İzbaısha shyryldady. Esiktiń aldynda turǵan eki soldat selt etken joq.

Borjyq Taýbaı arasha túsken kelinshektiń ózine taqalǵan tamaǵynan jupar ıis sezgendeı, delebesi qozdy. Dál ózindeı irkildek, sary qaryn tartqan kekse áıeli kóz aldyńa elestep, onymen salystyrǵanda myna turǵan kelinshektiń perideı sulýlyǵyna qyzyǵyp, osyny ıemdengen Rysqulǵa burynǵydan beter óshikkendeı jer kepeniń irgelerin tepkilep kórdi.

— Abaqtyny tesip shyǵyp ketken kázzap, bul úıden de úńgir jol jasap alýy múmkin ǵoı, — dedi.

Jartylaı jertólede tyshqannyń ininen basqa tesik joq edi. Óziniń ersi áreketin jýyp-shaıǵysy kelgen Taýbaı İzbaıshaǵa taǵy tıisip:

— Esikten basqa qoınyńa keletin jol joq eken. Esigiń osal, ony bildik. Kelesi joly esik tyqyldasa — shoshyma. «Tóbe shashy seksıip, tórge qashar» sen emessiń ǵoı. Káne, jigitter, basqa úılerdi sholyp kóreıik, — dedi starshyn. — Bul kirme ıtterdiń uńǵyl-shuńǵyly kóp bolady.

Shyǵyp bara jatyp, Taýbaı Turardyń qulaǵyn taǵy bir burap qaldy. Bala tistenip, ún shyǵarǵan joq. Eki kózi Taýbaıdyń óńmeninen óte tesireıip qarady da qaldy. Taýbaı kózine kóz tigýge shydaı almaı shyǵa jóneldi.

Taý-SHilmembet aýyly sol túni asty-ústine shyǵyp, qıamet kúızelis keshti. Eń sumdyǵy sol: shabarman Ahat aqsaqaldy jeıde-dambalshań jalań aıaq dalaǵa dirdektetip súırep alyp shyǵyp, appaq saqalynan laq qusatyp ustap turyp:

— Káne, qaqbas, iniń qaıda, qanypezer, qashqyn inińdi qaıda tyǵyp qoıdyń!? — dep alqymynan alǵany batyp ketti.

Shynybek shydaı almaı:

— Áı, ákeńniń aýzyn... qoıa ber qartty! — dep shabarmannyń qolyn qaǵyp jiberdi.

Qatyn-qalash, bala-shaǵa ulardaı shýlap, tań qylań bergen, tabıǵattyń tolǵanyp, kúndi kútip tebirengen shaǵynda, joq-juqa kedeı aýylda daýyl turǵandaı alaı-túleı jaǵdaı boldy.

— Qap, mańqa ıt, seni me! — bolystyń on qoly borjyq Taýbaı Shynybekti jalańbastan tartyp kep jibergende, Qorǵan usta shydaı almaı, shabarmannyń qolynan julyp alyp, kúmistegen tobylǵy sabyn shyrpy syndyrǵandaı qaq bólip, aýlaqqa laqtyryp jiberdi. Mynaý dúleı kúshti kórgen Taýbaıdyń sesi qaıtaıyn dedi.

— Aınalaıyn, aqylyń bar azamat ediń ǵoı, nege qınaısyń jazyqsyz jandardy? Rysquldy biz kórgen joqpyz. Kózimiz shyqsyn, kórsek, — dep til qatty Ahat.

— Ol qaraqshy patshanyń túrmesin tesip shyǵyp, qashyp ketipti. Osy aýylǵa kelmegende — qaıda ketedi? Jer jutyp qoıdy ma? Bilesińder sender. Aıtqyzamyn báribir. Áli ózderiń kelip, aıaqqa jyǵylyp aıtarsyńdar. Ózderiń-aq ustap beresińder. Sondaı halge jetkizbesem, Taýbaı atym óshsin, jer basyp júrmeı-aq qoıaıyn.

Ahatty aınala Shynybek, Moldabek, Qorǵan, Úsip tur. Omar qosylmady. Omar óz úıiniń esiginen baspalap qaraıdy. Omar úreıli.

Ahatqa arasha túskenderdiń táýekelge bel býǵanyn kórip, Taýbaı yǵa bastady.

— Kelmese, kelmegen shyǵar, — dedi ol ne sumdyqqa daıyn turǵan soldattarǵa. — Ol jyryndy taý-tasty, jyra-jyqpaldy panalap ta júre beredi. Taýdyń tekesindeı taǵy bolyp ketken sum ǵoı. Múıizin qaǵyp alyp, etin ıtke tastamasam. Saı-saıdy súzip shyǵaıyq. Al osy aýylda ekenin sezdim bar ǵoı, aıtpady deme, ot qoıyp jiberip, kúlińdi sýyramyn.

* * *

Shapqynshylar, bastyǵyrylyp, uıyqtaǵanda kórgen jaman tústeı óte shyqty. Bir saıdyń qyrqasynda ǵana shoqıyp otyrǵan qaýqarsyz aýyldyń eresek erkekteri Ahattyń esiginiń aldynda áli tur. Tarqar emes. Úıdi-úıine tarap, tósekterine qısaıyp jata-jata ketetin beıbit kún joq. Álgi starshyn atjalmannyń aıǵyryndaı shaqyldap ketti. Sumdyǵym áli alda dep ketti.

Aqyly-aıran, oıy-oıran bolǵan shaqta es jıyp, etek túrip, el bolyp keńesetin kez keldi.

Shapqynshy ketken soń, Omar da ininen shyqqan borsyqtaı dúrdıińkirep kelip qosyldy topqa. Turǵandar oǵan qyryn qarady. Álgindeı jan alqymǵa kelgen shaqta janynda bolmaǵan aǵaıynnyń bolymsyzdyǵyna bári de renjýli.

— Áı, Omar, qara qatynnyń qoınyn qalaı qıyp keldiń? Jata turmadyń ba? — dep Shynybek shaǵyp aldy.

— Qoı, shyraǵym, — dep Omardyń batyrlyǵy endi qozdy.

— Aıttym ǵoı anada. Aman-esende elimizdi tabaıyq dedim. Kónbedińder. Múıiz dedińder meni kelip. Al ne boldy endi? Áli bul-bul ma! Myna jaman-jáýtik kepelerdiń shańyraǵyn ortasyna túsirip, ózimizdi ne qoıdaı baýyzdap qyrady, ne abaqtyǵa tyǵady. Kór de tur. Aıtpady deme. Onan da, áli kesh emes, kósheıik. Jańyldyq, jazdyq desek, Túlkibas bizdi basqa teppes.

— Omar, shyraǵym, seniń aıtyp turǵanyńnyń ábden jóni bar, — dedi júdep turǵan Ahat qart. — Rysqul qamaýdan qashyp shyǵypty. Ol bir soqpaı ketpes. Sonyń bir aýyz sózin tosaıyq. Habarlaspaı, qasha jónelmeıik. Buıyrtsa, qudaı jolymyzdy ońdasa, kóp keshikpeı qaıtarmyz. Sál shydaı turalyq.

Omar tyjyrynyp, myńq etti. Biraq eshteńe aıtqan joq.

Qulan ırektenip tań atyp kele jatty. Talǵardyń shyńdary jarqyrap, taǵy bir tań atqanyn álemge aıqaılap aıtqysy kelip turǵandaı, alqymy keýip bara jatty. Aldaǵy kúnniń ne bolaryn, Rysquldyń qaıda jasyrynyp júrgenin sol zańǵar Talǵar biletin sıaqty. Ahat kózi jasaýrap, tańǵy salqynnan jaýrap, Talǵardyń apaıtósine tesile, telmire qarady. Biraq Talǵar dámelendirgenmen, til qatpady.

* * *

Albandaǵy qyzylbórik eline Saımasaı «kúıeý bala» bolyp, Alataýdyń injý-marjannan taqqan alqasy sıaqty ádemi Kólsaıdyń alqymynda jatqan Saty aýylyna kelip túskeli eki kún bolǵan.

* * *

Mezgil qysqa qaraı bet burǵan kez. Qys túsip, qar basyp qalsa Talǵar men Alban arasyndaǵy Taý-SHelek arqyly asatyn jol qıyndap qalady. Sol sebepti de bolys qalyndyqqa qar túspeı turyp baryp, naqsúıeri Núketaı sulýdy alyp qaıtý saparyna shyqqan.

Alban — meıman kelse meldektep, berekesi kire túsetin qonaqjaı el. Al mynadaı ataqty kúıeý kelgende rıza qylyp jibereıik dep barynsha shabylǵan. Qaraǵaı men shyrshanyń ný ormany syńsyǵan Saty shatqalynyń ishi toı-dýmannan masattanǵan. Kólsaıdan qulaıtyn kúrkireýik ózeni túıe-tastarǵa ars-ars soǵyp, sodan sonaý kók aspanǵa qaraı ýys-ýys aq marjannan shashý shashylyp jatqandaı.

Núketaı sulý — dúnıeniń dúrıa jamylǵan jánnaty Kólsaıdy jaılaǵan Muqysh baıdyń qyzy. Baı men baı quda bolsa — arasynda taıpalǵan jorǵa júrer degendeı, Saımasaı kúıeý bolǵanda, Muqysh qaıynata, qatynasy, sóz júıesi jarasqan. Áıtpese, «kúıeý bala» men qaıynata jas jaǵynan shamalas. Ekeýi de paıǵambar jasyn ıgergen jandar.

Alban, Sýan, Dýlat bir anadan — domalaq anadan taraǵan el. Ertedegi bir ańyz aıtady: aǵaıyndy úsheýi enshi bóliskende úlken úıge ıe bolyp qalǵan Dýlatqa bir taı artyq ketipti. Soǵan ókpelegen ortanshysy Sýan kúnshyǵysty betke alyp kóshe jónelipti deıdi. Sýandy kóndirip, keri qaıtarmaq bolyp artynan aǵasy Alban shyǵady. Sýan kónbeıdi. Alban qınalady. Ata jurtynda qalyp bara jatqan kishi inisi Dýlatty da qımaıdy, beımálim saparǵa ketip bara jatqan ortanshy inisi Sýandy da qımaıdy. Ekeýine de jaltaq-jaltaq qaraılaıdy. Sýan İlege jetip, endi sýdy jaldap óte bergende, Alban aıqaı saldy deıdi:

— Sýan! Sýan! Artyńa bir burylyp qarashy. Anaý Dýlattyń ústine nur jaýyp tur, qarashy!

Sýan artyna burylyp qaramaı, İleniń arǵy betine óte shyqqan...

Sodan sóıtip, eki ininiń arasynda Alban qonys tepken. Arqasy — Qyrǵyz, aldy — Arǵyn, Naıman, shyǵysy — Qytaı, batysy — Shapyrashty, Dýlatpen tuıyqtalyp, Naryn, Sharyn degen ózenderi bar, kók aspanmen tildesken zańǵar-zańǵar taýlary bar, Myńjylqy men Qarqaradaı jaılaýy bar, bıdaıyǵyna atty adam jasyrynǵan asyl mekendi neler urpaqtyń besigi etken albandardyń bir aýyly búgin Dýlattyń Janysynan shyqqan aq patshanyń adal uly — Saımasaı bolysty qurmettep kútip jatqan.

Qarashanyń sýyq kúzi. Biraq munda shóp sarǵaımas, kók qýramas. Sondyqtan da áli jaz sıaqty sezimdi áldıleıdi. Saımasaı qar jaýyp, jol bitelip qalady-aý degen kúdikten arylǵandaı, qaıtýǵa asyǵar emes. Jap-jasyl dúnıe. Qar bassa da sol jasyl kúıinde ketedi. Bul jerdiń ósimdigi de Núketaı taǵdyrlas. Qar astynda jap-jas kúıinde qalmaq.

Núketaı sulý qurbylarymen qol ustasyp, Satyny órlep, Kólsaıǵa kóterilip, almas alqaly ardaqty besigimen qoshtasady. Kólsaıdyń betinen kógildir aspan, zúmiret shyrshalar, zúbárjat esil dúnıe túgel kórinedi — bolmystan boljaýsyz kórikti kórinedi.

— Qosh, kóriktim Kólsaı! — deıdi Núketaı. — Endi sendeı kól kóre almaspyn.

— Qoıshy, Núkesh, — deıdi qurbylary. — Ne boldy sonsha?! Ol jaqta da osyndaı Esik kól degen ádemi kól bar deıdi ǵoı.

— Kólsaıdaı qaıdan bolsyn, — dep kúrsinedi. Núketaı sýǵa qulaǵan qaraǵaı bórenesimen qalt-qult etip júrip otyryp, aıdynǵa qarap ǵajaıyp aınadan óz sýretin kóredi. Sý túbinen balyqtyń tóresi — hanbalyq shorshyp shyǵyp, quıryǵyn bir bulqyp qalyp, sý betindegi qyz sýretin qısyq-qyńyr, usqynsyzdandyryp jiberedi. Núketaı shoshıdy.

— Qaıt keıin, qulap ketesiń, — dep qyzdar shýyldasady.

Tóbeden shańq etip qyran qalqyp bara jatady. Aspan aıasynda, kól túbinde aqtorǵyn bulttar júzip júredi. Jat jerge ketip bara jatqan jas kelinge álemde joq aq jaýlyq syılaǵysy kelgendeı aspan men kól bir-birine móldireı qarasady.

Áldeqaıdan, astynǵy tustan áldekimder aıqaılaıdy:

— Qaıt, qaıt! — deıdi. — Bolys asyǵyp, attanǵaly jatyr. Qaıtyńdar.

— Taban astynda ne bolyp qaldy. Áli eki-úsh kún jata turatyny qaıda álgi? — dep qyzdar sostıysady.

Bári Núketaıdy ortaǵa alyp, muńaıysyp, etekke túsip bara jatady...

* * *

Túnde qyzyl-shymqaı basqurlar tartylǵan jumyrtqadaı aq otaýdyń ishinde qus mamyqtyń ústinde uıyqtap jatyp Saımasaı tús kórdi. Túsinde Besaǵashtaǵy Taý-SHilmembet aýylyna barǵan eken. Aldynan Qyzyl Jebege mingen qarshadaı bala shyǵyp, miz baqpaı turady. Saımasaı qolyn sozady, bala munyń sálemin almaıdy. Kenet Qyzyl Jebeniń tamaǵynan qyp-qyzyl shoq shashyrap, bolystyń betin shyjǵyra kúıdirip bara jatady. Órtenip bara jatady. Órtenip bara jatyp oıanyp ketedi.

Kózin ashyp alyp, betinen kórpeni serpip tastap, «ýh» dep demin alady. Sóıtse, taýdyń túni salqyn, «kúıeý bala» jaýrap qalmasyn dep, jeńgeleri túskir munyń ústine qabat-qabat qalyń kórpeler jaýyp tastapty.

Áıtse de, bolys kóńiline kúdik alyp qaldy. Álgi bala Rysqul ıttiń kúshigi boldy-aý, — dedi, ana joly Besaǵashqa barǵan saparyn egjeı-tegjeı eske alyp. Ásirese Qyzyl Jebeni túsinde kórgeni shoshytty. «Ashý ústinde aqyl tumandanyp, sol dıý jylqyny beker qıǵyzyp jiberdim be? Kıeli neme me?» — dep sekemdendi. «Rysquldyń ózi emes, balasy kirgeni nesi túsime?» — dep taǵy tańdandy:

Tań atqansha kózi ilinbeı shyqty.

Erteńine sáske túste sýyt júrip, habarshy kelip jetti.

Saımasaıdy ońasha shyǵaryp alyp, úı syrtynda jeke sóılesti.

Saımasaı eńsegeı boıly, kesek pishindi, qara saqalyna sál-pál ǵana qylaý túsken, nurly júzdi, symbatty kisi edi. Qazir sol qyzylshyraıly betinen qan qashyp, qýqyl tartyp, boıy shógińkirep qalǵandaı, úıge qaıaýly oraldy. Aýyl ıeleri úrpıisińkirep:

— Jaıshylyq pa, myrza? — dep sabyrsyzdana jan-jaqtan suraq qoıdy.

Saımasaı syr bermegen bolyp:

— Jáı, qudaı-aý, ásheıin... Bizdiń elde bir Rysqul deıtin kirme neme orystyń atyn urlap, túrmege túsip edi, sol abaqtyny tesip qashyp ketipti. Bizdiń bolysqa qarasty adam bolǵan soń oıaz myrza maǵan habarlatyp jatqany ǵoı.

— Eı, táıir-aı, sony da sóz dep... Aýyl-aımaq, bala-shaǵa aman bolsa, ne qylar deısiń, — qaıynata Muqysh baı tuqshyńdap qoıdy.

— Qaı Rysqul? Taý-SHilmembettiń Rysquly ma? — dep Muqyshtyń Dáýlen degen jamaǵaıyny sampyldap surap qaldy. Ańqyldaq, abaılamaı aıta salatyn, ańqaý kisi edi.

— Oı, bórim-aı, patshanyń túrmesin tesip shyǵady, á?! Er ǵoı, sorly. Er, er, — dep ózin-ózi quptap basyn ızedi.

«Rysquldy bular da biledi, — dedi ishinen Saımasaı betine shybyn qonǵan adamdaı tyjyrynyp. — Ittiń áıgilisi-aı. Qashqanda qaıda baryp sıady? Ókimettiń quryǵy uzyn. Qaıda keter deısiń».

Ózin-ózi osylaı jubatqanmen, kóńiline kóleńke túsip, qabaǵy ashylmaı qoıdy. Túndegi tús pen myna jaısyz habardyń arasynan bir baılanys izdedi. «Sol jyǵylǵyrdy qurbandyqqa beker shalyp jiberdim be», — dep bir suńqyldaq suraq berekesin aldy. Óz elinen aýlaqta otyryp, óz tirligin bir sát syn kózben sholyp edi, aınalyp kelip, kúnáli ózi sıaqtana berdi. Osydan elge barǵan soń Rysquldyń isin japtyryp, jaqsylyq jasamaqshy da boldy. Taý-SHilmembet aýylyn kózine kók shybyn úımelegen ógizdeıin jaýyr jarasyna istik aǵash shanshı bermeı, birshama jeńildik te jasamaq boldy. «Biraq Rysqul ońbaǵan úrerge ıti, syǵarǵa bıti joq, taqyr kedeıligine qaramaı, jalǵannyń tákappary ǵoı. Onyń basynan góri, Talǵardyń basyn ıý ońaı. Ózinen de bále bar. Áıtpese, ámpeılesip, táp-táýir bolyp júrse, eti tiri ebi bar, qońdanyp-aq keter edi... It minezdi bolsa da, aty shýly. Burynǵydaı ıleı bermeı, ıkemge keltirip, mal berip, jer berip kóreıin qyzylkóz bálege».

Alpystan asqan alpaýyt bolysty qudaı qaıyrymdy etemin dese, on jetidegi sulý qyzdy aıttyryp, qaıyn jurtyna jıirek jiberip turǵaı. Keýdesindegi bir kesek berish emes, júrek ekenin olar sonda eske alar...

Syrttaı syr bermegenmen, Saımasaı qaıtýǵa nıet bildirdi. Aq patsha qyzmetindegi adam ekenin aıtty. Bul sıaqty jeri sulý, eli darqan aýylda aılap jatsa da lazym. Biraq alda qyzmet kútip turǵanyn alǵa tartty.

Qaıyn jurty qurmetti kúıeýdi jóndep kúte almaı, babyn bilmeı, renjitip aldyq pa dep alańdady.

— Táıiri, el aman, jurt tynyshtyq, beıbit zamanda aýyl-úıden ot ala kelgendeı bolmaı, jata-jastanyp, qyzyq kórip qumardan shyǵyp qaıtyńyz, myrza. At báıge, kókpar, kúresti erteńge qaratyp otyrmyz. Arǵy kúni attanasyzdar. Asyqpańyz, — dep jatyr albandar. — Qalyń Dýlat elimen buryn baýyr ajyramas týysqan edik, endi myńjyldyq quda bolamyz. Ondaǵy Dýlat oılap qalar: «Alban aǵamyz bizden barǵan qudalaryn tym bolmasa eki-úsh kún kúte almaǵany nesi?» — dep.

Saımasaı ılikpedi. Oıazdyń ospaǵynan seskendi. «Elinen búlikshil shyǵyp, áskerimizdi álekke salyp, qashyp júrgende, bolys jas qyz aıttyryp jigitshiligi ustaǵany nesi?» — depti. Qaljyńy bolsa da, qaharly sóz. Ári dese Núketaı syndy sulýdy myna qaýqyldasqan kóptiń arasynan emes, tezirek ońasha otaýdyń, sháıi shymyldyqtyń ishinen kórýge bek yntyzar. Nápsi sezim jeńgende, aqyl adasady.

«Tolmaǵan on jetige jasym, áke,
Júrýshi em kúlip-oınap, tasyp, áke.
Balanyń qyz da bolsam, tuńǵyshy edim,
Syımady-aý óz úıime basym, áke.
Boz ingen bozdaıdy eken botam-aý dep,
Júk artsa qabyrǵama batady-aý dep.
Qyz muńlyq keterinde jylaıdy eken
Janynda jat bireýdiń jatam-aý dep.
Túndikti tórt jerinen oıdyr áke,
Toıyma tý bıeni soıdyr, áke.
Toıyma tý bıeni soıdyrmasań
Bıylsha qyzym jas dep qoıdyr, áke.
Bazardan bazar baryp ıne alaıyn,
Jan ákem berem dese qınalaıyn,
Jan ákem berem dese, qınalǵanmen
Belimdi bekem býyp jınalaıyn»...

Núketaı sulý bulaısha óner shyǵaryp, syńsý aıtyp, ózgeniń kóńilin bosata alǵan joq. Attanystyń taban astynda asyǵys bolǵandyǵy sonsha, ádettegi aýyldyń «alty aýyzy», tipti «jar-jar» da aıtylmady.

Teń-teń jasaý-jabdyq tıegen kerýen Satyńnan shyǵyp, Taý-SHelek asýyna qaraı bet alǵanda, Qarashanyń qara sýyq jeli qaraǵaı basyn terbetip, qylqańdary qyl qobyzsha bozdap turǵan. Aspandy aýnaqshyǵan bulshyq-bulshyq qarasur bult qaptady.

Taýdyń buralań súrleý joly bir qyrǵa shyǵyp, bir oıǵa túsip, saltanatty kesh úzik-sozyq kele jatqan. Shyńdardy bult búrkep, qaraýytyp qaraǵaıly betkeı ǵana kórinedi. Qylamyqtap qart úse bastady.

Bul qystyń aldy edi. Qaldyqyzyl degen alshań jorǵaǵa mingen bolys aldyńǵy topta. Qaldyqyzyl quıryq-jaly tógilgen, qasyndaǵy ózge jylqy balasynan irirek, arqardyń quljasyndaı mańǵaz mal. Óz jorǵasyna ózi masattanǵandaı, ústindegi ıesimin basqalardan mereıi ústem ekenin sezgendeı, basyn shulǵyp tastap, anda-sanda pysqyrynyp qoıyp, bir sarynmen silteıdi. Ózge attar júrisin Qaldyqyzylǵa teńestirmek bolyp, bireýi tekirektep, bireýi jele shaýyp, mazasyz halde.

Bolys kóp sóılemeıdi. Nókerleriniń neshe alýan jol áńgimesine nazar da salmaıtyn sıaqty. Ol óz oıynyń tereńinde, óz qıalynyń jeteginde.

Bolys qazir óz ordasyna eki sebepten asyǵýly. Biri oıazdyń shaqyrtýy. Oıazdyń aty — oıaz. Ulyqqa bul da quldyq urady. Bireýge bireýdi táýeldi etip, bireýge bireýdiń kúnin túsirip qoıǵan zaman. Áıtkenmen, oıaz buǵan qaharyn tógetindeı reti joq. Vernyı oıazyn bylaı qoıǵanda, búkil Jetisý oblysynda eń qadirli, gýbernator fon Taýbeniń ózi qurmetteıtin bolystardyń biri osy — Saımasaı. Rysqul deıtin bir buzyq túrmeden qashyp ketse, Saımasaıdy kinálaıtyndaı ne jazyq bar? Túrmeniń ákimderin kinálasyn. Oıǵa sýmańdap kúdik kire bergenmen, Saımasaıdy bul onsha sastyrmaıdy. Degenmen, asyǵý kerek.

Asyǵý kerektiginiń taǵy bir sebebi: Núketaı sulý. Myna jol ústinde kele jatyp, alpysty alqymdaǵan kári qulja aldaǵy lázzat túnin ańsaýly. Keıde ol óz oıynan ózi yńǵaısyzdanǵandaı, onyń oıyn basqalar oqyp kele jatqandaı janyndaǵylarǵa qarap ta qoıady. Joq, olar ózge bir ájik-kújik ángimemen áýre eken. Sonda bolys qaıtadan oısha Núketaıdyń qasynda jalǵyz qalady... Shashaǵy tógilgen aq sháıi shymyldyq.. Ekeýden ekeý ońasha qalǵan shaq. Ózge dúnıe órtenip ketse de, sol ońasha sát bárinen qymbat. Núketaıdyń kúpek shashbaýy syńǵyr-syńǵyr syldyrap, áýeli kamzolynyń túımelerin aǵytar. Árbir túıme aǵytylǵansha bir jyl ótkendeı tym uzaq kóriner. Sonan soń sary sylań sháıi kóılektiń jeńinen áýeli bir qolyn shyǵara, ekinshi qolyn shyǵarmastan, alaqanymen appaq, tósin basyp turyp qalar.

— Kelshi, Núkesh! — deıdi shymyldyq ishinen Saımasaı alasura alqynyp.

Núketaı úndemesten basy salbyrap, keýdesine oq tıgen adamdaı, sál eńkeıgen qalpy qatyp qalar.

— Bolshy, Núkesh! — deıdi qudaı qosqan qosaǵy bireý býyndyrǵandaı tynysy tarylyp.

Núketaı tas bolyp qatyp qalǵandaı qozǵalmaıdy. Demi de bilinbeıdi. Sylań sháıi kóılek bir ıyǵyna ǵana ilinip tur. Bir qolyn jeńinen shyǵarsa, sýsyp, yń-jyńsyz jerge túspekshi. Sonda perızattaı Núketaıdyń appaq táni anadan jańa týǵandaı jalańashtanady. Alpystaǵy kúıeýdiń qartań tartqan júregi attaı týlap, keýdesinen yrshyp shyǵa jazdaıdy.

Saımasaı shydaı almaı dambalshań aıaǵyn salbyratyp mamyq tósekten tura berip, Núketaıǵa qara kúreń kári qolyn sozady. Atlastaı jyltyr jalańash bileginen ustap, tósekke qaraı tartady. Núketaı tyrmysyp, qolyn keri tartady. Kúıeý ózine qaraı julqıdy. Alpysta bolsa da aıýdaı kúshi bar erkektiń áldi qoly jalańash peri qyzyn oppa tartqandaı shymyldyqtyń ishine súńgitip jiberedi. Jandármende qyz baıǵus, — «sýǵa ketken tal qarmaıdynyń» kerimen, shymyldyqtyń bir shalǵaıyna jarmasady. Shymyldyqtyń jibi úzilip ketip, aq sháıi qalqan qoparylyp jerge túsedi. Kúnákár túnniń kýási bolatyn bıik tósek abyroıy ashylǵandaı lypasyz qalady.

Shymyldyqtyń qulaǵanyn jamanǵa joryp, jeligi keýdesinen jeldeı shyǵyp, qyzýy basylyp qalatyn jigersiziń emes Saımasaı, qaıta burynǵydan beter delebesi qozyp, aq tósektiń ústinde qorbań-qorbań jantalasyp erkektiń piri Zákárıaǵa syıynyp, qara toqtynyń jilik sorpasyna toıynyp, jıyrma bestegi jigitteı qany qaınap, aq perızatty alpaýyttana búrip túsedi.

Qıalmen osy bir tusqa jetkende, Saımasaı Qaldyqyzyldy abaısyzda tebinip kep qaldy. Alańsyz alshaq basyp kele jatqan at bul tebinisten oqys yrshyp, oqsha atylǵanda, ústinen Saımasaıdyń ózi túsip qala jazdady. Ábıir bolǵanda ózi emes, basyndaǵy tas qara barqytpen tystaǵan dóńgelek qundyz bórki ushyp ketti.

Nókerleri an-tań bolyp, jerdegi bórikti birinen biri buryn alýǵa asyqty.

Sodan keıin álgi kórinis, úrikken qustaı, qaıtyp oralmady. Saımasaıdyń kóńili pás tartty. Art jaǵyna burylyp qarap edi, sadaq tartym qashyqtyqta, býaldyr arasynan Núketaılar kórindi. Onyń janynda eki jeńgesi, sińlisi, úsh-tórt qaraly ásem top, ádep saqtap, erkekterden keıinirek kele jatqan.

Qar qylamyqtaǵanyn qoımady. Aınala tóńirek kúńgirt tartty. Sol jaq qaptal bıik taý, taýdy órmeleı ósken shyrshalar qylaý qardan býryl tartqan. Oń jaq qaptaldyń reńi sarǵysh, shyrshasyz, shyraısyz tyrbyq butalar, surǵylt tastar. Elsiz meńireý shatqal. Bir top atty adamdar janyn alatyndaı, tek saýysqan shyqylyqtaıdy.

Kenet Saımasaıdyń kóz aldyna, býaldyr arasynan shyǵa kelgendeı, Qyzyl Jebe tura qaldy. Bolystyń tula boıy dir etti. Eles lezde ǵaıyp boldy. Qylaýlaǵan munardan eshteńe kórinbedi. Saımasaıdyń kóńili beı-jaı kúıge tústi. Qydyr joldyń ústinde, baǵa jetpes oljamen oralyp qaıtqanda, kóńiline ne shaıtan uıalaǵany beımálim. Qar keıde qyzǵyltym bolyp kórinip, keıde shashyraǵan qandaı kúreń-qyzyl tartty.

Bolys qamshy ustaǵan qolymen kózin ýqalap bolyp qaıta ashyp edi, shatqaldyń shyrshaly jaǵynan butaly jadaǵaı jaǵyna atyrylyp Qyzyl Jebe qarǵyp ótkendeı kórindi. Aǵashtardyń butaǵyn qyzyl qyraý tutyp qalǵandaı.

Saımasaı seskeneıin dedi. Nókerlerinen ol at boıy alda júrip kele jatqan. Ózgeler attarynyń tizginin tartyp, bolyspen úzeńgilespeýge tyrysady. Ádep solaı. Al endi, bolystyń ózi álgilerdiń ortasyna tyǵylǵysy kelgendeı, Qaldyqyzyldyń basyn tarta berdi.

«Tanaýyńa kersheý túskir, Qyzyl Jebeniń kıesi bolǵany ma? Nege elesteı beredi?». Sonan soń óz oıynyń ospadarsyzdyǵyn ózi baıqap, burynǵydan beter ishteı júdep qaldy. «Ólgen attyń tanaýyna da kersheý túser me edi?».

Ótken istiń ókinishi ózegin tilgiledi. Biraq Qyzyl Jebege qylǵan qıanaty jalqy emes ekenin oılamady. Oılasa, myna kele jatqan Núketaıǵa da Qyzyl Jebeniń kebin keltirgenin túsiner edi. Biraq bul uǵym Saımasaıǵa jat. Ar aldynda da, adam aldynda da aqtalatyn úlgisi bar: paıǵambardyń ózi tórt qatyn alǵan deıdi. Sulýdy súıýdi paıǵambar da jek kórmese kerek. Jaryqtyq, alpys úsh jasynda jas toqalynyń tizesin qushaqtap jatyp jantásilim qylǵan ǵoı...

Munyń da mezgili paıǵambar jasyna jaqyndaǵan.

Biraq bul dúnıege ýaqytsha qonaqpyn degen qaperinde joq. Qartaıdym-aý, qaıratym qaıtady-aý, sonda Núketaı bolsa áli jap-jas. Jas neme Tuqymbaıdyń toqaly qusap, ósektiń órtine túsip ketedi-aý degen kúdik ázir mazalamaǵan.

Túni boıy bıe saýyp, saba pisip shyǵatyn jylqyshy jigittiń Tuqymbaı toqalymen ámpeı-jámpaıy baryn búkil jurt jyr qylyp aıtyp júredi. Buǵan bir jıynda qarqyldap turyp Saımasaıdyń ózi de kúlgen. «Buqanyń ózi qartaısa da murny qartaımaıdy» degenmen, ýaqyttan kúshti qudiret joq. Ýaqyt zaýalyna álemdi qaltyratqan jıhangerler de, patshalar da, perǵaýyndar da tótep bere almaǵan. Kúshti bolsa, uly paıǵambar qaıda ketti? Eskendir Zulqarnaıyn nege ólgen?

Tumsa baıtaldyń bal qymyzy men qara qoıdyń jilik maıyna baptalǵan, mansap pen baılyqqa mastanǵan bolys muny oılap jatqan joq. Ol ózin máńgi ólmeıtindeı sezinetin. «Jalań jibek baılaǵan arýlar kimnen qalmaǵan», — dep jyraýlar aıtqan naqyldan mahrum bolyp, erteńgi kúnin boljap bas qatyrmaǵan. Erkektiń piri Zákárıa da erteńgi kúni qansha jalbarynsa da qaıyrylyp qaramaı ketetinin búgin bilmeı, keýdesin esirik jel ekilendirgen shaq qazir.

* * *

Rysqul Turarmen qoshtasyp shyqqan túni damylsyz júrip otyryp, Taý-Túrgen jaqty betke alyp, Taý-SHelekten asatyn joldyń Orta Qarash tusyndaǵy tar qylǵanǵa tań ata bir-aq toqtady.

... Nardaı shógip jatqan ıir moıyn qyrqanyń oıpańynda bir maıa shóp bar eken, sony baryp panalady. Sholaq Shabdardyń aýyzdyǵyn alyp, shylbyryn beldigine baılap, maıany úńgip-úńgip uıa jasap, ózi soǵan kirip, buıyǵyp jatyp uıyqtamaq boldy. Ábden qaljyrap edi. «Bolys erteletip júrmeıdi, — dep qoıdy. Sáskede shyqsa bul tusqa tús aýa jeter, kóz shyrymyn alyp alaıyn».

Ol shoshyp oıandy. «Qara basyp, qatty uıyqtap qaldyń ba?» — dep pishendi shyntaǵymen arshyp, tysqa atyp shyqty. Kún bulyńǵyr, qaı mezgil ekenin ańǵara almaı, biraýyq ańyryp qalǵan. Shel basqan aq kózdeıin kún qıalap, Bas Qarashtyń tusynda tur. «Úlken sáske bolǵan eken, — dep qoıdy. — Bolys jolǵa shyqqan da shyǵar».

Sholaq Shabdardyń búıiri toq. Kermek ısi ańqyǵan kók pishennen jerigendeı, kózin jumyp, kekjıip tur. Qatqyl tezek tastapty. «Shóldegen eken», — dedi Rysqul.

Sholaqty bir qolyna jetektep, bir qolyna myltyǵyn ustap, Rysqul qyrqany qıalap tómendegi sýǵa bettedi. Tuıaq astynda qýraǵan tobylǵy sytyrlap, qıaq tastar qyshyrlaıdy. Túksıgen tóńirek — aınala taý, ár jerden «shıq-shıq» dep ushqan zymyran shymshyqtan basqa tirshilik joqtaı. Tek tómende sarqyrap aqqan taý sýynyń saryny ǵana qýatqa dát. Sýdy boılap, jylandaı ırelendep, súrleý jol jatyr. Rysquldyń bar úmiti osy jolda. Ańdyǵan adamyn oǵan osy jol ákeledi.

Sholaq Shabdar muzarttan qulap jatqan qurysh sýdan silesi qatqansha simirip bolǵan soń, Rysqul onyń aýyzdyǵyn salyp, ústine mindi. Sý jaǵalap, bir bulymdy aınalyp ótip, tuıyqtaý tas qorymǵa tartty. Ondaı jerde kekilik jaıylatynyn biledi. Keshegi kekilikten kegin endi almaqqa bekinip, myltyǵyn bytyramen oqtap, ońtaılanyp keledi. Ejelgi ańshynyń sergek sezimi ony aldaǵan joq, tuıyqtyń tusyna jete bergende bir uıa kekilik «pyr» etip bári birden jer baýyrlaı kóterilgen kezde, Rysqul álgi topqa myltyǵyn kózdemeı-aq siltep jibergen. Mamyǵy qobyrap, jyp jyly, jup-jumsaq bolyp jatqan eki kekilikti qý shıeniń túbinen taýyp alyp, qorjynǵa sala saldy da, qaıtalap maıaǵa tartty.

Sholaqty maıanyń tasasyna, bir túp tobylǵyǵa baılap, aýyzdyǵyn alyp pishenge qoıǵan soń, Rysqul shóp-shalam, qýraı jınap, ot tutatyp, kekiliktiń bireýin qaqtady. Osy jumyspen júrip, udaıy eki kózi tómende, ıreleńdegen jol boıynda boldy. Jaraý atty jolaýshylar munyń tusynan bir sátte ete shyǵýy múmkin.

Kekiliktiń jas etin jep, jan shaqyryp, qarny toıattaǵan soń, kóńil de kóterińki tartty. Maıanyń jol jaq irgesin úńgip jiberip, qylaý qardyń arasynan tómenge kóz tigip, shópke arqasyn súıep, júresinen otyr.

Ońashada ony tolqyn-tolqyn oılar qamalady. «Qudaı buıyrtsa, bul arqardy da atyp alarmyn, — qolyndaǵy qorǵasyn oqty salmaqtap, berdankanyń patronyna dári salyp otyryp. — Qosh, bolystyń qany shashyldy delik. Sonan soń she? Sonan keıingi kún ne bolmaq? Úkimettiń quryǵy uzyn. Taý panalap, tasta túnep, qashanǵy kún kóre alamyn? Taý-SHilmembet aýylynyń toz-tozy shyǵady? İzbaıshany kókpar qylady... Turardyń hali ne bolmaq? Osy ıtti óltirmeı-aq qoısam she? Óltirmeı-aq qoısam... Meni báribir ustap beredi. Túrmeden qashqan adamdy aıaý joq, ne Sibirge jiberedi, ne kardserde shiritedi. Sonda ne uǵym? Kúshtisi-aı bul ıtterdiń. Atasyna nálet!»

Qorǵasyn oqty myltyqtyń kómeıine tyǵyp, zatvoryn japty da, qarýdy qasyna sulatyp tastap, qurǵaq pishenniń arasynan gúlqaıyrdyń qýrap qalǵan aq gúlin alaqanyna salyp biraz otyrdy. Tómendegi jol boıyn kózimen tintkilep ótip, basyn kóterip joǵary qarady. Bulttan sál aıyqqan shoqylar sheksiz aspanǵa qol sozyp, kók táńirge jalbarynyp, mángilikke qatyp qalǵan ebedeısiz dáýler sıaqty kórindi. Qapshaǵaı shatqal ajdahanyń aranyndaı úńireıip tur. «Atasyna nálet, — dedi Rysqul, — osydan taý asyp, qyrǵyzǵa ótip ketsem...».

Sol otyrysta ol panalaýǵa bolady-aý degen jerdiń bárin oımen sholyp shyqty. Qyrǵyzdyń joǵary Talasynda qudalary bar. Shilmembet-Sáliktiń bir qyzy baıaǵyda sondaǵy qyrǵyzǵa uzatylǵan. Bir baratyn jer sol. Myna taýdyń ar jaǵynda Qarakól, Ystyqkól jatyr. Olar — Buǵylar. Muny syıdyra almas. Mundaǵy qyrǵyzdar báribir osy Jetisý oblysyna qaraıdy. Patshanyń da aılasy asqan. Alaqandaı qyrǵyzdyń bir pushpaǵyn bólip alyp, Jetisý gýbernatoryna qaratyp qoıǵan. Eldi bólip-bólip, qyryq jilik qylyp ustasa, ilik-jilik, bir-birine aıdap salyp bılep-tósteý ońaı.

«Atasyna nálet!»

Endi bir saǵalaıtyn shama — qazaqtyń tómengi Talasy. Tómengi Talasta Rysquldyń naǵashysy bar. Oıyq eli. Ol Áýlıe-ata oıazyna qaraıdy. Naǵashy eli muny jamandyqqa qımas. Er jigittiń úsh jurty bar deıdi. Biri — óz eliń. Ol kúnshil keledi. Ekinshisi — qaıyn jurtyń. Ol — synshyl keledi. Naǵyz janashyr naǵashy jurty deıdi. Kim biledi...

«Atasyna nálet, men qý janymdy qýyrdaq qylyp qashyp-pysyp kúneltermin-aý. Qatyn-bala ne bolady? Az úı Sálik-Sary ne bolady? Naǵyz qýyrdaq solar bolmaı ma?».

Qubyladan yzǵyryq eskek jel shyǵyp, tyrbyq tal, buta basyn bulǵaqtatty. Buta basyn jel shaıqaǵanda, júni qobyraǵan shymshyq birge yrǵatylady. Qanatyn jel keýleıdi. Shymshyq tyrnaǵyn butaqqa qadaı túsip tyrmysady. Ne kórsem de, myna qýraǵan japyraqtarmen birge kóremin dep qasarysyp otyrǵan sıaqty. Áıtpese ushyp ketip, yqtasyn tabýyna bolady.

Rysqul baǵjıyp, álgi butaǵa kópke deıin qarap qaldy. «Atasyna nálet, shymshyq qurly joqpyn ba? Joǵarǵy Talasy da, tómengi Talasy da bar bolsyn. Er basyna kún týsa, buta túbi úı bolar, qashyp-pysqansha alysyp ólemin!».

Ol hosh ıisti kók pishenniń arasynda ala bóten qońyraıyp turǵan atqulaqtyń soıaýyn sýyryp alyp, saýsaǵymen shart syndyryp laqtyryp jiberdi.

Kók táńirge jalynyshty qol sozǵan shoqylardy qaıtadan bult qaptady. Shoqylardyń aryzyna aspan aq boranmen jaýap bergendeı, jel qataıyp, qar japalaqtap jaýa bastady. Buta basyndaǵy shymshyqtyń qos qanatyn qobyratyp, jel keýleı tústi. Rysqul jerden berdankany kóterip alyp, shekpenniń jeńimen dúmin súrtkiledi.

«Átteń, osyndaı myltyq Shynybekte bolsa, Qorǵanda bolsa, Moldabekte bolsa... Qaraýymda qarýly júz sarbaz bolsa... Biraq júz adam kimdi qıratar? Stanısadaǵy Qara Ivan da qosylar ma edi? Kim biledi?». Ol áıteýir jolyqqan saıyn aq patshanyń áke-babasyn, tuqym-tuqıanyn túk qaldyrmaı sybap otyrady. Qara Ivan da Rysqul sıaqty osydan otyz jyl buryn Reseıden aýyp kelgen. Bir toqymdaı jer izdep, kún kóristiń qamy — ata-mekenin tastap, jel aýdarǵan qańbaqtaı domalap, jetken jeri osy Talǵar. Betinde sheshekten qalǵan qalyń qorasan daǵy bar, qońyrqaı kisi. Sodan da ony qazaqtar Qara Ivan atap ketken. Onymen Rysqul tamyr. Ańshylyqtyń arqasynda tanysqan. Birde úsh-tórt qyrǵaýyl syılap myna myltyqty sol Qara Ivannan alǵan. Sóıtip, burynǵy eski shıti myltyqty tastaǵan.

«Orystaryn jınap, Qara Ivan júz qol kóterse, men bir júz qoldy atqa mingizsem. Almatyny alar ma edik? Biraq zeńbiregi bar-aý, dáıisterdiń... Zeńbirek bolsa... Shirkin-aı, baıaǵy Baızaqtyń qol astynda júzbasy bolǵan Álimbek babamdaı shaıqasta júrip sheıit bolǵannyń armany bar ma! Qoqannyń taǵyn qaltyratqan sol batyrlardan bizge mura bolǵan qasıet qalmaǵany ma? Biraq Qoqannyń hany men orystyń patshasy teń be? Pishtý... Qaıda ol! Arasy jer men kókteı. Orystyń patshasy jerdiń júzin bılep turǵan joq pa? Áı, halyq qaharlansa, kim biledi... «Kóp túkirse — kól» degen. «Halyqty kóteretin kúsh qaıda, qudaı! Al patsha qulady. Odan ary ne bolmaq? Atasyna nálet!».

Odan ary ne bolary myna qar aralas bulyńǵyr sıaqtanyp ketti de, Rysqul selk etip, tómendegi jol boıyna úńildi.

Bul otyrǵan tustan tómende ketip bara jatqan attynyń ústine qarǵyp túsýge bolar edi. Ara jaqyn, myltyq múlt ketpeıtin, taıaq tastam jer. Bir qaýpi bar. Bolys burynǵy salty boıynsha ózge toptan at boıy alda júre me, álde shoǵyrdyń ishinde bola ma? Shoǵyr-dúrmektiń arasynda bolsa — qıyn.

Shamalaıdy, tús aýyp ketti. Kúnniń kózi kórinbeıdi. Arǵy bettegi qaraǵaı, shyrshalar aq jamylǵan árýaqtardaı bop tur. Tabandaǵy alqynǵan sýdyń saryny da báseńsigendeı. Álde qulaqqa ábden sińisti bolǵan soń solaı shyǵar.

Jel saıabyrlap, qar endi qalbańdamaı, birkelki mamyrlap túsip jatty. Kúni keshe kún jyly edi. Sol jylý áli boıynan qashpaǵan butalar qardy lezde eritip, jutyp jiberip jatyr. Bul tápe-tánnen jaýǵan qar Allanyń alǵysy ma, qarǵysy ma — beımaǵlum. Oń qol jaqtaǵy jalańash jartasqa qar juqpaı, beti sýlanyp, qaraýytyp, qalyń oıǵa ketkendeı melshıip qalǵan. Qar túsken saıyn shóp sybyrlaıdy. Mıllıon sybyr, ulan-ǵaıyr uran daýysqa ulasqandaı áser etedi. Dúnıe kúńirenip bara jatqandaı kórinedi. Bolmashy sybyr kóbeıse boz boran turǵandaı eken.

Qar tolastar emes, maıa shóbi sansyz sybdyrmen sybyzǵy tartyp, júrek jylatatyn muńly bir uzaq kúıge ulasty. Alda kútip turǵan ajaldy oqıǵanyń azaly batıkasy sıaqty. Bul kúıden keıin Rysqul bir mezgil myltyqtyń óńeshinen oqty sýyryp alyp tastaǵysy da keldi. «Bir bolys o dúnıege keter, odan bul dúnıede ne ózgeredi? Baıaǵy zar zaman sol zaman qalpynda qalar. Átten dúnıede ne kóp, men sıaqty zorlyq kórgender kóp. Qulaq kesti qul bolyp júre bermeı, bári de údere kóteriler kún bolar ma? Áne, sonda ádiletsizdik artyn qysar edi. Meniki de? «Bólingendi bóri jerdiń keri emes pe»?

«Joq! — ol pishendegi shashyratqynyń qýraǵan kók gúline qol soza berip». — «Bireýge shuqyr qazsań — aldyńnan or shyǵady» degen qaıda? Bolys maǵan degen shuqyrdy tereń qazyp, aıamastan ıterip jiberdi. Jazyǵym ne? Baýyzdarda laq ta baqyrady. Laq qurly bolmaı, tuıaq serippeı kete berý kerek pe? Joq! Saımasaı alshań basyp, aranyn ashqan dúnıede maǵan oryn joq. Atasyna nálet!»

Júresinen otyra bergen soń aıaǵy taldy. Aıaǵyn sozyp jiberip, aqjulyq bolǵan shoqaı etigine qarady. Qys bolsa kelip qaldy. Aıaq kıimniń sıqy mynaý. Maıa bolmasa, ústindegi juqa shekpennen qazirdiń ózinde sýyq ótetin túri bar. Tulaboıyndaǵy kıim ataýlydan janǵa sebi — tozyǵy jetken kıiz qalpaq.

Kópten beri ystyq ishpeı, shekesi qurysqan. Bas aýrýdyń ústine myna meńireý, bulyńǵyr tynyshtyq qosylyp, mıyn shaǵa túsken.

«Balalardyń da kıimi tozyq. Turar jalań aıaq edi. Myna qarda tobanaıaq, dalaǵa shyǵa almaı, músápir bolyp, kózi jaýtańdap otyr-aý... Aıaǵy kúıgen taýyqtaı azap keshken qý ómir. Búıtip ómir súrgenshe, alysyp ólgen jaqsy. Saımasaı ádil bolsa, biz ash-jalańash qalarmyz ba? Joq! Ony aıaýdyń keregi joq. Azdy aıaǵan, kópten qur qalady. Saımasaı joıylsa, bálkim, basqa bolystarǵa aqyl kirer, táýbasyna keler, elge jeńildik bolar... Áı, atasyna nálet!».

Qaqpanǵa túsken qasqyrdaı, yzaly kózderi qantalap bara jatty. Turardyń jalań aıaq, jertóleden shyǵa almaı otyrǵany taǵy elestedi. Kózinen shoq shashyraǵandaı boldy. Biraq ony myna meńireý túkpirde eshkim kórgen joq, kórse shoshyr edi.

Kóńilinen Turar ketpeı qoıdy. Onyń ar jaǵynan Túımetaı men İzbaısha býaldyr kórinedi. Turar týra qarsy aldynda betpe-bet turǵandaı. «Kóke-aý, meni de ala ket», — degen úni qulaqqa keldi. Kúni boıy miz baqpaı otyrǵan Rysqul tyqyrshı bastady. Qulyny úıde baılaýly qalǵan, jelini syzdaǵan bıedeı beı-jaı. Kózge kórinbes arqannan bosasa-aq, Turaryna alyp-ushyp jetpekshideı.

Qyrshynnyń jasyndaı qysqa kún kúńgirttene berdi. Kenet dolana aǵashtyń basynda otyrǵan saýysqan shyq-shyq ete qaldy. Rysqul shoshyp ketip, ornynan atyp turdy. Saýysqan qalbań etip, usha jóneldi de, qarsy bettegi qaraǵaıly bókterge qaraı paryldap bara jatty.

Aq býaldyr arasynan, túkpirdegi tumsyq aınalymnan qara shubartop buldyrap kórindi. Rysquldyń júregi dúrsildeı jóneldi. Myltyq ustaǵan qolynyń selkildegenin sezip: «Oı, jigersiz!» — dep ózine-ózi kijindi. Buqpalaı túsip, sál júrińkirep bir shoq ıtmurynnyń túbine baryp panalady. Qolynyń dirili basyldy. Jolaýshy toptyń jaqyndaı túsýin tosty.

Maıanyń jyly qýysynan shyqqan bette juqa shekpennen sýyq ótken sıaqty edi, endi tula boıy ysyp bara jatty. Qara shubar top shoǵyrlanyp taıap qaldy. Maıa tusynan ótken soń jol sholtań etip, kelesi tumsyqtyń tasasyna kirip ketedi. Ol tumsyqtaǵy qara jartas qazir qaharlanǵan adam keıpine kelgendeı eken. Betine qar juqpaı erip kete bergen soń, sýlanyp, kózinen sorasy aǵyp, ájimi aıǵyzdalyp, naladan jany kúızelgen, áldenege tas túıilgen qalpy bar. Ol da zaýal zamatyn taǵatsyz kútip, qozǵalsam jaýymdy shoshytyp alamyn-aý dep, tapjylmaı, qalt qarap qalǵandaı.

— «Bul meniń kıem shyǵar, — Rysqul. — Bul meniń kıem, pirim, qaratas...»

Qara shubar top júrip emes, muhıtta júzip kele jatqandaı yrǵatylady. Dúnıe shirkin dúleı muhıt. Adamdy týa salysymen sol muhıtqa laqtyryp jiberedi. Batyp ketpeıin deseń, tyrbanýyń kerek.

Rysqul aınalasyna barlap turyp taǵy bir qarady. Ókpeńdi qysyp, tynys taryltar taýlar qazir kórinbeıdi. Dúnıe bozala sheksiz keńistik. Adamdar syıyspaıtyn jóni joq sıaqty. Oryn kóp. Aspan asty keýek. «Aıaǵyńdy etik qyssa, dúnıeniń keńdiginen ne paıda?» — dedi Rysqul myrs etip.

Qara shubar top tipten taıap qaldy: Endi bir sátten soń munyń tusyna keledi. Sampyldap, qaýqyldap sóıleskenderine deıin, qarqyldap kúlgenderine deıin estildi.

Rysquldyń tileýi boldy. Qaldyqyzyl at arqan boıy alda keledi eken. Ústindegi adam uıyqtap qalǵandaı, basy omyraýyna salbyrap, unjyrǵasy túsińkirep ketken. «Bolys nege pás? — dedi Rysqul. — Abaısyzda atqanym bolmas. Kimniń qolynan ólgenin bilip ketsin. Qaraqshy qusap qapylysta atyp, qasha jónelmeımin. Olar meni qazir báribir ustaı almaıdy. Jardan shyǵa almaıdy».

Rysqul ıtmuryn butasynyń túbinen tik túregeldi. Myltyqty sozyp kerdi.

Qara shubar top taqala bergende:

— Saımasaı! — degen daýys sanq ete qaldy.

Qara shubar top tumsyǵy tasqa tirelgen kemedeı keıin sheginshektep baryp toqtaǵandaı boldy.

Bolys basyn julyp alyp, joǵary qarady. Maıa tusynda turǵan adam áýeli qalbaıyp, qaraýytyp kórindi de, kenet kóziniń aldy taǵy qyzǵyltym tartyp, jar qabaqta Qyzyl Jebe tuıaǵymen jer tarpyp turǵandaı elestedi. Kenet Qyzyl Jebeniń tamaǵynan qan shashyrap, betine shapshyp ketkendeı, Saımasaı kózin jumyp, qolymen bet-aýzyn ustaı aldy. Joq, qan jukpaǵan eken. Biraq jumýly kózin ashýǵa qoryqty. Qyzyl Jebe elesin kórmeýge tyrysty. Jalǵandy jalpaǵynan basyp kele jatqan aıbatty adam endi myna dúnıege kózin ashyp qaraýǵa jasqanǵany jaqsylyq emes edi. Onyń janyn alýǵa ázireıil Qyzyl Jebe beınesinde kelgendeı kórinedi. Álgi úreıli ún taǵy da sańq ete qaldy.

— Saımasaı! Men Rysqulmyn. Kókiregime zapyran syımaı ketti. Sonyń bir túıirin seniń keýdeńe túkirsem deımin. Sen kózinen sorasyn aǵyzǵan sorlylar úshin! Sen sólin sorǵan jarlylar úshin! Qyzyl Jebeniń qany úshin!

Myltyq daýysy gúrs etkende, áýeli qoıý tútinnen túk kórinbedi. Dáriniń ısi burq etti. Sálden soń shalqalaı qulaǵan bolystyń bir aıaǵy úzeńgiden shyqpaı, úrikken Qaldyqyzyldyń súıretkisinde úıdeı dene úlpek qardy sypyra, artynda qap-qara jolaq syzyq qaldyryp bara jatqanyn kórdi.

«Bútkil ómiriń qara syzyq edi seniń, Saımasaı», — dedi Rysqul maıanyń tasasyndaǵy Sholaq Shabdarǵa asyǵa bettep bara jatyp.

Besaǵashtyń ústinde qystyń qyraýly kúninde shartyldap naızaǵaı oınady. Úrkerdeı úrpıgen az aýyldyń azan-qazany shyqty. Qylysh, myltyq asynǵan saryala túımeli jandarmdar, soldattar qaptady.

Taýbaı starshyn men ólgen bolystyń inisi Anarbaı, Maqash palýan úsheýi áýeli Rysquldyń jertólesinen bastady. Olar topyrlap kirip kelgende, syqyrlaýyq esiktiń topshysy taǵy julynyp túsip, ishke burq etip bir býdaq bý qosa endi. Ne sumdyq ekenin ajyrata almaǵan İzbaısha:

— Oıbaı, — dep oshaq basynan ushyp turǵan. Tósekte qaryndasyn oınatyp otyrǵan Turar jerge jalań aıaq sekirip túsken. Túımetaı tósek ústinde shashy seksıip, qoryqqanynan shyryldap qoıa bergen.

— Áne! — Taýbaı starshyn qamshymen Turardy kezep. — Bóriniń bóltirigi, ıttiń kúshigi sol. Usta, Maqash. Tart ıttiń balasyn! Dalaǵa shyǵaryp baýyzdap jiber! Myna kúńdi de alyp shyq!

— Oıbaı, ne jazdyq? — İzbaısha basynan aq jaýlyǵyn julyp alyp, shashyn jaıyp jiberip, otyra qalyp jer sabalady. — Ne jazdyq, oıbaı qudaı! Aıtsańdarshy, elim-aý, jurtym-aý, ne qyldyq qý qudaıǵa?

— Ne jazdyq? Ne qyldyq? Múláıimsýin saıqaldyń.

— Qanǵa — qan, janǵa — jan! Tart!

Starshyn qamshymen İzbaıshany arqasynan osyp jibergende beıshara áıel kıreleń ete qaldy. Maqash tóbedeı tónip baryp, Turardyń jelkesinen búrip ustap dyryldatyp syrtqa súırep áketti.

— Oıbaı, meni óltir, aǵataı! Náresteniń qanyn moınyńa júkteme! — dep İzbaısha Maqashtyń aıaǵyna orala berip edi, starshyn qamshymen taǵy tartyp jiberdi.

Jalań aıaq, jalań bas jas balany dyryldatyp súırep júrgen Maqashty kórip, janushyryp áýeli Moldabek jetti. Artynsha Shynybek keldi. Súrinip-qabynyp Ahat alystan aıqaılady. Qorǵan usta Maqashtyń qolyna jarmasty.

— Balany qoıa ber, meni óltir! — dep ógeı sheshe ólermendikpen kımelep Maqashtyń aıaǵyn qusha taǵy jyǵyldy.

— Qanǵa — qan! Baýyzdap jiber jaýyzdyń jalǵyzyn! — dep starshyn selkildedi. — Mynanyń bári Rysquldyń týysqandary. Bárin ustap, baılańdar! Taýyp bersin jasyrynyp jatqan jaýyzdy!

Saqal-shashy, jalbyr qasy appaq qýdaı Ahat qart myna sýyqta jolda ıyǵynan shapany túsip qalyp, jeıde-dambalshań jetip, Turardyń ústine jyǵylǵanda, Maqash dáý ne isterin bilmeı, beldigindegi qynnan sýyrǵan kezdikti jalań ustaǵan kúıi turyp qaldy.

Birazdan beri qazaqtardyń qyrqysyn qyzyqtap turǵan prıstavtyń bir tań qalǵany on jasar shamasyndaǵy qarshadaı balanyń qaısarlyǵy edi. Ajal aranynda, arystannyń aýzynda turyp, bala bolyp bir qyńq demedi-aý. Bezergen kúıi bedireıip, betinen et kesip alsa da búlk etpesteı, sazara tistenip, kózi kirpik qaqpastan tesireıip, myna qaýqyldasqan, qan tilep, qarqyldasqan qarǵa-quzǵyn sıaqty úlkenderdi ıttiń etinen beter jek kóretinin jasyrmaı jáne jantalaspaı, sonshalyqty salmaq saqtap qalǵan.

Prıstav kelip, Taýbaı starshynǵa:

— Toqtat! — dedi: — dalanyń jabaıy zańyn qoı sen. Murynboq balany óltirgennen bolystyń quny ótelmeıdi. Uly mártebeli ımperatordyń adal qyzmetshisi, aıtýly ýpravıtel Saımasaı Úshkempirovtyń ólimi bir jaman balamen óteledi dep, sen, starshyn, marqum bolystyń jarqyn rýhyn qalaı qorlaısyń! Odan da bul balany tutqynda ustańdar. Eger munyń bolysty atyp óltirgen ákesi úsh kúnniń ishinde óz erkimen kelip qolǵa túspese, balany sonda óltirińder. Al qazir óltirseń, Rysqul qaıtyp bul mańaıdy kórmeı, múlde qolǵa túspeı ketedi. Bóltirigi ustalǵan qasqyr alysqa uzap qashpaıdy. Osyǵan da mı jetpeı me? Al myna, týysqandary túgel tutqyndalsyn. Rysquldyń qaıda jasyrynyp jatqanyn aıtsyn. Aıtpaıdy eken, jazasyn tartsyn.

Turar endi qorqaıyn dedi. «Kókem bolysty óltirgen eken ǵoı», — degen oıdan tula boıy titirkenip, barmaqtaı basyna taý qulaǵandaı qalyń qaıǵynyń sansyz batpan salmaǵyn endi sezdi.

Sheni bar orysty kórse shybyndaǵan jylqydaı bas shulǵı beretin qý minez bitken qazaqtyń atqaminerleriniń biri Taýbaı starshyn:

— Áı, mine, aqyl, tabylǵan aqyl. Áýeli ákesin qolǵa túsirip alaıyq, kúshigi qutylmas. Maqash, balaǵa sen ıe bol. Uqtyń ba? — dep qopalaqtap, qaıtadan prıstavqa buryldy. — Óte taýyp aıttyńyz, myrza. Raqmet Sizge, spasıbo, spásıbá...

* * *

— Ol aǵashtar aldaqashan shirip ketken. Ol aǵashtardyń túbinde sol kúni turǵan adamdardyń da kóbiniń súıegi baıaǵyda qýrap qalǵan. Biren-saran tiri júrgenderi de bar. Qazir sol kózi tiriler sol kezde bala bolatyn. Endi qaýdyrap, qaýsaǵan halge jetken. Sodan beri jetpis jyldan asty ǵoı. Bul ýaqıǵanyń sol sońǵy tiri kýáleri kúnniń shuǵylasyn, aıdyń nuryn, aspannyń kógildirin kórip júre bergeı...

Ol aǵashtar aldaqashan shirip ketken. Eger bar bolsa, ǵajaıyptan til bitse, sondaǵy aıaǵynan asylǵan adamdardyń ǵalamat sezimderin, jan-dúnıesiniń surapyl kúızelisin bizge jetkizer edi. Aǵash ekesh aǵashta da sezim bar. Tamyry jerdiń sólinen nár alyp, japyraǵy kúnniń sáýlesinen ál alyp turǵan kezde aǵash áýlıe qustyń ánine, jeldiń ýiline, juldyzdyń jaryǵyna, kúnniń qyzýyna eltip, jasyl japyraqtary zúmiret qadaǵan janardaı jaınańdar edi. Jańa týǵan bópege besik bolýǵa jaraǵan tal ózin baqytty seziner. Jańa otaýdyń shańyraǵy men ýyǵyna shabylǵan sámbide de ókinish joq. Omash saqanyń tisine jaraǵan aǵash ta meni balta kesti-aý dep qaıǵyrmas.

Dúnıede dar úshin soǵylǵan aǵashtyń sory qalyń.

Ol aǵashtar áý basynda kádimgi baqan edi. Taý-SHilmembettiń mańdaıyndaǵy eki-úsh qurym kıiz úıdiń eski baqandary bolatyn. Zamannyń zamanynda, áli Sálik-Sarynyń toz-tozy shyqpaǵan amanynda, bul baqandar sonaý Talas Alataýynyń quıymshaǵynda jatqan Aqsý-Jabaǵylynyń jánnatty ormanynan shabylǵan. Keıin 1880 jylǵy údermede jıyrma úı Sálik-Sary qolyna ilikken osy aǵashtardy azyp-tozǵan azǵana kóshimen birge myna İle Alataýyna ala kelgen. İleniń Alataýynda aǵash joq dedi me eken, jaryqtyqtar.

«Kirme» atanǵan az aýyl da aýyq-aýyq áý dep án salyp, shildehana, nekeqıarda oıyn-saýyq qursa kerek. Sodan álgi baqandardan altybaqan soǵylatyn.

Sol altybaqan Taý-SHilmembettiń kári men jasyna sırek kezdesetin qýanyshty kúnderdiń kýásindeı, sýyq bulttyń arasynan, anda-sanda bir jylt etetin kúnniń kózindeı kórine me eken, kim bilgen, áıteýir qańtar qysqa deıin jyǵylmaı turǵan.

Alystan qaraǵan janǵa ol adamdar altybaqandarǵa moınynan asylǵandaı, arqandy aıaz qaryǵandaı úreıli kórinis beredi.

Al shyndyǵynda Moldabek te, Shynybek te, Qorǵan da moıyndarynan emes, aıaqtarynan asýly tur edi.

Prıstav pen starshyn áýeli olardy jáı tergeýge alǵan. Jalǵyz suraq:

— Rysqul qaıda?

Rysquldyń qaıda ekenin álgiler bilmeıdi.

— Bilmeımiz, — deıdi.

Odan bolmaǵan soń, úsheýin de jyǵyp salyp, sıraqtaryn qosaqtap býyp, bastaryn tómen salbyratyp, altybaqanǵa aıaqtarynan asyp qoıǵan.

Taýbaı starshyn Ahatty da aspaqshy edi, prıstav tyıyp tastady. Basqalardyń úreı bolýy úshin myna úsheýiniń asylýy da jetedi. Qalǵany óz jandarynan qorqyp-aq shynyn aıtýǵa tıis.

Taý-SHilmembettiń qatyndary bastaryna qara ornyna shapandaryn jamylyp, tamuqtaǵy otqa shyjǵyrylǵan sorlylardyń zaryn qylyp, keýdesinen áli jany ketpegen azamattaryna joqtaý aıtyp saı-súıekti syrqyratqan.

Azan-qazan azynaýdan, betterine tyrnaq salyp, qan josa bolǵan qatyndardyń túrinen shoshynǵan, tutqyndardan jóndi jaýap ala almaı sharshaǵan prıstav bir mezgil Maqashtyń sheńgelinde turǵan Turarǵa nazaryn saldy.

Bala qar ústinde bir aıaǵyn kóterip, baýyryna qysyp alǵan balapan sıaqty eken. Bir aıaǵyn ekinshi aıaǵynyń balaǵyna qysyp jylytpaqshy bolady. Jerdegi aıaǵynyń barmaqtary barbıyp, úsigen kartoptaı talaýrap ketken eken.

Jaryq keliniń ústinde otyrǵan ornynan turyp, prıstav Turardyń janyna bardy. Bala «urady eken» dep jasqanyp qaldy. Balaǵyna tyǵyp turǵan ekinshi aıaǵyn jerge túsirdi. Qolymen betin jasqap keıin sheginshekteı berip edi, Maqash jelkesinen julqyp qaldy.

— Tynysh tur, bátshaǵar!

Prıstavtyń qalyń tabandy hrom etiginiń astyndaǵy qar syqyrlady. Túsin jylytqan bolyp, aqyrmaı-jekirmeı aqyryn sóıledi.

— Atyń kim?

Bala bedireıip til qatpady.

— Atyń kim?

— Aıt! Aıt! — dep eki jaqtan Maqash pen Taýbaı starshyn túıip-túıip jiberdi.

— Tımeńder, — dedi prıstav olarǵa alara qarap.

— Atyń kim?

— Turar, — dedi bala prıstavtyń ala shapyrash sýyqtaý kózine tike qarap.

— Kimniń balasysyń?

— Rysquldyń. — Bala prıstavtyń tintki kózinen kózin taıdyryp áketip edi, aıaqtarynan asýly turǵan úsheýdi kórdi. Úsheýiniń de betteri kónekteı bolyp keýip, isinip ketken eken. Kózderi buǵan sharasynan shyǵa atyryla qarap qalypty.

— Sen bulardy jaqsy kóresiń be? — dedi prıstav altybaqandar aǵash jaqty kózdep.

— Iá, — dedi bala murnynan aqqan sýdy jeńimen súrte berip.

— Jaqsy kóretiniń ras bolsa, ákeńniń qaıda jasyrynyp jatqanyn aıt. Sonda olardy bosatamyn.

Turardyń kózi aıaqtarynan ilingen úsheýge taǵy tústi. Ózderiniń taǵdyry Turardyń qolynda turǵandaı, úsheýi de buǵan telmire, jalyna qaraǵan sıaqty. Úsheýiniń qasynda myltyq kezegen úsh soldat. Olardy bosatpaq bolyp, Ahmet, Omar taǵy birer adam umtylyp edi, soldattar toıtaryp tastaǵan. Endi olar ekinshileı betteı almaı «apyr-aı, apyr-aı, ıá qudaı, ıá árýaq, óziń jar bola gór!» — desip, sharasyz óli men tiriniń arasynda qalǵan.

Úsheýiniń ishinde Turar ásirese Qorǵan jákesin jaqsy kórýshi edi. Óz balasy Armannan kem kórmeı, Qorǵan Turardy únemi úıine ertip aparyp, taqyl-tuqyl tamaǵyn bólip isher edi. Buǵan kishkentaı qol shana istep bergeni de bar. Sol shanaǵa Orazbaq talasatyn. Turar men Orazbaq shanaǵa talasyp jatqanda Moldabek óz balasyna búıiri buryp, Turardy shet qaqpaılaı berer edi. Sodan da Turar Moldabekke asa ishi jylymaıdy. Al Shynybek jákesi shaqyldańqyrap qalǵanmen balajan, bazardan ylǵı tátti ákelip, balalarǵa teń bólip beretin. Úıden góri túzde kóp júretin Rysquldy joqtatpaýǵa tyrysyp, keıde basqa balalardan góri Turarǵa búıiri tartyńqyrap turatyn.

— Káne, aıta ǵoı, ákeń qaıda jasyrynyp jatyr?

Prıstavtyń úni jyly. Tipti bir ret basynan da sıpady. Balanyń dombyǵyp ketken aıaǵyna kózi túsip, bir soldatqa aıqaılap, ton aldyryp, Turardy soǵan orap qoıdy.

Turar esi endi kirgendeı, beıbit kún týyp, baıaǵysha oınaǵysy kelgendeı, qaharly toptyń arasynan óziniń dostary Arman men Orazbaqty izdedi. Olar kórinbedi. Bala bitken qazir inine kirip, tósektiń astyna tyǵylyp, qoıannyń kójegindeı úreıleri ushyp jatqan. Sonda da, balamysyń degen, syrttaǵy soıqandy kórgisi kelip, tyǵylyp jatyp, tysqa buqpalap qaraıdy.

— Qyzyl Jebeni soıǵaly jatyr, — deıdi Orazbaq úni áreń shyǵyp. — Jańa ana dáý pyshaǵyn sýyryp aldy ǵoı.

— Iá, soımaıdy, — deıdi Arman aqyryn. — dáý ony soıaıyn degende anaý bastyq orys soıǵyzbaı qoıdy ǵoı.

— Meniń Qyzyl Jebe bolmaǵanym jaqsy boldy, á? — deıdi ańqaý baıǵus Orazbaq. — Men — Sholaq Shabdarmyn, á? Sholaq İİİabdardy olar soımaıdy, á?

— Eı, qoıshy, ottaı beredi ekensiń — dep jaqtyrmaıdy Arman úlkenderden estigen sóz aýzyna túsip.

— Ras aıtam, — dedi tańqy Orazbaq. — Qyzyl Jebe degen atty soıdy ma — soıdy. Endi myna Qyzyl Jebeni de soıady. Ózi ǵoı, «men — Qyzyl Jebemin, Qyzyl Jebemin», — dep maqtana beretin.

— Eı, ketshi-eı, sodan deısiń be? Qyzyl Jebeniń kókesi bolysty óltirgen. Bildiń be? Sony da túsinbeısiń be?

— Iá, Qyzyl Jebeniń kókesi jaman. Soǵan bola endi bizdiń kókelerimizdi óltiretin boldy-e-e, — dep Orazbaq ańyrap qoıa berdi. Ákesiniń halin oılap Arman qosyla jylady. Arman tysqa shyǵaıyn dep edi, Orazbaq eteginen tartyp jibermedi.

— Barma, Qyzyl Jebe qusatyp bizdi de ustap alady. Soıady, — dedi Orazbaq dir-dir etip.

Aspanda bult seıilip, kúnniń kózi kórindi. Keshe jaýǵan qar jipsip erı bastady. Altybaqannyń belaǵashynda qalǵan qardyń tamshysy aıaqtarynan asýly turǵan tutqyndardyń qantalap isingen betterine tyrs-tyrs tama bastady.

Appaq qýdaı basy qaltańdap, Úsip bir-bir basyp baryp, prıstavqa dirildegen qolyn jaıyp:

— Tóre, sadaǵań bolaıyn tóre! Ana sorlylardyń óti aýzyna quıylyp ketetin boldy. Bosatsańshy, eki dúnıede jamandyq kórmegir! — dep jalyndy.

— Áı, qaltyraýyq ıt, kórmeımisiń, tóre baladan jaýap alyp tur ǵoı. Ket bylaı! — dep Taýbaı starshyn Úsipti keýdesinen ıterip-ıterip jiberdi.

Prıstav Úsipke kókala shapyrash kózimen yzǵarlana bir qarady da, baıǵustyń basynyń damylsyz qaltańdaǵanyn kórip myrs etti.

Talǵar taýdyń, qar basqan basy jarqyrap, asyl aqyqpen kúptep tastaǵandaı sáýlettene túsipti. Saıdyń qabaǵyndaǵy aǵashtardyń butaǵynan jalp-jalp etip, úlpildek maqta ushqandaı, jerge qar túsip jatyr. Bul kesh kelgen qystyń alǵashqy qary edi. Bolystyń basyn jalmaı keldi. Myna panasyz aýylǵa sýyǵymen birge sumdyǵyn ala keldi. Artynsha kún ashylyp ketip, erip jatqany mynaý. Aqtorǵyn jamylyp, syzylyp turǵan aǵashtar qaıtadan qaraıyp, sıdıǵan qoldaryn aspanǵa qaıta sozyp, qudaıdan jaqsylyq tilegendeı únsiz, telmirip tur. Bastaryna qara shapan jamylyp, betterinen qan aralas jas sorǵalaǵan qatyndar da qazir japyraqsyz sıdıǵan sıyqsyz aǵashtar tárizdi; otyn oryp, tezek terip kústengen ómiri átir, sabyn kórmegen, ómiri taza saqına salynbaǵan saýsaqtaryn kókke jaıyp, táńirden, bir ǵana táńirden medet tilep, myna óz jerinen meken tappaǵan, qaıda barsa da, qýǵyn kórgen, áldenendeı qarǵysqa ushyraǵan aýylǵa kelin bolyp túskenderine, talaısyz taǵdyryna nalyǵandaı, quıqańdy shymyrlatyp, tolassyz bozdady.

Tonǵa oraǵan soń balanyń boıy jylynaıyn dedi. Ózin ajaldan alyp qalǵan, qala berdi ton berip boıyn jylytqan tóreniń rahymyna rıza bolǵandaı, prıstavtyń júzine endi tiksinbeı qarady. Prıstav ta muny sezip:

— Káne, balaqaı, aıta ǵoı. Qaıda ákeń seniń? Aıtsań, mynalardy bosatamyn, — dep jumsaq sóıledi.

Turardyń kózi altybaqan jaqqa burylyp edi, jylyǵan boıy qaıtadan muzdap qoıa berdi. Qorǵannyń aýzynan burqyrap qandy kóbik shyǵyp tur eken. Muny Turardan basqalar da baıqap qalyp azynaýyq aıqaı ańyraqaı daýyldaı qaıta qaptady.

— O, alla, ýa táńiri, qýat bere gór biz sıaqty ǵaripke! Esil erlerdiń janyn salaýat qyl! — dep Ahat inileriniń ımanyn úıire bastady.

Qorǵannyń saqaý qatyny basyndaǵy shapanyn julyp tastap, omyraýy jyrtylǵan kóıleksheń kúıinde altybaqan jaqqa atyla qarǵyp, aqyl-esten adasqan adamsha eki kózi shatynap, myltyqty soldattarǵa shapshydy. Keýdesine myltyq tiregen soldattyń betine qolyn salyp jiberip, murnynyń ústin sydyra oryp tústi. Soldattyń betinen qan saý ete qaldy. Ekinshi soldat esi ketken áıeldi burymynan tutamdap ustap alyp, shıirip laqtyrǵanda, ana baıǵus laısań jerge etpetinen qulap tústi.

Turar shydaı almaı shyńǵyryp jiberdi.

— Kókem keledi, kóp keshikpeı keledi. Ózi keledi. Qazir keledi. Bosatyńyz, myrza, bosatyńyz! — dep shyr-shyr etti. — Áne, keldi, qarańyz!

Prıstav bala kórsetken jaqqa jalt burylyp edi, Rysquldyń jertólesiniń aldynda turǵan Sholaq Shabdardy kórdi. Qos tulymshaǵy seksıgen tıtteı qyz bala esiktiń kózinde erbıip jylaıdy. Sholaq Shabdar sol sábıdiń jylaǵanyn únsiz tyńdap, moıny salbyrap, sulq turyp qalypty.

— Ózi qaıda? — Prıstav eriksiz belinen qarý izdegendeı jalpaq qaıys beldigin sıpalaı berdi. Qansha jan bar, sonshasy Sholaq Shabdarǵa suqtana, surana qarap, sodan bir járdem kútkendeı, kúńirengen azaly ún de pyshaq keskendeı sap tyıyldy.

— Ózi qaıda? İzdeńder! — dep buıyrdy prıstav soldattarǵa.

Sholaq Shabdar shań-shuń daýys shyqqan jaqqa qulaǵyn tikshıtip, badanadaı kózderin qadap bir qarady da, qaıtadan moınyn salbyratyp, tulymshaǵy, seksıgen kishkene qyzǵa tónip, áldene uqqysy kelgendeı, múlgip ketti.

***

Saımasaıdy qulatqan soń, Rysqul túndeletip otyryp, Talǵarǵa kelip kirgen. Sofııskaıa stanısasynyń shetinde, jar sýdyń jaǵasyna tyǵylyp turǵan Qara Ivan úıiniń terezesin tyqyldatqan. Túngi sýyqta jyly tósekten jıirkene túregelgen Qara Ivan terezege úńilip, ashýly únmen:

— Bul kim? — dedi.

— Rysqulmyn, tamyr. Sharýa bar, — dedi Rysqul.

Qara Ivan sholaq tonyn jamylyp, aıaǵyna pıma suǵyp, dýdar basy jalań kúıi dalaǵa shyqty.

— A-a, Rysqul? Qaıdan? Tún ǵoı qazir, — dedi Qara Ivan qol alysyp turyp.

— Múıizi qaraǵaıdaı dáý arqar atyp qaıttym, tamyr. Jaǵdaı máz emes.

— E, nege? Arqaryń qaıda?

— Arqarym — Saımasaı bolys. Albannan toqal alyp kele jatqan jerinen atyp kettim.

Qara Ivan shoshyǵandaı, jan-jaǵyna qarady. Stanısanyń qar jamylǵan úıleri únsiz. Itter de úrmeıdi. Bári buıyǵyp, qalyń uıqyǵa batqan shaq. Qar jaýyp, áldılegen ádemi tún.

— Sen túrmeden qashyp ketti degendi estigem. Endi bále ústine — bále jamaldy ǵoı. Endi qaıtesiń?

— Sony senimen aqyldasqaly keldim, tamyr. Mende senen basqa dos-aǵaıyn joq. Jal-quıryqsyz jalǵyzbyn.

— Esiktiń aldynan bylaıyraq keteıik, — dedi Qara Ivan mal qora jaqty kózep. — Sen qashqyn, qylmysty adam. Meniń úıime kelgenińdi bilse, ońdyrmaıdy. Túsinedi?

— Túsinemin, Ivan. Saǵan senip keldim. Meni qazir izdep te jatqan shyǵar. Qar jaýyp tur. Saǵan kelgen izdi basyp qalady, qoryqpa.

— Sen túrmeden beker qashqan, Rysqul. Seni osy stanısadaǵy Sofronnyń atyn urlady dep aıyptady ǵoı, ras pa? Tak vot, sol Sofronnyń aty taıaýda tabylǵan. Syǵandar urlaǵan. Bazarda ustaǵan. Seni ákimder túrmeden bylaı da bosatatyn edi ǵoı. Bolysty beker óltirgen. Beker, beker — dep Qara Ivan dýdar basyn shaıqady, ókinishpen tańdaıyn taqyldatty.

— Á, solaı ma? — dep Rysquldyń qarańǵyda eki kózi qutyryna jaınap shyǵa keldi. — Solaı ma? — Onda meni bolys nege qamatady? Jala ma? Jala! Ómir boıy jala! Ómir boıy jaza! Jazyqsyzdan — jaza! Shydaı berý kerek pe? Buǵa berý kerek pe? Zaýal qaıda? Bolys bireý-aq. Ony óltirdim. Kegim qaıtty. Biraq baıaǵy qorlyq — sol qorlyq. Odan qutylarǵa taǵy da qalǵan qorqaýlardy óltirý kerek. Ivan, dosym, maǵan taǵy da myltyq kerek. Bes-alty myltyq kerek. Meniń týysqandarymda qarý joq. Qaıdan tabamyn! Aqyl aıt. Óziń aıtýshy ediń ǵoı, kóp adam kóterilse, ákim de artyn qysady dep. Sen úıretken. Al endi maǵan qazir báribir — bir ólim. Qarý taýyp ber, alysyp ólemin. Jalǵyz ózim ne bitiremin. Tym bolmasa bes-alty, on myltyq.

Rysquldyń ysyldap, yshqyna shyqqan úninen qorqyp, Qara Ivan:

— Tss! — dedi. Sholaq Shabdardyń tizginin tartyp, qoranyń tasasyna jaqyndatty. Jan-jaqqa qulaq túrip:

— Eh, Rysqul, Rysqul, — dedi dosynyń ıyǵyna qolyn salyp turyp. — Birinshiden, sonsha myltyq tabylmaıdy. Ekinshiden, tabylǵan kúnde de bes-alty, tipti on myltyqpen dúnıeni tóńkerip tastaı almaısyń. On shaqty qoldan ókimet qulamaıdy. Ajaldy qarǵa aq ıyq qyranmen oınaǵan sıaqty áýreshilik ol.

— Sonda qandaı aqyl beresiń? Ne isteýim kerek?

— Ázirshe osynda jasyryna tur. Meniń jasyrǵanymdy bilse, ońdyrmaıdy. Al mende de shıetteı bala-shaǵa bar. Biraq myna atyń qıyn. Atty kórshiler kórip qoısa, dereý sóz tarap ketedi. Attan qutylý kerek.

— Jaraıdy. Taǵy da jaıaý qaldym ǵoı. At joq jerde men baıǵus qanaty kesken qus sıaqty músápir bolyp qalam ǵoı...

Rysqul Sholaq Shabdardyń shylbyryn qyrǵyz erdiń qaıys baýynan ótkizip, tizgindi erdiń qasyna baılady, jan serigi bolǵan janýardyń qulaǵyn qasylap, tumsyǵynan sıpap, moınynan qushaqtady.

— E, janýar, endi kórisemiz be, joq pa — bir Allanyń isi. Bar, janýar, bar — dep saýyryna jalpaq alaqanymen sart-sart salyp qalyp, mal qoranyń mańaıynan aıdap shyǵaryp, qoıa berdi.

Attyń osydan Besaǵashqa baratynyn bildi. Sholaq Shabdardyń ıesiz kelgenin kórip, Turar shoshyr. İzbaısha daýys qylar, el dúrliger. Jabyla izdep júrgen jaý da bolar...

Sholaq Shabdar birer basyp, basyn buryp, áldene kútkendeı turyp qaldy. Jylqy haıýannyń bul qylyǵy Rysquldyń ózegin órtep jibergendeı, janyna qatty batty. Qyzyl Jebedeı dúldúl týmaǵanmen, Sholaq Shabdar júriske shydamdy, kúı talǵamas, jol tanyǵysh, jer tanyǵysh, soǵan qaramaı keýdesin basqaǵa basqyzbas tákappar, bir batyr ekenin Sholaq Shabdar keıbir adamdardan artyq bilgendeı edi.

Haıýannyń adamǵa degen adaldyǵyna ishi eljiregen Rysqul:

— Sorly Sholaq, endi sen kimniń astynda keter ekensiń? Seni Taý-SHilmembetke buıyrtpas, qorqaý ıtter, — dedi.

— Bar, bara ǵoı, janýar, aýylǵa bar, — dedi ıesi kúbirlep.

At basyn yqylassyz qaıta buryp alyp, qulaǵyn tikshıtip taý jaqqa qarady. Biraq jyljymastan, ishin bir tartyp tura berdi. Janýar ıesin kútip turǵanyn Qara Ivan da baıqap:

— Jalko, — dedi. — Biraq, amal ne, seni jasyrýǵa bolar, ony qaıda tyǵyp qoıamyn?

Rysqul qolyndaǵy doıyr qamshynyń tobylǵy sabyn saýsaǵy aýyrǵansha qysyp ustap:

— Aqymaq haıýan, endi men joqpyn saǵan! Nesine tursyń? Joǵal, aıda! — dep yrshyp baryp, attyń saýyrynan osyp kep jiberdi.

Mundaıdy kútpegen Sholaq Shabdar oqys yrǵyp, pyr-pyr osqyrynyp, aq býaldyr arasyna kirip joq boldy.

— Beker urdyń, — dedi Qara Ivan dosyn kústanalap.

— Kóńili qalsyn, áıtpese osy tóńirekten aınalshyqtap shyqpaı qoıady. Endi aýylǵa tike tartady. İzin qazir-aq basyp qalady... atasyna nálet. Barsyn. Menen góri ol da baqytty. Aýylǵa jasyrynbaı, erkin bara alady. Al endi qaıtemiz, tamyr?

— Úıge júr deı almaspyn. Úıde bala-shaǵa bilip qoısa, balamysyń degen bireý-mireýge aıtyp qoıady. Tipti, Marfa bilýge tıis emes. Qatyn degen jaryqtyqty óziń bilesiń. Myna shómele shópke kirip jatasyń. Jyly. Eleýsiz. Tańerteń malǵa shóp alǵan bolyp, jeıtin birdeńe ákelip berermin. Baıqaıyq, ne habar bolar eken. Sodan arǵysyn taǵy aqyldasarmyz. Ábden qaljyraǵan kórinesiń. Jat ta, uıyqta. Saspa, — Qara Ivan shómeleniń irgesin keýlep-keýlep Rysquldy kirgizip jiberdi de, keýektiń aýzyn qaıta bitep, shashylǵan shóp-shalamdy jıyp-terip seziktener iz qaldyrmaı, úıine oraldy.

* * *

Tastaı batqan, sýdaı sińgen, silesi qatqan qalyń uıqyǵa ketken eken... Bas Qarashtyń baýyryndaǵy bir maıa shóptiń túbinde jatqan eken. Tóbede jalǵyz qyran qalyqtap júrdi de qoıdy. Ózi sýat jolynda arqar ańdyp jatyrmyn-aý deıdi. Jalǵyz qyran qalyqtap ketpeıdi. «Arqarlardy úrkitpese, neǵylsyn» dep qoıady. Sóıtkenshe biriniń izine biri túsip tizilip, sýatqa arqarlar kele jatady. Bul myltyǵyn alyp, oqtala bergenshe, álgi qyran aspannan tastaı zymyrap qulap, múıizi shańyraqtaı quljanyń dál mılyǵyna bolat tyrnaqtaryn salyp jiberedi. Qulja qulaıdy. Qulja birde úıdeı úlken qara buqaǵa aınalyp ketedi. Qyran lezde onyń kózderin shuqyp tastaıdy. Biraq bas súıekke kirip ketken tyrnaqtaryn qaıtyp sýyryp ala almaı, kezqulash qanattaryn daýyl turǵandaı qatty qaǵyp, kókke umtylady. Aıaǵyn arqardyń basynan ajyrata almaı shańq-shańq etip, kózderinen ot shashyraıdy. Sol ottan Rysqul jatqan maıaǵa ushqyn túsip, kenet órt shyqqan eken. Rysqul turaıyn dese tura almaı, aıaq-qoly ózine baǵynbaı, jan-jaǵyn ot qamalap, janyp bara jatqan eken. Bir kezde shyryldaǵan bala daýysy estiledi. Turar eken. Jalań aıaq eken. Kókesine qolyn sozyp, jalań aıaǵymen ot keship, tura júgiredi. «Kúıesiń, Turar, qaıt keıin!» — deıdi Rysqul. Biraq úni shyqpaıdy. Turar júgirgen jerdiń órti sheginip, jol ashylǵandaı bolady. Turar jetkenshe Rysquldyń tula boıy lapyldap janyp bara jatady. Jan dármende yshqynyp aıqaılap jiberip... oıanyp ketti.

Oıansa, qaıda jatqanyn paıymdaı almaı, qolyn erbeńdetip edi, shóp eken. Sańlaýdan Qara Ivan sybyrlap:

— Oıbaı, nege aıqaılaısyń, óshir únińdi! — dedi.

Óń men tústiń arasyn ajyrata almaı, ári-sári halde qalǵan Rysqul Qara Ivannyń daýysyn estigen soń esin birden jıyp aldy. Óń men tústiń arasy alshaq emes eken.

— Má, — dedi Qara Ivan kishirek qumyra men bir túıinshek usyna berip. — Áldenip al.

— Ne habar? — dedi Rysqul aýqatty alyp jatyp.

— Habar jaqsy emes. Tamaqtanyp al. Qazir qaıtyp kelem... — dep Qara Ivan bir qoltyq shópti alyp, mal qora jaqqa ketti.

Álgide Qara Ivan qatynynan jasyryp, kishkentaı qysh qumyraǵa sút quıyp alyp jatqanda Marfa kórip qoıyp:

— Vaná, ony qaıtesiń? — degen tańdanyp.

— Buzaýǵa beremin, — dedi kúıeýi sasqanynan.

— Buzaýǵa bergeni nesi? Balalaryńdy qaıtesiń? Eki sıyr saýyp otyrǵandaı sóıleısiń-aý, myrzam. Jalǵyz sıyr, onyń ózi sýalyp bara jatyr. Eshkiniń sútindeı ǵana sút beredi. Endi kórshi Kýzmıhaǵa baryp jalynyp bir qasyq aǵarǵan bershi dep tostaǵanymdy tosyp turǵanym qalyp edi, Kýzma qusap sen de eki sıyr usta, sodan keıin bere ber buzaýǵa da, toraıǵa da, tipti ıtińe quısań da óziń bilesiń. Eki sıyr ustaıtyn shamań joq, baıaǵy qutaımaıtyn qý ádetimiz. «Baıımyz, baılyqqa batyp qalamyz», — dep Rossıadan aýyp kelgende, mine, Jetisýǵa kelip keneldik te qaldyq. İshsek — asqa, kısek — kıimge jarymaı, jaryq dúnıeden ótetin boldyq...

«Endi bul jýyq arada toqtamaıdy. Sóz degen shirkin qaıdan shyǵa beredi budan? Qatyndarda sózdiń qazynasy qalǵan ba?» — dep Qara Ivan qarsylasyp jatpastan, qatyny burqyldap jatqanda, jylystap, úıden shyǵyp ketti. Shırek bólke nandy qosa ala shyqty.

Qara Ivannyń qolynan kelgen jaqsylyǵy osy edi. Jan-jaqtan qasqyr qamalaǵanda, shómelesine tyǵyp pana boldy. Shıetteı balalarynyń aýzynan jyryp alyp, dám usyndy. Keıde osylaı, óz týysqanyńnan, qaryndasyńnan kórmegen qaıyrymdy, qany basqa, dini bólek orystyń mujyǵynan kóresiń.

Buǵan Rysqul dán rıza, eki dúnıede de umyta almas. Bul jaqsylyq ózinen qaıtpasa, qudaıdan qaıtar. Biraq Rysquldyń Qara Ivannan kútkeni bul ǵana emes edi. Qarý-jaraq taýyp berse, jaýǵa qarsy taısalmaı shaýyp, shaıqasta sheıit ketse, armanym bar demes-aý. Qudaı muny qos kórmedi. Qara Ivan qarýdy qaıdan tapsyn. Kórshisi Kýzma sirá kóner me? Jalǵyz atyn joǵaltyp tapqan Sofron kóner, malyn batyraq jaldap baqqyzyp otyrǵan Semen qalaı qostar? Qara Ivannyń ózin kóztúrtki qylyp, ustap bersin...

Álgide ǵana, Qara Ivan jalǵyz ker sıyryn saıdan sýaryp qaıtqanda, qaýǵa saqal Kýzma úıiniń sharbaǵynan asylyp turyp:

— Jańalyqty esittiń be, Ivan? — dedi.

— Joq. Ol ne? — degen Qara Ivan júregi sý etip.

— Bir kırgız óziniń ýpravıtelin atyp óltirip, qashyp ketipti. Álgi ańshy kırgız kórinedi. Aıtpaqshy, ol saǵan kelgishtep júrýshi edi-aý. Eliktiń laǵyn ákelip bergen sol emes pe edi? Baıqa, bálege qalyp júrme!

— Ol ne degeniń, Kýzma? Ańshyny men kórmegeli qashan?!

— Áı, qaıdam, bolystyń túbine jetken naq sen quıǵan oq bolyp júrmesin. Baıqa... — Kýzma mıyǵynda zymıan kúlki zár shashyp. — Aıtpaqshy, sol kırgızdyń seniń Fedkańdaı balasy bar eken. Bolystyń adamdary sony ustap otyrsa kerek. Ákesi úsh kúnniń ishinde óz erkimen kelse keldi, kelmese balany baýyzdap óltiremiz dep jar salǵyzypty. Vernyıdyń búkil qarý asynǵandary qazir sonda kórinedi. Kórdiń be, kırgız ákimin óltirgennen keıin, zaman ne bolady? Ne bolyp bara jatyr bul zaman?

Kýzma shoqynǵan yrym jasap, sharbaqtan ary úıine qaraı bettedi. Qaıta burylyp:

— Bizdiń atamandy da Vernyıǵa shaqyrtyp jatqan kórinedi. Sirá, álgi kırgızdiń álegine baılanysty másele ǵoı. Japondardyń istegeni anaý. Rossıa — anamyz búlikke bógip jatqany mynaý. Endi-endi aýzymyz asqa tıgende, murnymyz tasqa tımese ıgi edi. — Kýzma taǵy shoqyndy.

— Tynyshtyq bolǵaı. Iá, qudaı!

Qara Ivandy qat-qabat ýaıym qamalady. Kýzma sum álgi kúdigin atamanǵa aıtyp qoıǵan joq pa eken? Ańshy kırgız Qara Ivanǵa kelgishtep júretin dep ottap qoısa boldy, ataman aqılanyp jetip keledi. Endi ne isteý kerek? Tym bolmasa, tún túskenshe shydasa... Qazir qudaıdyń kúni de jarqyrap ashylyp ketti.

Qara Ivan qolyna aıyr alyp, shómele tóńiregindegi káshek shóp-shalamdy jınaǵan bolyp, aınalshyqtap júrip aldy. Qorada qamaýly turǵan torpaq móńiredi. Óziniń sybaǵasyn iship qoıǵan shaqyrylmaǵan qonaqty ol da jaqtyrmaıtyn sıaqty. Úıden Fedka júgire shyǵyp:

— Batá, Zoıka móńirep tur ǵoı, men shóp sýyryp salaıyn, — dep edi, Qara Ivan shoshyp ketti:

— Ózim-aq. Aıda, áýre bolma. Mamańa kómektes.

Qara bujyr ákesine emes, aqsary sheshesine tartqan úrpek bas, elgezek bala ákesiniń mynasyn túsine almaı esiktiń kózinde sostıyp turyp qalǵan. Jaıshylyqta: «Malǵa qaramaısyń, Zoıkaǵa jem bermeısiń. Astyn tazalamaısyń», — dep udaıy ursatyn ákesi, búgin basqasha minez tanytty. Sheshesi sıaqty bul da Zoıkanyń tileýin tileýli.

— Balalar qyzyl kórmegeli qashan. Qashanǵy kapýsta men kartopty qara sýǵa qaınatyp ishe beremiz. Zoıkany soǵymdap alaıyq, — degende qojaıynǵa áıeli de, balasy da ulardaı shýlap qarsy shyqqan. Zoıka ósse, eki sıyr saýamyz degen arman jatýshy edi onyń ar jaǵynda.

Bala esiktiń aldynda turyp-turyp, burtyń etip úıge kirip ketkende, Qara Ivan kúıbeńdep qıqym-sıqym jınaǵan bolyp júrip:

— Eı, Rysqul, — dedi jan-jaǵyna qaraılap. — Hal jaman. Seniki balany ustaǵan. Zalogqa ustaǵan. Sen úsh kúnde kelip, qolǵa túspese, balany óltiretin bolǵan.

Rysqul til qatqan joq. Shóptiń ishinde adam emes, qaratas jatqan sıaqty.

— Bizdiki ataman Vernyıǵa ketken. Sirá, bul Sofııskiden de izdeıtin bolar seni. Meniki kórshi seni biledi. Ottap qoıady dep qorqamyn.

Rysqul tyrs etpedi.

«Dúnıeni órt shalǵanda, bul taǵy da uıyqtap jatyr ma?» — dep Qara Ivan shómeleniń Rysqul jatqan tusyn aqyryn aıyrdyń sabymen túrtkiledi. Aıyrdyń saby keýekke op-ońaı kirip ketti. Eshqandaı kedergi kezdestirmeı súńgip ketti. Qara Ivan aqyryn shópti ashyp qarap edi, úngide eshkim de joq. Tek bos qumyra jatyr.

«Myna soıqandy ańshy túzge otyramyn dep tysqa shyǵyp, bireý-mireýdiń kózine túsip qalar ma eken?».

Qara Ivan dárethana jaqqa qarap biraz turdy. Abaılap baryp esigin túrtti: eshkim joq. Mal qorany aınalyp shyqty. Saıdyń jaǵasyna baryp, tal-taldyń arasyn sholdy.

Qaraptan-qarap júrip, kúbirlep ózimen-ózi sóıleskenin de baıqamaı qaldy. Aqyry «bul júrisim sezikti bolar», — dep úıine qaıtty. «Múmkin, ol tentek úıge kirgen shyǵar» dep bosaǵadan attap áýeli senekti sholyp shyqty. Kapýsta tuzdalǵan kespektiń artyna úńildi. Qabyrǵada ilýli turǵan qamyt pen beloraqty da ustap-ustap qoıdy. İshki bólmege enip, ádette balalar jatatyn peshtiń ústine moınyn sozdy. Temir kereýettiń astyna eńkeıdi.

— Ne joǵalttyń? — dedi ystyq peshtiń kómeıine qamyr toly qara tabany súńgitip jatqan Marfa kúıeýiniń abyrjyǵan túrin kórip shoshynyp.

— Jáı, qaıraq tas, — Qara Ivan.

— Qaıraqtas nege kerek? — Áıeli taqaqtady.

— Iá, ol pyshaq qaırap, Zoıkany soımaqshy, — dep kemseńdedi Fedka.

— Men soıarmyn seni. Soıyp kór! — dep Marfa peshtiń qańyltyr qaqpaǵyn tars japty.

Qara Ivan qolyna bos qumyra ustaǵan kúıi qalshıyp turdy da qaldy.

***

Sol kúni surǵylt ińirde Vernyıdyń oblystyq túrmesiniń surǵylt qaqpasyn ústi-basy usqynsyzdaý, kıim-basy jadaý, eski kıiz qalpaǵyna shóp-shalam jabysyp qalǵan, qalqan keýdeli, jazyq jotaly, eki kózi ashýly arlannyń kózindeı yzǵarly bir adam kelip qaqty. Bul qaqpa oǵan burynnan tanys edi: adaspastan ońaı tapty.

Úıińdi taba almaı adasýyń múmkin, al túrme ońaı tabylatyn zaman. Bul adamǵa túrmeniń esigi de jep-jeńil ashylady, zaryqtyrmaıdy. Ar jaqtan qaraýyl kelip, qaqpanyń qulybyn saldyr-gúldir ashyp, aıaq basy alba-julba adamdy kórip:

— Ne kerek saǵan, aýlaq júr! — dep aqyrdy.

Onyń aqyrǵanynan álgi adam aıylyn jıǵan joq, qaıta qasyna kelip, qaharly únmen:

— Meni nashandıgińe alyp bar! — dedi.

— Nachalnık sen sıaqtylardyń ermegi emes, aýlaq. Aryz aıtyp kelýshi qańǵyrǵan kırgız az emes, bar aıda! — dedi qaraýyl qaqpany jaba bermekshi bolyp.

— Eı, aqymaq, men kisi óltirgen adammyn. Tez nashandikke alyp bar! — álgi buıryq túrinde.

Qaraýyl qalbaqtap qaldy. Dereý myltyǵyn kezendi.

— Aldyma tús! — dedi.

Rysqul osylaısha abaqtyǵa ekinshileı endi. Ol baǵana Ivanǵa Kýzma kórshisiniń aıtqanynyń bárin esitip edi. Az oılasa da, ary oılap, beri oılap, aqyry tapqan sheshimi osy boldy.

* * *

Sholaq Shabdar óz úıiniń esiginiń aldyna kelip turǵanyn kórgennen keıin, prıstav adamdaryn dereý attyń izine salǵan. Attyń ıesi aman-esen bir jerde jasyrynyp jatqany belgili boldy. Tizgin, shylbyr erge baılaýly. Demek, bul at ıesin oqystan tastap kelgen joq. Ádeıi bosatylǵan.

Qashqynnyń qaıda jatqanyn aýyldastary bilmeıtini ras ekenine kózi jetkendeı bolǵan prıstav altybaqanda asýly turǵandardy bosatýǵa buıryq berdi.

Anarbaı men Taýbaı bastap, bolystyń adamdary da aýyldaryna qaıtty. Turardy ala ketti. Maqash balany aldyna óńgerip jatqanda prıstav taǵy da qatań eskertti:

— Aqymaqtyq jasamandar. Balaǵa bastaryńmen jaýap beresińder. Ony óltirý — torǵaıdy óltirýden de ońaı. Másele — ákesin qolǵa túsirýde. Kórdińder me, ol uzaǵan joq. Alysqa uzap ketpeıdi de.

Topalań tıgen aýyl eseńgirep:

— Qudaı-aý, qutqarǵanyń ras pa, joq pa? Iá qudaı, ıá arýaq! Aqsarybas! — dep birin biri qushaqtap, talyqsyp jatqan Moldabek, Shynybek, Qorǵandy kóterip úılerine kirgizip, aýyzdaryna sý tamyzdy.

Dáý Omar:

— Aıttym ǵoı, aıttym. Men baıǵustyń sózin sóz dedińder me? — dep selkildedi.

Bolysty jer qaıysqan jurt jıylyp jerledi. Soldat saıynyń boıyndaǵy bir qyrattyń basyndaǵy zıratta jas topyraq jamylyp, jeroshaqtaı ǵana jerdi alyp, Saımasaı jatty. Tirlikte ataǵy Alataýmen taıtalasqan, aq degeni alǵys, qara degeni qarǵys bolǵan, ózin jarym patshadan kem sanamaǵan, azýyn aıǵa bilegen alpaýyt qulaǵan soń múrdesi músápir sıaqty kórindi. Basyna áli kúmbez kóteriler, altyndaǵan aı tańbasy qoıylar, bosaǵasyna aıat ta jazylar. Jyly etken soń at shaptyrylyp, as ta beriler. Biraq tirisinde dúnıeni jon arqasynan alshańdap basyp júrgen azýly arystan qazir topyraǵy opyrylyp, irgeleri úńireıip qalǵan molalardyń janyna kelip qonystandy. Astynda pil súıeginen órnek órgizgen qus mamyqty tósek joq. Qus mamyq bylaı tursyn, súıekti orap alyp barǵan qaly kilemniń ózin Almatydan arnaıy shaqyrtylǵan bas ımam, dene múrdege túsirilerde sypyryp aldyryp tastady. Onymen de qoımaı múrdeniń erneýinen ózi baqylap turyp súıekshilerge buıryq aıtyp, aqymnyń ishine engende marqumnyń jambasy topyraqqa tıip jatsyn, — dedi. Musylman zıratyna dini basqa adam jolatpaıtyn saltty buzyp, Saımasaıdyń máńgilik jaıynyń basyna orys oıazdyń ózi keldi. Bolysty múrdege túsirerde oıaz qol kóterip, basynan qarakól papahasyn aldy.

Oıazdyń istegenin istep, ýpravıtelder de qundyz bórikterin sheship, taqıashań turdy. Oıaz sóz sóılegende, tyrs etken jan bolǵan joq.

— Myrzalar, halaıyq! Biz búgin uly ımperatordyń, uly mártebeli patshanyń adal qyzmetshisi, Vernyı ýeziniń eń tandaýly... — e-e-e.. ýpravıteli, e-e-e ýpravıtelderiniń biri Úshkempirov Saımasaıdy aqyrǵy saparǵa attandyryp turmyz. Marqum ómiriniń aqyryna deıin uly ımperıaǵa, uly mártebeli patshaǵa adal qyzmet etti. Ony eshýaqytta da umytpaq emespiz. Marqumnyń topyraǵy torqa bolsyn. Onyń patshaǵa adaldyǵy basqa ýpravıtelderge úlgi bolsyn. Hosh, qymbatty Saımasaı Úshkempirov! Seniń jarqyn beıneń bizdiń júregimizde máńgi saqtalady!

Oıaz bas kıimin kıgende, basqalar da bórikterin asyǵa kıip aldy.

— Raqmet! Raqmet! Uly mártebeli myrza! — desti bolystar bastaryn shulǵyp.

Jer astyna bar ala ketkeni úsh qat bóz boldy. Onyń ózine júrek tusynan alaqandaı daq túsip, qaraýytyp qalǵan eken. Maqtany qansha bassa da, shyp-shyp qan shyǵa bergen. Adam tıa almaǵan qandy topyraq tyısyn degendeı, jan-jaǵynan jabyla ýystap kesek salysty. Kimniń alǵyspen, kimniń qarǵyspen laqtyryp jatqany málimsiz.

Jeti molda qatar turyp, basy ımam bolyp kezek-kezek quran oqydy. Moldalar quran oqyǵanda jan bitken bir tizelep, qubyla jaqqa qarap, japyryla otyryp qaldy. Keshegi qardan keıin jer laısań edi, etekterine batpaq jabysty. Arǵy-bergi at jeter jerdiń bolys-ýpravıtelderi túgel kelip edi, ásirese solardyń oqaly qasqyr ishikterine obal boldy. Súıekti orap ákelgen qaly kilem ımamnyń astynda jaıýly edi, ol jurttyń bárine jete qoımady. Sirá, ımamnyń qanjyǵasyna bókterilgen de shyǵar.

Imamnyń qanjyǵasynda álgi kilem ǵana emes, Saımasaıdyń nebir asyl kıimderi de keter. Bolystyń súıegin jýýǵa túskender onyń kıim-keshegin bólip aldy. Súıekke túsýge talasyp qalǵandar da bar. Tipti jańa ǵana ólikti kórge salarda deneniń belinen, aıaǵynan, basynan súıemeldep túsirgen bujyr oramaldardyń ózine súıekshiler talasyp qaldy. Tirilerdiń tirshiligi sol. «Dúnıe-boqty jaqsy kórgenderdiń biri — myna bolys edi-aý, dúnıe-boq soǵan ne opa berdi?» — dep oılanar jan joq.

Bolystyń kıimine talasqandar qansha kóp bolǵanymen, onyń tirshiliktegi kúnásin óz moınyna alatyn janashyrlar tabylmady, jańa bolysty úıinen qaıtpas saparǵa shyǵaryp salarda, dúıim jurt onyń janazasyn oqyǵan. Janaza oqylyp bolǵan kezde, ımam daýystap turyp:

— Káne, pidıaǵa kim shyǵady? Pende bolǵan soń onyń moınynda kúnási bolmaı turmaıdy. Al, musylman qaýym óz qandasyn o dúnıege shyǵaryp salarda onyń kúnásin alyp qalady. O dúnıege marqum kúnádan pák attanýy kerek. Musylman salty sol. Káne, qaısyń bar, musylmandar? — dedi.

Adam úreılener tynyshtyq ornady. Saımasaıdyń kúnásin óz moınyna alýǵa eshkim bettemeı tur. Óıtkeni marqumnyń bul jalǵandaǵy istegen zorlyq-zombylyǵy, kúnási qısapsyz ekenin kópshilik biletin. Sonsha aýyrtpalyqty óz mindetine alýdan bári qashyp tur.

Saımasaıdyń jalǵyz qalǵany osydan bastaldy.

Imam taǵy da aıqaılady:

— Týysqandary qaıda? Marqumdy kúnásinen aryltpaı attandyrý tiriler úshin eki ese kúná. Talapker joq pa?

Eshkim tyrs etpedi. Aldarynda kilemge oraýly tabyt kóldeneń túsip, arashashy kútip jatty. Tirilerdiń myna qorlyǵyn Saımasaı sezbeıdi-aý, sezse túsiner edi: tiride kim bolǵanyn, ólgende kim bolǵanyn. Dál tabyt turǵan jerde bir kezde Qyzyl Jebe baýyzdalyp edi. Sol araǵa Qambar atanyń qany tógilgen. Ana butanyń túbinde Rysqul baılaýly jatqan. Sol bir jazdyń aıly túni Saımasaı aldaǵy qysta dál osy jerde tabytta jatatynyn, óziniń pidıasyna eshkim shyqpaı qoıatynyn oılady deısiń be?

Imam tyǵyryqtan shyǵýdyń amalyn izdep:

— Ýa, Anarbaı myrza, aǵańnyń pidıasy bolsyn dep taǵy da duǵa oqımyn. Túsindiń be? — dedi.

«Munymdy eskerýsiz qaldyrma», — degeni ol. Imamnyń jeteginde bir qara ketetin shyǵar. Dúnıe-boqty jek kórmeıtin nebir qorqaýlardyń ózi bolystyń bar bálesin óz moınyna artýdan qoryqqanda, ımam retin taýyp tur. Óleńdi jerde ógiz semiredi, ólimdi jerde molda semiredi degen osy.

Aqyry sońynda músápir bir tóbeshik qala berdi, janynda jan balasy aıaldamady. «Aq ıyq» atanǵan alpaýyt bolysty aınalaıyn aǵaıyn jer oshaqtaı obaǵa qyrynan salyp kirgizip, ahıretke shydamsyz shyǵaryp saldy. Bári de qaraly aýylǵa asyqty. Endigi bólis sonda.

***

Taý basynan beıseýbet bireý qarap tursa, bolys aýylyna jaý shapqan eken der edi.

«Oı, baýyrymaılap» at qoıǵan lek-lek toptar el shetine jete berip, attarynan aýnap túsip, marqumnyń ordasyna qaraı asyqty. Eńkildep shyn jylap júrgenderi de bar, kózderine túkirik jaǵyp alyp, oıbaılap júrgender de bar.

Bolystyń orystar salyp bergen eńseli, kók shatyrly úıine shymaldaı qujynaǵan halyq syımaıtyn bolǵan soń qys ta bolsa, jaǵalaı kıiz úıler tigilgen. Ortasyna ot jaǵylǵan, jan-jaǵyna kilem tutylǵan, edenine qabat-qabat tekemet, onyń ústine qabat-qabat kórpeler tóselgen úlken úıge bolystar jınaldy. Qaq tórge oıaz otyrdy.

Oıaz orta jastaǵy, keń mańdaıy jaltyr baspen shekarasyz jalǵasyp ketken, kishkene oraq murny, shoqsha saqaly bar shegir kóz kisi edi. Shaǵyn boıly, ıyǵy qýshıyńqy kisiniń eńsesin bıiktetip altyndaǵan shashaqty epoletteri jarqyraıdy. Sary túımelerdiń árqaısysynda aıbyndy ses uıalap jatqandaı.

Qazaǵa jınalǵan qyryq bir bolystyń bárinin nazary oıazda. Odan buryn sóz bastaýǵa eshkimniń batyly barmas. On eki qabat ordaly úıdiń ishinde bolys emes Tuqymbaı men Anarbaı bar. Anarbaı ólgen bolystyń inisi retinde qatysyp otyr da, Tuqymbaı men bolystan dárejem kem emes dep keýdege salyp kelip otyr. Al shyndyǵynda ekeýiniń de oıazdyń kózine túsip qalý áreketterinde zálim esep bar.

Anarbaı qatty qaıǵyrǵan, myna ólim ózegin órtep ketken sıaqty kóringisi keledi. Biraq zymıan kózge onyń úhilegeninen kúıiktiń jalyny emes, basqa lep seziledi. Bul ólim oılamaǵan jerden Anarbaıǵa eki oljany birden úıip-tógip bere salǵaly tur. «Endi kim bolys bolady?» — degen osy otyrǵandardyń báriniń kómeıinen atqylaǵan suraqqa: «Saımasaıdyń týǵan inisi Anarbaı bar», — degen jaýap jáne kóp kókeıde uıalap, ushqaly tur.

Ekinshiden, Saımasaıdyń áli jaýlyǵy alynbaǵan, beti ashylmaǵan, shymyldyqqa enbeı jatyp, qara jamylǵan jesiri Núketaı sulýdyń birden-bir ámeńgeri — Anarbaı.

Osy eki jaı kóz aldynan kólbeńdep, júrse-tursa ketpeı qoıyp, áli topyraǵy sýymaǵan aǵasynyń beınesin kólegeıleı beredi. Keıbir sátte osynshama jurt bolystyń ólimine emes, Anarbaıdyń toıyna jıylǵandaı saıqal sezim boıyn bılep, oıyn tumandatyp, Anarbaı árekidik kóńildenip ketkenin de baıqamaı qalady.

Tuqymbaıdyń turqy basqa. Ótken saılaýda Saımasaımen alysqan. Saılaýdan keıin de jasyryn bolsyn, ashyq bolsyn talaı saıysqan. Aqyr sońy Qyzyl Jebeniń daýyna baryp soqqan. Qyzyl Jebeniń joǵalýy oǵan áli jumbaq. Myna jaısańdar men qasqalar qazir bári qabyrǵasy kúıregendaı qaıǵyryp otyr. Biraq, bulardyń arasynan Saımasaıdyń, qastary da, Tuqymbaıdyń dostary da tabylady. Oıazdyń osal jerin dóp basatyn dostarynan dámeli. «Tirimizde júz shaıysqanmen, ólimniń jóni bir basqa», — dep betpaqtyqpen, ar aldynda ózin taza tutyp, qazir Tuqań tuǵyrly otyr.

Azaly jıynda osyndaı kózge kórinbes ázázilder arbasýy bar edi-aý...

Úlken úıge samaýryn sońynan samaýryn súńgip jatty. Dalada qazylǵan jeroshaqtardan jas ettiń býy burqyrap, ısi muryndy qytyqtady. Óli árýaqqa bárinen qorlyǵy onyń Bıbisara báıbisheden týǵan jalǵyzy Qaldybektiń qaıǵysyz qalpy edi. Aýys neme «ákem óldi-aý» degen qaperinde joq. Eki sanyn shapattap, jeroshaqtardyń arasynda arsalańdap júr. Aýyldyń balalaryna aıqaılap:

— Iá, sender ne bilesińder? Qyzyl Jebeni ákelip qamap qoıdy. Áne, anaý úıde. Óı, Qyzyl Jebeni bilmeısińder me? Meniń Jákemdi atqan Rysquldyń balasy she? Sonyń aty Qyzyl Jebe. Joq, báıgege shabatyn at emes. Kádimgi bala. Báıgege shabatyn Qyzyl Jebe qusatyp bul balany da soıady. Iá, kóresiń. Osydan aıtpady ma? Áne, Maqash qaraýyldap júr ǵoı. Qasyna jolatpaıdy, — dep sampyldady.

Kıiz úıdegiler dáldirleý aıtylǵan bul sózderdi túgel estidi. Tuqymbaı bes bıeniń sabasyndaı irkildek tulǵasyn kenet tik kóterip, esik jaqqa búkil denesimen tóńkerile burylyp:

— Oı, myna bátshaǵar ne shatyp tur? Shaqyrshy beri! — dep baj ete qaldy.

— Aqyly aýys neme, jáı sandyraqtap júr da, — dep Anarbaı jýyp-shaıǵan boldy, biraq óńi bózdeı bozaryp, irip-shirip túserdeı jansyzdanyp bara jatty.

Bolystar ishterinen: «Apyrmaı-aı, sumdyq eken, ras bolsa, Saımasaıdy zaýal urǵan eken», — desip, ishterin jıyp qaldy. Biraq ólim ústinde quıyn shalyqtap, ushqynnan órt shyǵaryp jibermeýdiń amalymen oıaz tez áńgime bastap ketti. Imperıanyń qazirgi aýyr halin, japon soǵysynan paıda bolǵanyn, ýpravıtel myrzalar sondaılarǵa saq bolýyn eskertti.

Oıaz sóılep otyrǵanda, Tuqymbaı syrtqa qulaq turýmen boldy. Ol endi Qyzyl Jebeniń jamandyqqa ushyraǵanyna kózi jetkendeı, biraq ólgen attyń óliginiń ózin dál qazir paıdalanyp qalýdyń reti kelip turǵan sıaqty. Saımasaı áýletiniń soıqanynan sora aǵyzyp, bolystyq tizginin qoldarynan julyp alý. Biraq Qaldybektiń úni óship qaldy. Birer ret tunshyǵa baqyrǵany baıqalǵandaı boldy.

Qaldybekti Maqash jelkesinen búrip, aýzyn basyp, áketip qalyp edi.

— Áttegen-aı, álgi bala ne dep ketti, a? — dep Tuqymbaı jaqsylardyń nazaryn qytyǵy qatty áńgimege taǵy tartty.

— Sumdyq qoı mynaý!

— Oý, Tuqa, sabyr etińiz. Ulyqtyń sózin bólmeńiz, qaıdaǵy bala-shaǵanyń sandyraǵyn qaıtesiz, — dep qaldy Shamalǵannyń bolysy Dat myrza.

Dattyń oıazǵa yqpaly zor ekenin biletin Tuqymbaı qunjyńdap, tynjysy bar adamdaı, qozǵalaqtap qoıyp, úni semdi.

Bir qaıǵyǵa taǵy bir qaıǵy — ar qaıǵysy, adamgershilik qaıǵysy jamalǵandaı batagóı qaýym qaljyrap, qaýsap qalǵan sıaqty.

Sóıtip, sary sý tamǵan sútteı sóz irip, araǵa azynaýyq kúdik kirip, bereke ketip otyrǵanda, úıge ústi-basy muzdaı forma kıgen áskerı adam kirip keldi. Úıdiń ishi úrpıisip qaldy.

— Joǵary mártebeli myrza, — ol qalt turyp, qalshyldaı sóılep tek oıazǵa qarap. Basqalardy kózine de ilgen joq. — Vıse-gýbernator Ostashkın myrza qol qoıǵan jedel depeshany tapsyrýǵa ruqsat etińiz.

Ofıser kók máýit shınel jeńiniń qaıyrmasyna qystyrylǵan, súrgishtep tastaǵan súr paketti oıazǵa usyna berdi. Oıaz pensnesin kıip, paketti ashqanda, keregeniń astynda kún kórmeı ósken shópteı aryq bop-boz saýsaqtary dirildegendeı boldy. Muny baǵyp otyrǵan bolystar sostıysyp bir-birine qarady. Tipti Tuqymbaı da óz ýaıymyn umytyp ketkendeı, ózinen buryn saqaly erbıip, alǵa umsyna túsip, únsiz qalǵan.

— Vot dávol! — oıaz hrom etiginiń qonyshyn qolymen sart etkizip. — Adam emes, bul naǵyz dıý. Álgi prıstav qaıda? Shaqyr tez! Myrzalar, — odan soń otyrǵan qaýymǵa qarap. — Biz ózi keledi dep tosyp otyrǵan Rysqul Jylqaıdarov ýje gýbernatorǵa aryz aıtyp ta úlgiripti. Túrmege óz erkimen baryp túsipti. Sizdiń qolyńyzda tutqynda otyrǵan balasyn Vernyı oblystyq túrmesine, óziniń qasyna aldyrýǵa ruqsat bergizipti. Mine, buıryq. Balany tez Vernyıǵa jetkizý kerek.

— Sonda qalaı, myrza? Meniń aǵamdy atyp tastap, eshqaısysynyń shekesi de qanamaı qutylyp júre bermek pe? — dep Anarbaı týysqanynyń namysyn jyrtqan boldy.

— Eshkim de qutylǵan joq. Ókimettiń túrmesinde otyr. Zań boıynsha jazasyn alady. Sot sheshedi.

— Sonda qaı sot sheshedi? Jaı sot pa, áskerı sot pa? — dep qaldy Jaıylma bolysy Narsultan. Basqa bolystar bul suraqtyń mánine túsinińkiremedi. Biraq syr bermedi. Narsultannyń ózderinen óresi bıikteý ekenin ishteı moıyndasty. Jaı sot pen áskerı sottyń aıyrmasyn bile almaı dal.

Bul arasy oıazdyń ózine de beımálim bolyp shyqty.

— Myrzalar, men attanaıyn. Bul suraqty Vernyıǵa bara sheshermiz. Qylmys óte aýyr. Ádil sot óz sheshimin aıtady, — dedi oıaz.

Narsultan bolys aldyǵa umsyna túsip, qol kóterdi.

— Joǵary mártebeli myrza, Siz árıne, biz paqyrdan áldeneshe ese artyq bilesiz. Al biz, sizdiń qyzmetshilerińizdiń paıymdaýynsha, bul jaı ólim emes. Qylmys — jaı qylmys emes. Munyń saldary qıyn bolyp tur. Egerim, osydan Rysqul eń aýyr jaza almasa, myna bizge de qıyn. Nege deısiz ǵoı. Bul óte zıandy úlgi. Erteń bizdi de pytyrlatyp atyp tastamasyna biz kepildik bere almaımyz. Biz ókimet adamymyz. Bizdiń de jaýlarymyz bar. Buzyqtar ár elden tabylady. Al olar aýyzdyqtalyp, tyıym salynbasa, aldyndaǵy úlgisi Rysquldyń áreketin qaıtalap, qaýym búlinedi. Al búlingen jerdi bútindeý qıyn ekenin siz bizden góri jaqsy bilesiz. Sondyqtan men myna otyrǵan qyryq bolystyń atynan, bular meni qoldaıdy dep senemin, Rysquldy áskerı sotqa berip, eń aýyr jaza qoldanýyn tiler edik. Osy ótinishimizdi eskerseńiz.

Basqalardyń sanasyna «áskerı sottyń» mánisi endi jetip, bári de qoısha mańyrap qoıa berdi.

— Durys aıtady!

— Bizdiń de talabymyz sol!

— Ólim jazasyna kesilsin!

— Basqa buzyqtardyń jany túrshiksin!

— Bolysqa oq atý degen buryn-sońdy bolmaǵan sumdyq.

— Tyıym salynsyn!

«Bolys turmaq, Rossıanyń patshalaryna oq atylǵanyn bul topastar bilmeıdi-aý», — dep ishinen kúldi oıaz.

— Já, myrzalar, bul talaptaryńyz oryndy. Biraq orys maqaly aıtqandaı, qur sózdi qaǵazǵa tigip qoıa almaısyń. Sondyqtan osy aryzdaryńyzdy qaǵazǵa túsirip, qoldaryńyzdy qoıyp, mórlerińizdi basyp berińizder. Káne, álgi tutqyn bala qaıda? Aldyryńdar. Biz attanalyq, — dedi oıaz.

Oıaz basqalar sıaqty maldas quryp otyra almaýshy edi. Sondyqtan astyna qos jastyqty búktep basyp, basqalardan bıik otyrǵan. Qazir ol ornynan jep-jeńil kóterilip, tip-tik turǵan kezde, bolystar jaǵy qoldarymen jer taıanyp baryp, eki-úsh umtylyp áreń-áreń kóterildi.

Dastarqan jınalmaı jatyp, barlyǵy japyrylyp oıazdyń sońynan tysqa bettegen. Turardy aldyna salyp Maqash kele jatqan.

— Rysquldyń balasy mynaý ma? — dedi Dat bolys qolyn kózine kólegeılep.

— Ajaly joq eken ıttiń kúshiginiń, — dep kijindi bolystar tobyna syrttan qosylǵan Taýbaı starshyn.

Turǵan topty kıip-jaryp, byrtyq Tuqymbaı Turardyń janyna bardy. Balanyń betine ejireıe qarap qalyp:

— Seni nege balalar Qyzyl Jebe deıdi a? Aıtshy, — dedi.

Bala kileń oqa-zerli kıim kıgen úlkenderdiń ortasynda júdeý kıingen jalǵyz ózi ekenin kórip, qorlanǵandaı boldy. Biraq osynshama yǵaı men syǵaılardyń nazary ózine aýyp turǵanyn ańdap, boıyn jıyp aldy. Tas túıilip turyp, Tuqymbaıdyń iriń jıektegen janarsyz kózine buqpaı qarap:

— Qyzyl Jebe júırik. Men de júırik bolǵym keledi, — dedi.

— Qaraı gór kóktúınekti!

— Aıylyn jımaı turýyn kúshiktiń!

— Bolar bala boǵynan degen. Mynaý bolatyn bala ǵoı, — úlkender bastaryn shaıqap-shaıqap qoıdy.

— Sen Qyzyl Jebeni kórip pe ediń óziń? — dep tóndi Tuqymbaı balanyń ústine.

— Jazda Qarakemerde as bolǵanda kórgenmin. Kókem Qyzyl Jebege minip kókpar salǵan.

Tuqymbaıdyń umytshaq esine endi bári tústi. Sol joly Rysqul Saımasaıdyń saǵyn syndyrǵan. Myna turǵan Maqashtan kókpardy julyp alyp, Tuqymbaıdyń kómbesine salym salǵan. Sodan shyǵar, Tuqymbaı myna túrmege ketip bara jatqan qarshadaı balaǵa kenet raqymy túsip, basynan sıpady. Álde ákesiniń Saımasaıdy óltirgenine rızalyǵyn jasyra almady ma.

— Alda baıǵus-aı, — dep aıaǵan boldy.

«Adýyn shal aljyǵan shyǵar», — dep basqalar bul áreketin quptamady. Biraq qansha qaratas jandar bolsa da, Tuqymbaıǵa daýystap renish aıta alǵan joq. Tek oıaz ǵana:

— Prıstav, balany atqa mingiz! — dep buıryq berdi.

Oıaz óz nókerlerimen atqa qonǵan soń, bolystar da qonaqasyǵa qaramaı, shartarapqa taraı bastady. Tarqar aldynda oıazǵa aryz jazyp ta úlgirdi.

«Rysqul Jylqaıdarov tek bir bolysqa ǵana qarsy shyǵyp qoıǵan joq. Ol sonymen birge aq patshanyń zańyna, áskerı gýbernatordyń jáne Sizdiń jarlyqtaryńyzǵa qarsy shyqty. Sondyqtan ony áskerı sotqa berýdi talap etemiz. Eger bizdiń osy ótinishimiz eskerilmese, onda biz ózimizge senip tapsyrǵan qyzmetimizdi qaýipsiz atqara almaımyz. Eger Rysqul Jylqaıdarov áskerı sotqa berilse, onda bul halyq úshin úlgi jáne basy buzyq adamdardy aýyzdyqtaý bolar edi. 1-qańtar 1905 jyl», — deı kele barlyq ákimder qoldaryn qoıyp, mórlerin basty. Eń birinshi bolyp Shamalǵan bolysy Dat arapshalap qol qoıdy. Sodan keıin Jaıylma, Kishi Almaty bolysy, Moıynqum bolysy, Qarasý bolysy, Túrgen bolysy, İle bolysy, Tústik Balqash, Taýqum Balqash, Uzynaǵash, Quram, Batys Qastek, Taý-Jalaıyr, Arasan, ne kerek, qyryq bir ýpravıtel tizildi.

Qyzdy-qyzdymen Tuqymbaı da barmaǵyn basyp qaldy. Rysqulda kegi ketkendikten emes, bolystardyń tiziminde júrgendi úlken yrym etip, ishinen: «E, árýaq, qolda, qolda, qolda!» — dep úsh qaıtalady.

V

Qyryq bir bolys qol qoıǵan aryzben Vernyı ýeziniń nachalnıgi Georgıı Aleksandrovıch Sorokın áskerı gýbernator fon Taýbeniń qabyldaýyna kelgen. «Rysqul isi» dep atalatyn jaǵdaı fon Taýbege jete tanys. Vıse-gýbernator Ostashkın myrza egjeı-tegjeıli túsindirgen. Qazir ýez nachalnıginiń atyna jazylǵan aryz aldyna kelgende, «Rysqul isiniń» ózi oılaǵannan áldeqaıda kúrdelirek ekenin sezdi. «Menen góri nadan bolystar kóregen bolmasa netti. Shynynda, Rysqul jalǵyz Saımasaıǵa ǵana oq atqan joq qoı».

Gýbernator fon Taýbe bul oıyn oıazǵa sezdirmeýge tyrysty:

— Árıne, ýpravıtelderdiń qaýpi oryndy. Men de solaı oılaımyn, Georgıı Aleksandrovıch. Rysqul qatań jazalanbasa, basqa buzyqtar da bas kóterýi ábden múmkin ǵoı. İshki Reseıdegi jaǵdaı anaý. Keshegi «Qandy jeksenbiden» keıin búlik órship barady. Sol búlik bizdiń aımaǵymyzdan da shyǵyp ketpeýine kim kepil. Aldyn alý kerek. Myna ýpravıtelder aqylsyz adamdar emes. Olardyń adal qyzmetshiler ekenin osydan-aq ańǵarýǵa bolady. Biraq... Georgıı Aleksandrovıch, áskerı sot Jetisý gýbernıasyna taralmaǵan ǵoı. Muny siz bilesiz. Sondyqtan bul máseleni sheshý sizdiń de, meniń de qolymnan kelmeıdi. Áskerı sotpen sottaý úshin tek Túrkistan general-gýbernatorynyń ruqsaty, bálkim, tipti Reseı ımperıasynyń áskerı mınıstriniń ruqsaty kerek bolar, — dep fon Taýbe kresloǵa shalqaıa berdi.

Kreslo tusynda ımperatordyń úlken sýreti ilýli tur. Nıkolaı II qylyshtyń qynabyna taıanyp alǵan. Murty edireıip, kózi bedireıip, qaı qyrynan kelseń de ózińe tik qaraıdy. Jarty qudaı osy. Bálkim, qudaıdan ary bolmasa, beri emes. Ulan-baıtaq ımperıanyń jekedara monarhy.

Gýbernator fon Taýbe patshaǵa elikteıtin. Shashyn da sonykindeı qyryqtyryp, murtyn da solaı bastyratyn. Tipti qajeti bolmasa da beline qylysh asynady. Kreslodan shalqaıa bere sol qylyshtyń sabyna taıanyp otyrady. Biraq osynsha aıbynymen kishkentaı bir «kırgızdiń» isin ózi sheshe almaýy oıazdy qapalandyrady.

— Tashkent pen Peterbýrǵa mazalamaı-aq ózimiz ǵana yń-shyńsyz tyndyra salmaımyz ba? — dep qaldy oıaz.

— Joq, Georgıı Aleksandrovıch, oılanbaı aıtasyz. Rysquldyń basyn ala salý ońaı. Odan eshteńe ónbeıdi. Áńgime sol jazany jurtqa jarıa etýde. Al jarıa etý úshin joǵarydaǵydaı sanksıa kerek. Máseleniń óte mańyzdy ekenin aıtyp men general-gýbernatorǵa hat jazaıyn. Jaýaby qalaı bolady is solaı sheshiledi. Kelistik qoı, Georgıı Aleksandrovıch. — Áńgime osymen aıaqtalǵanyn ańǵarǵan oıaz ornynan jyldam turyp, gýbernatorǵa basyn ıdi.

— Saý turyńyz, Georgıı Aleksandrovıch, — dedi gýbernator kreslodan turmastan qolyn sozyp.

Oıaz shyǵyp ketken soń, qońyraý qaǵyp, adútantqa:

— Ostashkın myrza kirsin, — dedi.

Vıse-gýbernator kirip kelip:

— Slýshaıý Vas, — dep qalshıyp turyp qaldy.

— Mıhaıl Zaharovıch, endi «Rysqul isimen» tikeleı siz aınalysasyz. Meniń atymnan general-gýbernatorǵa hat daıyndańyz. Rysqul Jylqaıdarovqa áskerı sot úkimin shyǵaryp, 16-statámen sottaýǵa bolar ma eken dep istiń mán-jaıyn túgel baıandap jazyńyz. Bolystardyń aryzy týraly da aıtyńyz. Hat daıyn bolǵan soń maǵan qol qoıýǵa ákelińiz.

— Qup bolady! — dedi vıse-gýbernator Ostashkın.

***

Araǵa apta salyp Tashkentten, general-gýbernatordan jaýap keldi. Adútant fon Taýbege qupıa eki hatty ashpastan usyndy. Birinshi konvertti ashyp:

— Nn-da, — dedi fon Taýbe hatty oqyp bolyp.

«16-statá boıynsha áskerı sotpen sottaý Jetisý gýbernıasyna jatpaǵandyqtan, Rysqul Jylqaıdarovty áskerı sotqa berý múmkin emes. Sonymen birge oǵan qatańyraq jaza qoldaný úshin jergilikti sotqa nusqaý berińiz» delinipti hatta.

Fon Taýbe ekinshi konvertti ashyp shuqshıady. Hattyń sol jaq shekesine «General gýbernator. № 0121.

Ekinshi shekesinde: Qupıa

Jetisý bolystarynyń

Áskerı gýbernatoryna»

16-kókek 1905 jyl, Tashkent qalasy — dep jazylǵan jazý tur. Odan ári mátin ketedi:

«Meniń alǵan málimetterim boıynsha, sońǵy kezde kırgız aýyldarynyń arasynda keıbir tolqýlar baıqalǵan sıaqty. Bul sirá, úkimetke qarsy ortalyqta júrip jatqan zıandy áreketterdiń áserinen týsa kerek. Sondyqtan da, joǵary mártebeli myrza, óz ýez nachalnıkterińizge, ýchaskelik prıstavtarǵa tártip berińiz: kóshpendilerge qatań baqylaý ornatylsyn, halyqty búlikke shaqyratyn senimsiz adamdar baıqalsa, dereý bizge habarlap turyńyz jáne álgindeı kóshpendilerdiń arasynan alastaýǵa áreket jasatyńyz...

General-gýbernator».

Qol qoıylyp, mór basylǵan.

Fon Taýbe eki judyryǵyna mandaıyn tirep otyryp qaldy. «Túsinbeımin, — dedi ózine ózi, — qoı aýzynan shóp almaıtyn momyn Jetisý dep bul ólkege ózderi áskerı sot pármenin taratpaıdy. Sóıte tura kırgızdar arasynda tolqý baıqalady, abaılańdar, — deıdi. Árıne, abaılaımyz. Kúni keshe Jaıylma bolysynda bir top belgisiz kırgızdar ýrádnıkti ólimshi etip sabap ketken. Al Jaıylma ýpravıteli Narsultan bizge eń senimdi adam.

Sonyń jerinde álgindeı oqıǵa bolyp jatqanda basqalardan ne qaıyr? Vernyıdyń erler gımnazıasynda úkimetke qarsy marksshilder uıymy biraz jyldan beri ómir súrip kelipti. Tipti sol uıymnyń bir múshesi, gımnazıanyń keshegi túlegi Mıhaıl Frýnze degen Peterbýrgten bir-aq shyǵyp, «Qandy jeksenbi» oqıǵasyna qatysqan. Qazir Ivanovo-Voznesenskide bólshevıktik nasıhat órtin laýlatyp júrgen kórinedi. Bizge ortalyqtan saıası tutqyndardy aıdaıdy. Al, olar bolsa mundaǵy eldiń basyn ýlaıdy. Sóıte tura, Jetisýdaǵy áskerı sottyń úkimi júrmeıdi. Logıka qaıda?».

Fon Taýbe jez qońyraýdy ádettegiden qatty qańǵyrlatty. Syptaı adútant saqpandaı atylyp kirdi.

— Barlyq ýezerdiń nachalnıkterin erteń tańǵy saǵat toǵyzǵa shaqyryńyz. Bárin! — dedi fon Taýbe. — da, qala jandarmerıasynyń polısmeısteriń, oblystyń túrme bastyǵyn, okrýgtyq sot predsedatelin shaqyrýdy umytpańyz.

Fon Taýbe emen aǵashtan soqqan qomaqty kreslodan yrǵala turyp, terezeniń aldyna bardy. Gýbernator baǵynda atashtar jasyl púlishke oranyp, neshe alýan qustar saırap, aryqtan sý syńǵyr-syńǵyr qońyraýlatyp aǵyp jatyr. Beıishtiń baǵyndaı. Edem baǵyndaı. «Biraq Edem baǵynda da beıbitshilik bolǵan emes. Onda da neshe túrli tartys ótken. Bári aldamshy. Bári tús sıaqty», — dep fon Taýbe terezeden betin buryp áketip edi, ımperatordyń kózimen kóz atysyp qaldy. Imperator muny kinálaǵandaı yzǵar shashyp tur eken. «Iá, ımperatordyń taǵy syqyrlaǵan kúni meniń taǵymtas-talqan bolady. Álgi kırgızdar aıtqandaı: «túıeni jel shaıqasa, eshkini kókten izde». Jabaıy túzemder de keıde osyndaı dana sózder aıta alady. «Jabaıy, jabaıy» dep júrip jalpamyzdan túspeıik... Revolúsıa. Revolverden atylǵan oqtaı qaryp túsetin qandaı qorqynyshty sóz. Bul sózdiń ıdeıasymen túzemder ýlansa, soıqan sonda bolmasyn. Bulardyń áıelderi at pen túıeniń ústinen túspeı tolǵatyp, bosana beredi. Bir kóterilmesin, bir kóterilse — jaýyngerlik rýhy shyǵandap ketetin shataq el. Al, biz «momyn, momyn» dep ózimizdi aldaımyz. Bularǵa áskerı sot júrgizýdi qospaımyz. Aıtpaqshy, álgi Rysqul...»

Fon Taýbe qońyraýdy qolyna taǵy da aldy. Jiptikteı adútant qońyraý qaǵylar-qaǵylmas sart ete qaldy.

— Ostashkın myrzany shaqyryńyz.

— Qup bolady!

Vıse-gýbernator atan túıedeı nán kisi edi. Qazyna tikken mýndır shaq kelmeı, kıimdi udaıy jeke ustaǵa arnaıy zakazben tikkizetin. Qazandaı basy qasqa mańdaı, mańǵaz. Biraq murny kertikteý, al ıegi tym shyǵyńqy. Saqal-murt qoımaıdy. Onyń esesine kúreń qasy qoıý. Qabaǵy jardaı. Osynsha tulǵa-túr bola tura, fon Taýbeni kórgende mańǵazdyǵy aıdalada adasyp qalyp, ebedeısiz qalbalaqtaı beredi. Óz isine meılinshe berilgen, úı-jaıyn, qatyn-balasyn memleket isi degende umytyp ta ketetin párýana adam. Fon Taýbeniń aldynda qasqyr kórgen túıedeı qalshyldap qalady.

— «Rysqul isi» ne bolyp jatyr? — dedi fon Taýbe óz orynbasaryna.

— Ázirshe isti Kishi Almaty sotyna tapsyrǵanbyz.

— Myna general-gýbernatordyń jaýabymen tanysyńyz. Áskerı sotqa ruqsat joq. İsti okrýgtik sotqa tapsyryńyz. Rejımi qandaı?

— Jeke kamera — qatań rejım, Joǵary mártebelim.

— Prıhodkoǵa eskertip qoıyńyz: bir ret Rysquldyń túrmeden qashyp ketkenin umytpasyn. Balasy da sol kamerada ma?

— Iá, Joǵary mártebelim.

— Okrýgtik sotqa eskertińiz, iske qatań qarasyn. Búkil ýpravıtelder bizdiń áreketimizdi baǵyp otyrǵanyn umytpańyz. Bolystardyń narazylyǵyna qalmaıyq.

— Qup bolady, Joǵary mártebelim.

VI

— Oıan, Turar! — dedi ákesi, eki tizesin baýyryna jıyp, eki qolyn tizesine qysyp, búrisip uıyqtap jatqan balasyna. Burynǵysha «Turash» demekshi edi, biraq qaıtalap:

— Oıan, Turar! — dedi.

«Erkeletýdiń jóni joq. Endi erkelik senen ketti, baıǵus bala. Endi senen balalyq ta kóshti. Budan bylaı óz kúnińdi óziń kórip, ólmestiń qamyn oılaýyń kerek. Erkeletýdiń jóni joq».

Buryn balasyn aımalap júrgendeı-aq, Rysqul tap búgin osylaı oılady. Onǵa tolar-tolmas baldyrǵan sheshesiz aıaqtanyp, sherli jetim boldy da, ákesin Alataýdaı arqa tutýshy edi. Ákesiniń meıirimi túsip emirengen kezderi az bolatyn. Mańdaıynan sıpaýy sırek. Biraq adamda aıtylmaı seziletin mahabbat bolar, udaıy at ústinde tún qatyp, túsi qashyp júretin ákesiniń ózine degen súıispendigin bala ishteı sezer edi. Tula boıyndaǵy tuldyry, mańdaıyndaǵy sónbegen juldyzy Turar bola tura, Rysqul ózin ózi tejep, dál qazir meıir tógýden boıyn jıdy.

— Tur! — dedi qatal únmen.

Túrmeniń túni jaz da bolsa salqyn. Balanyń jamylǵysy joq. Sholaq beshpet basyna tartsa aıaǵyna, aıaǵyna tartsa basyna jetpeıdi. İrgede temir tósek nar bar. Biraq oǵan jata almaısyń. Jataıyn deseń, ıakı otyra berseń ortasyndaǵy eki taqtaı taıyp ketip, qulap túsesiń. Taqtaılar tósektiń temir jaqtaýlaryna ushpa-ush ilingen. Nyq turýǵa bir-eki eli jetpeıdi. Bul túrmede taqtaıdyń tapshylyǵynan emes, árıne. Oınaqtap tursyn dep ádeıi oılap tabylǵan amal.

Rysqul endi sol eki taqtaıdy tas edenge tósep, ústine Turardy jatqyzdy. Ózine taqtaı da jetpeıdi... Eski túıe jún shekpen ári jamylǵy, ári tósenish.

Dalada jaz shyǵyp, dúnıe jadyraǵaly qashan?! Biraq tas abaqtynyń ishi bir jylymas. Balanyń basy sıar-sımas jalǵyz terezeden ómiri kún kózi kóringen emes. Onyń ózin bilekteı bel temirmen aıqush-uıqysh torlap tastaǵan.

Ras, kúndiz aspannyń qıyǵy tórt bólinip kórinedi. Onda da túregep turyp, esik jaqtan qarasań ǵana. Al, otyrǵanda kórinbeıdi. Terezege qol jetpeıdi. Abaqty bólmeden góri zyndanǵa kóbirek uqsaıdy. Shyńyraý zyndannyń aýzy aspanǵa qarap turady toı. Tas kameranyń terezesi de úıdiń qabyrǵasynan góri tóbesine jaqyn.

Abaqty — art aılanbas tar. «Ólgende jatatyn kór de sál kendeý, — dep qoıady Rysqul. — Kórde, bálkim, budan góri jylyraq bolar. Munyń múrdeden bir artyqshylyǵy kózdeı bolsa da terezesi bar. Aspannyń bir pushpaǵy kórinedi. Eger qabirinde de osylaısha kók aspannyń kózdeı bir kesegi kórinip turar bolsa, ólgenniń ókinishi óte qatty bola qoımas».

Kameradan aspan kórinedi. Kúndizden góri tún táýir. Túnde aspan bultsyz bolsa, jalqy juldyz dirildep turady. Rysquldyń kamerasyna kirip jylynǵysy kelgendeı jalynyshty keıpi bar. «Baıǵus-aý, munda sonaý seniń aspanyńnan da sýyq. Basyńa túspegen soń bilmeısiń ǵoı», — dep sóıleser Rysqul onymen. Udaıy bir-aq juldyz turady. O da tún aýa bere jasyrynyp qalady.

Qapasta aspannan basqa ne kórýshi edi. Ras, túrme túbindegi nar emenniń bir butaǵy kólbeńdep, jasyl japyraq kóz aldaıtyn. Nadzıratel kameranyń temir esigindegi kózdeı tesikten syǵalap, tutqyn ne istep otyr eken, qalaı otyr eken dep ańdıtyn. Sonda Rysquldyń ylǵı túregep turyp terezeden kóz almaı qalǵanyn baıqaıdy. «E, bul ne kórip tur eken?» — dep tań qalady. Ary oılap, beri oılap, aqyry emen butaǵynan ózge eshteńe joǵyn bilgen soń, nadzıratel álgi butaqty qyryqtyryp tastady. «Endi ne ister eken?» — dese, tizesin qushaqtap, qatyp qalǵan eken. «Ólip qalǵan ba?» — dep kúdiktengenshe bolǵan joq, tutqyn ornynan baryssha bir-aq atylyp esikke jetti de nadzırateldiń kózine suq saýsaǵyn usyna umtyldy. Nadzıratel shoshyp ketip, oqys shegingeni sonsha, tar dálizdiń artqy qabyrǵasyna kegjeń etkizip basyn uryp aldy. Shúıdesin qolymen sıpalap eseńgirep biraz turdy.

Kameranyń tóbesi de, tórt qabyrǵasy da, tor terezesi men temir esigi de tutqynǵa jaýyǵa tónip, tynysyn taryltyp turady. Biraq, Rysquldyń eń jek kóretini temir esiktegi kózdeı tesik edi. Rysqul azaptyń nebir túrine shydap-aq baǵar, biraq kózdeı tesik degbirin qashyrady. Tesikten jylt-jylt ańdýshy kózder kóringende shyqshyty bult-bult oınap, tisi shyqyrlap, álgi ury kózderdi shuqyp shyǵaryp jibergisi kelip jyny qozady-aq.

— «Bul náletter nege qaraı beredi? Tamasha kóre me? Jańa ǵana suǵyn qadap ketip edi ǵoı. Álde meniń músápir halde otyrǵanymdy kórip qýana ma eken? Olaryń bola qoımas!»

Osylaı dep ózine-ózi dát berip, ózin ór ustaǵysy keledi. Saǵy synbaǵanyn bildirgisi keledi. Keıde sýmańdaǵan suq kózderdi baıqamaǵan bolady. Biraq adam ózin-ózi tejeı bergenniń de jaqsylyǵy shamaly. İshinen tynǵannyń yzasy — almanyń ózegine túsken qurt sıaqty. Syrtyń bútin, ishiń tútin.

Sol tútin ishke syımaı ketkende, Rysqul suq saýsaǵyn qadap tesikke tura umtylady.

Artynsha, mundaı qyzbalyqqa boı bergenim qalaı? — dep ókinip te qalady. Dushpanǵa osaldyǵyńdy bildirme deıdi.

Sóıtip, jalǵyz jasyl butaq ta ǵaıyp bolǵan. Nadzıratel ony qyryqtyrǵany kameraǵa kún túsirmeıdi degen qamqorlyqtan emes, árıne. Qylmyskerdiń kózi kameranyń tamuqtaı tas, kórdeı qarasur qabyrǵasynan basqa boıaýǵa aldanbaǵany jaqsy. Al tutqynnyń kúnde jasyl japyraqty tamashalap, kóz janaryn dem aldyryp turǵany, nadzıratel tarapynan úlken syı bolar edi. Ondaı myrzalyqtyń ne keregi bar? Túrmeniń qojaıyny shamasy kelse aspannyń kógildir túsin sup-sur boıaýmen battastyryp qoıar edi, amal ne, ony isteı almaıdy. Ázir aspanǵa jeter saty joq, ras, keıde bulttar kómektesedi. Biraq eń tunjyr bulttyń ózi túrme kamerasynyń túsinen áldeqaıda ashyq. Nadzıratel shamasy kelse túnde qaltyrap turatyn jalǵyz juldyzǵa balshyq jaǵyp qoıar edi. Ázir ony da isteı almaı júr. Árıne, eń qyzyǵy, jalǵyz kózdi áınekti tars japqan ǵoı. Biraq ol túrmeniń erejesine jatpaıdy. Bir ǵana amal — tor temirdi neǵurlym jýanyraq qaǵý.

Terezeniń kózin bitegenmen, kóńildiń kózin qalaı bitersiń. Adamnyń aıtyp bolmas ǵajap qasıetteriniń biri — kóńil kózi ǵoı. O, onymen myń túrli boıaý kórýge bolady! Ol arqyly sonaý saǵym taýlardyń ar jaǵynda jatqan Túlkibasty, Kemerbastaý men Kúmisbastaýdy kóre alasyń. Dáý-Babanyń syrtyndaǵy Iirsý men Aqsýdy aralaısyń. Myńjylqy men Maqpal jaılaýyn, Ular taýyn sharlaısyń. Kisinegen jylqy, shińgirlegen qulyndar, úıezdegen bıeler, mańyraǵan qoı, móńiregen sıyr; zaýza qońyzy ándetken túnder; aqsúıek oınap alqynǵan qyz-bozbala, aıly túndegi altybaqan; qantalap baryp batqan kún; kúnniń batysynan shyǵysyna deıin qyzǵyltym boıaýǵa malynǵan bulttar; shyǵar kúnniń shanshyla shashyraǵan sáýlesi, aqbas taýlardyń alaýlaǵan shyndary; Daýylbaı toqaldyqka tartyp alǵan Ásem qyzdyń jáýdir kózi; jylqyshy Rysquldy kórgende alaýlap ala jóneletin sol Ásemniń alma beti... bári de kóz aldynda. Bul kórinisterdi nadzıratel esh ýaqytta da, myltyqpen de, naızamen de qýyp shyǵa almas.

Tas qapastyń qursaýynda otyrǵannyń ózinde adamnyń kókireginiń terezesine temir tor qaǵa almaısyń. Odan kúndi de, aspandy da, jasyl japyraqty da tasalaı almaısyń.

— Tursańshy, Turar!

Bala uıqysyn qımaı, yńyrsyp, búrsıip jatady.

— Qazir, kóke.

Túrme kameralarynyń bári mundaı emes. Budan bir mysqal bolsa da táýirleri bar. Birneshe kisiligi de, tipti bir qora tutqyn jatatyny da bar. Tup-tutas tastan emes, qyshtan, tipti dombaz, qam qyshtan soǵylǵan kameralar da kezdeser.

Rysqul kamerasy — sanaýly tas abaqtynyń biri edi. Munda tek asa qaýipti tutqyndar, patsha tirshiligine barynsha zıankes, zor qylmysker ǵana otyrǵyzylady.

Sondaı qylmyskerdiń biri Shilmembet Shymyrdan shyqqan Rysqul Jylqaıdaruly edi. Aıaq-qolyn kisendep, alǵash osy tas qapasqa jekelep kirgizgende myń da toǵyz júz besinshi jyldyń basy bolatyn.

Osy túrmeden bir ret qashyp shyqqan ádisine salyp abaqtynyń astyn tespekke áreket jasap, qarańǵyda irgege tyrnaq salyp kórip edi, kóbesi sydyrylyp túse jazdady. Saýsaqtary mup-muzdaı tasqa tıip, kóbesi japyrylyp, shyp-shyp qan shyqty.

Erteńine nadzıratel ony dárethanaǵa shyǵaryp bara jatyp saýsaǵyndaǵy qandy baıqap qalyp:

— Baıqa, bálem! Bul saǵan ótken jolǵy kamera emes, — dep aıyzy qanǵandaı qarq-qarq kúldi.

Bul joly túrme qyzmetkerleri saq boldy. Rysquldyń kim ekenin tanyp qalǵan, qoı qoraǵa qamap qoısań, abaqty osy eken dep, tyrp etpeı jata beretin ańqaý qazaq bolmaı shyqqanyna kózderi jetken.

Tas kameraǵa qamalǵan soń-aq Rysqul isiniń ońalmasyn sezgen. Jaza jarlyǵy kóp uzamas dep te kútken. Ólim jazasy bola ma, katorga bola ma, — kóp keshikpes dep edi. Biraq jarym jyldan asty, is áli sheshilmeı jatyr. Eki ıyǵyna eki kisi mingendeı shombal, qoldan quıǵandaı shymyr, óte qarýly edi, abaqty soryp tastady. Qyzyl-kúreń júzi basyndaǵy tozǵan aq qalpaqtyń túsindeı kúnnen-kúnge qýaryp barady.

Aq qalpaq demekshi, onyń jany siri eken. Qansha jyl bolǵan, qudaı-aý, týǵan jeri Túlkibastan keter jyly Qatshagúl jeńgesi tigip berip edi. Topyraǵyń torqa bolǵyr, sol Qatshagúldiń de súıegi áldeqashan qýrap qaldy. Rysqul endi oılap tursa, tula boıynda týǵan jerden qalǵan jalǵyz belgi osy tozǵan qalpaq eken. Basqa eshteńe saqtalmaǵan. Esh belgi joq. Bári tozǵan, báriniń kúni ozǵan. Endi, mine, basynan bult arylmaı aýyrdan da aýyr kúnder týdy. Noqta syımas qaıran bastyń endi qaı shuńqyrda qalaryn, aq qalpaqtyń qaıda shiririn bir qudaıdyń ózi biledi.

Sirá, ákimder ony osy tas kameranyń ishinde shiriter. Sotty tym sozýlaryna qaraǵanda, bári yqtımal.

— Tura ǵoı, Turar. Men saǵan jaǵdaıatty túgel aıtyp bereıin de. Myna jendetter meni bir jaıly qylatyn ýaqyt kelip qaldy-aý deımin. Sen bárin estip alǵanyń jón.

Kiri ashylmaǵan bózdeı bolyp aspannyń sál-pál aǵara bastaǵany baıqaldy. Endi sálden keıin nadzıratel kelip, temir esikti teýip ashyp, Turardy alyp ketedi. Qarshadaı bala tań qarańǵysynan qora sypyrady. Odan keıin kúımege at jegip, túrme bastyq Prıhodko myrzanyń balalaryn gımnazıaǵa aparyp salady. Odan oralǵan soń Prıhodko myrzanyń otynyn jaryp, kúlin shyǵarady. Kúni boıy tynymsyz jumystan qaljyrap, kameraǵa qaıtyp kelgende, ákesiniń áńgimesin tyńdaýǵa shamasy kelmeı qulaıdy.

— «Uıqysyn qımaı aıaǵanmen, qudaı aıamasa, adamdar aıamasa, báribir qor bolmaı ma?! Odan da buǵan men istiń mán-jaıyn, túp tórkinin túgel aıtyp qalýym kerek qoı. Bálkim, erteń kesh bolýy. Meniń hıkaıamdy áıteýir, bir adam bilýge tıis qoı. Keıingiler bul shytyrman-shyrǵalań isti sottyń qaǵazynan emes, óz balamnyń aýzynan bilýi abzal shyǵar.

«Meni bular qaraqshy, adam óltirýshi, qanisher deıdi. Tym bolmasa Turar bilsin shyndyqty. Qaraqshy kim? Qanisher kim? Jer betinde qaraqshy az ba? Áne sonyń qaısybirin Túrkistannyń general-gýbernatory ózi qadaǵalap, tergeý barysyn dúrbimen qarap otyr? Ol — ol ma, Prıhodko myrzanyń bir «kóńili túsip» aıtyp ketkenine qaraǵanda, «Jylqaıdarov Rysquldyń isi» týraly Túrkistan general-gýbernatory sonaý Peterbýrgtegi patshanyń soǵys mınıstrine aqpar aıtyp, aqyldasýǵa májbúr bolypty. Kórdiń be, Turar, qaı qazaqtyń isin patsha aǵzamnyń mınıstri tikeleı ózi qarap jatyp edi? «Baryp kel, shaýyp kelmen kún keshken kádimgi barymtashy, qaraqshy bolsa, onymen qudiretti ókimet óstip tájikelesip jatar ma?».

Shyndyqty biletin bir pendeniń bolǵany jón. Ony osy jalǵyz ulynan basqaǵa aǵynan jarylyp, aqtarylyp, aıta almas.

— Tur! — dep daýys oqys shyqty. Bul daýys Turardy ǵana emes, oı ormanynyń nýynda júrgen ózin de oıatyp jibergendeı qatal estildi. Bala kózin ýqalady. Birer ret esinep aldy.

— Tyńdap otyrmyn, áke.

— Bul bylaı, — dedi Rysqul sóz bastap.

Tań qarańǵysy tas qabyrǵalardy tarylta túskendeı túksıdi.

Rysquldyń oı-qıaly qamaýdan shyǵyp, ata-babalar jerin sharlap ketti.

— Tyńda, Turar. Meni jurt Saımasaıdy óltirgen buzyq deıdi. Al Saımasaıdan buryn ne bolǵanyn bilmeıdi. Saımasaı soıqanyna ne ákelip soqqanyn anyqtamasa men kórde de tynysh jata almaspyn. Munyń ózi bylaı bolǵan edi, shyraǵym...

***

Dáý-Babanyń dóńkıip jatqan jotasyn aı sáýlesi shalyqtap ótti. Ońtústik-shyǵystan, Jabaǵyly jaqtan, sirá, aı týyp kele jatsa kerek. Qarańǵy túnde túksıip jatqan taýdyń túsi jylyǵandaı edi. Dúleı túnek aqshyl sáýleden quıryǵyn qysyp qashqan qasqyr sıaqty. Túnektiń túsi sýyq-ty. Tún jamylǵan Dáý-Baba jaryqtyq jalǵyz-jarym adamǵa qorqynyshty-aq.

Ara-tura úki úhilep, áldeqandaı belgisiz qus janushyra shar-r ete qalady. Taý qoınaýy tún balasyna jumbaq julqysýmen, belgisiz shý, qyrqysýmen ótedi. Tún qaraqshylary tynysh dúnıeniń shyrqyn buzyp, ózinen álsiz júgirgen ań, ushqan qustyń soryn qaınatyp, jyly-jyly qanyn qylǵytyp, qý tamaqtyń quldyǵynda júredi. Yshqynǵan úki, jaman japalaq, qara tileý baıǵyz myna shógip jatqan taýdyń toǵaı-toǵaı jynysyna tolyp ketetin sıaqty.

Rysqul áý basta sumdyq daýystardan shamaly seskengen. Qansha batyr bolsań da tún ishinde, aıdalada, japadan-jalǵyz turǵanda baıǵyzdyń suńqylynan tula boıyń aza bolar. Qas qylǵandaı Berdiqul da tez orala qoımady. Qulaqtaǵy sý ólimsirep, bir-aq qasyq qalyp, úzilip bara jatqan soń aǵasy Sháńke-bastaýdyń basyna baryp qaıtpaq bolǵan. Sirá, Daýylbaı aýyly sýdy buryp alsa kerek. Keshe ǵana sol aýyldyń aqsaqaldarymen batalasyp, Sháńke-bastaýdyń sýyn kezek ishpek bolyp kelisip edi, Sálikterdiń ishinde búgingi tún sý kezegi Jylqaıdardyń balalaryna tıgen. Aǵaıyndy Berdiqul men Rysqul tary sýarýǵa shyqqan. Aǵaıyndy úsheýdiń kenjesi Moldabek kedeı aýyldyń qoı-eshkisin kún boıy baǵyp, dińkelep kelgen soń túngi sýǵa alyp shyǵýǵa aǵalary obalsyndy.

Rysqulǵa salsa, tary egip, torǵaı qoryp júrgisi joq. Esil-derti Dáý-Babanyń ar jaǵynda jatqan Iirsýda. Iirsý — Aqsý-Jabaǵylynyń qaqpasy. Ol jerdi de Daýylbaı jaılaıdy.

Iirsý — shurat jaılaý. Jan-jaǵy taý. Taýǵa shyǵyp ketip, tastan-tasqa sekirip kekilik izdegenniń ózi ne ǵanıbet!

Jylqaıdar Daýylbaıdyń jylqysyn baǵar edi. Eger ákesi jylqy baqpasa, Rysqul atqa munsha esi ketip qumar bolmas ta ma edi, túnde túsinen, kúndiz oıynan at ketpeıdi.

— Seniń túbińe osy at jetpese neǵylsyn, — dep renjýshi edi ákesi keıde. Marqumnyń sol aıtqany keıin kelgendeı de boldy...

Erkine salsa, Rysqul tas basyp, taý asyp, keń álemniń aıasynda, Aqsý-Jabaǵylynyń saıasynda, ný orman men jasyl jaılaýdyń tórinde júrýdi armandaı ańsaıdy. Iirsýǵa ketpekshi bolyp, bir-eki ret oqtalyp edi, aǵasy Berdiqul jibermeı qoıdy.

Jylqaıdar dúnıe salmaǵanda, Rysqul búıtip ketpen arqalap, tary qoryp, sý sýaryp júrmes te edi. Basynda bostandyǵyń bola turyp, balaq túrip, balshyq keshkennen góri, baıdyń jylqysyn baǵyp, kúni-túni at ústinde júrgen artyq sıaqty kórinedi de turady.

Dúnıe shirkin, qıly-qıly. Bireý jarly, bireý baı. Daýylbaıdyń jylqysy Alataýdyń alqymyn túgel alyp jatyr, al Rysqul sıaqty er-azamatta aıaq laý bolarlyq jaman taı da joq edi. Osy jaqynda ǵana Kornılovkadan ótken soldattardyń brakqa shyqqan bir atyn amaldap qolǵa túsirgen. Áskerı at aqalteke shalys, moıny quryqtaı, aıaqtary sıdań jylqy edi. Az kún jem berip, jońyshqanyń kórpesine arqandap baılaǵannan keıin aqalteke atyrylyp shyǵa keldi. Bismillá dep ony Rysqul kókparǵa da salyp kórdi. Dodaǵa joq, shabysqa shaıtandaı júırik eken.

Áke baıǵus bala qyzyǵyn kórmeı erterek ótti-ketti. «Balalarym Álimbek batyr babasyndaı kúshtilerden qoryqpaıtyn, myqtylardan yqpaıtyn asaý bolyp ósse», — dep armandaýshy edi. Jylqaıdardyń ákesi Álimbek Túlkibas dýanyna aty jaıylǵan aıtýly batyr, shabandoz, palýan bopty. Biraq jalǵyz atty kedeı eken. Al Jylqaıdar mojantompaı, momyndaý kisi edi. Batyrdyń balasymyn dep shirenip otyrmaı, aǵaıyny Daýylbaıdyń qyzmetine kirgen. Kisi esiginde júrýdiń ne ekenin bilgen soń baryp:

— Eki dúnıede bir-aq tilegim bar, balalarym kisi esigin kermese eken, — deýmen boldy. Alǵany Aıtoldy báıbishe tómengi Talastaǵy kedeı Oıyqtyń qyzy edi, sonan ózi endi tura almastaı qatty aýyryp jyǵylǵanda:

— Aıtoldy-aý, saǵan aıtarym, myna úsh balany baıdyń bosaǵasyna telmirtpe. Men olaı-bulaı bop ketsem, Kemerbastaýdaǵy aǵaıyndardyń arasyna baryńdar! Ahat inime sálem aıt.

Eshkimge kúni túspeı Qaraqoıynnyń qunarynan nesibesin terip jep júr ǵoı. Meniń artymda qalyp bara jatqan úsh balama bir toqymdaı jerdi básirelikke bersin. Eshkimge kiriptar bolmaı sol jerden buıyrǵanyn alyp-jep kórińder, — dep edi.

Ahat Jylqaıdardyń amanatyn ada qylmaı, adal oryndady. Obaly ne kerek?! Jylqaıdardyń jesiri men jetimderine Qaraqoıynnyń qara buıra topyraqty jerinen básire bólip berdi.

Shyntýaıttap kelgende Qaraqoıynǵa Jylqaıdar balalarynyń ortaq bolar jóni de, joly da bar edi. Babalary Álimbek batyr az ata Alsaı balasyn qanattyǵa qaqtyrmaı, tumsyqtyǵa shoqyttyrmaı, shonjar tuqymdarmen ıyq tiresip ótti. Myna qazirgi Daýylbaı bolystyń ákesi Quljabaı datqanyń ózi Álimbektiń aıbynynan mysy basylyp, júni jyǵylyp Turar edi. Sóıtip, bul shuraıly Qaraqoıynǵa Álimbek jáne Soqyr batyrlardyń arqasynda qol jetken. Áıtpese, az aýyldyń ómiri aldyna salyp aıdaǵan maly júzge jetpegen, júzge jetse kúzge jetpegen. Kóbiniń-aq «úrerge ıti, syǵarǵa bıti» bolmaǵan.

Soqyr — Álimbek batyrdyń nemere inisi bolatyn. Shyn aty Kerimbek edi. Sonaý Merkede Sypataı batyrdyń asyn bergende qyrǵyzdan kelgen Teke batyrǵa qarsy saıysqa shyǵar ısi qazaqtan eshkim tabylmaı ıá arýaq, ıá qudaılap Kerimbek julqynyp ortaǵa shyqqan.

— Ólsem — qunym suraýsyz! — dep aıqaı salǵan deıdi.

— O, bu kim? Bu qaı bala! — desken el atalary.

— Bu Túlkibastan kelgen Shymyr-SHilmembet Kerimbek! — desken jurt.

Sonda dúıim el:

— Báıdibek! Báıdibek! — dep uran tastapty.

Báıdibek balasy bolǵan jer «ıá, qudaılap» júrip Kerimbektiń tósin toqymmen tartyp baılap, qolyna naızadaı uzyn aıyr baqan bergen eken. Aıyr jaǵyn oń qolynyń qaryna tirep alyp, quj-quj quıqaly basyn oramalmen shart túıip, astyna apaı tós, jýan bel qarager alpaýyt at minip ortaǵa oınaqtap shyqqanda ar jaǵy Arys, ber jaǵy Almaty, Albannan jıylǵan jurt taǵy da:

— Báıdibek! Báıdibek! — dep aspan astyn azan-qazan qylǵan desedi.

Saıystyń serti jaman. Ekeýdiń bireýi qurban. Soǵan eki saıysker de bas tigedi. Teke batyr talaı saıystan urtyn qanǵa toltyryp, arýaǵy asyp, jeńimpaz atanyp júrgen kánigi saıysker. Ortada shombal qara at minip, tóbedeı bolyp, asqaqtap tur. Qasy salbyrap kózin japqan. Tap-taqyr jala basy shoshaqtaý eken. Kerekeń qusap oramalmen tańbaǵan. Tósin toqym ornyna ala qyl arqanmen qabat-qabat tańyp tastapty. Tekeniń arýaǵy asyńqy edi. Kerekeń onyń qasynda kóp qorashtaý kórinedi.

Biraq aýlaqtan atoılasyp, bir-birine qarsy, baqandaryn usyna shapqan zamatta Kerimbek keremetteı ózgerip kenet kúsh alyp, seskenbeı umtyldy. Saıysta adamnan da góri at qatty sasqandaı. Aldynan jolbarys shapshyp kele jatqandaı kilt toqtap, sheginshektep ketedi eken. Artqy aıaqtary búgilip, bóksesimen jerge shońqaıa jazdap baryp, qaıtadan baýyr jazyp, jer baýyrlap kósilgende at emes, mysyq qarǵyǵandaı áser qalady.

Sol saıysta eki batyr ekeýi de bir mezgilde attarynan ushyp túsken. Mundaı saıys, ádette, sırek kezdesetin jáıt eken. Teke batyrdyń qara atynyń basyna baqan tıip qulaǵan da, Kerekeńniń sol kózi jazym bolyp aǵyp túsken. Sol Sypataıdyń asynan keıin Kerekeńniń dańqy el aýzynda Soqyr batyr dep taralyp ketken eken.

Arada jyldar ótip, endi qyrǵyzdar jaǵy óziniń ataqty manaby Shabdanyń asyn beredi. Shabdanyń asynda Teke batyr men Soqyr batyr qaıta saıysyp, bul joly Soqyr Teke batyrdy ushyryp túsirgen. Teke sol asta jan tásilim bolǵan. Qaharynan qalyń el qaltyraǵan Quljabaı datqa Qaraqoıyndy az ǵana Alsaı aýylynan ala almaǵan sebebi batyr babalardyń arqasy edi. Batyrlar da dúnıeden ótedi. Tirshilikte eshkimnen yqpaǵan erler ólimnen ǵana ókinishpen jeńiledi. Noqtaly bas solaı. Soqyr batyr qaıtys bolǵanda Quljabaı datqanyń jandaıshaptary Qaraqoıyndy alyp qoımaq bop ary-beri áreket jasaıdy. Sonda Alsaıdyń bir aqyny:

Tospanyń qystaý saldym bulaǵyna,
Jońyshqa, at semirer, quraǵyna.
Jyǵylsa qulan baryp jol ústine
Qurbaqa qarǵyp miner qulaǵyna, —

degen eken deıdi.

... Dáý-babanyń kúdireıgen jelke tusynan alystaǵy órttiń jalynyndaı bop álsiz alaý kóterildi. Taýdyń týlap turǵan tulpardaı músini múshelenip aıqyn kórine berdi. Alaý jaldy at endi kisinep jiberetindeı shapshyp tur. Endi alaý tusynan balqyǵan altyndaı bop tolyqsyp, tolqyp ásem aı kóterildi. Áýelgi ekpini aspanǵa taý tusynan atyp shyqqandaı edi, endi baıaýlap, mań-mań, pań qalypqa tústi. Jerdiń júzi sáýleden maýjyrap qaldy.

Aı týysymen álgi bir qoıý qarańǵylyqta taý qoınaýynan shyqqan ashshy daýystar álsireı bastady. Túnniń qaraqshy qustary aı sáýlesinen bolsa da qaımyǵyp, qalbańdap ushqanda óz kóleńkelerinen ózderi seskenip, tal arasyna kirip ketýge asyǵýly edi.

Rysqul endi baıqady. Aryq boıymen aıdahar búktetilip jortyp kele jatqandaı arqyrap, alqynyp, qaqalyp-shashalyp, aı sáýlesinen jony jaltyldap sý kelip qalǵan eken.

— «E, sýdy Berdiqul beri buryp salǵan eken ǵoı. Endi ózi de kele jatqan shyǵar», — dedi Rysqul jalpaq ketpenmen qulaq-qulaqtyń aýzyn nyǵarlap turyp. Aryndap kelgen asaý sý qurǵaq topyraqty qulaqty buzyp kete berdi. Rysqul shym oıyp salyp álgi sýǵa áreń ıe bolyp tur. Berdiqul tezirek kelip, ekeýlep býmasa, myna tasqyn boı berer emes.

Biraq Berdiqul kele qoımady.

Rysqul aǵasy ketken jaqqa alańdap qaıta-qaıta qarady. Sý bolsa ál bermeı alqyndyryp ol barady. Botana tasqyn boıyńdy qarıdy. Balaǵyn túrip alǵan jigittiń baltyryn shydatpaı taý sýy qaqsatyp ala jóneldi. Sý osyndaı bop turǵanda ekeýlep salsa eginge, tez-aq jaıyp alar edi, qaıda júr bul Berdiqul?!

Jer jaryqtyq shóldep-aq qalǵan eken, sý sińgen topyraq sybyr-sybyr etkendeı bolady. Emirenip, enesin emip jatqan buzaýdaı:

— Jeti kún jaýǵan jańbyrdan, jeldirip ótken sý jaqsy, — dep edi aǵasy. Tary bıyl bitik shyqty. Qarabuıra Qaraqoıyn topyraǵy tuqym sepkennen bir apta keıin ashań jasyl boıaý tartty. Qos qulaqtanyp jer betine shyqqan jasyl japyraqqa qarap adamdar:

— E, qudaı, qudiretińe táýbe? Yrys bergenińe, nesibe bergenińe táýbe! — desken. Endi, mine, sol tary sabaǵy jýan, balaǵy sabalaq, kere qarys bas tartty. Tolysyp kele jatqan ýyz dánin kótere almaı shashaqty bas salbyrap tómen ıildi. Tary qyzyl tumsyq shyǵaryp qaldy. Amandyq bolsa, osy sýdan keıin oraqqa da ilinedi. Qyrman tolyp, qap tolyp, qamba tolyp, qaryq bolar ma ekenbiz dep aǵaıyndy jádigerler jandaryn shúberekke túıip, sýǵa talasyp júrip, búgin qoldary jetken...

Rysqul sýdy sheldep dóńdeý jerlerge shyǵaryp, móltektiń aıaq jaǵyna baryp qalyp, Berdiqul kórinbes pe eken dep taý jaqqa taǵy qarady. Anadaıda eki qoly erbıip eki jaqqa ketken qaraýyl shoshala ǵana qaraýytty: shymshyq qorqyp, taryǵa tımesin dep qaǵyp qoıǵan qaraýyl túnde túsi sýyq.

Tary qorıtyn ýaqyt bolyp qalyp edi. Qus balasy tirshilik qamyna erte kirisedi. Al jaý shymshyq ony qaraqshylyqtan bastaıdy. Qulqyn sáriden jaý shymshyq top-tobymen ushyp, qyzyl tumsyqtanyp qalǵan egiske búıideı tıedi. Dánin torǵaı shoqyp qoıǵan masaq qaýyzy topan bolyp, aspanǵa qarap qańqaıyp qalady. Bala-shaǵa, kempir-shal temir-tersek, qańyltyr túńke qańǵyrlatyp, aıqaılap, qıqýlap, shymshyqty shoshytyp-aq júrgeni. Ásirese balalar saqpan tartyp, tary qumar jaý qusty túkpir-túkpirden qýyp shyǵady.

Endi osydan kóp keshikpeı qyrǵı keledi. Áne, eginshi baıǵustyń dosy sol! Qyrǵı keldi — boldy, tary pice bersin, torǵaı jep qoıady dep qoryqpaı-aq qoı.

Rysqul endi baıqady, álgi ál bermeı qoıǵan asaý sý qaıtadan azaıyp qalyp, aıaǵy múlde úzilip bara jatyr eken. Sýdyń sońy bir mezgilden keıin inine kirip ketken jylannyń quıryǵyndaı sýmań ete qaldy. Tipti syzattap ta aqpady. Rysqul aǵasynyń artynan barmaq bolyp ketpenin ıyǵyna salyp bir turdy. Onan soń: — Eger álgindeı sý qaptap kelip qalsa, qulaq ıesiz qalǵany qalaı bolady? — dep toqtaldy.

— Kóke! Ay, kóke? — dep daýystap kórdi.

Tyrs etken dybys bolmady. Tek shildeqońyz shyryldaıdy. Áldeneden adasyp qalyp zar uryp, joq izdep júrgen sıaqty, aıanyshty álsiz daýys ár jerden bir shyǵady. Dúnıede shildeqońyzdyń shyrylyndaı saǵynyshty ún joq shyǵar.

— Kóke! Aý, kóke! — dep Rysqul bu joly aıqaı saldy. Aıqaıy únsiz múlgime dalaǵa sińip joq boldy. Jigittiń júregi ózimen-ózi áldenege dúrsildeı bastady. Tanaýy qýsyrylyp, qaraptan-qarap, qatty-qatty dem aldy.

— Kó-ó-ke-e-e! — dep bu joly uzaq aıqaılady. Ásheıinde ádemi qońyr daýysy qazir buzylyp tarǵyl-tarǵyl baryldańqyrap shyqty. Qulaq tosty. Shildeqońyz bir sátke tyna qalyp, qaıtadan shyrylyna basty. Rysquldyń daýysynan aspandaǵy asqabaqtaı aı selk etkendeı boldy. Sóıtse, óz daýsynan Rysquldyń ózi selk etken eken; Dáý-Babanyń jynys toǵaıly túkpirinen baıǵyz suńqyldady. Rysquldyń tula boıy muzdap sala berdi. Balýan tulǵasy qara jerden tuǵyr tappaı, ıesine de yryq bermeı, bezgek tıgen kisideı selkildeńkirep ketti. Iá ashý qysqanyn, ıá qoryqqanyn ózi de ajyrata almas hal.

Bir sumdyqtyń bolǵany haq. Áıtpese ol ketkeli et pisirim mezgil ótti. Alystan ıttiń úrgeni estildi. Jigit qulaq salyp edi. Daýylbaı aýyly sıaqty kórindi.

— Daýylbaı! — dedi ol daýystap.

Endi ol aryq boılap, joǵary qaraı óziniń tura júgirgenin de sezbeı qaldy. Túbirtekke súrinip ketip, et bettep jyǵylyp baryp, boıyn áreń túzedi. Ol óziniń janushyryp júgirip kele jatqanyn sonda bildi. Otyryp turyp, endi edáýir kóterilip, tóbeden tóńkerilip turǵan aı Rysqulmen qosa júgire jónelgendeı shoshań-shoshań etti; Dáý-Babanyń jotasy bir joǵary, bir tómen yrshyp túsip, Rysquldyń kóziniń aldyndaǵynyń bári jantalas qozǵalysta edi. Túımebas túıirtpek tiken pisip, qataıyp qalǵan. Ashshy qyzyl tiken baltyryn tyrnalap, qanyn aǵyzdy. Biraq Rysqul muny sezgen joq. Aǵasynyń bir bálege jolyqqany anyq. Soǵan jetpeı, jan aýrýyna kóńil bóler emes. Atadan qalǵan úıelmeli-súıelmeli úsheý edi. Úsheýi biriniń eteginen biri ustap, endi-endi qanattary qataıyp, el qataryna qosylyp jatqanda bále-jalaǵa urynbaı, tek júrgenge ne jetsin?! Bálege urynaıyn dep kim oılaıdy deısiń?! Zaman soqtyqtyrady-aý, zaman, zaman. Óziń tynysh júrseń de, ózge kelip tıisedi. Soıylyn sýǵa salyp otyratyn sotqarlar kóp. Shamshyl bolmaıyn deseń de shaıtan túrtip, shalǵaıdan alyp, shataqqa shaqyrady. Áneýkúni de bir qasyq sýǵa bola Daýylbaı aýylymen kerildesip qalǵanda, kedeı Sáliktiń bas kótereri osy Rysqul bop qoı qaptaǵysy qozyp, qany bir qaınap edi: aǵasy «qoı-qoı», — dep, arandaýdan áreń alyp qalǵan.

Aǵasy zaty momyn adam. Berdiqulǵa qarap, babasy Álimbek batyr bolǵan eken degenge eshkim nanbas. Zaty jýas. Áldeqaıda soıqan izdegen sodyrlar jolyqsa, olarǵa qarsy turar qaýqary da shamaly. Azǵa qanaǵatshyl, kembaǵaldyqqa moıyn usynǵan, taqasýǵa joq, qudaı dep júrgen bir adam. Anasy marqum qaıtarda:

— Berdijan-aý, shıetteı úsh qulynymnyń es bileri, bas ıesi sen ediń, alysqanmen alysyp, julysqanmen julysýǵa jarar ma ekensiń, qulynym. Myna zaman zordiki, — dep edi.

Baıǵus ana balasynyń syryn bilgennen de, kóringenniń kóz túrtkisi bolyp, qorlanyp kete me dep qorqar edi. Biraq Berdiqul qansha momyn bolǵanmen, áste jalqaý emes-ti. Sharýaǵa degende ólermen, sharshaý bilmeı, erteden qara keshke deıin myńq etpeı jer jyrtyp, tuqym seýip, topyraq malalap bir tynbas.

Sol taban aqy, mańdaı teri arqasynda qara shańyraqty ustap qaldy da, ata tútini óshpesin dep, inileriniń kir-qońyń basyn jamap-jasqaıtyn ózindeı jýas, qara tabannan shyqqan kedeı Sıqymnyń qyzy Qatshagúlge úılenip edi. Oǵan da nebary jylǵa tolar-tolmas ýaqyt ótti.

Rysqul ketpenin saıyskerlershe aldyna kezene ustap, aryq boılaı ańyratyp kele jatyp, álsin-áli:

— Kóke! Kóke! — dep aıǵaılaı berdi.

Tek alystan ıtter qańqyldady. Taǵy da baıǵyz shaqyrdy.

Osy kele jatqan betinde Rysquldyń aldynda qansha adam bolsa da tótep bere almastaı bir daýyldy ekpin, adamnyń múmkindiginen tysqary bir dúleı kúsh boıyn kernep keledi.

Qazir de solaı. Ketpenniń jalpaq júzi aıdyń jylýsyz sáýlesine shaǵylysyp qoıady. Rysqul ókpesi qabynyp júregi tarsyldap alqyna júgirip kele jatyp, bir mezgilde aldynda jarqyrap jaıylyp jatqan sýdy kórdi. Kólkigen sýdyń túbinde aspandaǵy aıdyń sýreti dirildep tur eken. Onyń bir jaǵynan qaraýytyp sýdy býǵan bel toǵan kórindi.

«E, — dedi Rysqul. — Jańaǵy sýdyń quryp qalǵany orta joldan myna myqtylar tars baılap alǵan eken ǵoı. Berdiqul qaıda?!»

Alaman-tasyr ashýmen kelgen boıda toǵandy tas-talqanyn shyǵaryp buzyp, sýdy jyǵyp almaqshy boldy. Biraq tún jamylyp urlyq qylǵan kisi qusamaı bul ıtterge men kórsetip turyp isteıin isteıtinimdi degen oımen:

— Qaısyń bar-aı! Sýdy baılaǵan qaısyń? Shyq beri! — dep aıqaı saldy.

Óz daýysynyń jańǵyryǵy basylyp bolǵan soń tura qalyp, tóńirekke qulaq tosty. Áýeli ózi júreginiń shapqan attaı tarsylyn esitti. Syldyrap, qulaq-qulaqqa túsip, topyraqqa sińip jatqan sý sybdyryn esitti. Dáý-Babanyń arǵy qoınaýynan qulama sýdyń sarqyramasyn esitti. Taǵy da baıǵyz suńq ete qaldy. Sodan keıin baryp dál taban astynan, qara jerdiń qoınynan yńyrsyǵan adam daýysy estilgendeı boldy. Álde adam emes, qara jerdiń ózi yńyrsyp jatqandaı da edi-aý. Keıde oılap tursańyz, jerdiń de jany bar sıaqty.

Bolar-bolmas yńyrsyǵan, ólimshi daýys taǵy shyqty. Qarsy aldyndaǵy qarat otannan shyqqandaı boldy. Júgirip baryp, eńkeıip qarap edi, júregi tas tóbesinen shyǵa jazdady, shymdardyń arasynan adamnyń basy shyǵyp jatyr eken. Rysqul á degende shalqasynan túse jazdap, úreıi ushyp ketti de, ózin-ózi bılep, júregi daýalap, álgi basqa qaıta úńildi.

— O, sory qaınap, sorpasy tógilgen beıshara Berdiqul!

— Óltirdi ǵoı meni myna ıtter, — dep sybyrlady Berdiqul.

Rysqul jan dármende qos qolymen shymdy qoparyp, kisiniń belinen keletin bıik toǵandy áreń buzyp, astynan aǵasyn sýyryp aldy. Aǵasy qatty yńyrsyp, qozǵalýǵa shamasy kelmedi. Rysqul ony aryqtyń jaǵasyna jatqyzyp salyp, ústi-basyn sıpalap kórip jatyr. Toǵany buzylǵan taýdyń sýy shymdardy sendeı qaqpaqyldap, Sálikter jaqqa qan aralas oıqastap ala jónelgen.

Rysqul aǵasynyń aýzy-basyn qaraýyta tutyp qalǵan ıá qan ekenin, ıá balshyq ekenin ajyrata almaı, jeńimen ári-beri súrte berdi.

— Qudaı-aý, kim seni mundaı halge ushyratqan? Kim, oıbaı, qolynda óleıin, áýeli jambasyma ala jyǵylaıyn. Kim, aıtsańshy?

— Qa-byr-ǵam! — dedi Berdiqul úni shyǵar-shyqpas. İnisi aǵasynyń shylqyldaǵan kóne beshpetin abaılap sheship, sý-sý kóılegin túre berip edi, Berdiquldyń daýysy shar ete qaldy. Qansha jany aýyrsa da yńq demeıtin adam, myna soqqyǵa shydaı almady.

— Óltirdi ǵoı meni ıtter, — dedi qaıtadan úni sónip bara jatyp. — Daýylbaı kúmis er-toqymnyń óshin aldy ǵoı, aqyry.

Rysquldyń kóziniń aldy qaraýytyp sala berdi. Sálden keıin baryp, kózinen qyzyl-sary sheńberler shashyraǵandaı boldy. Jylar edi, kózinen jas shyqpady. Tek, ózegi órtenip, kókiregi aıaqqaptaı isine órekpip, ózin áldeqandaı zulmat qýat jerden aspanǵa kóterip alyp ushardaı qomdana bergenin baıqamaı barady. Daýylbaı bastaǵan ıtter aǵasynyń qabyrǵasyn tepkilep syndyryp, ol az bolǵandaı shym toǵanmen bastyryp, tirideı kómip tastapty.

— Alsaıdyń aqymaǵy endi sýǵa tımeıtin bolasyń! — dep sý bógenge jyǵyp salyp ketipti. Budan artyq qandaı qorlaý bar jer betinde!

«Nege bulaı? — degen suraq jas jigittiń janyn parshalady. Aǵasyn qabyrǵasy saý sol jaǵyna jantaıta jatqyzyp, bet-aýzyn sýmen shaıyp tazartyp júrip álgi suraqtyń shyrmaýynda qaldy. — Bárimiz bir atanyń balasy emes pe edik, qudaı-aý?! Bárimizdiń babamyz Sálik emes pe edi! Aǵaıyndy adamdar — aǵaly-inili, úlken-kishi bop, birine-biri súıeý bolmaýshy ma edi? Bu ne qylǵan jaýyzdyq! Óz baýyryn ózi tepkilep, qatarynan úsh qabyrǵasyn syndyryp, ol az bolǵandaı shymmen bastyryp, toǵanǵa baılaǵany nesi, jaýyzdar! Aı, náletter-aı, á!».

Aǵasyn arqalap alyp qaıtaıyn dese, onyń esebin tappady. Arqalamaq turmaq sál qozǵaltsa qulyndaı shyrqyrap, quıqa tamyryńdy shymyrlatady. Tastap ketip, adam ertip keleıin dese — onyń da lajyn tappady. Aıdalaǵa aýyr haldegi ólimshi beısharany qaldyryp ketýge dáti shydamady. Zorlyqshyl ıtterdi baryp qazir tún ishinde oırandaıyn dese myna bebeý qaǵyp jatqan jaralyǵa alań. Amaly quryǵan Rysqul yzaǵa býlyqqannan daýysy barqyrap:

— Daýylbaı! Qap, bálem! — dep aıqaı saldy. Daýylbaı aýylynyń ıtteri mańqyldady. Taý jaqtan esken samaldan aryq boıy sámbi taldyń maıda japyraqtary qaltyrap, alystan ingen bozdaǵandaı bir aıanyshty ún shyǵardy. Oǵan joq izdep tún balasy kóz ilmegen shildeqońyz qosyldy.

Álsizderdiń áninen qara jer anda-sanda kókiregi qars ketip, kúrsinip salǵandaı qulaq túrip tyńdaǵan adamǵa. Qara jerge sańylaý bitken shyǵar, sol sańylaýdan Berdiquldyń jer qoınyndaǵy anasy ulynyń soqqyǵa jyǵylǵanyn kórgen shyǵar. Arýaqtar tirilerdiń ıtshe yryldasqan tirshiligine qynjylyp, saı-súıekteri syrqyrar. Biraq aıtarǵa amal joq, o dúnıeniń úni bu dúnıege júz jylda da, myń jylda da jetken emes. Arýaqty qos arshyn jer tereńdikke ǵana kómse daǵy, jer betine deıingi eki aralyq joldyń shegi joq.

Búgin túnde de zor ádiletsizdik beleń alyp, tasyrańdap ketti. Ketpennen basqa qarýy joq, onyń ózin adamǵa qarsy aıbat etpegen, japadan-jalǵyz eginshiniń qany laı sýǵa aralasyp aqty. Adamnyń azyǵy — adamnyń qanymen sýarylǵan tún boldy.

VII

— Oıan, Turar!

Rysqul balany ıyǵynan tartqylady. Bala oıana qoımady.

Keshe ol kameraǵa kesh oralǵan. Munsha keshikpeýshi edi, buǵan ne boldy, — dep ákesi tyqyrshydy. Basyna neshe túrli sýmańdaǵan sýyq oılar keldi. Saımasaıdyń soıyl soǵarlary ańdyp júrip, ustap alyp ketti me, qalaı? Álde Prıhodko tórege jaqpaı qaldy ma?

Qansha zalym dese de, Prıhodko myrzaǵa Rysqul razy. Aryzyn aıaqasty etpeı gýbernatorǵa jetkizip, Turardy qasyna aldyrdy. Alǵashqyda Rysqul bul aryzynyń oryndalatynyna kóńili senbep edi. Men ózim qylmysker bolsam, meniń ótinishime ulyq qulaq asýshy ma edi, dep kúni buryn kúder úzdi. Biraq jalǵyz balasynyń alqymyna qanjar nirelip turǵanyn búkil jan dúnıesimen sezinip kelgen Rysqul aqyry shydaı almaı túrme bastyq Prıhodko arqyly gýbernatorǵa ótinish hat jazyp, balamdy qasyma aldyr dep suranǵan.

Kóp keshikpeı nadzıratel Turardy tas kameraǵa alyp keldi. Top temirdegi jaraly jolbarystaı alasurǵan Rysquldyń kóńili sonda bir jaı taýyp, túrmede túńǵysh ret tastaı qatyp, sýdaı sińip sileıip bir raqat uıqyǵa ketip edi.

Ertesine nadzıratel kelip Turarǵa:

— Júr! — degende Rysqul qorqyp qaldy.

— Qaıda?

— Qaıda? Prıhodko myrzanyń úıine.

— Onda ne bar?

— Nemene, baranchýk osynda kýrortqa keldi dep pe ediń? Prıhodko myrza ne buıyrady, sony isteıdi...

Prıhodko myrzanyń uly Gýbernator kóshesindegi gımnazıada, al qyzy Naryn kóshesindegi áıelder gımnazıasynda oqýshy edi. Edireńdep turǵan eki jırendi jegip páýeskemen Turar osy ekeýin gımnazıaǵa alyp baryp, alyp kelip turady. Uly Arkadıı edi daǵy, qyzyn Natasha dep ataıtyn. Arkasha sholjań, Turardan birer jasy úlken bolsa da, áli aqyl-esi olqy-tolqy, tym kesh jetilip kele jatqan erketotaı neme-di.

Jasyna jetpeı sep-semiz Arkasha páýeskege qorbańdap áreń mingen soń Turardyń qolyndaǵy qamshyǵa talasyp, onsyz da atyrylyp turǵan arǵymaqtardy sabalamaq bolyp, at aıdaýshyǵa:

— Nege tasbaqasha ilbitip kele jatyrsyń! — dep tepsinedi. Turar eki jırenniń júrisin jyldamdataıyn dese, art jaqtan Natasha shyryldaıdy.

— Qorqamyn. Jaı aıda!

Arkasha esirip ketedi:

— Turarka, janyń barda qatty aıda! Jyldam! — dep ysqyryp, tepsinip, qolyn erbeńdetedi. Eki jıren pysqyrynyp qulaqtaryn shanshyltyp, kózderi aqshıyp, atyryla bastaıdy. Páýeskeniń dóńgelekteri kósheniń tas tósenishine tıip shaqyldaıdy. Attardyń taǵasy tıgen tastan jarqyldap ot shyǵady. Oǵan Arkasha máz bolyp, alaqanyn shapattaıdy.

Al qyz balanyń betinen qany qashyp, záresi ketip yshqynady:

— Jaıyraq, qudaı úshin, jaıyraq! Mama!

Turar delbeni shirene tartyp, asaýlardyń qatý basymen alysady. Jırenderdiń taǵalary tasqa saqyldap tıgen saıyn shashyrap ot shyǵady. Kóshede kele jatqan adamdar qyrǵı tıgen torǵaıdaı jan-jaqqa qashady. Arkasha odan saıyn eliredi.

Natasha úreıi ushyp, júregi aýzyna tyǵylyp, páýeskeniń jaqtaýynan qarysa ustap, shyr-shyr etedi.

Attardyń basymen alysa-alysa Turardyń eki qary talyp barady. Osydan osy eki asaý alyp qashyp, páýeske tóńkerilip qalar ma eken, ıakı bireýdi basyp ketip jazym bolar ma eken degen oıdan tamyryna qan qatyp qalǵan sıaqty.

Onyń ústine Gýbernator kóshesi men Kazarma kóshesiniń buryshynda turǵan polıseı Turarǵa qarap, toqpaqtaı judyryǵyn túıip, áldene dep aqyryp qaldy. Ne degenin túsine almady bala. Biraq jaqsylyq emes ekenin dittedi. Gýbernator kóshesimen bulaısha tasyrańdap ótýge tyıym salynǵan. Elden kelgen salt atty, arbaly qazaqtar, esek arba jekken qala saýdagerleri bul kóshemen júre almaıdy. Bilmestik istep júre qalsa, dúre jep, aıyp tólep, ábden mashaqatqa ushyraıdy.

Eki ottyń ortasynda qalǵan Turardyń tula boıyn qara ter seldep ketti.

Mine, Gýbernator baǵyna da jetip qaldy. Tákappar qarakók emender qazir qarań-qurań etip qalyp jatyr. Kreseri jarq-jurq etip kafedraldy sobor da shalyqtady.

«Qudaı úıiniń» tusynan ótkende quldyq uryp, shoqynyńdar, — dep eskerter edi Prıhodko myrza balalaryna. Tasyrańbaı Arkasha ákesiniń álgi eskertýin umytyp ketken. Natasha baıǵus óleýsiregen kózin sál-pál ashyp, erni jybyrlap, shoqynǵan belgi tanytty. Prıhodko myrza shoqynýdy óz balalaryna táptishtep tapsyra turyp, Turarǵa da emeýrin tanytqan.

— Turarka, sen de shoqyna sal, paıdasy bolmasa, zıany joq. «Ia, qudaı, ákemdi darǵa asylýdan saqta», — deseń, múmkin qudaıdyń qulaǵyna shalynar.

Qazir «qudaıdyń úıi — kafedraldy sobor» jarq etkende Prıhodko myrzanyń aıtqany esine tústi. Biraq at basymen alysqan qoldar bos emes edi. Ári dese shoqynýǵa Turardyń dáti barmady. Úsh saýsaǵyńdy búristirip, mandaıyń men eki ıyǵyńa tıgize salý, árbirden soń, qıyn da emes. Biraq soǵan qolyń barmaıtyn bir qudiret júrekte tur. Onyń ne ekenin eshkim de bilmeıdi. Musylman bolyp, Allaǵa jalbarynýy da joq. Al Prıhodko osymen bir-eki ret shoqyn dep emeýrin tanytty. Ras, ázir qınaǵan joq. Qınasa qaıtpek? Shoqynbasam — ákemdi darǵa asatyn shyǵar.

Sóıtip, dar men ar arpalysqa tústi. Gımnazıanyń eńseli eki qabat sarǵysh úıi de kózge shalynyp qaldy. Endi bolmasa páýeske laǵyp ketetin túri bar. Arkasha arqasy ustaǵan baqsydaı ekilenip alǵan. Eki jırenniń delebesin qozdyryp, qıqýlap keledi.

Átteń, ákesi túrmede jatyp táýeldi bolmasa, Turar qazir bul esirikti ne de bolsa qamshynyń astyna alar edi, amal joq... Bir jaǵy qorqady. Bir jaǵy, balamysyń degen, áıteýir aıtqandaryn eki etpeı oryndaı bersem, kókeme kómegim tıe me dep oılaıdy, kókemdi túrmeden bosatar dep úmittenedi.

Arkasha taǵy da aıqaılaı bergende, Turar páýeskeniń aldyńǵy jaqtaýyna aıaqtaryn tirep turyp, attardyń basyn shalqalap, shirene tartyp, shyntaǵymen ulyq balasyn ıterip jiberdi de, alara bir qarady. Bul qarasta túpsiz, tuńǵıyq yzanyń izi jatyr edi. Anaý muny sezgen bolar, qaıtyp úndemeı qaldy. Onyń ústine qaryndasy shyryldap etegine jarmasty.

Qos jıren bastaryn shulǵyp, qaıta-qaıta pysqyrynyp, jaı jeliske túsip, birte-birte múldem toqtady. Búıirleri solyqtap, qara terge malynǵan jaraý jırender jas balaǵa bas bergende, kúshke kóngendikten emes, haıýan da bolsa, keler jeri osy mólsher, gımnazıa aldy ekenin sezgendikten aıaldaǵan sıaqty.

Natasha Turarǵa rıza pishinmen, ádemi alaqandaı kózderin bir tóńkerip tastap:

— Raqmet, Turar, men endi jaıaý-aq jetemin, — dedi páýeskeden túsip jatyp. — Keshke ekeýmiz sabaqqa otyratynymyzdy umytpa.

Arkasha burtıyńqyrap tústi. Bolashaq ákireńdeıtin ákimniń pishinin álden tanytyp:

— Sabaqtan qaıtar ýaqytta keshigýshi bolma! — dep burq etti.

Prıhodko myrzanyń gımnazıa baspaldaǵymen órlep bara jatqan balasynyń sońynan qarap biraz turdy. Bir sát ózi de sol tepkishekpen kóterilip, gımnazıaǵa enip bara jatqandaı elestedi. Átteń, ondaı atty kún qaıda? Gımnazıaǵa muny kim jolatady. Jan-jaqtan aǵylyp kelip jatqan shákirtterdiń arasynan ara-tura qara domalaq qazaq balalary da kezdesip qalady. Demek, qazaqtyń da oqýyna bolady eken ǵoı.

Osydan nebary bir jyl buryn, 1904 jyly osy erler gımnazıasyn Mıhaıl Vasılevıch Frýnze bitirip ketkenin Turar ázir bilmeıdi. Ol árıne óziniń talaı jyl ótkennen keıin Túrkistan Sovettik Respýblıkasynyń basshysy bolatynyn, sonda Frýnze syndy qaharman qaıratkermen qoıan-qoltyq qyzmet istesetinin de ázir sezbeıdi.

Iá, Turardyń Frýnzemen kezdesetin sátine deıin áli on bes jyldaı ýaqyt kerek. Bul ýaqyt ishinde ekeýi de talaı-talaı ot pen sýdan ótedi. Qazir Mıhaıl Vasılevıch Frýnze naǵyz revolúsıoner. Al Turar bolsa... Prıhodko myrzanyń at aıdaýshysy, qora sypyryp, otyn jaryp, sý tasıdy. Turaǵy — túrme, qojasy — gımnazıs Arkasha.

Ketkisi kelmeıdi, bálkim buǵan bir qaıyrymdy jan: «Áı, bala, sen nege oqýǵa barmaı otyrsyń aıda tez klasqa bar, áne qońyraý soǵyldy», — dep aıtatyndaı qıalǵa ketip páýeske tepkisheginde turyp qalady. Jaraý jırender balanyń qıalyn qostaǵandaı qulaqtary jyǵylyp, bastary salbyrap, kózderin jumyp, múlgip turady.

Gımnazıanyń japsarly esikteri aıqara ashylǵan, eki bosaǵada eki dińgek saltanatpen sán berip tur. Sen kimsiń dep tekserip jatqan eshkim joq. İshine kirip kórmekshi de boldy. Biraq attar áldeneden úrkip qashar dep seskendi. Saqaly beline túsken, basynda jez oqaly fýrajkasy bar qart kisi balanyń basyndaı jez qońyraýdy qaǵyp esiktiń aldyna deıin shyqty. Birli-jarym keshikken shákirtter júgire basyp, ishke endi.

«E, bulardyń ishinde páýeskemen kelmeı, jaıaý júrip keshigetinderi de bar eken ǵoı. Sonda bizdiń Prıhodko myrzanyń balalary eń qurmetti shákirtter bolǵany ǵoı. Osy álgi Arkashany ashýlandyryp almadym ba? Ol qastassa taǵy bále».

Arkasha sabaqty ala-qula, júrdim-bardym oqıdy. Keıde táp-táýir bolyp qalady, keıde jaman baǵa alǵany úshin ákesinen taıaq ta jep júredi.

«Átteń Arkashanyń ornynda men oqyr ma edim, — dep armandaıdy Turar. — Kitaptan bas almas edim».

Bala qıal, balapan qıal gımnazıanyń ishin oısha sharlady. Biraq syrty saltanatty ǵımarattyń ishi qandaı ekenin kóz aldyna elestete almady. Kóńiline Besaǵashtaǵy Ahat atanyń bala oqytqany orala beredi. Jyrtyq úıdiń kıizsiz edeninde shókelep otyrǵan balaqaılar. Ahat ata ózgeler qusap balalardy uryp-soqpas edi. Turar sodan musylmansha álip-bı tanyp qalǵan. Bir sot myna záýlim úıdiń tórinde Ahat ata turǵandaı, onyń aldynda jańaǵy jez túımeli peshpet kıgen balalar shókelep otyrǵandaı kóriner. «Aý, olardyń arasynda men nege joqpyn», — dep kóńili elegizer.

«Osynda qazir kirip barsam:

— Sen kimniń balasysyń? — dep surar.

— Rysquldyń balasymyn, — deımin.

— A-a, Rysquldyń balasymysyń? Bir bolysty óltirip, qalǵandaryn taǵy joımaq bolǵan Rysqul ma? Onda jaramady. Seni oqyta almaımyz. Túrmeńe qaıta ǵoı», — deıdi muǵalim Ahat beınesinde.

Ahattan basqa muǵalimdi kórmegendikten ózgeni qıalyna keltire almaıdy. Osylaı otyra berer me edi, qaıter edi, álgi jez qońyraý qaqqan, jez fýrajkaly shal shińkildep ursyp baspaldaqpen tómen túsip kele jatyr eken. Sóıtse, jaraý jırender qarap turmaı, ádep saqtamaı, tezek tastap tur eken. Shińkildek shal jetkenshe delbeni qaǵyp, qalǵyp-múlgigen attardy lezde qosaıaq qaqtyryp, Turar páýeskeni buryp ala jóneldi.

* * *

Eki jıren túrme úıine jaqyndaǵanda júristerin jyldamdatty. Jylqy-aıýan túrmeniń qapas ekenin qaıdan bilsin. Olardyń biletini: qazir atqoraǵa jetken soń, myna qarshadaı bala Turar aqyrǵa balaýsa jońyshqa salyp, bulardyń aýyzdyǵyn alady. Bastaryna dorba ilip, suly beredi. Bile-bilgenge jylqynyń orny túrmeniń atqorasy emes, sonaý myń bulaqty, balaýsa quraqty keń dala... Biraq eki jıren qarny toısa qaıǵyrmaıdy. Keýiljirleri jýa men jýsan ısin sezinýden qalyp, kersheý bolǵan, balǵyn baıtaldar men mama bıelerdi ańsamaıtyn aqta sorlylar... Naǵyz túrme attary.

Turar attardy jaıǵastyryp bolyp, endi qoranyń ishin tazalaýǵa kirisedi. Qorada eki jırennen basqa bes-alty at bar. Olar minis kóligi. Ákimder minedi. Bas-aıaǵy onǵa jetpeıtin mal bolǵanmen astyn dembil-dembil tazalap turmasa, demde sadyralap qalady. Prıhodko myrzanyń ámiri boıynsha, qorada kóldenen birde-bir qylshyq jatpaýy kerek. Aq qolǵappen sıpaǵanda attardyń ústinen birde-bir qylaý juqpaýy kerek. Ony istemeıdi ekensiń...

Bopsa kóp, úreı mol. Turar jalǵyz dóńgelekti qol arbaǵa jylqynyń jas tezegin úıe salyp taptap, endi syrtqa shyǵaryp bara jatqanda, aýlanyń bir túkpirinde aıadaı jerdi aınalyp júrgen tutqyndardy kórdi. Qyrmanda mala bastyrǵan mal qusap, ot basyndaı jerdi aınala beredi, aınala beredi. Qastarynda qıt etip bassa myltyqpen jasqap, qaqpaılap iriń kóz nadzıratel tur.

Kisender syldyrlaıdy. Bir top adam birdeı aıaq basqanda, shynjyr syldyry da yrǵaqqa baǵynyp, qaharly gúrsilge ulasady. Qarǵys pen qasirettiń gımnindeı surapyl saryn.

Turar qaqpaǵa bettep bara jatyp, júrisin baıaýlatty. Bet-alysy qaqpa, eki kózi tutqyndarda. Kisendeýli adamdar da túrme aýlasynan myna bir qaǵylez qaratory balany túńǵysh ret kórip, tańdanǵandaı pishin tanytyp, bári de burylyp Turar jaqqa qarady. Birkelki aıaq alystary shatysyp, bir tutqyn aldyńǵy tutqynnyń ókshesin basyp qalyp, súrinip ketti. Kisen syldyry ózgeshe shyqqanda nadzıratel selt etip:

— Kózińe qara! Nemene ıt kórgen eshkideı ejireıe qaldyńdar?! — dep aqyryp jiberdi.

Álgi bir sátte Turar da bulardan kóz almaı, áldeqalaı ekenin ózi de baıqamaı, qol arbanyń oqtyǵyn jerge qoıa salyp edi ústindegi úıme tezek arba qısaıǵanda aýyp ketip, jerge tógilip qaldy.

Muny kórgen iriń kózdiń ashy qabynyń aýzy ashylyp ketkendeı, áı bir, barqyldady deısiń:

— Áı, bandıttiń balasy! Osy kórgen kúnińdi kópsinip júrsiń be-eı?! Bala dep seni myrzalar beker esirkeıdi. Aıaǵyńdy kisendep qoıar ma edi senińde! Qobyrap qolyńdaǵy arbany aýdaryp alǵanyń neń?! Ana tezekti bir túıirin qaldyrmaı qolyńmen salyp, tilińmen jalap, tez aýlany tazart! Ý-ýý, bandıt!

— Balany sonsha jábirlegenińiz óz dárejeńizge jarasar ma eken, myrza, — dep qaldy uzyn boıly, keń ıyqty, jalqyn sary shashyn jel dýdyratqan jıren saqaldy aqjarqyn adam kúlimsirep.

— Qysqart, Bronnıkov, — dep ars etti nadzıratel. — Sóıleýge ruqsat joq. Osy sen búlik shyǵarǵandy qashan qoıasyń. Álde ózińdeı búlikshiniń balasyna búıregiń buryp tur ma? Sen óıtip janashyr bola qalsań, men ól bóltirikke anaý tógilgen boqty tumsyǵymen tazartqyzam, bálem!

Dombyqqan aýrý kóziniń aldy udaıy irińdep turatyn, ne dúngen, ne qazaq, ne orys ekenin aıyryp bolmaıtyn, jalpaq muryn, jaıyn aýyz eńgezerdeı dáý neme balaǵa taman adymdady. Álgi jıren saqal tutqynǵa tańyrqaı qarap, súısinip qalǵan bala kenet ózine tónip kele jatqan qara dáýdiń jaqyndap kelgenin kórip, ápjylannyń aldynda japadan-jalǵyz qalǵan kójekteı qaltyrady.

Bala óte sezimtal-tyn. Bir aýyz jyly sózden ishi-baýyry ezile eljirep, áldeqandaı aıanyshtan kómeıine túıilip jas tyǵylyp qalýshy edi. Kimdi aıaıdy? Ózin ózi aıaı ma? Álde aıaýshylyq ataýly sezimdi ańsaǵany ma — belgisiz. Jıren saqal tutqynnyń sál janashyrlyǵyn tanyǵan sátte-aq dún-dúnıe tóbeniń tar dýaldarynan attap ótip, keńeıtip sala bergendeı, kishkentaı júregi sol jazıra keńistikke ushyp shyǵar qapastaǵy peıish qusyndaı únsiz shyryldap, demi jıilep, tanaýy qýsyrylyp, qýanyshtan ıakı aıanyshtan, jylaǵysy kelgen nurly shaqty lezde qara bult qaptaǵandaı boldy. Adamnyń kókireginde nur oınap, sáýle shashyraǵan sát — álemdi jaratýshy qudiret-kúshpen kezdeskendeı baqyt darıasynda júzip júrgen raqym sáti. Sony demde qara daýyl soqqany obal-aq. Aıanyshtan eljiregen jan-júıeń qorqynyshtan kúzgi japyraqtaı qaltyrap ketkende keýdedegi perishteni dıý-peri qylqyndyryp jatqandaı bolmaq.

Nadzıratel quzǵyn qustaı qalbaıyp tónip kelgende, taptap ótetin tajal kele jatqandaı kórindi de bala jasqanyp sheginshekteı berdi. Shegine-shegine jonarqasy dýalǵa baryp tirelgenin bir-aq baıqady. Dýaldy ıterip qulata almaısyń, sekirip kete almaısyń. Dýaldyń qattylyǵy myna myltyq kezengen nadzırateldiń qattylyǵynan kem emes.

Turar bir aıaǵyn kóterip dýaldan ókshesimen tepkishek izdegendeı boldy. Qyzyltańdaǵy jan dármen, áıtpese tepkishek joǵyn biledi. Óksheniń tıgen jerinen bir kesek opyrylyp tústi. Bala eriksiz aıaǵynyń astyna qarady. Judyryqtaı kesekti eńkeıip kóterip almaqshy boldy. Qarý etip, qaırat kórsetpek pe? Kim bilsin... Kesekti ala bergende dombaz dýaldyń túbin tesip shyqqan ıtqyzǵaldaqty kózi shaldy. Buryn qalaı baıqamaǵan. Myjyp ketpeıin dep bir adym ońǵa jyljydy. Demek, dalany ıtqyzǵaldaq jaýyp, qyzyl-jasyldan qyrdyń júzi qulpyryp turǵan mezgil eken ǵoı. Myna bir túp gúl bul túrmeniń dombazdap soqqan dýalynyń túbine qaıdan shyǵyp júr?

— Ittiń balasy! Tumsyǵyńmen tazala myna jerdi! — Nadzıratel Turardyń kóne shyt kóıleginiń jaǵasynan búristire ustap alyp qol arba turǵan jerge dyryldatyp súırep ákeldi.

— Aǵataı, tazalaıyn qazir...

— Joq, sen qolyńmen emes, kúrekpen emes, tek tumsyǵyńmen tazala! Mine, bylaı, bylaı: — Nadzıratel balanyń jelkesinen syǵymdap, basyn tómen tuqyrtpaq boldy. Biraq qyldyryqtaı moıynnyń munsha sirespe ekenin baıqap ári tań qaldy, ári yzalandy. Sol qolyndaǵy myltyǵyn qısaıyp jatqan arbaǵa súıeı salyp, endi qos qoldap kiristi.

— Aǵataı, ózim-aq qazir... — dep shyryldady bala.

— Joq, bandıttiń balasy! — Nadzıratel balanyń basyn ıip jerge jetkize bergende:

— Toqtat! — degen ashshy aıqaı myltyq atylǵandaı bolyp estildi.

Bul Bronnıkov eken. Aınalyp júretin sheńberden shyǵyp ketipti. Basqalary da sonyń sońynan kisenderin saldyrlatyp, beri qaraı bettep keledi.

Nadzıratel óziniń qatesin endi túsindi. Tutqyndardan kóz aıyryp, judyryqtaı balamen alysyp ketkeni ábes bolǵan. Dereý Turardy qoıa bere salyp, myltyǵyna jarmasty.

— Qaıt! Keıin! — dep qyryldady nadzıratel.

Biraq tutqyndar buǵan tónip kele jatty. Kisender daýysy qattyraq, qaharlyraq estiledi. Bir yrǵaqpen gúrs-gúrs etedi.

Nadzıratel amalsyz artqa sheginshektedi. Myltyǵyn kezendi.

— Bronnıkov! Atamyn! Patsha atymen ant etemin! Atamyn!

Bronnıkovtyń jıren qaba saqaly men jalqyn sary shashyn kóktemniń jeli uıpalady.

— Bronnıkov! Taǵy eskertemin! «Qandy jeksenbini» saǵynyp qaldyń ba? Qanyndy sýdaı shashamyn! Toqta!

Kisender daýysy gúrs-gúrs etedi.

Peterbýrgtegi «Qandy jeksenbige» qatysyp, alystaǵy qazaq dalasyna aıdalyp, Vernyı túrmesine qamalǵan Aleksandr Bronnıkov nadzıratelmen betpe-bet kelip:

— Balany qorlaýshy bolma, aıýan! — dedi.

— Sen áýeli onyń kimniń balasy ekenin bilesiń be? — dep qyryldady myltyq kezengen nadzıratel.

— Kimniń balasy bolsa, onyń balasy bolsyn. Áıteýir adamnyń balasy. Qorlama ony!

— Joq sen bilmeısiń. Ol Rysquldyń balasy. Eń qadirli bolysty óltirgen. Joǵary mártebeli gýbernator jaqsy kóretin bolysty atyp óltirgen! Endi bildiń be!

— Bildim.

— Bilseń ornyńa bar! Sheńberden shyǵýshy bolma! Áıtpese, Rysqul qusap bir mezgil taza aýaǵa serýenge de shyqpaıtyn bolasyń.

Bronnıkov nadzırateldiń ıyǵynan asa qarap, qulaǵan arbanyń qasynda qalshıyp qalǵan baladan:

— Atyń kim? — dep aıqaılap surady.

— Turar.

— Turar. Demek, Turar Rysqulov.

Kisender úni sheńberge qaraı yǵysa berdi.

***

Atqorany tazalap bolǵan soń bala Prıhodko myrzanyń úıine eki úlken shelekpen sý tasıdy. Turar jumystyń nebir aýyryna shydap baǵar-aq,biraq osy sý tasyǵany qatty qajytady. Eki ıinin qara jerge tartyp, qaryn úzip jibere jazdaıdy. Qatpaǵan býyn, qataımaǵan súıek buzyq balalar ıgen sámbi shybyqtaı maıysady.

Sodan soń kespek bórenelerdi usaqtap, otyn jarady. Sóıtip júrgende oqýdan balalar qaıtatyn ýaqyt bolady. Turar qos jırendi páýeskege jegip jolǵa shyǵady...

Rysqul Turardyń qaljyraǵanyn biledi. Biraq, ótken túnde óńi synyq, bir túrli qajyp keldi, ári kesh oraldy. Turar, nadzıratelden, Arkashadan kórgen qorlyqtaryn ákesine aıtqan joq. Onsyz da ishinde jalyn qaınap jatqan adamdy kúıdire bermeıin dedi. Basy jerge tıisimen tuıaq serippeı, sileıip uıyqtap qaldy. Ákesi uıyqtap jatqan balany basynan sıpap, mańdaıynan ıiskeledi. Turardyń oıaý kezinde bul sezimdi bildirmeýge tyrysady. Biraq bala bárin de sezedi. Adamda, ásirese kókiregi oıaý adamda sırek kezdesetin «altynshy sezim» deıtin qasıet osy qarshadaı qara balada óte kúshti jetilgen tárizdi edi.

— Oıan, Turar! — dep ıyǵynan tartqylady. Rysqul balany. — Oıan! Tań atyp keledi. Sen tyńda. Áli áńgime bitken joq qoı.

Turar uıqysynan oıanǵan, biraq kózi jumýly. Judyryǵymen kózin ýqalap ashyp, basyn kóteredi:

— Tyńdap otyrmyn, kóke...

VIII

Sóıtip, Berdiqul soqqyǵa jyǵyldy. Ál ústindegi aǵasyn jeti túnde aıdalaǵa tastap kete almaı, Rysqul:

— Daýylbaı! Atańa nálet ishińdi jaryp, ishegińdi ıtke tastamasam, — dep aıqaılady. Sodan Berdiquldyń bebeýlegenine qaramastan jerden balasha kóterip, aı batqan tas qarańǵy túnde aýylyna alyp kele jatty. Óz kúshine ózi tań qaldy. Aǵasy shydaı almaı, shyrqyrap qınalǵanda ǵana bir túbirtek tomarǵa túrtinektep kelip otyryp, tynys aldy. Biraq jaralyny jerge qoımastan qos qoldap, aldyna alyp otyrdy. Aýrý adam bir sátte álsiz qolymen inisin moınynan qushaqtap, iri basyn ıip kelip óziniń betine taqady. Rysqul sonda aǵasynyn betine betin basyp otyryp, jyp-jyly jastyń jyljyp aqqanyn sezdi.

— Rysqul-aý, óltirdi ǵoı meni ıtter! — dedi aǵasy yńyrsyp. — Endi kúnderiń ne bolady?

Sonda Rysquldyń ıgen sadaqtaı tyrsyldaǵan júıkesi sýǵa salǵan taspadaı jibip, kóńili bosap, aǵyl-tegil ańyrap bir jylady deısiń. Aǵasynyń basyn qushaqtap, qany qashqan betine betin úıkep, ishi-baýyry mylja-mylja eljirep, qarap otyryp qaljyrap, qaýqary ketip qaldy.

Dúnıe selt etpegen bir silti tynyshtyq ornaǵan kez edi. Rysquldyń daýysynan shoshyp oıanyp ketkendeı-aq, shildeqońyz shyr ete qalyp, biraýyqtan keıin sheksiz, toqtaýsyz, uzaq muńdy únge basty. Taý basynan qumalaqtaı tas qulasa birte-birte bir kóshkin qosa qulaıtyny sıaqty, jalǵyz qońyzdyń únine tún dúnıesi jamyraı dybys berip, «Ne boldy? Ne boldy?» — desip jatqandaı eken. Jylqyshy qustyń ysqyryp qalǵany, úkiniń úhilegeni, kólbaqalardyń kenet oıanyp ketip baıbalam salǵany, oqystan aýylǵa ıt-qus tıgendeı, bar ıt ataýly jabyla shýyldaǵany adamnyń tóbe shashyn tik turǵyzǵandaı edi.

— Kóke, ne qyldyq biz? Qaı peıilimizden taptyq? — dedi Rysqul egilip.

— Jylama, — dedi aǵasy álden ýaqyttan keıin áreń ún qatyp, erni ǵana qybyrlap. — Jylama. Kózdiń jasy áli kerek bolady. Sý...

«Bul otyryp qalǵanym qalaı? Bir adym bolsa da jyljı bermeı», — dep Rysqul ornynan tura bermekshi edi, eki tizesi búgilip ketip, qaıta otyrdy. Tula boıdan ál ketip, aýrýdan turǵan adamdaı qalt-qult etip qalypty.

— Sý... — dep sybyrlady Berdiqul. — Sý...

Jańa bir ázirde bet-aýzy ólikteı sap-salqyn edi, endi alaýlap áketip barady eken. Rysqul silkinip qaıta turdy. Táı-táı basyp, bir-eki attady. Qaırańdap qalǵan qalpynan qataıyp, ózine ózi ıe bolyp, aldyndaǵy úlken adam emes, bala kótergendeı jeńileıip, tez-tez adymdap, aýylǵa asyǵa jóneldi.

* * *

Batyr baıymaıdy degen. Jaryqtyq Álimbek batyr jalǵyz atty kedeı eken. Qoqan shapqynshylyǵy kezinde jaýǵa attanyp, Álimbek batyr atanǵan kezde esiginiń aldynda tyshqaq laǵy da bolmapty.

Álekeń qartaıyńqyraǵan kez eken. El shetine Qoqan tıip, jaǵaǵa qoldy salǵan kezde, jaıshylyqta tarydaı shashyrap jatqan jalpaq el, qıynshylyqta qol ustasyp, tize qosyp atqa qonyp, ásheıinde iltıfatqa iline bermeıtin batyrlardy izdepti. Alataý men Qarataýdyń arasynda jatqan Túlkibasqa Áýlıe-Ata jaǵynan Baızaq datqa bastaǵan bir top kisi kelip:

— Oý, Álimbek batyrdyń úıi qaıda? — deıdi eken.

— Álimbek batyrdyń úıi anaý, — dep aýyl adamdary shetteý, bir qarasha úıdi kórsetipti. Attyń basyn álgi tozyq úıdiń mańdaıshasyna tirep turyp:

— Kim bar-aý? — dese kerek.

Úıden butynda teri shalbary, ıinine ile salǵan kóne beshpeti bar bir shal bet-aýzynyń terin jeńimen súrte-múrte shyǵa kelip:

— Biz barmyz, — deıdi.

— Bizge Álimbek batyr kerek, — deıdi álgiler muny tanymaı.

— Álimbek batyr menmin, — depti Álekeń. Jolaýshylardyń kóńili tolmaı, tosylyp qalǵanyn baıqaǵan qart sonda:

— Túzde júrsem batyrmyn,
Úıge kelsem paqyrmyn.
Qatyn aýrý, bala jas.
Tary túıip jatyrmyn, —

degen ǵoı.

Jolaýshy jaýyngerler Álekeńniń sózine toqtap, attarynan túsip, sýsyn iship, jaýǵa Álimbek batyrmen birge attanǵan eken.

...Batyr babanyń kózi bolyp sodan Álimbektiń jalǵyz baılyǵy — kúmis er-toqymy qalǵan. Ereýil at qartaıyp, aıaǵynan qalyp ólgen. Kúmis er-toqymnan basqa mura bolmapty. Ony Jylqaıdar qurym kıizge orap, kebejege tyǵyp saqtaıdy eken. Ózi ómirinde at ústine kúmis erdi salmapty. Kúmis erdi erliktiń, eldiktiń, dúbirli kúnderdiń belgisindeı kıeli zat esebinde saqtapty. Ol joǵalsa — az aýyldy bále-jaladan saqtap júrgen arýaq adasyp qalatyndaı kórinýshi edi. Alsaı aýylynyń endigi Álimbegi, qorǵany, tiregi sol kúmis er sıaqty bolatyn da turatyn.

Sóıtip júrgende Daýylbaıdyń úıine bir kúni Shymkentten oıaz kelip tústi. Daýylbaı ulyqqa jatyp jastyq, ıilip tósek boldy. Qazaq balasynyń aldynda ıilip kórmegen basy oıazdyń aıaǵynyń astyna qaıta-qaıta domalap túse jazdady. Daýylbaı oıazǵa Dáý-Babanyń Kúmisbastaý ańǵarynda jatqan jylqysyn kórsetip, ishinen qalaǵanyn tańdap minýdi ótindi. Oıaz kózi tunyp, birinen biri ótken sylań sáıgúlikterdi kórip esi shyqty. Aqyry, moıny quryqtaı, shoqtyǵy qol sozym qaraqasqa aqalteke tektes aıǵyrdy kórsetip:

— Horosh, satana, horosh! — dedi.

Daýylbaı jigitterine ymdap qalyp edi, qaraqasqa bir sátten keıin uzyn moınyna túsken quryqtan qutyla almaı, aspanǵa shapshydy.

«Syı qylsań — sypyra qyl» degen. Bul aıǵyrdy moınyna shylbyr salyp jetektetip jibermeı, er-toqym, júgeni, ómildirik, quıysqany, bar ábzelimen kóldeneń tartqanym durys bolar» degen Daýylbaı myrza. Áne sonda baryp onyń esine baıaǵyda ótken Álimbek batyrdyń kúmis er-toqymy sap ete túsip edi. Qaqtaǵan aq kúmispen qaptalǵan er-toqymsyz qaraqasqanyń sáni kelmeıtinin bildi. Qolǵa túse bermeıtin ulyqty qudaı ózi aıdap kelip turǵanda esinen ketpesteı etip rıza qylmasa Daýylbaı bolys saılaýynda ne bolmaq.

Basqa bireý bolsa Daýylbaı kúmis erdi tartyp alar edi. Berse qolynan, bermese jolynan. Álimbek batyrdyń tuqymyna tiktep kele almas. Qıalaı tartyp, araǵa kisi saldy. Ótkenine kóp jyl ótse de, batyr babanyń susy óńmenge áli de qadalardaı. Ústińgi ernimen kók tirep, astyńǵy ernimen jer tirep, qansha dáýirlep tursa da Daýylbaı alys arýaqtyń aıbynynan seskener.

Daýylbaı qyzmetshisi Saqan palýandy shaqyryp alyp qatty tapsyrdy.

— Berdiqulǵa aıt. Kúmis erdi bere tursyn. Ulyq biraz kún qumardan shyqqan soń qaıtyp beredi de. Uqtyń ba-eı, Saqan?!

— Qup, baıeke! — Palýan Daýylbaıdyń shegir kóziniń ushqynyna shydaı almaı, tómen qarap, basyn ıdi.

— Týysqanyń ǵoı. Kóndir. Ulyq degende eldigin oılasyn. Namysymyz bir, — dep qaırady Daýylbaı. Saqan palýan Alsaı edi. Soǵan ádeıi tirep, týysqandyǵyn buldap aıtqan-dy.

Daýylbaı jıren qaba saqaldy, domalaq júzdi, shegir kóz, sary kisi. Betinen shertip jiberseń qan shapshyrdaı albyrap turar edi. Kertpek murnynyń tanaýy deldıińkirep, udaıy kekesin kúlkiniń taby bilinip qalar, júzi jyly kóringenmen, sol bir mysqyl kúlki men shegir kózdiń yzǵary arqandy aıaz qaryǵandaı ótip ketýshi edi. Shegir kózde yzǵar, ezýde — kúlki, bet-júzinen nur shashyrap tursa da, búkil pishin sirespeleý bolatyn. Sodan ba, kim bilgen, Daýylbaıdyń qos shekesi udaıy qurysyp, qursaý qysqandaı aýyratyn-dy.

Saqan palýan bir sátte Alsaı ekeni esine túsip, kúmis er búkil Alsaıdyń kıeli áýlıesindeı ekenin oılap qaldy. Shabarmanynyń qobaljýly kóńilin tanyp qoıyp, Daýylbaı:

— Neǵyp tursyń?! — dedi. Daýysy myltyq atylǵandaı kelte, ám shymyr shyqty. Palýannyń zor denesi selk etti. Lám demeı, kilt burylyp júre berdi. Ózimen salystyrǵanda torǵaıdaı ǵana adamnyń aıqaıyna selk ete qalǵanyna qorlanyp keledi.

«Kápirdiń basy shaqshadaı, — dedi ózimen-ózi sóılesip. — Myna qolmen bir myjyp jibersem, mıy byrt ete qalar edi».

Judyryǵyn túıip, tobylǵy qamshynyń jumyr basyn qysyp-qysyp qaldy. Qansha kúshti bolsa da, qaıta saýsaqtaryn aýyrtyp aldy. Tobylǵy — Daýylbaıdyń basy emes.

Daýylbaıdan kúshti bola tura, oǵan nege baǵynyshty ekenin de oılady Saqan palýan. «Kápirdiń kózi jaman, — dedi ózine ózi jaýap qatyp. — Jabaıy mysyqtyń kózindeı. Bet qaratpaıdy». Oıy odan artyqqa bara almady. Bulaı qarasań bul myqty. Daýylbaı álsiz. Al bulaı qarasań Daýylbaı myqty, bul álsiz. Túsiniksiz dúnıe. Jumbaǵy kóp. Bul dúnıede jumbaq sheshkishter ǵana oljaly. Daýylbaı sondaı bolar.

* * *

Saqan palýan astyn-ústin sóıleıtin, ardyń-gúrdiń áperbaqandaý qý ádetin bul joly da jasady.

— Kúmis er seni men meniń ne teńim. Endi bizden Álimbek batyr shyǵady dep otyrsyń ba, qasarysqanda. Onan da ber de qutyl, — deıdi baıaǵy tobylǵy sapty qamshymen bóstekti salyp-salyp qalyp.

Berdiquldan basqa bireý bolsa, ashýǵa býlyǵyp, ókpesi aýzyna tyǵylyp alqynar edi. Mynaý myrs etti de qoıdy. Basynan teri telpegin alyp, ustaramen sypyrylǵan kógeris shashyn sıpady. Jazyq mańdaıy jıyrylyp, qatpar-qatpar, qaraózekteı syzattar paıda boldy.

Kesh bolyp bara jatqan kez edi. Kún Saz-Tóbeden ári aýnap túskende, shyǵystaǵy Qulannyń ústin órt shalyp qara shoqylar balqyp bara jatqandaı kórindi. İlezde taby basylyp, álgi shoqylar qaıtadan qaraýytyp, sostıyp-sostıyp turysty.

Alsaı aýylynyń jeroshaqtarynan ot jyltyldady. Kógende burshaǵyna býynǵan laq baqyrdy. Qaraqoıyn boıynan shymshyq qoryǵan balalardyń túńkeleri qańǵyrlap, «po-polaǵan» daýystary irgeden shyqqandaı estilip turdy.

Jyrtyq kúrkeniń aldynda, dalada bóstek ústinde otyrǵan Berdiqul myna ádemi keshtiń san qubylma daýysyn qulaǵy qalt jibermeı, ún qatpaı qalǵyp ketken sıaqty edi. Mamyrlyqty Saqan palýan buzdy.

— Eı, Berdiqul, elemeı otyrsyń ba? Er qaıda? — dedi.

Berdiqul taǵy da myrs etti. Qysqa murtyn shıratpaq boldy.

— Saqa, bolmaıdy ǵoı, — dedi.

Saqan palýan qaraqurt shaqqandaı shańq ete qaldy.

— Ne! Nege bolmaıd?! — Qamshymen bóstektiń shetin taǵy bir salyp qalyp edi, shańy burq etti. Oshaq basynda tezek qalap otyrǵan Berdiquldyń kelinshegi Qatshagúl de qamshy dál óz jon-arqasyn osyp ótkendeı, ornynan yrshyp tústi. Tek oshaqtaǵy ot qana jel shalyqtaǵandaı bolmaı, eshteńeden seskenbeı, mazdap, tún túsken saıyn túsi nurlanyp, lala qyzyl tastaı qulpyra berdi.

— Aǵaıyn dep sen ynjyqqa aqylymdy aıtyp otyrsam, — dedi Saqa palýan.

Osyndaı mamyr kesh pen barqyraǵan basbuzar daýys úılespeıdi-aq. Keshki tymyq dúnıe taǵy elikteı eleńdep, úrkektep tur. Saqan palýan taǵy bir aıqaılasa tura kep túrile qashatyndaı myna tún.

— Qara basyp, Qaraqoıynnan qýylaıyn dep otyrsyń ǵoı, óńsheń shirik. Álimbek babamnan sadaǵa ketkir, túge! Daýylbaı jyny kelse, Qaraqoıynnan aıdap shyǵady, sonda ne muratqa jetesiń, kimniń artyna baryp kiresiń?! At minip toıǵa baryp, sán túzep jatqan sen joq, neǵylasyń sol er-toqymdy jaman júgine qosa jıyp qoıyp?!

Qarańǵylyqtyń arasyna, sý túbinen sýyrylyp shyqqandaı súıretilip bireý kele jatty. Úıýli tezektiń janyna ıyǵyndaǵy ketpendi sylq tastaı salyp, shań-shuń daýys shyqqan jerge jaqyndap baryp:

— Assalaýmaǵalıkým? Bul qaısyń barqyrap otyrǵan? — dedi tikesinen tik turyp. Kim ekenin bile tura ádeıi suraǵandaı.

Saqan palýan qoparyla burylyp qarap:

— Áı, sen qashannan beri meni tanymaı qap eń, Rysqul! — dedi.

— Tanymadyq, — dedi Rysqul saspaı.

— Tanymasań tanymaı qalǵan shyǵarsyń. Kózińniń eti ósken shyǵar. Meni bolys jiberdi. Ne kúmis er-toqymdy bersin, ne Qaraqoıyndy qaıtarsyn deıdi. Myna myrjyq aǵash ustaýǵa kelmeı moryǵan kesekteı úgitilip otyr. Jarytymdy jaýaby joq. Jón-joryq biletin jigit ediń, sen ne deısiń, Rysqul?

— Kúmis er berilmeıdi, — dedi Rysqul jaı ǵana. Asyqpaı-aptyqpaı aıtqanynyń salmaǵy aqyrǵannan artyq edi. — Kúmis erdi Álimbek babammen birge kómýli jatyr dep esepteńiz. Al babamnyń kórin ashyp, arýaqtan tartyp alam deseńiz — ózińiz bilińiz. Qaraqoıyn — qudaıdyń jeri. Daýylbaıdyń jeri emes. Qudaıdyń qý dalasy adam balasynyń bárine ortaq.

Qarańǵydan qarańdap taǵy bireý kórindi. Otyrǵandarǵa sálem bergen joq. Oqshıyp biraýyq qarap turdy da, úıge kirip ketti. Bul Jylqaıdardyń kishi balasy Moldabek edi. Tary qoryp kelgen beti. Aǵaıyndy úsheýiniń basy qosylǵannan qaımyqty ma, joq álde, árýaqtyń aty atalǵan soń taıqydy ma, áıteýir Saqan palýan birinshi ret aıqaılamaı-aqyrmaı, sabyr saqtap, tipti sybyrlap sóıledi:

— Qaraǵym, Rysqul-aý, árýaqty men qurmettemeıdi deısiń be? Bolystyń buıryǵy. Úıine oıaz kelip jatyr. Solarǵa el ekenimizdi tanytaıyq. Rıza qylyp attandyraıyq deıdi. Oıaz rıza bolsa, Álimbek atamnyń áýleti de jaman bolmaıdy, — deıdi.

Jeroshaqtaǵy ot qara qazannyń jelkesinen sytylyp shyǵyp, qamalap turǵan qarańǵylyqtyń keýdesinen ıterip jibermeı, qazandy qoryp turǵandaı. Qara qazan — qara shańyraqtyń qazyǵy ǵoı. Qazan bosasa — shańyraq shaıqalmaq. Qazandy qarańǵy zulmattan qyzǵyshtaı qoryǵan ottan aınalyp, sadaǵasy ketkiń keledi. Sirá, baıaǵy babalar otqa beker tabynbaǵan.

Ot sáýlesi jetken jerden shalbary aǵarańdap, aıaǵyna kebis ilgen bireýdiń áýeli belinen tómen jaǵy kórinip, birte-birte keýde jaǵy da kózge shalyndy. Ahat kórshi eken. Qaqyrynyp qoıyp, belgi bere keldi. Oshaq basynda, qazan qarap, ot túzep otyrǵan Qatshagúl kelini syldyr etkizip kóseýdi tastaı salyp, ushyp turyp, qaınaǵasyna sálem qyldy.

— Kóp jasa, shyraǵym — dedi Ahat. Kishkene shoqsha saqaly bar, keń keýdeli, eki ıyǵy eki kisi mingendeı, kózinde oty bar, shoń muryn, at jaqty kesek tulǵaly kisi qyryqtar shamasynda kórindi. Saqan palýanmen qatar edi, qaljyńdap:

— O, dáý, jaraǵan býradaı burqyrap neǵyp otyrsyń? — dedi. — El tynysh pa? Bolys aýylynda ne bop jatyr? Oıaz keldi dep edi? — dedi.

Jaıshylyqta bolsa Saqan palýan Ahattyń bul qotyr sózine laıyq jaýap berip bir shaınasar edi, dál qazir reti kelmedi. Ahat osy aýyldyń syıly adamy. Buǵan bári de jez symdaı jumsaq ıiledi. Myna Álimbektiń birbetkeı qarsy butaq sıaqty qasqyr nemerelerin osy Ahat alaqanyna salyp saz balshyqtaı jumsarta alady. Endeshe onymen qazir shaınasýdyń orny joq. O basta bul sharýaǵa osy Ahatty aralastyrý kerek edi. Áli de bolsa kesh emes.

— Eı, Ahat, — dedi Saqan palýan gúrildek daýysyn jaıyraq shyǵarýǵa tyrysyp. — Meni bolys jumsap otyr. Oıaz kelip jatyr. Soǵan kúmis erdiń maıyn bere tursyn deıdi. Oıaz biraz serýendep, qumardan shyqqan soń qaıtyp men óz qolymmen ákep beremin. Soǵan myna inileriń kónbeı otyr. Aıtsańshy aqylyńdy. Daýylbaımen qyrǵıqabaq bolǵannan az ǵana Alsaıǵa ońaı tımes. Qudaı aqyńa, tún jamylyp otyrmyn ǵoı, óz qolyńdy ózin kese almaıdy ekensiń. Men ózim dep aıtyp otyrmyn senderge. Men de osy Alsaıdyń bir balasymyn ǵoı.

— Sen be? — dedi Ahat up-uzyn suq saýsaǵymen Saqan palýannyń kózin shuqyp ala jazdap. — Sen Alsaısyń ba? Alsaıdan alastalǵyr. Ne betińmen aýzyń baryp aıtyp otyrsyń batyrdyń kúmis erin! Alsaı ekeniń ras bolsa, sol kúmis er Alsaıyńnyń piri emes pe, kıeli týy emes pe? Ony oıazdyń astyna qaıtip salasyń qolyń baryp? Alsaımyn deıdi, Alsaıdan alas ketkir. Shirigen jumyrtqasyń da sen, namysy joq...

— Jetti! — dep Saqan palýan aqyryp qaldy. Oshaqtan aýlaq, ottyń kúńgirt sáýlesi qarań-qurań jetken jerde jatqan qara esektiń qodyǵy álgi aqyrǵan daýystan shoshyp, ornynan tirsegi dir-dir etip atyp turdy. Sháýildep ıtter úrdi. Qaraptan qarap turyp, jónsiz-joryqsyz sıyr móńiredi. Yńyrsyp buzaýy ún qatqanda ǵana zeńgi-baba qaıtadan kúıis qaıyryp, pys etip bir kúrsinip, tynshydy.

— Atańa nálet, aqymaqtar! — dedi Saqan palýan ornynan qamshynyń sabyna súıenip tura berip. — Sińiri shyqqan kileń qý sıraq! El deıdi muny, el bolmaı ebelek bop ushyp ketkir. Kúmis er seniń ne teńiń, óńsheń sorly. Qý aǵashyn qushaqtap jatyńdar. Qap, bálem! Tura tur! Aıaǵyma erteń ózderiń kelip jyǵylasyńdar. Jyǵyltar bolys. Jaqsylyqty bilmegen óńsheń tobyr. Qaraqoıynnan aıdap shyqsa, qańǵyp ketersiń, túge!

Palýan beldeýdegi attyń shylbyryn dar-dar etkizip sýyryp aldy, qurym kıiz shydamaı ydyrap ala jóneldi. Aýyr denesimen aýnap kespeltek jýan qara atqa tez mindi.

Qarasha úıdiń aldyndaǵylar typ-tynysh tyń tyńdaǵandaı únsiz otyryp qalǵan. Qara attyń tapyraq shabysynan shyqqan dúbir edáýir zamannan keıin baryp basyldy. Shapqan atqa sháýildeı qosylǵan daraqy ıtterdiń mańqyly da tıyldy. Tek jańa taýǵa qaraı palýan tasyrlata shapqan kezde, úzeńgisine jarmasa jarysqan bir tóbetti Saqan qamshymen qaq tumsyqtan salyp jiberse kerek: «qańq» etip qalyp edi, sol baraq tóbet anda-sanda áli qańsylap qoıyp jatyr. Aınala tóńirek zil tartqan tynyshtyq qushaǵynda. Álgi dáý aıamaıtynyn aıtyp ketti. Árkim oılanyp qaldy. Erteńgi kún kúdikke toly. Júregi túskir sýyldaıdy. Oshaqtaǵy ot álsirep, oınaǵan shoqtan ajar taıdy. Qarańǵylyqtyń kókireginen ıterip jibermeı turǵan jaryq tireý jalp etip qulaǵandaı kórindi. Qarańǵylyq qamap turǵanda baryp, Qatshagúl úıden ólegizgen maı shamdy tutatyp, esik aldyndaǵylardy keshki asqa shaqyrdy.

Úıdiń keregeleri dúnıeniń ózindeı kópti kórgen kóne edi. Daýyl da jyqqan, jaýyn da sińgen. Josasy ketip, kádimgideı qaraıǵan. Túıeniń terisin tilip túıgen kógi tastaı qatyp o da qaraıǵan. Kim bilgen, ár jerinde josa boıaý qyzǵyltym-qyzǵyltym bop saqtalǵan da shyǵar. Biraq úıdiń ishi kúńgirt, sodan da qara boıaý basym. Qýys qulaq túńkege toń maı salyp maqtadan esken bilteniń bir ushyn sol maıǵa batyryp, bir ushyna ot tutatyp qoıǵan.

Úıde otyrǵandardyń báriniń kóz toqtatary sol maısham. Aǵash kelini tóńkerip, sonyń ústine úıdiń ortasyna qoıypty. Ortada beınebir aýrý adam otyrǵandaı, adamdar aınala qorshap sonyń tileýin tilep, úzilip ketpese eken dep jalbarynyp jatqandaı.

Qatshagúl bergen kespe kójeni bári bir qara sharadan aınala otyryp iship bolǵan soń, Ahat betin sıpap bata qyldy. Dastarqan jıyldy.

— Tarynyń endi bir sýy qaldy, — dedi Ahat. — Dán tartyp, bolyp-aq tur, endi bir sý ishse, qudaı bereıin-aq dep tur. Al sý ishpese, qaıdam, kúıip keter túri bar. Shınaıa bop qalar.

— Myna Daýylbaıdyń áýpildekteri ana jolǵydaı taǵy da ıtshe shýyldar. Jóndi sý ishkizedi deısiń be, — dep Rysqul art jaǵyna burylyp shyrt túkirdi. — Onyń ústine myna bir kúmis er degendi taǵy shyǵardy. Ótken joly da osy er-toqymdy qalaǵan, byltyr da araǵa kisi salǵan. Umytpaıdy-aq eken, dáıis!

— E, bul umytpaıdy, — dep kúrsindi Ahat qos alaqanyn bir-birine úıkep júresinen búk túsip. — Bul jaman. Býynsyz jerden pyshaq salady. Keshegi Qoqan zamanynda sarttardyń begimen qosylyp sorýshy edi bunyń ákesi eldi, endi bul orystyń oıazymen qosylyp oısyratyp barady. Kóp asqanǵa — bir tosqan deýshi edi, bularǵa daýa joq eken de, qyztalaq. Biraq sý suramasqa amal joq, batyrdyń er-toqymyn bere almaımyz. Sondaı tuıyqqa tirelip turmyz ǵoı.

— Aý, bul ne ózi! — dep Rysqul Ahatqa qaraı silkine burylǵan kezde maısham shalyqtap sónip qala jazdady. — Jer Daýylbaıdiki, sý Daýylbaıdiki, shabyndyq ta Daýylbaıdiki. Al sonda aspandaǵy qudaıdyń jańbyry da Daýylbaıdiki me? Jaýyn da jaýmaı qoıdy qasaqana. Sý suramaı-aq, jańbyrmen pisip keter edi bul tarysy túskir.

— Jeti kún jaýǵan jańbyrdan jeldirip etken sý jaqsy degen. — Ahat Rysquldyń aptyǵyn basa sóıledi. — Sýarmaı bolmaıdy. Sonda astyǵyń — astyq, áıtpese — ashtyq. Osy eki-úsh kúnnen qalmaı, qyrǵı kelgenshe sý salý kerek.

— Sýarsaq-sýaramyz. Kórmeı júrgen quqaıymyz ba? Azar bolsa, taǵy da jaǵa jyrtysarmyz. Ótken jolǵy sýda da julqysqanbyz. Áı, osy tary degen báleniń qaıdan shyqqanyn qaıdam. Qudaı mal bermegen soń jer emip qazaq jaryǵan emes. Jerge telmirý Saıramdaǵy sarttarǵa jarasady. Bizge ne joq osy. Qolyma bilte myltyq alyp, taýdan kıik aýlasam, osy bir aýyldy asyrar edim. Sý-sý dep qyrqysady da jatady. — Rysqul shydamaı ornynan turyp ketkende múlgip turǵan maısham taǵy da shalqydy.

Rysquldyń alpamsa kóleńkesi úıdiń jarty qanatyn alyp ketti. Bosaǵa jaqtan keregeniń basyna ilgen úrgen qaryn qalbańdady. Qarakóbeń arasynan aýyldas aǵaıynnyń jalań but balalarynyń borbaılary kórinedi. Qýyrǵan júgerini kóıleginiń etegine salyp alyp qytyrlatyp jep otyr.

— Myna baıǵustar qyzyl kórmegeli qashan. Qap, erteń taýǵa ketip bir kıik qulatyp kelmesem...

— Erteń tary sýarý kerek, kıigińdi qoıa tur, qaraq, — dedi Ahat, — áldi-áldi jigitter júrmese, álgi doıyr neme kesir bolady. Kijinip ketti ǵoı. Já, onyń bir jóni bolar. Káne, dombyra qaıda?

Qatshagúl ushyp baryp eski kebejeniń artynda turǵan qalaqsha qara dombyrany alyp berdi. Dombyra áýeli ushatyn dýadaqtaı ebedeısiz armandap aldy da, bir sydyrǵy shertpe jortaqqa kóshti. Ahat tamaǵyn kenep, birer ret jótkirinip qoıdy. Shapanyn ıyǵyna tartyńqyrap japty. Júgeri qytyrlatyp otyrǵan balalar da tyna qaldy.

— Dúnıe bir qısyq jol burańdaǵan,
Baq taısa erge dáýlet quralmaǵan.
Kúnine toqsan toǵyz bále kórseń, álý-aı!
Sonda da kúder úzbe bir Alladan.
Dúnıe dastan
Áýeli-aq bastan
Aqyldy dushpan jaqsy
Aqymaq dostan, álý-aı!

— Oı, sorly-aı, ras qoı, — dedi Rysqul ornyna qaıtadan kelip otyryp.
Japalaq jalpyldaıdy jar basynda,
Nemene joqtyń kúni bar qasynda.
Dos bolyp qas bolǵannan saqta, qudaı
Qasqyr da qastyq qylmas joldasyna, álý-aı!
Qońyr qaz, úırek,
Qanatyn súırep,
Bul jalǵan óter-keter
Óı-dep, búı-dep, álý-aı!..

— Áı, aınalaıyn, kókem-aı, mynaýyń álgi ıttiń ózi ǵoı! Daýylbaıdyń qolshoqpary. — Rysqul aıyzy qanyp, ándi rahattana tyńdady. — Mynaýyń burynǵy aıtqandaryńnan basqa ǵoı.

Ahat asyqpaı qońyr daýyspen, bappen aıtyp otyr. Shertpektiń úni oǵan qosylyp o da adamsha ańyraıdy.

Jabyny jaýǵa minbe jaldy eken dep
Jamanmen joldas bolma maldy eken dep, álý-aı.
Balasyn Qazanattyń baqpaı qoıma
Jem túsip aıaǵynan qaldy eken dep, álý-aı!
Áshirkúl, Zeınep.
Otyrmyn sóılep.
Bul dáýren óter-keter
Óı-dep, búı-dep, álý-aı!..

Bul ánge Dáý-Babadan asa soqqan Alataýdyń keshki samaly qosyldy. Árkim-aq Qazanattyń kim ekenin jobalap otyr. Ol keshegi ótken Álimbek batyr. Jaǵasyn jaýǵa jyrttyrmaǵan, qansha surapyl soqsa da basy jerge ıilmegen zaý báıterek. Biraq sonda aıaǵyna jem túsken kim? Ne dep otyr myna Ahat?

— Jem túskendi kórsetermin áli men olarǵa! — dep Rysqul esik jaqqa qarady. — Qudaı Daýylbaıǵa alaqanymdy jaıdyrmaı-aq qoısyn. Qazanattyń balasyn Daýylbaı baqpaı-aq qoısyn. Daýylbaıdy qoıshy, ol Alsaı emes qoı. Qudaı urǵanda óz jaqynymyzdy urdy ǵoı. Saqandy aıtam. Qasqyr da óz uıalasyna qastyq qylmaıdy eken. Al munyky ne? Syrtta Qatshagúl qazannyń túbin qyryp, jýyndysyn ıtke quıyp júr. Tóbeden, aspan túndigine taǵyp tastaǵan asyl tastaı jyltyrap juldyzdar kórine bastaǵan. Dáý-Babanyń tóbesinen bir juldyz aqqan boıda aǵyp otyryp kúnshyǵys-teristiktegi Qulannyń ústine baryp qulady. Qatshagúl:

— Bismillá, bismillá, — dedi.

Kórshi úıden kók tóbet ulydy, juldyz aqqanda ıt ulıtyny nesi eken?

IX

Kameranyń qulpy ádettegiden erte saldyrlady. Turar keshirek kelýshi edi. Rysqul áldeneden sekem alǵandaı eki kózi esikke qadaldy. Nadzıratel Turardyń ornyna eńgezerdeı, uzyn boıly bireýdi myltyqtyń dúmimen ıterip kirgizdi.

— Seniń tilegeniń osy bolsa — jettiń muratyńa. Jat jabysyp tas edende! — Nadzıratel temir esikti saqyrlata qulyptap bolyp, kózdeı tesikten syǵalap biraýyq qarap turdy da ketip qaldy.

Rysqul ań-tań. Onyń túkke túsinbeı turǵanyn sezgen qonaq:

— Zdravstvýıte! — dep qolyn usyndy. Rysqul palýandyqpen aty shyqqan-aq azamat edi, mynanyń kúrekteı qoly Rysquldyń qolyn kómip ketti.

«Bul ádeıi syr tartpaq úshin jiberip otyrǵan jansyzy boldy ǵoı, sirá».

Rysquldy tergeýge jıi alyp baratyn. Suraqty kózildirik kıgen bir aryq orys alýshy edi. Jińishke aýrýǵa ushyraǵan adamdaı ilmıgen bireý. Sirá, kóp ómir súrmesine kózi jetken soń ashynyp, ashýyn tutqyndardan alǵysy kele me, sorly, áıteýir azapqa salatyn. Sonda Rysquldan:

— Seniń serikteriń kim?

— Bolysty óltirýdi saǵan kim tapsyrdy?

— Patshaǵa til tıgizgeniń ras pa? — Taǵysyn taǵylar. Udaıy suraıtyny sol. Rysquldyń aıtatyny udaıy bir jaýap. Aqyry tergeýshi shydaı almaı jótelge býynyp ólip qala jazdap qıqyldaıdy da, aıdaýyl Rysquldy kamerasyna ákelip tyǵady. «Eshqandaı amal tappaǵan soń myna jansyzyn jiberip otyr endi».

Rysqul shaqyrylmaǵan qonaqtan boıyn aýlaq ustady. Anaý muny áńgimege shaqyryp, sóz tartyp kórip edi, Rysqul onyń aıtqan orysshasyn túsinbegen bolyp, ıyǵyn qıqań etkizdi de, bezerip qaldy.

— Meniń atym — Aleksandr, — dedi uzyn boıly, jıren saqal. — Aleksandr Bronnıkov. Buryn jalpy kamerada edik. Endi sen jalǵyzsyramasyn dep osynda jiberdi. Al sen bolsań qýanbaısyń, bul qalaı?

— Bilmeıdi, — dep kúńk etti de, Rysqul moınyn ishine tyǵyp, beshpetiniń jaǵasymen betin búrkep, búk túsip jatyp qaldy. Turardyń kelýin kútip, saq jatty. Dálizde tyrs etken dybys shyqsa, basyn jerden julyp alyp tyń tyńdady. Biraq búgin de Turar keshikti.

«Ózi art aılanbaıtyn zyndanǵa maýyzdaı qylyp mynany qamaǵany nesi? Balamyz ekeýmizge jetpeıtin jerdiń bul qaı jaǵyna jatady? Onsyz da tynysy tar. Esik ashylǵansha qaıranda qalǵan balyq qusap aýzymyzdy ashyp, alqynyp shyǵamyz. Endi tym kelistik qoı. Qansha kúnge jiberilgen qý bul? O, kókiregin qurt jegen zalym kóksaý!»

Temir tósektiń taqtaılary oınaqshyp, qulaı beretin bolǵan soń, Rysqul sol eki taqtaıdy tas edenge tósep, sonyń ústinde otyratyn. Taqtaısyz koıka qur bosqa oryn alyp turady. Bronnıkov áýeli sonyń temir jaqtaýyna shoqıyp qana otyrdy. Salmaq salýǵa seskendi, qısań ete túse me dep oılady. Onsyz da shabaqtary maıysyp, qalt-qult etip turǵan neme eken.

Jalǵyz tereze — shel basqan kózdeı, munarta berdi. Kún batyp, kóz baılanǵan kez shyǵar. Tereze syrtynan ary-beri aınalshyqtap júrgen nadzırateldiń etiginiń elesi qusap bir kóleńke qarań-qurań etedi.

Bronnıkov myna qudyq sıaqty tas qýysty kórip, burynǵy jatqan jerim munyń qasynda keń saraı eken toı dep qaldy. Demek, — dedi ol, — myna jatqan qazaqtyń jazasy bizdikinen de aýyr bolǵany ma?

— Eı, dos, — dedi ol daýysyn jumsaǵyraq shyǵarýǵa tyrysyp, — ne úshin jatyrsyń?

Rysqul úndemedi.

— Ne úshin qamaldyń deımin?

Rysqul buǵan burylyp qarap edi, eki kózinen eki qanjar atylyp shyǵatyndaı sup-sýyq eken. Bronnıkovke jep jibererdeı, kirpik qaqpaı bir sát qarap turdy da, qaıtadan búk túsip, jatyp qaldy.

Endi Bronnıkov sasaıyn dedi. «Alda ıtter-aı, túrmeniń bastyqtary meni jazalaǵandaǵy túri-aý. Nadzıratelmen eges úshin. Myna jatqan bir baskeser shyǵar. Meni mertiktirý úshin osynyń ústine ádeıi ákelip tyqty-aý. Tóbelesse, ońaı berile qoımaspyn. Biraq uıyqtap ketsem — qastandyq jasar da. Saq bol, Aleksandr».

Bronnıkov otyrýdyń yńǵaıyn tappaı, tar qýyrda tikesinen tik turdy da qaldy.

«Namazdygerdiń kóleńkesi qusaǵan neme eken, — dedi Rysqul ishinen. — Tirseginen uryp qulatar ma edi. Tóbeden tóngeni nesi?»

Dálizden nadzırateldiń etiginiń taqasy tarsyldaıdy. Tas edenge tıgende taqady etik tabyttyń qaqpaǵyna shege qaǵyp jatqandaı saq-saq etedi. Tamuqtyń esigin toryp júrgen ázireıildeı; álgi dybys shaq-shaq etip mıyńdy shaǵyp jatqandaı, eriksiz tula boıyń jıyrylyp, aza kóńildi qaza qylady.

— E, táýbe, — dedi Rysqul daýystap.

Munysy, sirá, taǵy bir kún ótti, — degeni shyǵar. Ol:

— «E, táýbe» — degende, Bronnıkov, eleń ete qaldy. «Mynaýyń ońaı emes, — dedi ishinen, — Jetisýdyń gýbernatoryn aıtyp otyr ǵoı».

— Taýbeni qaıdan bilesiń? — dep surady.

Rysqul túkke túsinbeı oǵan baǵjıa bir qarady da, qaıtadan jantaıa ketti.

— E, táýbe, — taǵy da.

— General fon Taýbe seniń dosyń ba, joq álde soǵan aryz aıtaıyn dep pe ediń?

— Áı, ottama! — dedi Rysqul basyn jerden julyp alyp, meni mazaqtap otyr dep oılap.

Nadzıratel kózdeı tesiktiń qaqpaǵyn kóterip, syǵalap ishke qarady. Kameranyń ortasynda dińgekteı bolyp áli turǵan Bronnıkovty, edende búk túsip jatqan Rysquldy kórdi. İshinen rıza boldy. Demek, ekeýiniń tuzy jaraspaǵan. Bul ekeýiniń tisteskeni kerek. Bir-birimen qyrqysqany kerek. Eki tutqyndy atystyryp qoısa, nadzırateldiń jumysy jeńil bolady. Birin biri áshkerelep otyrady. Bulardyń aýyz jalasyp ketkeni jaman. Qudaı sodan saqtasyn.

Kózdeı tesiktiń qaqpaǵy syrt etip qaıta jabyldy. Temir taqaly etiktiń jan-júıkeni janyshtaǵan dybysy alystap bara jatty.

Kameranyń terezesinen endi munar da kóshti. Syrtqy qaraýyldyń etigi de qarańdamaıdy. Edende jatqan qazaqtyń da bet-júzi kórinbeıdi. Tóbesi joq zyndannyń túbinde turǵanda — adam aqylynan adaspaı, jigerin joǵaltpaı, sanasy munarlanbaı qalýy qıyn da shyǵar. Sondaı bir oppaǵa túsip ketpestiń amalyn oılap, Bronnıkov alystaǵy qart anasyn, úsh bala men Tanásyn elesten izdedi. Olardan jyldyń basynda aıyrylyp edi, endi, mine, jaz ortasy. Taǵdyr muny dúnıeniń bir qıyryna ákelip tastady. Qara daýyl ony osynshama alysqa ushyryp áketer dep kim oılaǵan. Endi elge oralý degen úmit tek qıalynda jylt-jylt etýshi edi, al búgin kúndizgi soqtyǵystan keıin tutqyndyq merzim ulǵaıa túspese, kemimek emes.

«Qaıdaǵy bir qazaqtyń qora tazalaǵan balasyna nesine arashashy bola qaldym? — dep bir oılap, ol raıdan tez qaıtty: — Ádiletsizdik tasyrańdaǵan jerde men beıtarap tura almaspyn. Bizdiń o bastaǵy urannyń ózi ádiletsizdikke qarsy kóterilgen joq pa? Sodyrly soıqandy kóre tura kóz jumsam, sorly bolǵanym emes pe?».

Kúndizgi qazaq balasy myna tastaı qarańǵyda kóz aldyna keldi. Balǵyn qanat balapandy qaraqus shúıgeli tónip barǵan kez. Judyryǵyn túıip alǵan qara bala. «Aı, ózi de júrek jutqan eken. Tıtteı bolyp, eńgezerdeı alpaýytty ıterip jiberdi-aý. Sol sonda álgi bir túp qyzǵaldaqty nadzıratel taptap ketpesin dep yshqyndy-aý.

Apyr-aı, sol bir ǵana qyzǵaldaq úshin shyryldap, albastymen alysqanda, sondaı suńqar tekti balaǵa men nege ara túse almasqa?».

Osy bir oıdan Bronnıkov ıyǵynan zil qara tas túskendeı jeńileıip qaldy. Kameraǵa qamalýdyń ókinishi ósheıin dedi. Myna edende jatqan qaharly qazaq ta sonshalyqty qorqynyshty emes sıaqtandy. Áli de bolsa, til qatyp, kóńilin taýyp, sóz bastaý kerek dep oılady. «Tipten bolmaı bara jatsa, ony kórip alarmyn», — dedi.

Kenet baltyrynyń shym-shym ete qalǵanyn sezdi. «Bul laǵnet atqyr mundaı tas qapasta qaıdan júr?» — dep tań qaldy qandala shaqqan baltyryn qasymaq bolyp eńkeıe berip.

Qansorǵyshtar qarańǵy boldy — shabýylǵa shyqqan-dy...

Baltyryn qasymaq bolyp Bronnıkov eńkeıe bergende, jantaıyp jatqan Rysqul ornynan baryssha atyp turdy. Ananyń árbir qımylyn ańdyp-aq jatqan eken. Qarańǵyda da kóre beretin qasıetin kamera joıa almapty. Aısyz tastaı qarańǵy túnderde jylqy baǵyp ósken Rysqulda úki tektes qustardyń kórgishtigi bar edi.

Bronnıkov sasyp qalyp:

— Klop, klop, — dedi.

Onysyna Rysqul túsinbedi. Bul túsinispeýshilik nege aparyp soǵary belgisiz edi, dálizden tyqyr estildi. Rysqul qulaq túre qaldy.

— Turar, — dedi ol ishinen tastaı qarańǵyda.

Sart-surt etip esik ashyldy. Nadzıratel ishke balany kirgizdi de, fonardyń ólegizgen sáýlesimen kameranyń túkpir-túkpirin tintkilep shyqty. Ortada sostıysyp turǵan eki tutqyndy kórip, kóńili tolǵandaı, bir jótkirinip qoıyp, esikti qaıta qulyptady.

«Bul qalaı?» — degendeı — bala bosaǵada turyp qaldy. Ákesiniń qasyndaǵy qaba saqaldy fonardyń bolymsyz jaryǵynan shyramytqandaı ǵana boldy. «Shynnan sol ma? Maǵan arasha túsken adam ba?».

Bronnıkov balanyń júzin jyǵa tanymasa da, kúndizgi batyrynyń dál ózi ekenin birden bildi. Qýanǵannan daýystap, orysshalap:

— Eto ty?! — dedi.

— ıaIá, men, — Turar da oryssha jaýap qatyp. — Munda qalaı kelip qaldyńyz? Á, túsinikti, túsinikti. Aıtpaı-aq qoıyńyz. Maǵan bola basyńyzǵa bále tilep aldyńyz ǵoı. Kinálimin men.

«Túk túsinsem buıyrmasyn», — dep Rysqul tur.

— Oý, munyń kim, Turar? Naǵashyń kelgendeı shúıirkelese kettiń.

— Bul jaqsy adam, kóke, — dep Turar kúndizgi bolǵan jaǵdaıdy bastan-aıaq aıtyp shyqty.

— Qaıdan bileıin, maǵan ádeıi jibergen jansyzy ma dep qaldym. Myń da bir raqmet, tamyr, — dep Rysqul qarańǵyda Bronnıkovtyń qolyn sıpalap taýyp alyp, qatty qysty. — Bul orystardyń ishinde de nebir azamattary bar-aý, shirkin! Qarashy, qoryqpaı nadzırateldiń ózine qarsy shyǵýyn.

Endi Rysqul jańa «tamyryna» taqtaıdan oryn berdi. Tikesinen tik turyp, aıaǵy talǵan Bronnıkov, sirá bir tórt qabattap salǵan tósenishtiń ústine otyrǵandaı, rahattanyp jaıǵasa berdi de:

— Horosho, — dedi.

— Tapqan ekensiń, qaroshony, — dep kúldi Rysqul. Orystyń «horoshosyn» ol túsinýshi edi. — «Qara tas uıqyń kelse bolar mamyq», — degen osy, tamyr, shyda!

— Chto on govorıt? — dep surady Bronnıkov Turardan. Turar túsindirip berdi.

— Ákeń shynynda da batyr eken, — dedi Bronnıkov. — Sen kúndiz nadzıratel aıtqandaı, bandıttiń balasy emes, batyrdyń balasy ekensiń.

— Ne deıdi! — dedi Rysqul.

Turar qazaqshalady.

«Men sıaqty saıası tutqynǵa, «Qandy jeksenbiniń» soıqanyn kórgen adamǵa jiger berip turǵan bul, sirá, ońaı qazaq emes shyǵar».

— Káne, tanys bolaıyq: meniń atym Aleksandr Bronnıkov. Seniń she? — dedi qaba saqal Turarǵa qarap.

Meniń atym — Turar. Ákemniń aty — Rysqul. Kúndiz aıttym ǵoı.

— Rys-kýl, — dep býynǵa bólip sozyp aıtty Bronnıkov. — Rysqul. Al munda qandaı jaǵdaımen kelip qaldyńdar?

— Ne deıdi? — dedi Rysqul.

— Munda ne úshin otyrsyńdar deıdi.

— E, ol uzaq hıkaıa de, — dep Rysqul qısaıa ketti.

— E, ol uzaq áńgime, — dedi Turar Bronnıkovke.

— Túsinikti, — dep Aleksandr balanyń ıyǵyn sıpalap taýyp alyp, arqasynan qaǵyp-qaǵyp qoıdy. — Ýaqyt kóp, qudaıǵa shúkir jata-jastanyp asyqpaı tyńdap alarmyn. Al endi myna qandalany qaıttik? Meni býyp bara jatyr. Sirá, jatyrqaǵany ma? Senderge tımeıdi-aý deımin ózderi?

— Ne deıdi? — dedi Rysqul.

— Ásheıin qandalany aıtady. Býyp bara jatyr deıdi.

— Sorlynyń qany tátti shyǵar, — dep Rysqul myrs etti. — Talanyp kórmegen eken áli. Aıt oǵan talanǵannyń kókesi qandaı bolatynyn. Áı, tamyr...

Rysqul Bronnıkovtyń tizesine qolyn saldy. «Óziniń aıaǵy da býranyń sanyńdaı eken-aý», — dedi ishinen.

— Áı, tamyr! Sen qandalaǵa ókpeleme. Qandala degen ne ol! Atjalmandy aıt. Atjalmanǵa talatqan joq pa seni?

— Chto on govorıt?

Turar orysshalap berdi.

— Net-net! — dep tula boıy titirkengendeı boldy Bronnıkovtyń.

— Á, endeshe tyńda. Myna meni osy kameraǵa ákelip tyqqannan keıin bir aptadan soń úsh atjalman ákelip qoıa berdi. Úsheýin de ábden ashyqtyryp, jalańdatyp qoıǵan eken, aramdar. Esinde bolsyn, tamyr, dúnıede ash atjalmannan ash qasqyr áldeqaıda artyq. Talap jeı bastaǵan kezde shybyn janyn shyryldap, kirerge tesik tappaı sorlaısyń. Ustaıyn desem ustatpaıdy. Uraıyn desem — taıaq joq. Eki qol, eki aıaǵyńdy qashanǵa deıin erbeńdetesiń? Biraq men qulyǵymdy asyrdym, atasyna nálet. Ótirik ólgen bolyp, tyrp etpeı qalam. Sol kezde atjalman, atańa nálet, aıaǵyńdy qamsyz qarpı bastaıdy. Shap berip ustap alamyn, qolymdy talap, qanyn sýdaı aǵyzady. Bir myjyp qalsam — jany shıq dep shyǵad ta ketedi. Áne, tamyr, sondaı da bolǵan. Qudaı basyńa salmaı-aq qoısyn. Kúndiz kórsetemin, tamyr, atjalman salǵan tyrtyqtardy.

— Da, hýje ne prıdýmaesh, — dedi Bronnıkov Turardyń aýdarmasynan keıin — Al, Turar, sen azamat ekensiń. Orysshany qaıdan úırenip júrsiń?

— Osy túrmede. Prıhodko myrzanyń balalarynan, tutqyndardan, nadzıratelderden.

— Kitap oqyp, jazý jaza alasyń ba?

— Azdap. Prıhodko myrzanyń Natasha degen qyzy kómektesedi. Al Arkasha degen uly menimen qas.

— Qalaı bolýshy edi? Sóılegenderin esitemin toı. Aıtalyq, kúndiz ózińiz kórgen nadzırateldiń sózin qalaı umytarsyń...

— A, kúndizgi me? E, ol beıshara ǵoı. Sen bilesiń be? Onyń ózi de tutqyn. Biraq nadzıratel etip qoıǵan. Eger qyzmetin neǵurlym qatal júrgizse, soǵurlym onyń eńbegi baǵalanyp, jaza merzimi qysqarady. Túrmeden erte bosatylady. Al, keıbireýleri bostandyq alǵannan keıin de óz erikterimen túrme qyzmetinde qala beredi. Kúndizgi ekeýmizdiń dosymyz dál sondaı sorly. Já, ony qoıalyq... Seniń oqýyńdy qalaı etsek eken? Sen kóp nárse bilýge tıissiń, baýyrym. Sen bilýge tıissiń. Uqtyń ba? Kóp, kóp bilýiń kerek seniń!

* * *

Bul joly esiktiń ózi emes, adamnyń basy sıar-sımas kespegi ashyldy. Tutqynǵa tamaq berý úshin ádeıi istep qoıǵan.

— Má, myna ataýyńdy al! — degen zekime daýys estildi. — Balań ekeýińe. Al anaý meımanǵa búgin keshki as berilmesin degen buıryq bar. Qurmetti qonaǵyń ǵoı, Rysqul, múmkin óz sybaǵańdy berersiń oǵan. Hı-hı!

Nadzıratel qıqyldap kúlip, sirá, taýyp aıttym-aý degen bolar, óz sózine máz bolyp kete bardy. Judyryqtaı qara nan men bir ojaý syldyr sorpa eken. Nany jelim sıaqty, sirá, qara bıdaıdyń unyna burshaq, arpa unyn aralastyrǵan-aý, áıteýir qudaı kesir qylmasyn, súıkimsiz-aq. İshine kúshála orap ıtke tastaıtyn qamyr sıaqty.

— Kel, tamyr, — Rysqul qarańǵyda túrtinektep, kotelokty ortaǵa qoıyp. Byljyr qara nandy úshke bólip, aldymen Bronnıkovke usyndy.

— Joq, raqmet, — dep Bronnıkov bas tartty.

Rysqul onyń alaqanyn zorlaǵandaı mytyp ashyp, nandy ustata saldy.

— Má, Turar, — dedi qarańǵyda balasynyn qolyn sıpalap izdep.

— Men jemeımin, kóke, álginde myrzanyń kýhnásynda tamaqtanǵanmyn. Aspazshysy jaqsy kisi. Óziń jeshi, kóke.

— Sen sypaıylyqty neǵylasyń. Jutqan — jutamas, má, jep al, qarnyn ashady, — dep ákesi jik-japar boldy.

Turardyń toq ekeni ras edi. Natasha ekeýi bir saǵattaı otyryp, álippeni ejelegen soń, myrzanyń qyzy ony as úıge ertip baryp, tamaq bergizgen. Prıhodkonyń basqa qyzmetkerleri ósek-aıań, quqań-suqańmen sharýasy joq, tirshiligine myǵym balany aıap, jaqsy kórip ketken. Bary bolsa bólisip, jandary qalmaıtyn.

— Raqmet senderge, — dedi Bronnıkov birtúrli tebirengendeı, tolqyndy únmen. — Dám-tuz úshin, qonaqjaılylyq úshin raqmet. Álgi aqymaq ta maǵan ádeıi tamaq bermeı, sender menen asyn qyzǵansyn dep, ádeıi sasyq saıasat istep otyr. Olardyń aram oıyn oırandaǵandaryń úshin raqmet.

Qarańǵyda sıpalap, balany taýyp aldy. Basyn sıpalady. Bronnıkovtyń qımylyn baıqap, Rysqul da qolymen balasyn izdedi. Turardyń basyn sıpalaı berip, Bronnıkovtyń qolyna qoly tıdi. Bronnıkov kókparshynyń emenniń bezindeı qatty qolyn qysyp-qysyp qoıdy. Munysy óz rızalyǵyn, dos peıilin tanytqany edi.

— Shashy ósip ketipti, — dedi Rysqul balasynyń basyn alaqanymen aımalap. — Ustara joq. Udaıy ózim alyp berýshi edim. Endi ustara joq. Túrmede ustara ustatpaıdy.

Turar ákesiniń alatynyn esine túsirip, boıy eriksiz titirkendi. Rysqul Turardyń shashyn sabyndap jibitpeı-aq, qurǵaqtaı qyrar edi. Balanyń basyn júrelep otyryp eki tizesiniń arasyna qysyp alatyn. Bala:

— Kóke, aýyrttyń ǵoı, jibiteıinshi, — dese:

— Shyda! Jigit te osyny sóz deı me eken? Baıaǵyda biz bala kezimizde shashymyzdy shaldar qoıdyń qabyrǵasymen qyratyn. Soǵan da shydaýshy edik, — dep qaıraıdy. Turardyń kózinen ytqyp-ytqyp jas shyǵady. Biraq dymyn shyǵarmaıdy. Tózip baǵady.

— Álimbek atasyndaı batyr ǵoı, — dep Rysqul maqtap qoıady. Bala soǵan máz.

Álimbekteı bolý — balanyń ejelgi armany. Erkeletýge, maqtaýǵa sarań Rysqul ózin Álimbek syndy batyr babasyna balaǵanǵa Turardyń tóbesi kókke jetkendeı bop edáýir marqaıyp qaldy.

Shashynyń ósip ketkeni de ras edi. Tıyn jınap, shóp bazardaǵy shashtarazǵa baryp aldyraıyn dese Prıhodko myrza:

— Aldyrma! — dep tyıyp tastady. Onyń bul qylyǵyna Turar túsinbep edi. Al ákesi qınalyp otyr. Balanyń qasarysqan qaıratty, kıizdeı qalyń shashyn tobylǵydaı qatty saýsaqtarymen sıpalap otyr.

Bronnıkovty qandala býa túsedi. Rysqul men Turardy da shaǵady. Áıtkenmen, jańa kelgen kisiniń qanyn tańsyq kórgendeı talaıdy. Bronnıkov:

— Tup-tutas tas kameranyń bul qandala qaı jerinen shyǵady, — dep tań qalady. Eki qoly tynym tappaı ústi-basyn qasıdy.

— Qansorǵysh haıýandy qaıdan shyǵady deriń bar ma, — deıdi Rysqul Turardyń aýdarmasynan keıin. — Áli úırenesiń. Adam úırenbeıtin nárse joq. Shyda! Sen óziń Peterbordan kelseń aqsúıektiń tuqymy shyǵarsyń, qandala kórmegen. Al myna biz qandala degen tamyrmen jórgegimizden tanyspyz.

Bronnıkov kúldi.

— Meniń kim ekenimdi aıtý úshin kóp ýaqyt kerek. Úlgirermiz áli. Mezgil mol. Ne bitiremiz aqyry. Al qazir uıyqtaıyq. Balaqaı da tańerteń turady eken.

Biraq Bronnıkovtyń kópke deıin kózi ilinbedi. Qandala ústi-basyn isindirip jibergen. Denesi dýyldap, tulyp bolyp ketkendeı. Biraq uıqy da arsyz, kirpigi aıqasyp, uıqy shirkin ony alystaǵy Peterbýrgke áldılep alyp bara jatady.

Kóz shyrymyn alar-almas, Rysqul balasyn ıyǵynan julmalap:

— Oıan, Turar! Nadzıratel kelgenshe taǵy tyńdap al! — dedi.

X

Mızam ushqan jyly kúzdiń kúni edi. Tónip turǵan tajal joq. Aspan ashyq, aspan jáýdiregen jas balanyń kózindeı ádemi-aq. Tóńirek bále-jaladan jyraq sıaqty. Tek áýede bódene ańdyǵan qyrǵılar ǵana qanjar qanattaryn keıde jaıyp, keıde jasyryp, jem izdep júr.

Osyndaı beıbit kúnniń birinde Alsaı-Sálikti túlen túrtkendeı túgel údere kóterilip, Daýylbaı aýylyna attanǵan.

Álgi attyly-jaıaýly dúrmek aýyldyń ústinde. Sháńke bulaqtyń basyndaǵy zırattyń tusynan ótip bara jatty. Topyraq dymy áli keppegen jas tómpeshiktiń janyna jetkende bári de osharyla berdi. Keshe ǵana tiri júrgen jan. Úp etken tirshiligin úmitpen aldandyryp, aq tilek qana aıtyp júrgen adam edi. Bul ıtshe yryldasqan sum dúnıede Berdiqul degen adam eshýaqytta bolmaǵandaı, tóbeshik mop-momaqan. Tirshilikte ıesi qandaı momyn bolsa, molasy da jup-jýas.

Rysqul attan qulaı túsip, aǵasynyń qabiri aldynda tizesin búgip, shókelep jyǵyla ketti. Quran bilmeýshi edi, duǵa oqı almady. Otyrdy, otyrdy, aqyry:

— Kóke-aý! Ne jazdyq, ne boldyq? Endi ne isteımiz, aıtsańshy! — dep tómpeshikti qushaqtaı qulady. Topyraq jyp-jyly eken, betinen Berdiqul súıgendeı tula boıy dir etti. Tek topyraq beınesine enip ketkeni bolmasa, aǵasy tiri sıaqty. Óz qolymen kómse de, kóńili sýymaǵan kókiregi qurǵyr áldeneden úmitker.

Bireý kelip, qoltyǵynan kóterdi.

— Sen bordaı tozsań, basqamyz ne bolamyz! Tur bylaı! Az atanyń balasy jalǵyz qyran óziń be dep júrgende, ne mynaýyń?

Bul Ahat edi. Jasy ulǵaıǵan, biraq júzinen shyraı, kózinen nur taımaǵan, býryl saqal Ahat Rysquldy tizesinen basyp óz janyna otyrǵyzdy. Kónetoz qara barqyt taqıasyn basa kıip aldy. Sonan soń duǵa oqydy.

Bári bata qyldy. Áldekim daýystap edi, Ahat aqyryn ǵana:

— Qoı, — dedi. — Sen jylaǵanmen Berdiqul qaıtyp turmaıdy. Kóz jasynan ólgender qaıtyp tiriler bolsa, Álimbek batyrdy, keshegi Soqyr batyrdy tiriltip almas pa edik?! Sonda bizge jýandar jýandyǵyn qylmas edi. Amal ne?! Jylama. Baraıyq bolysqa. Jón aıtysyp, qun suraıyq. Onyń aldynda sýǵa túsken kesekteı mújilip, tozyp turǵanymyz kelispeıdi. Az atanyń balasy bolsaq ta, azbaıyq. Azǵa aıbyn kerek. Aıbyny joqty anaý da, mynaý da aınaldyra beredi, tálkek etedi. Jubymyzdy jazbaı baryp, jaýap alaıyq. Ne deıdi — bolys ózi biledi. Arǵy jaǵyn kóre jatarmyz.

Bolystyń aýyly tóskeıde. Eldiń jatqan-turǵanyn alaqandaǵydaı kórip-bilip otyrý úshin bolys qonysty órleýden ádeıi tikkizgen sıaqty.

Tal-daraqtyń sarǵaıa bastaǵan japyraqtaryn tozań tutqan. Kúz de bolsa kún yssy. Kóbelekterdiń ózi ystyqtan, yńqyldap, shóp basynda áreń otyr. Jolda kele jatqan adamdardan seskenip jalbań etip úrkip ushsa da, lezde jalp etip baryp qaıta qonady. Tek qarlyǵashtar ǵana ashshy kúndi eleń qylmaı kónetozdaý bola bastaǵan kógildir aspanda qaıqańdap ushyp, qalyqtap júr.

Rysqul baǵanadan beri baıqap keledi: bir uıa qarlyǵash bularmen qaptaldaı qabattasyp, ilesti de otyrdy. Muny kánigi ańshy Rysquldyń jiti kózi ǵana shaldy. Basqalar mán bergen joq. Qarlyǵashtar jabylyp kelip qaraly topqa qus tilinde shıqyldap kóńil aıtqandaı. Qarlyǵash jóninde adam ne biledi? Ushyp júrgen kóp maqulyqtyń biri deı me? Onyń basqa qustardyń bárinen bóle jarylyp, adamdarmen jaqyndasyp, adam mekenine uıa salatynynda ne syr bar? Uıasyn ózge qustar qusamaı balshyq pen qyl aralastyra órip, bekem jasaı alatynynda ne mán bar? Balapandaryn qulap ketpesin dep aıaǵynan tuzaqtap qoıýdy qaıdan biledi? Demek, ol adam jan-kúıin bilmeıdi, túsinbeıdi dep aıta alamyz ba? Osy kele jatqanynda myna Alsaılardyń qaıǵysyna ortaqtaspasyna kim kepil?

Qus ekesh qus ta meıirli. Al adam adamdy óltire alady.

Áıtse de, qazirgi kánigi ańshy qarlyǵashtar — adamdardyń qaıǵysyna ortaqtasýdan góri óz qulqyn qamyn oılap kele jatqanyn da sezip edi. Shóp basqan qara joldyń ústimen júrgen jurttan úrikken shegirtkeler yrshyp-yrshyp jıekke shyǵa bergende qarlyǵashtar qaqshyp alyp ketip jatqanyn Rysqul ǵana ańǵaryp keledi.

«Qarlyǵash, sen de jyrtqyshsyń. Myna men de jyrtqyshpyn. Talaı ańnyń qanyn tóktim. Biraq bizdiń jyrtqyshtyǵymyz qudaı-taǵalanyń qudiretinen attap ótpeıdi. Jaratylystyń ózi solaı jazyp qoıǵan. Men arqar atsam: «E, janýar, seniń jazyǵyń joq, ash otyrǵan adamdardyń azyǵy joq», — dep atamyn. Al, qarlyǵash, sen bolsań uıadaǵy balapanyńdy asyraısyń. Biraq, adamdy adam óltirgeniń ne dep túsindirýge bolady? Qarlyǵash qarlyǵashty sirá da óltirmes. Keshe ǵoı Ahat aıtty: «Qasqyr da qastyq qylmas joldasyna» dep. Sonda adam balasy birin-biri qabyrǵasyn kúıretip, ókpe-baýyryn ezip jibere alady eken. Nege bulaı? Qudaı-aý, nege bulaı? Bolysymyz Daýylbaı da — Sálik, onyń soıyl soǵar qaraqshysy Saqan da — Sálik, biz de — Sálik. Bárimiz Shilmembet Shymyrdan taradyq. Dýlattyń dýanynanbyz. Domalaq ananyń qursaǵynanbyz. O, áýlıe anamyz! Senen de adam óltirgishter týǵan eken de. Jaý emes, jat emes, týǵan baýyryn ólimge qıǵan qandaı zalymdyq! Sonda aǵaıyn arasy berik bolmaǵany ǵoı. Qarap tursań, ata-ata bir jaq emes, barlar, atqaminerler bir jaq. Baı — baıǵa, saı — saıǵa quıar degen osy eken».

Ústindegi ıesiniń qalyń oıǵa ketkenin sezgendeı jıren at asyqpastan bir-bir basyp kele jatyr edi, Rysqul aýyr kúrsinip, basyn kóterip alǵanda, astyndaǵy aty da atyrylyp kete jazdap, tizgindi bosat degendeı moınyn sadaqtaı ıip, shirene berdi. Tompańdaǵan tory atqa minip kele jatqan Ahat Rysqulǵa janaı túsip.

— Esińde bolsyn! Qyzbalyqqa salyp júrme. Qur ashýmen alysqa shappaısyń. Arystaı azamatymyzdy sulatyp tastaǵanda keýdemizdi yza kernemese, ondaı keýdege saban tyǵyp, tulyp qylǵan artyq. Biraq yzany da aqylǵa jeńdirsek kerek. Bolystyń, anaý Shymkentten kelip jatqan ulyqtyń aldynda kisilik saqtaıyq, — dedi.

Rysqul úndegen joq, eki kózi tesilip tóskeıge qarady. Bolys aýyly saltanatty shahardaı aspandap tur eken.

* * *

Arqasyn taýǵa tirep turǵan aq ordanyń esigi túrýli edi. Sáskelik sary qymyz iship otyrǵan Daýylbaıdyń shegir kózi tómennen kele jatqan shubyryndyny shalyp qaldy. Qasyndaǵy mártebeli qonaǵy salqyn qymyzǵa shala mas bolǵan kez. Daýylbaı syrtqa shańq etti:

— Saqan!

Úı ıesiniń oqys daýysynan orys ulyq selk etti. «Oı, osylardyń taǵylyǵy-aı», — dedi.

Saqan bıik mańdaıshanyń ózinen eki búktelip ishke kirdi.

— Láppáı, taqsyr.

— Sonaý kele jatqan kimder? — Daýylbaı jaýabyn kútpesten: — Kim de bolsa, qaıtar! Qazir aryz-quryz tyńdar ýaqyt emes. Aýylda úlken ulyq jatyr. Topyrlamasyn.

— Kim bolýshy ed, Rysqul buzyq ta, — dep kúńk etip Saqan shyǵa berdi. Shyǵyp bara jatyp mańdaıshaǵa basyn tars soǵyp alyp, qolymen mańdaıyn tyjyryna sıpalady.

— Esalań, — dedi Daýylbaı da qosa kúlip. — Osy úıge kúnine júz kirip, júz shyǵady. Ylǵı mańdaıyn uryp alady. Adam degen mańdaıyna bir-eki ret soqqy tıgen soń úırenbeı me eken qalaı shyǵýdy!

— Sizdershe ne deýshi edi? — dep ulyq shıqyldap kúle berdi. — Álgi, túıeniń úlkeni kópirden taıaq jeıdi...

— Iá, myrza, dál taýyp aıttyńyz. Sol túıe osy. Boıy uzyn, aqyly qysqa. Biraq adal, baıǵus.

— Mine, mine, — dedi ulyq kúlgenin qoıyp, jastyqtan shyntaǵyn alyp, qolymen jer tirep kóterile berip. — Adal qyzmetker kerek. Qyzmetkerlerdiń bári adal bolsa, memleket úshin, uly derjava úshin esh qaýip joq.

— Óte durys aıtasyz, joǵary mártebeli myrza. Óte taýyp aıtylǵan sóz.

Bolys óziniń sózin qostap, qoshamettep otyrǵanmen, kóńili alań, nazary basqa jaqta ekenin ulyq ańǵaryp qaldy.

«Bul azıattar seni maqtap otyryp, maqtamen baýyzdap jiberýi de múmkin».

Daýylbaıdyń aq ordasy olımptiń tórindegi qudaılardyń trıbýnasy tárizdi. Tómende gladıatorlar soǵysy. Saqan palýan dáý qara aıǵyrǵa minip, yldıdan kele jatqan tobyrǵa topandatyp jetip barǵan.

— Qaıyrshy qusap qaıda shubap bara jatyrsyńdar! Ordada oıaz jatyr. Myna tasyrańbaı taǵy túrlerińmen ulyqty shoshynasyńdar. Qaıt! Qaıt degende — qaıt! — Qara aıǵyrdy omyraýlatyp, dodaǵa kiretin kókparshydaı atty qamshylap-qamshylap, aqılandyryp, aýyzdyqpen alystyryp qoıdy. Qara aıǵyr basyp keter me eken dep yqtaǵan jurt yǵysyp, japyryla jol shetine shyqty.

— Áı, Qodar, — dedi Ahat aıylyn jımaı. — Ákireńdemeı bizdi Daýylbaıdyń aldyna alyp bar. Orys ulyqty da kóreıik. Oǵan da aryz aıtaıyq.

— Ulyqshylyn. Ulyqta neń bar?

— Nemiz joq ulyqta?! Daýylbaı arystaı azamatymyzdy uryp óltirtkizip otyr. İzdeýsiz-suraýsyz sorly emes, qunymyz bar.

Qara aıǵyr aýyzdyqpen alysa-alysa aýzynan kóbigi burqyrady. Aýyzdyqpen alyspaıyn dese ústińdegi adam qamshylap tur. Qamshylap alady da, taǵy tizgindi tartady. Qamshy salǵan soń attyń basyn qoıa berse bolmaı ma? Tizgindi shirene tartady ekensiń, qamshylap neń bar? At baıǵusta til bolsa aıtar edi, til joq. Tek aqılanyp, kózi sharasynan shytynap shyǵyp, aýyzdyq jyrǵan ezýi yrsıyp, aq kóbik shashyraıdy.

— İzdeıtin-suraıtyn sonda sendersińder me? — dedi Saqan kekesin kúlkimen. — Mıdy ashytpaı qaıt túge! Ólgen adam — óldi! Ony Daýylbaı uryp óltirgen joq. Bolysqa jala japqanyń úshin aldymen óziń bálege qalasyń. Itjekken keteıin dep júrmeseń aýzyńdy jap, aýlyńa qaıt!

— Oı, Qodar ıt, — dep baǵanadan beri úndemeı turǵan Rysqul sózge aralasty. Astyndaǵy aldy bıik, jaly suıyq, sıdań tory atty jaı tebinip Saqanǵa taıap keldi. — Ahat seniń aǵań bolad. Nege at ústinde turyp aqılanasyń, kórgensiz. Myna qaraly aýyl tur aldynda. Nadan bolmasań, arýaq atqyr bolmasań, kóńil aıtpaımysyń!

Saqan qansha palýan bolsa da Rysqul ańshydan seskenedi. Qazir ne aıtaryn bilmeı tuqshıyp qaldy. Biraq betbaqtyqqa salyp, omyraýmen almaq bolyp, baryldaı jóneldi:

— Ólse — qudaıdyń isi. Ajaly jetse — eshkim de qalmaıdy. Men eshteńe bilmeımin. Bolys qaıtsyn dep jatyr. Qaıtsyn degen soń qaıtyńdar! — Saqan aýzynan túkirigi shashyrap, óler me kúıge tústi.

Suıyq jal tory aıaǵyn kıik bılegendeı bir-bir basyp qara aıǵyrdyń qasyna taıana bergeni sol edi, Rysquldyń oń qoly siltegen qylyshtaı sart etip, Saqan palýannyń jaǵasyna qona ketti. Suıyq jal toryny tebinip kep qalǵanda janýar tastan sekirgen elik qusap, esik pen tórdeı jerge bir-aq yrǵydy. Mundaı najaǵaı qımyl kútpegen Saqan attan, borpyldaq topyraqtyń ústine qalaı tóńkerilip burq ete túskenin túsinbeı de qaldy. Eseńgirep, bet-aýzynyń topyraǵyn da súrte almaı biraz otyrdy. Sasqanynan:

— Qyzyńdy... qyzyńdy, — deı berdi.

— Qyzdan sadaǵa ket, qyzdan sadaǵa ketkir, — dep Rysqul onyń betine bir túkirdi. Qara at oıqastap, tizginine shalynyp, aýyl syrtyndaǵy jylqyǵa qaraı, ústindegi er-toqymymen shaýyp ketip bara jatty.

Ómiri jaýyryny jerge tıip kórmegen Saqan palýan topyraqqa aýnap aımandaı bolyp túregeldi. Saqan baıaǵy Soqyr batyrdyń nemere inisi edi, kúshtiligi tartqan, aqyldan qudaı kemtar qylyp qoıǵan. Óz emshektesterine qarsy qara aıǵyrǵa mine shaýyp, bolystyń buıryǵyn oryndaımyn dep, masqara boldy.

— Óńsheń sorly, — dedi ol túregelip esin jıǵan soń óz týystaryna kekesin zilmen kóz tastap: — Ajaldy qarǵa óńsheń. Búrkitpen ajaldy qarǵa oınaıdy deýshi edi. Al, bar bolysqa! Bara ǵoı. Bárińdi patshanyń soldattary atyp óltirsin. Meniń janym ashyp, ózim dep, senderdi oqtan aman alyp qalmaqshy bolǵanyma senbedińder. Al, bara ǵoı, kóreıin qaryq bolǵanyńdy.

Ahat oılanyp qaldy.

— Osy Qodar bilip aıtsa da, bilmeı aıtsa da bir shyndyqty shyǵaryp tur. Ashý ústinde aǵylyp, az aýyl túgel shyǵyppyz. Osymyz ábes emes pe eken. Daýǵa barsań — biriń bar. Jaýǵa barsań — báriń bar degen. Basqalaryń tosa tur, osy men-aq baraıyn bolysqa. Aıtyp kóreıin. Tilim jetse tyńdasa ulyqqa shaǵynaıyn. Ne deısińder, aǵaıyn?

Rysqul álgi bir aıqastan keıin áli ózin bıleı almaı, aıaz qysqan adamdaı qalshyldap tur eken:

— Ólgen meniń aǵam, óltirtken Daýylbaı. Men barmaǵanda kim barad?! Sizge men ilespeı bolmaıdy, Aha!

* * *

Osynyń bárin olımpten kórip otyrǵan oıaz:

— Bul ne? — dedi.

— Bul qazaq aýyldarynyń arasyndaǵy araz-quraz, úırenshikti dúnıe, nazar salmaı-aq qoıyńyz, joǵary mártebeli myrza, — dep Daýylbaı shegir kóziniń ashýyn tunshyqtyrmaqqa tyrysyp, kúlimsirep.

Áıtse de ózi «ıá, pirim» dep eki umtylyp ornynan turdy.

— Aıyp etpeńiz, myrza, men sál sharýamen shyǵyp keleıin, — dep oıazǵa qarap búgilińkirep turyp qalǵan. Oıaz «bara ber» degendeı pishin tanytqan soń atylyp syrtqa shyǵyp báıbishege:

— Ordanyń orama esigin túsirip, túndigin ash! — dep buıyrdy. Aýyldaǵy erkek ataýly atqa qonsyn dep jarlyq aıtty. Oıazǵa ere kelgen eki soldatqa da eskertip:

— Qazir qaıyrshy qazaqtar kelip mazany alsa, myltyq kórsetip qorqytyp jiberińder, — dep qoıdy.

Murttaryn shıratqan doǵal soldattar ózderine ótinish bolǵanyna dalıyp:

— My ım pokajem kýzkıný mat, — dep qoqılandy.

Kógendegi qozy-laq burshaǵynan bosanyp, aýyl syrtyna bettegen. Jelidegi qulyndar shińgirlep, enelerin shaqyryp, noqtamen alysyp, keıbireýi qazyqqa oralyp qalyp jatqan. Bıe saýyp, jeli basynda júrgen malshylardy Daýylbaı qolyna soıyl berip, urysqa daıyndap qoıdy.

Aq ordanyń kúndikke ashyq turǵan esigi kenet jabylyp qalǵany, túndik ashylyp, onda tup-týra óziniń qasqa basyna shaqshıyp kún túskeni, úı syrtynda dan-duń, aıqaı-uıqaı kóbeıgeni oıazdy tań qaldyrdy. Qymyzdyń ara-arasynda aralastyryp alyp otyrǵan fransýz konági jiliktiń maıyndaı shyny, shymyr bolatyn. Soǵan da balqyp otyrǵan ulyq myna syrdy túsine almaı dal. Kenet boıyn qorqynysh bıledi. Álgi tómende topyrlap kóringen tobyr kádimgi kóterilisshiler bolyp júrmesin. Bul shetsiz-sheksiz jumbaq daladan túrli quqaıdy kútýge bolady. «Qoı aýzynan shóp almaıtyn momyn halyq» tarpań minez tanytyp júrmesin. Jáne basqa ýaqytta emes, dál óziniń mártebeli meıman bolyp jatqan shaǵynda shataq shyqsa, ol habar gýbernatorǵa jetse — jaıly tımes. Gýbernator ýez bastyǵyna onsyz da tıiserge jeleý tappaı júrgen jan. Oıazǵa qarsy býnt shyǵypty degen qańqý — shanshýdan jaman.

Oıaz Bogomolov áýeli qasqa basyn túndikten túsken kúnnen qorǵalap, syrǵanaq, sýsyma sháıi kórpeniń ústinde bóksesimen jyljyp, tómenirek syrǵyp otyrdy. Onan soń, jaman aıtpaı jaqsy joq, ózine qastandyq bola qalsa, qorǵanyshy bar ekeni esine tústi.

— Egorka! — dep daýystady.

Syrtta: «Túrt, saıtan!» — dep soıqan tilep turǵan kazak-orys:

— Slýshaıýs Vashe vysokoblagorodıe! — dep úıge tura júrip edi, kıiz úıdiń orama esigin túrtinektep asha almady. Sholaq oıyna osy bas urmańdar oıazdy ádeıi qamap qoıǵan joq pa degen kúdik kirdi. Shtykpen kıiz esikti bir-eki piskilep te jiberdi. Jylannyń tilindeı bolyp jalań-jalań etken shtykty kórip oıaz odan beter seziktendi. Soǵys júrip jatqandaı kórindi. Táltirektep ornynan turyp kerege basynda ilýli turǵan revolverine jarmasty. Syrttan kazak-orys:

— Vashe vysokoblagorodıe, Sizdi myna basýrmandar qamap qoısa kerek, esik ashylmaıdy, — dedi.

— Aqymaq, ýpravıteldi shaqyr! — dep shańq etti ulyq.

Kazak-orys bolysty izdep jóneldi. Daýylbaı aýyldaǵy malshy-jalshyny jaıdaq atqa qondyryp, Alsaı tobynyń aldyn orap jatyr edi. Qazaq-orystyń susty túrinen shoshyp qaldy. Ádepsiz soldat shtykty myltyǵyn serpı ustap, oıaz otyrǵan jabyq ordany nusqap:

— Aıda, aıda! — dep zekidi. Daýylbaı óz adamdaryna:

— Ana aqymaq Alsaıdyń aldynan shyǵyp, aýylyna qaıtaryńdar. Meni oıaz shaqyryp jatyr, — dep jýan qarager attyń basyn burdy.

Atqa minse esirip ketetin qaıran qazaq qıqýlap yldıǵa shaba jónelgen. At tańdap lap qoıǵan qoldy kórip, Rysqul qaq soıylyn ońtaılady. Aǵaıyndaryna:

— Atty men jaıaý soǵysa almas. Shegine turyńdar. Bularǵa beıbit sóılesý múmkin emes. Qaraptan qarap turyp qyrylmaıyq, — dedi.

— Shyraǵym, osy janjalǵa kirispeı-aq qoısań qaıtedi, — dedi Ahat.

— E, Aha-aı, bular buqsań suǵa beredi, qaıtesiz meni bógep.

Men bir qany qaraıǵan adammyn, — bıik toryny bir-aq sekirtip, ordaly aýyldan shyqqan túıdek shańǵa juldyzdaı aǵa jóneldi. Olarmen janasqansha kók aq qalpaǵyn ǵana basa kıip úlgerdi.

Daýylbaı attandyrǵan qol alty soıyl edi. Malshylar, qyzmetshiler bolatyn. Rysqul bárin de tanıdy. Bári týysqan. Bulardyń qanyn tókkennen túser paıda joq. «Qasqyr da qastyq qylmas joldasyna». Eń aldymen eski shekpeniniń eki etegi eki shalǵaıǵa ketip, dalaq-dalaq shaýyp kele jatqan jylqyshy Kenje eken. Qolyńdaǵy quryqty dál bir asaýǵa salatyndaı kúni buryn sozyp ustap alypty. Rysqul onyń quryǵyn julyp alyp, jaman tymaǵyn kózine túsirip, óte berdi... Kenje: «O, ákeńdi», — dep kózi túk kórmeı, attyń basymen alysyp áýre bolyp ketti. Tizgin tartyp, tymaǵyn túzep kıip, jan-jaǵyna qarasa óziniń qarýlastary túgel soıyl-shoqpardan aırylyp, tymaqtary kózderine túsip qalǵan eken. Kenje taǵy da: «O, ákeńdi...» — dedi. Kimdi boqtaǵanyn ózi de bilmeıdi.

Rysqul bul kezde jeke shaýyp, Daýylbaıdyń aq ordasyna jetip te kelgen. Janǵa shydas bermeı buzyp-jaryp basynǵan salt attyny qazaq-orystar qalaı qarsy alaryn bilmeı sasqan. Atý kerek pe, bolmasa myltyqty aspanǵa atyp qorqytý kerek pe?

Bul kezde ordanyń esigi ashylyp, oıaz bolyspen qatar tabaldyryqta turǵan. Bir kazak-orys:

— Joǵary mártebeli myrzam, ne buıyrasyz, ataıyq pa? — dedi.

— Atpa! — dedi oıaz. Ol álginde Rysquldyń alty attyny tymaqtaryn tumsyqtaryna qaptap ketkenin kórip qyzyqqan.

— Mundaı qyzyqty esh jerden kóre almassyń, — dep súısindi, — atýǵa bolmaıdy. Eger ózi jamandyq oılasa ǵana atyńdar.

Shyn ajalyń jetpese, qyryq jyl qyrǵyn bolsa da ólmeısiń. Áıtpese, álgi kezde Rysquldy urda-jyq bir soldat kózdep turyp basyp salsa — bitip jatyr. Batyr — bir oqtyq. Qoı boǵyndaı qorǵasyn áńgimeni támamdamaq. Biraq Rysquldyń áli talqany taýsylmaǵan shyǵar, áli kóretin jaryq sáýlesi, tatatyn dám-tuzy bar shyǵar, — oıaz álgindeı «atpa!» — dedi.

Daýylbaı ishinen ókinip qaldy. Kedeı aýyldyń bas kótereri de, basbuzary da, az atanyń balasy jalǵyz qyran osy Rysqul.

Munyń kózin qurtsa, basqasy ıleýge ońaı. Ileýge kelmeıtin sheldi pushpaq osy. Kazak-orystyń qolymen qaıtpas saparǵa attandyryp jibergende, ońdy bolar edi. Erteń el-jurtqa, bı men sotqa: «E, ol buzyq ulyqqa, aq patshanyń aıtýly adamyna qastandyq oılap, sodan qaza tapty», — deýge jeńil-aq edi. Biraq myltyq atylmady.

Oıazdyń da óz esebi bar. Birinshiden, Rysquldyń erligine shyn súısindi. Uly qolbasshylardyń shyn erlikti baǵalap jaýy da bolsa jarylqaǵanyn oıaz talaı oqyǵan, estigen. Mádenıetti, zıaly qaýymnyń ókili retinde ol mundaı jomart minez kórsetýdi ózine mártebe sanaıdy.

Ekinshiden, ózi syıly qonaq bolyp jatqan jerde kisi ólimi kezdesip, qan tógilgeni qaıbir jaqsylyq deısiń. Kúni erteń Shymkentke attanady. Aman bolsa, myna bolys Rysqulǵa aqysyn jibermes. Bulardy kazak-orystyń qolymen atqannan góri biriniń qolymen birin baýyzdatyp, ózderimen ózderin qyzyl sheke etip qoıyp, qyzyǵyna qarap otyrý áldeqaıda tıimdi.

Bul kezde Rysqul oq boıy jerge jetip, atynan tústi. Qaıyń soıyl men bilteli myltyqty erdiń qasyna ilýli qaldyrdy. Toryny jetektegen boıy aq ordaǵa bettedi.

Ádette Daýylbaıdyń aýylyna ulyqtan ózge eshkim atpen kirmeıdi. Aýyl syrtynan aýlaqta kólikten túsip, jaıaý keledi. Bul buljymas qatal tártip. Ony eshkim buzyp kórgen emes. Tuńǵysh buzyp turǵan Rysqul. Onyń ózi de, aýylǵa kólikpen kirýin kirgenmen orda aldynda attan tústi. Áli kúnge deıin on alty qanat ordanyń beldeýine eshkim at baılap kórgen emes. Rysqul myna sıyqsyz tory atyn anaý aýlaqtaǵy mamaǵashqa baılap qoıyp kelýi kerek edi. Ony istemedi. Jalsyz toryny yńǵaılap, jetekke aldy. Faetonǵa kileń jal-quıryǵy tógilgen sándi jylqy jektiretin oıaz myna jal-quıryqsyz sıdıǵan, jıraf tárizdes aıýanǵa kóp tań qaldy.

— Aman, oıaz myrza, — dedi Rysqul. — Assalaýmáleıkúm, bolys-eke!

Bolys lám degen joq. Oıaz:

— Zdravstvýı, batyr! — dep altyn saqınaly qolyn usyndy.

Rysqul bul qurmetti kútpep edi, shylbyrdy bilegine ile salyp, oıazdyń qolyn qos qoldap aldy.

— Mynaý at pa, jıraf pa? — dep surady oıaz: Tilmash aýdardy.

— Kedeıdiń aty ǵoı, oıaz myrza.

— Kedeıdiń bári mundaı at mine berse jaman emes, — dep mysqyldady oıaz.

«Menimen qashanǵy tájikelese berer deısiń. Ýaqyt ozdyrmaı, kelgen sharýamdy aıtyp qalaıyn».

— Oıaz myrza, sizge, bolys-eke, sizge aıtaıyn degen bir aýyz aryzym bar.

— Ne dep tur? — dedi oıaz tilmashqa.

— Aryz aıtpaqshy.

— Aıtsyn.

— Aıt, — dedi tilmash.

— Aıtsam, oıaz myrza, meniń týǵan aǵam Berdiquldy bolystyń adamdary uryp óltirdi. Tary sýǵaryp júrgen jerinde. Tepkilep tórt qabyrǵasyn syndyryp, ókpe-baýyryn ezgilep, qulaqqa shymmen bastyryp ketipti. Úıge jetti — jan tapsyrdy.

— Meniń adamdarym ekenin qaıdan bildiń? — dep bolys shegir kózin Rysqulǵa qadaı qaldy. Jalpaq murnynyń tanaýy bir deldıip, bir qýsyryldy.

— Bolys-eke, bóten jaý joq. Sýdy buryp aldy dep istegen qıanattaryń.

— Atyn ata sol adamnyń!

— Men jetkenshe ketip qalypty. Qulaqqa bastyryp ketken jerinen ózim sýyryp aldym ǵoı aǵamdy. Tún qaranǵysy edi. Aýrýdy tastap, arttarynan qýa almadym. Bir qudaı kórip tur ǵoı, sizdiń tóbetterden basqa eshkim talaǵan joq Berdiquldy.

Daýylbaı kenet oıazǵa bar denesimen burylyp, búgilińkirep turyp:

— Myrza, bul buzyqtyń sandyraǵyn tyńdap, kúnde turyp qaldyńyz-aý. Úıge kirsek qaıtedi? — dedi.

Oıaz oılandy. «Kisi óliminiń daýy bolsa, oǵan aralasyp bas qatyryp jatýdyń keregi de shamaly. Bul kırgızdardyń ózderiniń bıler soty bar. Sol sheshe jatar...».

Bolys oıazdyń jaýabyn kútip turmaı, ordanyń oqaly esigin bir shetinen túre berdi. Oıaz Rysqulǵa qarap paqyrsynyp, menen kiná joq, mine, mynaý bolmaı turǵan degendeı pishin tanytyp, bolysqa qarady. Sóıtti de eńkeıip úıge kire berdi.

— Oıaz myrza, men sizge aryzdandym ǵoı! — dep Rysqul enteleı berip edi, aldyn Daýylbaı, eki qazaq-orys, tilmash, bul kezde aýylǵa shoınańdap jaıaý jetken Saqan bári kes-kesteı qaldy.

— Janyń barda joǵal! — dedi Daýylbaı ysyldap. — Jaqsylyqpen ketpeseń, qazir qamatyp, basyńdy ıtjekkende shirittiremin. Kimdi basynyp keldiń munda? Oıazben tildeskishin munyń. Nemene, ulyq seniń ermegiń be? Aryz aıtsań osy eldiń bıi quryp qalyp pa?!

— Oý, bolys, men adamym ólip, quzym qulap, taýym jyǵylyp kelip turǵan joqpyn ba?! Oý, bolystyǵyńdy bylaı qoıǵanda, bir eldiń, bir atanyń balasy emes pe edik? Sen de Sálik, sen óltirtken Berdiqul da Sálik. Men qaıǵyrsam, senin de qaıǵyń emes pe? Ne dep tursyń!

— Atama Sáliktiń atyn! — dedi bolys shegir kózin ejireıtip. — Sen Sáliktiń shirigen jumyrtqasy. Sáliktiń basqa balasynyń bále-jalasy sendermen birge ketsin!

Rysqul tizgindi tartyp qalsa kerek, tory attyń basy kegjeń-kegjeń etip ketti.

— E, bildim, bolys. Bul Alsaıdyń balalary malymdy baqpady, eginimdi ekpedi, otymmen kirip, kúlimmen shyqpady, erkime júrmedi, — dep tursyń ǵoı. Seniń degeniń bolmasa — ol shirigen jumyrtqa eken ǵoı. Sol úshin de Berdiquldyń qanyn tóktiń, qapyda qaldyrdyń. Munyńdy eki dúnıede keshe almaspyn, Daýylbaı! Qanǵa qan. Kek almasam, aǵamnyń sheıit ketken jany ana dúnıede jaı taba almas. Endigi qalǵan ómirim senen kek alýmen bolsyn!

— O, naısap... — dep Saqan palýan tura umtylǵan. Bet-aýzy topyraq, yza býǵan. — Bolysqa til tıgizýin.

Rysqul onyń qolyn qaǵyp jiberdi. Kóz ilespeı tory atqa qarǵyp mindi.

— E, sorly malaı, — dedi endi attyń ústinde turyp. — Sen ólgende myna bolys basyńa kók tas qoıar. Asyrandy tóbet. Áýpildetip qoıǵany-aı seni Daýylbaıdyń. Óz uıalasyn ózi qapqan sorly. Kóziń bir ashylmady ǵoı!

Bul kezde Ahat bastaǵan alsaılar kelip jetken. Bolys solardyń sálemin almady. Saqanǵa:

— Alasta aýyldan! — dedi de ordaǵa kirip ketti.

Rysqul shydaı almaı qaıyń soıylmen aq ordanyń mańdaı tusyn qulashtap turyp bir salyp qaldy. Quba taldan qıylǵan ýyqtar syqyrlap baryp synyp tústi.

İshte oıaz sanap otyr eken:

— Bir urǵannan tórteýin syndyrdy, — dedi súısingendeı bolyp. — Sirá, aǵasynyń tórt qabyrǵasy úshin shyǵar.

Kazak-orystar myltyq kóterdi. Aspanǵa qaraı atyp-atyp jiberdi. İshten oıaz aıqaılady:

— Atpańdar, ońbaǵandar!

— Ásheıin, qoryqsyn dep aspanǵa attyq, — dedi soldattar.

Aıtsa aıtqandaı, alsaılar seskenip, sheginshekteı berdi. At ústinde Rysqul bilteli myltyǵyn taqymynan sýyrdy. «Átteń, ana soldattyń qolyndaǵy myltyq mende bolar ma edi», — dep armandady. Qapelimde oıynda bir sotqar ot lap ete qaldy. Táýekel dep toryny tebinip te jiberdi. Tory sonda shegirtkedeı yrshyp tústi. Rysqul soldattardyń tusynan juldyzdaı aǵyp ótip, myltyqtaryn julyp-julyp alyp, júre berdi.

Ordany úreı qalshyldatty. Daýylbaı endi shyndap qoryqty. Záresi zár túbine ketti. Shyr shynaı sıeziń aldynda dál mynandaı soıqanǵa soqtyǵaryn kim bilgen?! Myltyq ataýly Rysquldyń taqymynda. Oıazdyń jalǵyz besatary bar. Biraq bir qoryqpaǵan kisi sol boldy. Ol jaqsy oıyn kórgen adamdaı kóńildi. Besataryn qabyna salyp qoıdy. Ulyqtyń bul sabyrlylyǵy bolysqa unaıdy. Biraq kókiregi qurǵyrdan saılaý ketpeıdi. Aýylynda mártebeli meıman bolyp jatqanymda buzyqtaryna basyndyryp qoıdy dep erteń Daýylbaıdy saz balshyqqa otyrǵyzbasa qaıtsin. Oıaz bolsa:

— Áı, kózsiz tentek. Unatamyn osyndaılardy. Eger kırgızdardyń bári osyndaı kelse, siz ben bizdiń halimiz múshkil bolar edi, ýpravıtel myrza, — dep Daýylbaıǵa qarady. — Biraq siz ben bizdiń baǵymyzǵa, ol jalǵyz.

— Qaıdan jalǵyz, myrza, Rysqul sıaqty buzyqtar tolyp jatyr. Ahat degen, Úsip, Qorǵan, Mahan, Shynybek, Jýanysh degen qyzylkóz qudaı atqandar bar. Álgi jaýyz alyp ketken myltyqtar olardyń qolyna tıse, bizdiń ordaǵa qaýip kóp. Birinshiden, myrza, mundaı beıbastaqtyń bolǵanyn keshirińiz. Ekinshiden, bizge ásker jiberińiz. Álgi basbuzarlardy ustatyp, aýyzdyqtamasa, bul jaman halyq.

Oıaz qarqyldap kúlip, bolystyń arqasynan qaqty. İshinen: «Imperıa úshin Daýylbaılar bolǵany qandaı baqyt! Shen úshin, óz qarabasynyń qamy úshin, qany bir týysyn qurbandyqqa shalyp jiberedi. Joq, Daýylbaıdy bolystyqtan túsirýge bolmaıdy», — dep qoıdy. — Al daýystap turyp aıtqany:

— Siz óte saqsyz, Daýelbaı Taıtelıevıch. Ol durys. Saq bolý kerek. Al dál qazir Shymkentten ásker shaqyryp, ábiger bolatyndaı oıran oqıǵa joq. Ásker shaqyryp, soǵys júrgizipti degen daqbyrty qandaı jaman. Saılaý aldynda ondaı dabyra sizge tıimdi emes. Daýelbaı Taıtelıevıch. Sizdiń óz jigitterińiz-aq tyndyratyn sharýa. Kelisińizder, kelisińizder, týysqansyzdar. Álbette, álgi batyr kırgızdyń áreketin aq patshaǵa, onyń jergilikti ákimderine qarsy qımyl dep tanyp, jaza qoldanýǵa ábden bolady...

— E, myrza, meniń aıtyp otyrǵanym sol ǵoı. Aq patshanyń sizdeı ulyǵyna meniń ordamda kórsetken bul qorlyǵy jazasyz qalsyn degenińizge túsine almaı otyr edim.

— Degenmen shý shyqpaıtyn jaǵyn oılańyz. Úrkerdeı kırgızdarǵa shamańyz jetedi dep oılaımyn. Biraq álgi jıraf sıaqty aty bardyń bir ózi-aq alty-jeti adamdy attan qulatyp, eki birdeı soldattyń qarýyn tartyp áketti. General Chernáevtiń joryqtaryna qatysqan kánigi soldattardyń mundaı ashyq aýyzdyǵyna tańdanbasqa laj joq. Al álgi batyr kırgızdiń qımylyna súısinbeske taǵy laj joq. Sumdyq! Bul úshin qalaı konák almasqa.

Konák qaǵysqannan keıin oıaz óziniń Shymkentke qaıtatynyn aıtty. Biraz kún qymyz iship, taza aýa, salqyn samalda bolyp, shynjaý densaýlyǵy edáýir durystalyp qalǵanyn aıtty.

— Men kóp jer kórdim, biraq dál bul Kúmisbastaýdaı jer kórmedim, Daýelbaı Taıtelıevıch, — dedi oıaz shyn nıetimen. — Shveısarıa dese bolǵandaı.

Bul habarǵa Daýylbaı qapalandy. Áli de bola turmadyńyz ba, jaılaýǵa shyǵyp, nebir tamasha kórer edińiz? Neden kenet attanbaqshysyz? Álde álgibir beıbastaq is sizdi renjitti me? — dep báıek boldy.

Oıaz rızalyǵyn bildirdi. Memlekettik máni bar kóp ister kútip tur Shymkentte. Tirshilik bolsa taǵy keler. Jer arasy jaqyn. Jaqsy atqa bir-aq kúndik jol. Endi shaqyrtpaı-aq keledi. Óıtkeni Túlkibasqa oıaz ǵashyq bolyp qaldy. Al álgi jıraf mingen kırgızdiń isin bolys bıler arqyly ózi sheshsin. Tipti is nasyrǵa shaýyp, dúnıe búlinip bara jatsa, Shymkent alys emes qoı, habarlassyn bolys. Oıaz ásker bólýge daıyn. Aq patshanyń adal qyzmetshisi Daýelbaı Taıtelıevıch syndy ardaqty adamdardy oıaz árdaıym qamqorlyqqa alady. Dám-tuzyńa, yqylasyńa raqmet!

* * *

Ulyqty Daýylbaı Saztóbege deıin shyǵaryp saldy. Qońyraýlary kúmbirlep kúımeler kórgen tústeı lezde ǵaıyp boldy. Daýylbaı attan túsip, oıazben qushaqtasyp, qoshtasqan jerde áli tur. Ulyqtyń qushyp turyp, arqasynan qaqqany álin alyp qoıǵandaı, ornynan qozǵalar emes. Shala mas. Bári shala. Kóńil ala. Oıaz kúlip attansa da, Daýylbaıdyń kúdigi janyn jeýli. Álgi alsaı soıqany bolysqa qatty soqqy boldy. Oıaz mádenıetti, zıaly kisi. Sypaıy minezben bárin jýyp-shaıyp syr bildirmeı ketti. Al biraq ishinen ne dep ketti. El basqara almaıtyn, halyqty ýysynda ustap otyra almaıtyn bolymsyz bolys eken dep bara jatqan joq pa? Qol astyndaǵy baǵynyshtylary basynyp, bolysyn syılamaıdy eken dep bara jatqan joq pa? Tapa-tal túste aq ordany solqyldatyp, mańdaıyn túsirip, ýyqtaryn syndyryp ketkeni anaý. Shyn máninde mańdaıy jarylǵan kıiz úı emes, Daýylbaıdyń ózi shyǵar. El qulaǵy elý, bolystyń aq ordasyn tal túste at oınaqtatyp, bir kedeı sabalap ketipti degen sybys jer-jerge jaıylyp ketse, sol jaman. Súıekke tańba. Masqara tańba. Qap, ıt alsaı! Jer basyp júrsem endigi isim senimen bolsyn. Qońyz tergizip jegizip, qańǵyrtyp jibermesem, Daýylbaı atym óshsin! Úrim-butaǵyńa deıin qan qaqsatarmyn sen alsaıdy. Ashyqqan ıt aıaǵymdy kelip jalaısyń áli! Al men sen sumdardy ash bórideı ulyta alamyn. Óziń kelesiń... Tórt aıaqtap, jer baýyrlap, jorǵalap jetesiń!

Anttan soń aqyly jıylǵandaı Daýylbaı selk etip, jan-jaǵyna qarady. Nókerleri kútip tur eken. Qarny jýan qarager atqa eki jigit eki qoltyǵynan kóterip mingizdi. At ústinen dúnıe aıqynyraq kórinedi. Saztóbege Qoqan handyǵy kezinde kelip qonystanǵan dıqandardyń baý-baqshasy máýelep tur eken. Shabdalysy, almasy bári tógilip, aǵash basy ıilip, kózdiń jaýyn alǵandaı. Atash japyraqtaryn tozań tutqan. Jaýyn jaýmaı, tamshy tambaı tur. Júgeriniń balaǵy sarǵaıyp, japyraǵy qýsyrylyp bozań tartypty. Qap-qara dıqan basyna shalma baılap, balaǵyn túrip, dáý ketpenmen bir qasyq sýdy qaqpalap, jetelep, shóldegen júgerige alyp barady. Daýylbaıdyń esine alsaılardyń tarysy tústi. Osy sý úshin soqqyǵa jyǵylǵan Berdiqul kóz aldyna tura qaldy. Bir sát onyń ólimine ózi kináli ekenin ishteı moıyndaǵandaı da boldy. Sý azabyn tartqan myna dıqandy kórip, alsaılardyń halin túsingendeı de boldy. Biraq bul bir sáttik osaldyq edi. Daýylbaı emeshegi ezilgish, bor minez, jasyǵyshtan emes. Qaıtadan qara tastaı qasaryp aldy. Endi osydan Kúmisbastaýǵa jetip, Alsaı aýylynan ósh alǵansha kóńili jaı tappaıtynyn sezdi. Qarny jýan qara terge qamshy basty. Nókerler úndemesten sońynan erdi. Bolystyń qara teri arqan boıy alda keledi.

* * *

Alsaılar ári-sári, Qyrǵyzbaı aıtty:

— Osy jatqan jylannyń quıryǵyn qatty bastyq qoı deımin. Qudaı áıteýir artyn qaıyrly qylsyn.

— Ol jatqan jylan emes, shaqqan jylan edi ǵoı. Umyttyń ba, arysymyz qaıda! — dep Úsip silkindi.

Qyrǵyzbaı Soqyr batyrdyń balasy edi ǵoı. Biraq Soqyrǵa tartpaǵan, taıǵaqtaý minez tanyta beredi. Qıynshylyq kórse demde kúırep, kúızelip qalady. Denesi mol, kózi alaqandaı, iri kisi bolsa da qopalaqtaý. Saqaly jelkildek, keýdesine túsedi. Dúnıede jylannan qatty qorqady. Jylan alyp júrse ony bala da qorqytyp, aıtqanyn istete alady.

Úsip kerisinshe shaǵyn kisi edi. Jasyna qaramaı shashy erte aǵaryp ketken. Eki qoly qaltyraýyq edi. Kelinderi ony syrtynan Qaltyraýyq qaınaǵa der edi. Biraq shaqar. Sóılegende tistenip sóıleıdi. Ashýǵa býlyqqanda sóıleı almaı kúre tamyrlary bileýlenip, moıny isinip, bet-aýzy qyp-qyzyl bop ketedi.

— Tas tússe talaıymyzdan. Táýekel. Bolar is boldy. Men ózim Rysquldy kinálamaımyn, — dep Shynybek shyqty. Alasa boıly, kóse kisi. Kózi ejirikteý, sál murnynan sóıleıtini bar. Jas kezinde murnyna samal túsip, osy Rysqul taýdan aıý atyp ákelip, sonyń ótin iship jazylǵan. Áıtpese, jaman aýrý sáńkıtip keter eken. Múmkin, sodan bolar, Shynybek Rysquldan shyǵarda jany basqa, áıtpese durys pa, burys pa — ol jaǵyna mán berip jatpaı, Rysqul jaǵyn jaqtaıdy.

Munda kóp sóılemeıtin, uryssań renjý bilmeıtin, qajý bilmeıtin naǵyz nar Qorǵan ǵoı. Uzyn boıly, aqqubasha ajarly jigit. Qıaq murty qap-qara, kózi nurly, dáý muryn, qıssa batyrlaryn eske salatyn erekshe jan. Osy túrimen bir elge sultan bolyp otyratyn adam. Biraq bireýge bılik aıtyp kórmegen. Ol tek aıtqandy oryndaýdy biledi. Alsaıdyń úlken-kishisiniń quly sol. Báriniń tirligin isteıdi. Temir usta. Aǵash usta. Alsaı bitkenniń ydys-aıaǵy, ketpen-kúregi, qural-saımany túgel sonyń moınynda. Birine joq demes. Qabaq shytpas. Qudaı osyndaı adamdy jarylqasa jarasar edi, biraq esiginiń aldynda tyshqaq laǵy joq jalǵyz, esekteı kók tóbeti bar.

Myna tótenshe jıynda Ahat odan:

— Qorǵan, sen ne aıtasyń? — dep suraǵanda, Qorǵannyń bar aıtqany:

— Men orys soldattarynyń myltyǵyndaı myltyq soǵa alatyn sıaqtymyn, — dedi.

Men tóbeleske daıynmyn degen sózi. Qorǵan basqasha sóılemes. Tek qatyny kúńeıleý, ári bala tappaǵan. Qudaıdyń bir qımaǵany sol. Saqaý qatynnyń tili shaıandaı. Minezi aýyr momyn adamdy balpyldap mazalaýmen bolady.

— Shoıly kishiniń jumyshyn istegenshe, ójimishke bir pyshaq ishtep ákelsheń qaıtedi. Pyshaqqa da jaıymadyq, — deıdi de otyrady.

Sonda Qorǵan óz úıine arnap pyshaq soqpaıdy emes. İstep ákelgen pyshaqty qatyny joǵaltyp jiberedi. Kúlmen birge baıqamaı shyǵaryp tastaıdy. Nemese, úılerine bireý kelse, «kúıeýiń usta ǵoı, myna pyshaǵyńdy men alaıynshy», — dep qalap áketedi.

— Qor bolǵan Qorǵan, — deıdi ony esirkegen jurt. Osy Ahattar talaı ret: «Qutylsaıshy sol saqaýdan. Qý bas qalasyń ba? Elmiz ǵoı, kóptep, kómektesip, quda túsip, basqa bir shúıkebas alyp bereıik», — degen. Kónbeıdi.

— Kishkentaıynan qosylyp edi, maǵan. Kóziniń jasynan, obalynan qorqam páleniń. Ne ǵylasyńdar, júre bersin, — deıdi Qorǵan. — Qudaı bermeıin dese, qansha qatyn alǵanyńmen bala bermeıdi.

— Ne bolsa da, bolary boldy, boıaýy sińdi, — dedi Ahat. — Daýylbaı bizdi shabady — ol anyq. Daýylbaıdyń qolyna bir bále qylyp, shydas berermiz. Meniń qorqatynym: Shymkentten ásker shyqpasa. Onda qurydyq.

— Qurymasqa qarý soǵamyz, — dedi Qorǵan.

— Alsaı jıyrma tútin. Patshanyń áskeri — túmen. Alysa almaısyń.

— Sonda amal ne?

— Amal — aqyryn baǵaıyq. İs qıynǵa aınalsa — kóshemiz.

— Qaıda?

— Áýlıe-Ata jaqqa.

— Ata-babanyń jerin tastap pa?!

— Iá. Ata-babanyń jerine syıyspadyq emes pe? Daıyn bolyńdar.

Alsaılar kútkendeı Daýylbaı aýyldy shappady. Ol quryǵyn basqasha siltedi.

Alsaı aýyly bolystyń shabýylyna daıyndalyp, besiktegi balasy men beli búgilgen shal-kempirinen basqasynyń bári qoldaryna qarý aldy. Soldattardan tartyp alǵan qos vıntovka, birneshe shıtti myltyq, qalǵany sadaq, soıyl, shoqpar, kúrek, ketpen, aıyrǵa deıin qoldaryna aldy.

Maýjyraǵan ádemi kesh keldi. Mal óristen qaıtty. Dáý-Babanyń samaly jibekteı esip, ný terekterdiń japyraqtary jamyrap, enesin izdegen jetim qozy jeke mańyrap, álsin-álsin áýpildep ıtter úrip qoıady.

Búgin taryny shymshyqtan áıelder qorydy. Tarynyń tumsyǵy qyzaryp, basy ıilip, ıisip qalǵan. Qudaı qalasa endi erteń-búrsigúni oraq salamyz dep otyrǵan. Tary qoryǵan áıelder de aýylǵa qaıtty. Qaraqoıynnyń egini batqan kúnniń sáýlesimen oınap, altyn darıasyndaı qulpyryp, synaptaı tolyqsyp, shalqyp jatty. Jaý shymshyq uıasyna qonaqtaǵan. Torǵaıdyń jaýy adamnyń jaýynan áldeqaıda ádil. Kún batty, uıasyna qonady. Taryǵa ósh bop jaratylǵan sorly o da bir. Tek serigin izdegen bódene ǵana keshki tymyqta bytpyldyqtap, úzdigip, úzilip kete jazdap qaqsaıdy.

Mundaı keshte qyz uzatsa jarasady, kelin túsirse jarasady. Shildehana shaqyrsa jarasady. Mundaı múlgigen keshte ertedegi erlik zamandar týraly qıssa tyńdar ma edi! Nemese aqsúıek oınap, altybaqan teber me edi! Itte yryldasyp, jańa soıylǵan qunan qoıdyń súıegine talasyp jatsa ǵoı. Kúrpildep saba pisilse anda-sanda...

Alsaı aýylynda onyń biri joq búgin. Qatýly qabaq, qatqyl ún. Tipti jas balalary da jylamaıdy. Bala bolýdy umytyp ketkendeı. Ne ıtteri úrmeıdi. Suńqıysyp, adamdarǵa bir qarap, aýlaqqa bir qarap, ańtarylysyp qalǵan.

Qap-qarańǵy aısyz tún tústi. Bulttardy qyzǵyltym nurǵa malǵan kúnniń aqyrǵy sáýlesi ádemi tústeı ada boldy. Jan-jaqtan taýlar túksıdi.

Tek shetki qara kúrkeden bir kezde: «Armanda ketken asylym-aý, kimge de baryp aıtamyn-aý, oıbaı!» — dep býlyǵa shyqqan ún estildi.

Berdiquldyń jesiri. Kisisi ólgen úıde bir jeti boıy ot jaǵylmas, tútin tútetilmes. Ol úıdiń qaraly jańdaryna jaqyndary, aǵaıyn-aýyldastary as pisirip aparar. Al búgin bir ǵana Berdiquldyń úıinde emes, búkil Alsaıdyń jıyrma tútini birdeı tutanbady. Myna tymyraıǵan tún keń dúnıeni taryltyp, jer-jıhandy jutyp jiberip, kógildir kóldi, qyzyl marjan tolqyǵan egin jaıdy, tákappar taýlardy, jasyl aımaqtardy kózden tasalady, qara tún. Qarańǵy tún. Túnde joryqqa qorqaýlar shyǵady. Al, qarańǵy túnde qara kúrkeden jas jesirdiń joqtaý aıtyp jylaǵan úni estilgende qansha qorqaý bolsa da, bul qaraly aýylǵa eshkim shaba qoımas-aý. Aýyl qamdanyp, qarsy alatyndaı, Daýylbaı aýyldy shapqan joq. Tek Qaraqoıyndaǵy tolqyp pisip turǵan taryny sol túni jylqysyn qaptatyp, taptady da ketti. Jaıqalǵan egin ornynda ár jerinde masaǵy bar qaraqoshqyl topyraq qana qaldy.

Alsaılar jazanyń ár túrin kútken. Muny kútpep edi. Olar oıaý-aq bolatyn. Taýdan qulaǵan tasqyn tasyrdy da estip, aıqasqa ázir turǵan. Biraq álgi tasqyn aýylǵa jetpeı tómen qulap edi. Alsaı halqy Daýylbaıdyń sumdyǵyn sonda bildi.

— Oı-baı, ol ıtter eginge jylqy qaptatty, — dedi álgi tasqynnyń kenet burylyp ketken syryn uqqan Rysqul.

— Iá, sóıtti! — dedi Qorǵan da.

— Onan da ózimizdi shapsashy.

— Attanaıyq áli de bolsa, — dep Rysqul jal-quıryqsyz torymen Qaraqoıynǵa qaraı aǵyp jóneldi. Basqalar da attyly-jaıaý bári tary jaqqa júgirgen. Bir kezde tún ishin kúńirengen myltyq daýysy kernep ketti. Orys soldatynyń qolǵa túsken vıntovkasynan atylǵan oq daýysy aspan qaqyratqan naızaǵaı gúrilindeı alapat shyqty.

* * *

Dúnıedegi ádemi áýen — kúzgi janbyrdyń áýeni. Olar Shaqpaqtan asqanda jyp-jyly jańbyr jaýdy. Kópten beri jerdiń tandyry qatyp, tańdaıy keýip, tambaı turǵan jańbyr. Osydan úsh-tórt kún buryn jaýsa, múmkin sý úshin soıqan soǵys bolmas pa edi. Berdiqul soıylǵa jyǵylmas pa edi.

Joq. Daýylbaı alsaılardy Qaraqoıynnan qalaıda qýyp shyǵar edi. Ol úshin aıla kóp. Sý sóz emes. Sý jetedi. Alataýdan aǵyp jatqan sýdyń moldyǵynda esep joq. Áldeqalaı Alataýdan qulaǵan ózender toqtap qalsa, yldıdyń yndyny quryp, qum jamylar edi. Qum jaýlaǵan jerlerdiń reńi qashyp, jasyl japyraq ataýly joǵalar edi. Jasyl japyraqsyz ómir ne?!

Atyńnan aınalaıyn, Asqar taý! Basyndaǵy aq qar — aq sútteı bar. El emedi, jer emedi.

Taý bolmasa — Aqsý qaıdan shyǵar edi? Arys qaıdan shyǵar edi? Teris qaıdan shyǵar edi. Talas pen Asa qaıdan shyǵar edi?

Shý men İle qaıdan shyǵar edi...

* * *

El aman, jurt tynyshta shubaǵan kósh Shaqpaq asýynan ary aýnap túsken kezde týyp-ósken Túlkibas kózden tasa boldy. Ózinen bıik taý joq sıaqty kórinetin Dáý-Baba da kórinbeı qaldy. Shaqpaqtyń qaqpasy arttarynan tars jabylǵandaı boldy. Endi qashan ol qaqpa qaıta ashylmaq? Endi qashan týǵan jer qushaǵyn jaımaq? Shaldar kúrsinip, áıelder anda-sanda daýystap, ańyrap-ańyrap alady. Etek-jeń túrýli. Burynǵydaı kımeshekteri shubatylyp jer syzbaıdy, kóılektiń etegi yshqyrda. Alys saparǵa yqshamdalǵan, aıbyndy júris. Tek oqtyn-oqtyn oqys oıbaı estilip qalady. Ondaıda shaldar:

— Tek! Jaǵyń qarysyp, óz basyńa kóringir. Jylama! — deıdi.

Shaqpaqtan qulaı bere aldarynan aınalasyn taǵy da taý qorshaǵan jasyl-sary alqap jatty.

Alataý bu jaqta burynǵydan da bıikteı tústi. Qarataý kerilgen keregedeı uzara berdi. Shaqpaqtan aýnap tústik degeni bolmasa Túlkibastan aıyrmasy az. Aspan sol aspan, taýlar sol taýlar. Shóbi de sol, sýy da sol, tek kele jatqan kúz súmbile lebi erte bilinedi.

— O, jaryqtyq Jýaly! — dedi Ahat.

— Túgin tartsań topyraǵynan maı shyǵady. Ásil topyraq. Naǵyz eginshiniń qoly ǵoı, jaryqtyq Asan qaıǵy aıtypty deıdi: «Átteń, atymnyń saýyryna syımaısyń, Jýaly, áıtpese artyp áketer edim», — dep.

— Oı, áýlıe-aı, a, — dedi bir shal esegin tebinip qoıyp Ahatpen qatarlasa berip. — Bul jerge de kelgen eken ǵoı áýlıe.

— E, kelgende qandaı. Ol kisi júrmegen, kórmegen jer bar ma. El qamyn jegen adam da. Shóbi shúıgin, sýy bal, órisi mol jer izdepti ǵoı mal baqqan qazaqqa.

Balapan ushyrǵan qarlyǵashtar alsaılardyń kóshine ilesip biraz jerge deıin ushyp barady da ań-tań qalyp, ańtarylyp, qalyp qoıady. Adamdardyń qus qusap kúzde ońtústikke qaraı kóshpeı, týra shyǵysqa tartqanyna tań qalatyn sıaqty. Bul qarlyǵashtar da búgin-erteń kóterilip ushyp, týǵan jerin qıyp tastap ońtústik asyp ketedi. Týǵan jerin qımasyna amaly joq: qaharly qys qylyshyn súıretip áli-aq keledi.

Daýylbaıdyń qahary qystan jaman. Qys óter, kóktem shyǵar, qustar qaıtyp oralar. Al Daýylbaı she? Ol ótkinshi me? Bul dúnıeniń júzinde ótkinshi emes kim bar deısiń?! Bári ótedi, Daýylbaı da ótedi. Qara jer qarany da, tóreni de, jarlyny da, baıdy da birdeı etedi. Bir ólmese Eskendir Zulqarnaıyn ólmes edi. O da ketti. Topyraq boldy. Kim biledi, sol topyraqtan bir baıǵus balshyq ılep, qysh quıǵan shyǵar... Al Daýylbaı kim Eskendirdiń qasynda. Iá, Daýylbaı ketse bolystyqqa talasyp jalańdap otyrǵan balalary bar emes pe? Alsaı biletin Daýylbaı balalary qazirgi bolystan qaharlyraq bolmasa, kem emes. Daýylbaıdan buryn onyń ákesi Táıteli ótken. Qoqan hanynyń datqasy edi. Táıteliniń ákesi Ońǵar o da datqa bolǵan. Álde Alla taǵalanyń adamnyń peshenesine jazý jazyp qoıatyny ras boldy ma eken? Daýylbaı tuqymyna qudaı baı bolýdy, ákim bolýdy, Alsaı tuqymyna kedeı bolýdy, qul bolýdy jazyp qoıdy ma eken?! Atadan balaǵa, urpaqtan-urpaqqa uryq qýalaı kele jatqan peshene bolsa, qudaıdyń qudireti ras ta shyǵar. Alsaı aýyly qys qyzylǵa, jaz qymyzǵa jarymaıdy. Tary kójeniń ózi tabylsa taqyl-tuqyl tarta ishedi. Al Daýylbaı ıtiniń basyna irkit tógilip jatady.

Rysqul basyn kóterip aspanǵa qarady. Álgi bir túpsiz oıdyń tuńǵıyǵynan shyǵa almas edi, sol oıyn aspandaǵy shańq ete qalǵan bir daýys bólip ketti. Taý búrkitiniń sol shańqylyn bul kóshte Rysquldan basqa eshkim elep estigen de joq. Tym zaý bıikte jalǵyz noqat aǵyp bara jatyr eken. Betalysy — Aqsý-Jabaǵyly. Rysquldyń júregi sart-sart ete qalyp, artynsha aqyryn syzdap baryp basyldy. Álgi qyran muny asqar taýlarǵa, jasyl-ala orman, sarqyrama sýlarǵa shaqyryp ketkendeı edi. Daýylbaı joq, prıstavy joq, oıazy joq. Saqan qaraqshysy joq, tary ekpeıtin, sýǵa talaspaıtyn erkin dúnıege shaqyryp ketti. Arshalar arasynan par-par etip ular ushqan, quzdyń qular basynda qaraýyl qarap taýteke turǵan, shańq etken qyran daýysynan taý jańǵyryqqan qaıran da qaıran dúnıe!

XI

Temir esiktiń qulpy saldyrlady. Rysqul eleń etip basyn jerden kóterip aldy. Qaraýyl ishke Turardy kirgizip jiberip, esikti qaıta japty.

Kúnde osylaı. Bala jumystan qaljyrap qaıtady. Onyń kelýin ákesi tyqyrshyp kútip jatady. Áldenege ushyrap kete me dep qaýiptenedi. Balasy aman-esen oralǵan saıyn, ol bir alys sapardan, qıyn-qystaý, qyrǵynnan aman qaıtqandaı, Rysqul qýanyp, qabaǵy ashylyp qalady.

— A, Turarka, kel, kel, — deıdi Bronnıkov te kóńildenip. — Káne, jaryq dúnıeden keldiń toı. Ne bolyp jatyr jer betinde?

Turar kórgen, bilgenin aıtady. Balanyń sarań habarynan soń Rysqul kórshisine burylyp:

— Eı, Eskendir, osy seniń Peterbordan ekeniń ras bolsa, sen Metreıdi bilesiń be? — dep surady.

— Qaı Metreı?

— Dmıtrıı degeni, — dep Turar túsindiredi.

— Peterbýrgte kim kóp, Dmıtrıı kóp, qaısysy kerek?

— Oý, oqymysty Metreıdi aıtam. Meniń dosym ol. Aldynǵy jyly myna Talǵar shyńyna ekeýmiz shyǵyp qaıtqanbyz. Jaqsy adam. Sondaı da nebir jaqsylar bar-aý. Aı, adal adam edi. Aldyńǵy túrmede Ahat deıtin aǵam arqyly hat jazǵyzyp edim, jaýap joq. Álde myna atańa nálet názirátel bergizbeı, jasyryp tyǵyp qoıdy ma, qaıdam. Basyńa kún týa qalsa, hat jaz, kómektesemin, — dep edi. Habar joq. Sonymen, Metreıdi bilmeıtin qý boldyń ǵoı. Áı, sen Peterbordan emessiń-aý, Eskendir.

— Ný vot, — dep Aleksandr Bronnıkov dármensiz adamdaı qolyn jaıdy. — Senbeseń, Prıhodkodan sura, nadzıratelden sura. Sen túrmege birinshi qańtarda tústiń, men túrmege toǵyzynshy qańtarda tústim. Toǵyzynshy qańtarda Peterbýrgte ne bolǵanyn bilesiń be óziń?

— E, qaıdan bileıin? Peterbor turmaq, osy Almatyńnyń ózinde ne bolyp jatqanyn bile almaı tas inde jatqan joqpyn ba? — dep Rysqul irgege qaraı syzdyqtata túkirdi.

— Al, men aıtaıyn, toǵyzynshy qańtardy bilip qoıǵan jón. Turarka, sen tek aýdaryp qoımaı, bul áńgimeni ózin de jóndep tyńda. Toǵyzynshy qańtar — halyq aýzynda «Qandy jeksenbi» atalyp ketti...

Aleksandr Bronnıkov «Qandy jeksenbini» kóz aldyna keltirgisi kelgendeı tas qabyrǵaǵa qadala qarap, biraz otyrdy. Peterbýrg jumysshylary men turǵyndarynyń Nıkolaı İİ-ge jazǵan petısıasyn tas qabyrǵadan oqyp otyrǵandaı synaıy.

«Patsha!

Biz, S.-Peterbýrgtyń jumysshylary men túrli soslovıedegi turǵyndary, bizdiń áıelderimiz ben balalarymyz, kóterem haldegi kempir-shaldarymyz — barshamyz jıylyp, saǵan keldik, Patsha! Shyndyq pen qorǵanysh izdep keldik. Bizdiń sińirimiz shyqty, bizdi adam aıtqysyz azapqa salyp, qanap jatyr. Bizdi qulaq kesti quldaı kórip, qorlap, zorlap, adam qataryna qospaıdy. Biz shydap baqtyq, biraq bizdi joqshylyqtyń túpsiz shyńyraýyna ıtermelep, erkimizden aıyryp, qarańǵylyqtyń qudyǵyna tastap, qylqyndyryp barady. Endi shydar hal joq, patsha...».

Aleksandr Bronnıkov Rysqul men Turarǵa petısıa jaıyn túgel baıandap shyqty. Ǵapon degen poptyń jádigóıligin áńgimeledi. Qarýsyz halyqty qoıdaı qyryp salǵanda, kóshelerde aqqan qannyń sel bolǵanyn aıtty. Polısıa men soldattar patsha saraıynyń aldynda bala-shaǵa, kempir-shaldy da aıamaı myltyqpen atyp, qylyshpen shapqanyn aıtqanda ákeli-balaly Rysqul men Turardyń jandary túrshikti.

— Biz aıttyq aldynda, — dedi Bronnıkov. — Patshaǵa barmańdar. Báribir túk ónbeıdi. Patsha jarylqamaıdy. Qaıta saǵyń synyp, qyrylyp qalasyńdar. Qarýsyz halyqtan patsha qoryqpaıdy. Al qoryqpaǵanyn syılamaıdy, — dedik. Kónbedi.

— Biziń kim sonda? — deıdi Rysqul.

— Bólshevıkter. Reseı sosıal-demokratıalyq jumysshy partıasynyń músheleri. Reseıde sondaı partıa bar. Kedeılerdi, jumysshylardy qoldaıtyn, solardyń múddesin joqtaıtyn partıa.

— Ol ne, ol sonda ásker me? — dep tóne tústi túsinbegen Rysqul. — Ásker bolsa, men de qosylar edim.

Bronnıkov zilsiz kúlip qoıdy.

— Joq, Rysqul, ásker emes. Sen, myna men sıaqty adamdar. Teńdikti ańsaıtyn, bireý baı, bireý kedeı bolǵanyn qalamaıtyn, bireýdi bireýdiń qanaýyn qalamaıtyn, jazyqsyz qan tógýdi jek kóretin, kisi balasyn sen oryssyń, sen qazaqsyń, sen tatarsyń dep bólmeıtin ádiletti qoǵam qurýǵa talpynǵan adamdar.

Tónip tyńdap otyrǵan Rysqul:

— E, ertek sıaqty neme deseńshi, — dep qaıtadan shalqaıa berdi.

— Áýeli tyńdasańyzshy, kóke, — dep Turar ákesine jaltaqtaı qarady. Balanyń bul yqylasyna Bronnıkov súısinip qaldy.

— Molodes, Turarka, sen birdeńe sezip otyrsyń ǵoı. Júregińe toqı ber, balam, altyn basym ásheıin. Sen Prıhodko myrzanyń barchýk balasyn kúnde gımnazıaǵa kúımemen alyp baryp, alyp kelip júrsiń. So gımnazıada men de oqyr ma edim dep armandaısyń. Al sol gımnazıa mundaı bilim bermeıdi. Onda qoǵamdy qalaı ózgertip, jaqsartýdy oqytpaıdy, Turar. Ras, onda da kózi ashyq, kókiregi sanaly adamdar bar shyǵar. Óıtkeni men estigen Mıhaıl Frýnze degen bir revolúsıoner osy gımnazıany bitirgen kórinedi. Demek, jasyryn bolsa da jaqsy jandar bar ol tóńirekte. Al, Rysqul, — dep endi Bronnıkov basyn jaǵasyna tyǵyp alyp qyryn otyrǵan joldasyna buryldy. — Sen ertek deısiń. Meniń aıtqanym ertek-aq bolsyn. Sonda sen óziń nege patsha ókimetiniń ókiline oq attyń? Osy suraqqa jaýap bershi.

— Tergeýshige bergem ol jaýapty. Dál osy suraqty onda da qoıǵan. Sen de tergeýge alaıyn dep pe eń? Atqym keldi — attym. Arqardan da ońaı attym. Arqar jaryqtyq ońaılyqpen attyrmaıdy. Al ana dáıisti erikkende ata salatyn jaman qaraqus qusatyp qalbań etkizdim, atasyna nálet.

— Nege? Sebebi bar ǵoı. Qurdan qur ata salmaıdy ǵoı adamdy, — dep endi Bronnıkov tóne tústi.

— Negesi bar ma, qorlady, jala japty, naqaqtan kúıdirdi. Qansha eńbegim ketti — aqymdy jedi. Ash-jalańash qaldyq. Amal taýsyldy. Sodan keıin...

— Á, solaı ma eken? Sonda seniń aqyńdy eshkim jemeske, saǵan eshkim qıanat jasamasqa, qorlamasqa, ash-jalańash bolmasqa ne isteý kerek?

— Ne isteý kerek? Bolys ataýlyny pytyrlatyp atyp tastaý kerek, atasyna nálet.

— Bolystardy ǵana emes. Rysqul, qoǵamdaǵy bútin ústem tapty qulatý kerek. Sen túsinip otyrsyń ba, Turar? Álgi Qyzyl Jebeniń ıesi kim edi?

— Tuqymbaı.

— Ie, Tuqymbaı sıaqtylar, Taýbaı starshyn, bolystar, oıazdar, gýbernatorlar, mınıstrler, patsha — barlyǵy qulaýy kerek.

— Oǵan kúshiń jete me, baıǵus-aý ? — dep Rysqul áńgimeniń dámin ala bastady. Ózi de bir kez solaı qıaldaıtyn. Biraq ol qıal, buldyr saǵym sıaqty ushyǵyn ustatpaı, bulańdaı beretin.

— Jetedi, Rysqul, jetedi. Ústem tap — azshylyq, al halyq — kópshilik. Kóp kóterilse, halyq kóterilse oǵan shydaıtyn kúsh joq. Áne, sol halyqty kóterýdiń amalyn oılap, pármendi ál jıýshy, uıymdastyrýshy, olardy bes saýsaqtaı jumyldyrýshy, kúreske bastaýshy — partıa. Endi túsindiń be?

— Meıli, partıa, partıa. Álgi bolystardyń saılaýynda jaq-jaq bolyp talasatyn qýlardy partıa deýshi edi. Mynaýyń sol sıaqty top boldy ǵoı. Onda Tuqymbaı sorly da partıa boldy ǵoı.

— Seniń aıtyp otyrǵanyń turpaıy túri, Rysqul. Al bizdiń partıa jeke bir jiktiń, az ǵana toptyń múddesin emes, búkil halyqtyń qamyn oılaıdy.

— Al, muny da meıli delik. Sonda partıa: men, sen, Turar. Endi biz úsheýimizdi bastaıtyn bireý bolý kerek emes pe? Bar ma ondaı adam?

— Bar-bar, Rysqul! Bar! Ol — Lenın.

— Lenın, Lenın, — dep áldekimdi esine túsirgisi kelgendeı Rysqul murtyn ustaǵan kúıi tuqshıyp otyryp qaldy.

— Lenın, — Turar da álgi esimdi qaıtalap. Nege ekenin ózi de bilmeıdi, biraq Lenın eń jaqyn adam sıaqty elestedi. Tegi Ahat atasyndaı da kórinedi. Basynan sıpap, mańdaıynan ıiskep, shyr eterin osynyń aýzyna tosyp, qurbandyq bolyp ketýge daıyn turýshy edi sol qart.

Sonda Turar, árıne, endi on bes jyldan keıin Lenınmen júzbe-júz kezdesip, onyń aldynda otyryp, únin esitip, dıdaryn kóretinin, árıne, sezgen de joq, bilgen de joq. Al arada on bes jyl ótken soń, myń da toǵyz júz jıyrmasynshy jyldyń jazǵy turymynda Lenınniń qabyldaýynda otyryp, Lenın degen esimdi tuńǵysh ret tas túrmede, Aleksandr Bronnıkovten estigenin esine alar.

* * *

Erteńine kameraǵa suńǵaq boıly, qara-sur qazaq jigit keldi. Tas inniń ala-kóbeńinde bóten adamdy jiti tanı almaı qalǵan Rysqul onyń betine úńilip:

— Áı, sen álgi tilmash bala emessiń be? — dedi.

— Iá, sizben tergeýde kezdesip júrmiz ǵoı. Nemene, óz tilmashyńyzdy tanymaı qaldyńyz ba? — dep jigit yqpaı sóıledi. Otyrar jer tappaı, jan-jaǵyna qarady. Esikti tarsyldatyp, nadzırateldi shaqyryp, kishkentaı oryndyq aldyrdy.

— Meniń aty-jónim — Botash Shoquly. Okrýgtik sotta tilmashpyn. Meni sizge advokat etip bekitti. Sizde tergeý aıaqtalyp qaldy. Endi jaqynda sot bolady. Al sottalatyn adam advokat jaldaýy kerek. Sizdiń advokat jaldaıtyn qarjyńyz joq. Solaı emes pe? Álde jasyryp júrgen aqshańyz bar ma?

— Aqsha degen aqymaqqa qudaı qulqymdy salmaǵan. Menen aqsha dámetetin ádbeket bolsań — áıda, jolyń ashyq: maǵan ádbekettiń keregi joq. Qylmysy bar adamdy qudaı da qorǵaı almaıdy. Sen meni qorǵap jarylqamaı-aq qoı.

— Advokatsyz bolmaıdy. Zań solaı. Onsyz sottyń úkimin joǵary jaq bekitpeıdi. Bildińiz be?

— Al sonda sen meni qaıtip qorǵaısyń? Saımasaıdy atyp óltirgeni durys boldy deısiń be?

— Ol basqa áńgime. Áýeli kelisip alaıyq. Men sizdiń tergeýde bergen jaýabyńyzdyń bárin bilem, bárin ózim aýdaryp otyrǵam. Barlyq jaǵdaı maǵan bes saýsaqtaı belgili.

— Endi ne kerek?

— Keregi tek birer túsiniksiz túıin bar. Sony sheship alsaq, iske kómegi tıýi múmkin. Eń aldymen, siz meni jatyrqaǵandy qoıyńyz. Áıteýir ákimderdiń biri dep jaýyǵa qaramańyz. Ekeýmiz bir-birimizge senbesek — bári beker.

— Bul kisi durys aıtyp otyr. Sen tym tuıyqtala berme, Rysqul, — dep qaldy baǵanadan beri qalys qalyp otyrǵan Bronnıkov. — Aıtpaqshy áńgimelerińizge men bóget bolmaımyn ba? Bóget bolǵan kúnde de shyǵyp keter amalym joq.

— Jo-joq, siz kesir emessiz, — dedi Shoquly — Men sizdi de eptep bilemin: siz Sankt-Peterbýrgtensiz, jańylmasam? Paradoks, árıne. RSDRP-niń sanaly múshesi ımperıanyń bir túkpirinde qylmysker azıatpen bir kamerada otyramyn dep úsh uıyqtasańyz, túsińizge kirmegen bolar.

— Nege, advokat myrza, biz bir maıdannyń adamdarymyz. Ekeýmizdiń bir kamerada otyrýymyz kezdeısoq jaǵdaı emes.

— Já, keshirińiz, sizben áńgimelesýge, shynyn aıtsam, maǵan ruqsat joq. Kelgen sharýamdy bitireıin. Iá, Rysqul aqsaqal, sizdi ǵoı byltyr sottalǵanyńyzda Sofıısk stanısasynda turatyn Sofron degen pereselenniń atyn urlady dep sottady. Ras qoı? Ras. Al sol Sofronnyń aty keıin bazarda syǵandar satyp turǵan jerinen tabyldy. Durys. Al sonda sizdiń úıdiń artynan, jalbyzdyń arasynan tabylǵan et — neǵylǵan et? Osyǵan jaýap berińizshi.

Rysqul Shoqulyna alaıa bir qarap, sazaryp qaldy. «Mynaý tegin emes. Tergeýshi qoımaǵan suraqty qoıýyn qarashy. Túptep tartýyn, bálemniń. Meniń dertimniń tamyryn tap basyp otyr».

— Aıtyńyz, Ryseke, keıin ózińizge jeńil bolady.

Rysqul úndemedi. Tek kókireginen jalyn ata bir kúrsindi.

Jylqynyń sultany — Rysquldyń ǵashyǵy edi. Mynaý advokat sony eske salyp, eski jaranyń aýzyn qanatyp otyr.

— Tak, — dedi Shoquly shydamy ketińkirep — jaramady. Sotta prokýrorǵa qarsy shyǵar qarýdy siz jasyryp otyrsyz, jaramady. Al prokýror sizge eń kemi jıyrma bes jyl katorgany salmaqtap otyr.

— Aı-áı, Rysqul qıyn adamsyń, óte qıyn adamsyń, — dep Bronnıkov áńgimege qaıta aralasty. — Advokat myrza, bul kisi ol ettiń «jumbaǵyn» bizge, myna Turar ekeýmizge jyrdaı qylyp aıtyp bergen. Ol Qyzyl Jebeniń eti.

— Tak, tak, — dep advokat enteleı tústi. Jumbaq túıinniń bir ushyǵyna qoly ilikkendeı boldy.

— Qyzyl Jebeni estýińiz bar shyǵar? — dep Bronnıkov Shoqulyna qarady.

— A kak je, ol degen ańyzǵa aınalǵan ataqty júırik bolatyn.

— Iesiniń aty kim edi, Rysqul? Óte qıyn at, — dedi Bronnıkov.

— Tuqymbaı, — dedi.

Odan arǵy jaıdy Bronnıkov baıandaı berdi, aqyry áńgimege Rysquldyń ózi aralasty. Ara-tura Turar da Qyzyl Jebeni Qarakemerde kórgenin aıtyp qalyp otyrdy.

Tilmash-advokat Shoquly rıza bolǵan pishinmen qolyn rahattana ýqalap:

— Mine, bul tylsym túkpirge de sáýle tústi. Endi prokýror Kýdrın myrzamen aıqasýǵa bolady. Áńgimelerińizge raqmet. Al endi okrýgtik sottyń májilisi kóp uzamas. Qaıbir qosymsha suraqtar týsa, taǵy da habarlasarmyn. Saý bolyp turyńyzdar, — dep ornynan kóterile berdi. Rysqulmen, Bronnıkovpen qol alysyp bolyp, Turardyń basynan sıpap:

— Sen aqyldy jigit ekensiń. Átteń oqytar ma edi ózińdi, — dedi.

— Oqýy jaman emes, — dep kúldi Bronnıkov.

— A, solaı ma, oqytýshysy RSDRP-niń belsendi múshesi bolsa, jaman bolmas, — dedi Shoquly.

Qandaı kóńilden shyqqan sóz ekeni belgisizdeý.

* * *

Turar kúndegi tártip boıynsha, tań azannan turyp atqora tazalaýǵa ketti. Búgin ádettegiden góri kóbirek kibirtiktep, ákesine qaraılaı berdi. Keshke qaıtyp kelgenshe kókesin basqa bir jaqqa alyp ketetindeı kórinedi. Keshe keshke advokat Botash Shoquly kelip:

— Erteń sot bolady. Sotta qyrsyqpaı, durys jaýap berýge tyrysyńyz. Bolǵan istiń bárin bolǵandaı baıandasańyz — jetip jatyr. Eshteńeni jasyryp qalýdyń qajeti joq, — degen.

Sottyń qalaı bolatynyn Turar bilmeıdi. Al tergeýden qaıtqan kúni ákesiniń zyǵyrdany qaınap, tisin qaırap otyratynyn talaı kórgen. Sotta da bopsalap, qorqytyp, neshe túrli surqıa suraqtarǵa jaýap berýdi talap etip, uryp, soǵa ma eken? Óıtetin bolsa, ákesi qarysyp qalady. Qaıta sotty balaǵattap, bále jamap alýy múmkin.

Úkim qalaı shyqqan kúnde de, ákesinen aıyrylysar kún taıap kele jatqanyn bala úreılene sezedi. Sonda munyń kúni ne bolmaq? Ákeniń jan dúnıesin, onyń jaqsy-jamanyń, aq-qarasyn baladan artyq biletin bul túrmede de, sotta da eshkim joq. Rysquldyń ishiniń qyrtys-qyrtysyn túgel bildim dep oılaǵan Shoqulynyń ózi de Turardan artyq bilmeıdi ony. Átteń dúnıe, osydan Turar Botash Shoqulyndaı oqyǵan, erjetken azamat bolsa, sotta ákesin ózi qorǵar edi. Onyń tıtteı de jazyǵy joq ekenin, qaıta aıyptylar kim ekenin bultartpaı aıtyp berer edi. On jastaǵy bala dármensiz. Nebary on jasta. Qanaty qatpaǵan, buǵanasy bekimegen. Átteń...

— Kóke, — dedi tabaldyryqtan attaı berip. Ar jaqta nadzıratel taqaqtap kútip tur.

— Aý, qaraǵym?

Turar ne aıtaryn bilmeı, tamaǵyna bir túıin turyp qaldy. Biraq onyń oıyn túsingen Rysqul balany jubatyp:

— Alańdama, Turar. Men qaıtyp kelemin ǵoı. Sot úkimin shyǵarar. Aıdap jibergen kúnniń ózinde seni ala ketemin, aınalaıyn. Bara ǵoı jumysyńa, bara ǵoı Turar.

Nadzırateldiń kózinshe Rysqulmen qyryn qabaq bola qalatyn Bronnıkov qazir úndemesten Turarǵa bolar-bolmas ısharat bildirip, basyn sál ızegendeı boldy. Ol: «Qoryqpa, Turar», — degeni. Esik saqyr-suqyr jabyldy. Balany konvoı syrtqa alyp ketti.

— Aman bolsyn, balań erekshe zerek, — dedi Bronnıkov Rysqulmen shala-pula túsinisip.

— Aıdaýǵa balany birge ala ketpesem, ana ıtter ony óltirip qoıady. Eger Turarǵa qaýip tónbese, men atylý jazasynan da qoryqpas edim. — Rysqul teńselip otyryp, ýaıymynyń en úlkenin aıtty. — Zerek deısiń. Jurttyń mundaı balasy kójesin jylamaı ishpeıdi. Al bul ne kórmedi? Atańa nálet Saımasaıdyń saldaqylary menen góri qaharyn osy Turarǵa tikti. Itter sezedi onyń zerektigin. Túptiń-túbinde túbimizge jetedi dep qorqady, zalymdar. Men sottalýdan qoryqpaımyn, baladan aıyrylyp qalamyn ba dep uıqym shala. Eger meni ıtjekkenge aıdaıtyn bolsa, qatyn-balamdy birte ala ketemin dep ulyqtarǵa aryzdanýǵa bola ma, Eskendir? Seniń kóziń ashyq qoı.

— Kóziń ashyq deısin-aý. Kózi ashyqtardyń kózin tomaǵalap qoıǵan zaman emes pe? Eger jer aýdarylǵandarǵa otbasyn birge alyp júrýge múmkin bolsa, bala-shaǵamdy men de aldyrar edim-aý. Biraq ondaı atty kún qaıda?

— Atasyna nálet, men kónbeımin, oıazǵa, odan bolmasa Táýbeniń ózine, odan bolmasa, týra patshanyń ózine aryz jazamyn. Sen jazyp beresiń. Saı-súıegin syrqyratyp jaz, atasyna nálet.

* * *

Osy kezde ázireıiliniń asaı-múseıindeı saqyrlap esik ashyldy da, nadzıratel ádettegiden góri kóterińki daýyspen:

— Jylqaıdarov! Shyq! — dedi. Nadzırateldiń ar jaǵynda naızaly myltyqtaryn sert ustap eki aıdaýyl tur eken.

Rysqul ornynan yńyrana turyp, ıyǵyna shekpenin ildi, eski kıiz qalpaǵyn qolyna aldy. Burylyp Bronnıkov qarap edi, ol Rysquldyń ketip bara jatqanyna qyby qanǵandaı syńaı tanytyp, zárli mysqylmen myrs etip qala berdi. Nadzıratel bul keıpin ańǵarmaı qalǵan joq. «Á, bálemder, yryldasyp jatyrsyńdar ǵoı», — dedi ishinen.

Rysquldyń aıaǵyna tabaldyryqtan shyǵa bere kisen saldy. Bir tutam ǵana uzyndyǵy bar kisennen adymy jazylmaı, Rysqul kibirtiktep baryp súrinip ketti de, qaıta kóterilip, eńsesin kóterip, boıyn tik ustap jan-jaǵyna tákapparlana qarap, qybyr-qybyr adymmen kete bardy. Aıdaýyldyń bireýi aldyna, ekinshisi artyna túsip kele jatty.

Úsh qabat esikten ótip, aýlaǵa shyǵa kelgende Rysqul kózin qolymen kólegeılep qaldy. Kún jarqyrap tur eken, kózi qaryqty. Jaryqqa birte-birte úırengen soń, aýla túbindegi atqora jaqqa qarap edi, Turar jalǵyz dóńgelekti zembilmen jas tezekti syrtqa alyp shyǵyp kele jatyr eken. Aýladaǵy iriń kóz nadzıratel onyń aldyn kes-kestep tura qaldy.

Tutqyndy qaqpadan aıdap shyǵar kezde, aýlada artyq júris bolmasqa kerek.

Ákesi syrtqy qaqpaǵa jaqyndaǵan kezde Turar shydaı almaı:

— Kóke! — dep aıqaılap jiberdi.

Rysquldyń tula boıy dir-r ete qaldy, biraq qaıyrylǵan joq, kisenin saldyratqan kúıi qaqpadan shyǵa berdi.

Qaqpanyń syrtynda trashpenke tur eken. Tutqyn men eki aıdaýyl kólikke otyrǵan soń, jaraý qos at kósheni qońyraýlatyp, ilezde Starokladbıshenskaıa kóshesine túsip, okrýgtik sottyń úıine qaraı zymyraı jóneldi.

Kóshedegi adamdar qońyraýly trashpeńkeni áýeli saltanatpen ákim kele jatyr eken dep qalady da, kisendeýli aıaǵy salbyrap otyrǵan kıiz qalpaqty qazaqty, aldy-artyna myltyq ustaǵan aıdaýyldardy kórip, biri tańyrqap, biri úrke qarap, biri tez-tez shoqynyp qala beredi. Áldekimder basynan myjyraıǵan kepkesin alyp, bas ıgendeı boldy. Álde ákim deı me, álde tutqynǵa oń sapar tileı me — belgisiz.

* * *

Sot úıiniń aldyna kelip toqtaǵanda, sekirip-sekirip jerge túsken qos aıdaýyl Rysquldy demep jibermekshi edi, tutqyn olardyń qolyn jasqap, ózi qarǵydy. Teńselip baryp, boıyn jıyp aldy. Úıdiń aldy japyraǵy alaqandaı emen, syrǵasy salbyraǵan qaıyń eken. Rysqul solarǵa suqtana qarap biraz turdy.

— Oý, arysym, Rysqulym! — degen jaryqshaq únge jalt qarasa ózine qos qolyn jaıyp, kózinen jasy domalap, Ahat atasy keledi eken.

— Barmysyń, baýyrym, seni de kóretin kún bolady eken-aý, — dep qushaǵyn jaıyp qulaı berip edi aldyn aıdaýyl kes-kestedi. Qaýsaǵan kári kókiregine myltyq tirelip turyp, Ahat ýaqyttyń azdyǵyn sezdi, endi qaıtyp Rysquldyń keskinin kóre almaıtyndaı asyǵa sóıledi.

— Túrmege talaı bardym. Jolyqtyrmady, Rysqul, keshir, aınalaıyn. Turardy da saǵyndym. Eliń tozdy. Omar bastaǵan eki-úsh aǵaıynyń elge kóshti. Qorǵan, Shynybek, Úsip baýyrlaryń sálem aıtty. Olardy bolys aýyly bosatpaı, quldyqqa salyp qoıdy. Ózińnen ruqsat bolsa, qańǵyǵan basymyz jolda bir jerde qalmasa, elge qaraı jyljysaq deımiz. İzbaısha men Túımetaıdy ala ketermiz. Moldabekti de ustap qalmaqshy edi, ol qashyp ketti. Qaıda ketkenin bilmeımiz.

Aıdaýyldar tutqyndy asyqtyrdy. Sot bastalatyn mezgil taıandy.

— Raqmet, Aha! Eki dúnıede rızamyn. Meni ıtjekkenge aıdaıtyn túri bar. Alaı-bulaı zaman bolsa, Turarǵa kózińniń qyryn sal. İzbaısha men Túımetaıǵa sálem aıt. Aǵaıynǵa duǵaı sálem. Meni keshire kórsin. Qudaı tiri kórisýge jazsyn. Tiri bolsam, bosanýǵa tyrysarmyn. Kóp ýaıymdap, unjyrǵań túspesin, túge! Ańyraı berme, aǵaıyn!

Aıdaýyl tutqyndy arqasynan ıtermeledi. Sot úıine kirer jerde tas baspaldaq bar edi. Bir tutam kisennen adymy ashylmaǵan adam shyǵa alar emes. Rysqul eregiskende birinshi tepkishekke qosaıaqtap sekirip shyǵyp artyna buryldy.

— Burylma, júr! — dep zekigen aıdaýylǵa Rysqul qanjardaı kózben jarq etkizip qarap:

— Mıyń bar ma basynda, mynamen qaıtip júrem, tegis jer emes! — dep aqyryp jiberdi.

Júıeli sózge aıdaýyl da amaly quryp eshteńe deı almaı qaldy. Sony paıdalanyp, Rysqul Ahat aǵasyna:

— Menen tym kúderińdi úzbe, týysqan. Men áli sý túbine ketken joqpyn. Elge bir jetseń, ata-babanyń basyna baryp quran oqy. Aqsý-Jabaǵylynyń bir tal adyraspanyn tútet. Qorlyqta ólgen Berdiquldyń beıitine shyraǵdan jaq. İniń Rysqul ómir boıy seniń kegińdi joqtap ketti de! Tiri júrsem, Daýylbaı Saımasaıdyń artynan keter.

Bul kezde bir aıdaýyl Rysqulǵa myltyq kezenip, bir aıdaýyl aıaǵyndaǵy kisenniń qulpyn ashyp jatty.

— Osydan elge tiri oralsam, Daýylbaı bolystyń ajaly menen, aǵa. Al, hosh...

Aıdaýyl Rysquldyń jaǵasynan tartyp qalǵanda, túrme kıgizgen ala beshpettiń bir túımesi byrt úzilip, baspaldaqqa túsip dóńgelep baryp, Ahattyń kebisti aıaǵynyń astyna súrinip toqtady. Ahat eńkeıip, túımeni alyp, táberiktep kózin súrtti. Aq oramalǵa túıip, qoınyna tyǵyp jiberdi.

XII

— Turyńdar! Sot keledi! — dep bireý sańq ete qaldy. Zalda jamyrap kóteriletin qaraqurym halyq joq. Sol jaqta otyrǵan prokýror, oń jaqta otyrǵan ári advokat, ári tilmash Botash Shoquly. Qorshaý aǵashtyń ishinde Rysqul, onyń eki jaǵynda eki qaraýyl. Zalda kýáler — Saımasaı Núketaıdy albannan alyp kele jatqanda janyna ergen nókerler — aýyl qazaqtary.

Bári de bas kıimderin aldy. Rysqul eski kıiz qalpaǵyn basynan almady. Qasyndaǵy qaraýyl kıiz qalpaqty julyp tastap edi, Rysqul shap berip, qaıtadan basa kıip aldy. Kıiz qalpaqtan aıyrylsa, kıesinen, týǵan jerdiń kindiginen aıyrylatyndaı.

Tor-stolǵa pensneli qasqabas, semiz sýdıa jáne onyń joldastary kelip otyrdy. Jurt ornyna otyrǵanda, sýdıa turyp, pensnesin murnynyń ústine qadaı túsip, bir paraq qaǵazdy oqydy.

— Azamattar, búgin biz Shyǵys-Talǵar bolysynyń ýpravıteli Úshkempirov Saımasaıdy atyp óltirdi degen aıyp taǵylǵan kırgız Jylqaıdarov Rysquldyń isin qaraımyz...

Sonymen sot bastaldy. Saımasaıdyń nóker-kýáleri kórgen-bilgenderin aıtty.

— Múmkin, qaskúnem jasyrynyp jatyp atqan shyǵar? Rysqul ma, basqa ma? Qaıdan bilesińder? — sýdıa.

— Oıbaı-aý, jardyń basynda túregep turyp atty ǵoı. Jap-jaqyn jer, Rysquldy tanımyz ǵoı.

— Áýeli «Men Rysqulmyn», — dep ózi daýystady ǵoı.

Sodan soń, sýdıa Rysqulǵa suraq berdi. Janyndaǵy qaraýyldar ony ıyǵynan túrtip otyryp turǵyzdy. Tilmash Shoquly da ornynan kóterildi.

— Sottalýshy Jylqaıdarov, ýpravıtel Saımasaıdy atyp óltirgenińdi moıyndaısyń ba?

— Jurttyń bárin suraqqa alyp, nesine áýre bolasyń, myrza. Atqan men, — dedi Rysqul aıylyn jımaı.

— Ýpravıtel Saımasaı ókimet ókili ekenin bilesiń. Bile turyp nege attyń?

— Atpasqa bolmady, myrza. Adam túgil ıtti de búıtip qorlamas. Otymen kirip, kúlimen shyqtym. Talaı beınetin kórdim. Eńbegim, taban aqy, mańdaı terim qaıtpady. Aqymdy jedi bolys. Aqyry meni jazyqsyzdan jazyqsyz túrmege japtyrdy. Keýdemdi kek kernedi, kókiregime zapyran toldy. Búıtip tiri júrgennen ólgen artyq edi, myrza. Biraq jastyǵymdy ala jataıyn dedim. Ókimet ókili deısiń. Qolynda bılik, mańdaıynda mansaby bar adam ádil bolar, halyqty qanaǵan, jaýdan jaman tonaǵan, úrerge ıtimizdi, syǵarǵa bıtimizdi qaldyrmaı, san-sapalaq salyq salyp, joq-jutańymyzdy sypyryp alǵan bolys sonda kim úshin bolys? Attym, atasyna nálet.

— Joǵary mártebeli sýdıa, meniń suraǵym bar, — dep daýysy sháńkildekteý, shashy tikireıgen prokýror qolyn kóterdi. Sýdıanyń ruqsatynan soń qarama-qarsy jaqtaǵy Rysqulǵa betin buryp:

— Aıyptalýshy, aıtyńyzshy, sizge Saımasaıdy óltirý jóninde eshkim keńes bergen joq pa? Áldekim jumsaǵan joq pa?

— Joq! — Rysqul short kesip.

Sóz kezegi prokýrorǵa tıgende, shaǵyn boıly, shaqsha bas, tikenek shashty, sháýshıgen beti bir ýys adam kózildirigin kıip alyp, shińkildek daýyspen uzaq sóılep ketti. Qazirgi kezde búlikshilderdiń bas kótere bastaǵany, sonyń áseri kırgızdarǵa da yqpal etkeni, patsha qyzmetindegi adamdarǵa degen qastandyqtyń óte zıandy ekeni, qyryq bir bolys qol qoıǵan aryzdy eskerýsiz qaldyrýǵa bolmaıtyndyǵy, taǵysyn taǵylar... Aqyry prokýror daýysyn meılinshe qaharlyraq shyǵaryp:

— Rysqul Jylqaıdarov áskerı sotpen sottalsa, ólim jazasyna laıyq qylmysker. Al bizdiń raqymy mol, darhan ımperatordyń Jetisý bolysyna áskerı sot engizbegeni — Uly mártebeli patshanyń elin, halqyn súıgendiginiń belgisi. Biraq bul kisi óltirýge, jaı kisi emes, aq patshanyń adal qyzmetkeri, asa syıly adamdy óltirýge jol berilsin degen sóz emes. Meniń aıtarym: Rysqul Jylqaıdarov jıyrma bes jyl katorgaǵa aıdalyp, barlyq mal-múlkinen aıyrylsyn.

Bul talapty estigende Rysqul myrs etti. Betiniń terin oramalmen súrtip turǵan prokýror Rysquldyń munysyn baıqap:

— Nemenege kúlesiz? — dep shaqshıdy.

— Mal-múlkinen aıyrylsyn degeniń ne, prokorer. Mende mal-múlik bar ma edi?

— Sóılesýge ruqsat joq! — dep sýdıa kishkentaı balǵamen qońyraýdy qaǵyp qaldy.

Prokýror ókinip otyr. Talaı kylmyskerdi aıyptap, jaza salmaǵynyń ár túrin berip edi. Talaıy jalynyp-jalpaıyp, keshirim surap edi. Mynaý kúledi. «Ózine ómirlik katorga jazasyn suramaǵan ekenmin», — dep pusháıman jep otyr.

Al Rysqul bolsa, álgide dalada qaýsap qalǵan Ahat aǵasyn oılady. «Turardy soǵan ilestirip nege jibermedim. Jıyrma bes jyl deıdi. Oǵan qalǵan ómir jeter me? Sonda qalaı? Qaıtyp týǵan eldi kórmeý kerek pe? Daýylbaı bolys jıyrma bes jylǵa deıin tiri júre bere me? Jıyrma bes jyl deıdi, á! Biz Túlkibastan ketkeli beri de jıyrma bes jyl boldy-aý, osy. Kúni keshe sıaqty. Oılap tursań, jıyrma bes jyl degeniń de tez óte shyǵatyn qas-qaǵym ýaqyt qoı. Elden men ketkende jıyrma jasta edim-aý. Qazir qyryq bes. Katorgadan qaıtqansha jetpiske keledi ekenmin. Ahattyń jasy ǵoı. Al men kelgenshe Ahattyń súıegi de qýrap keter. Biraq kim biledi, kári óle me, jas óle me — bir Allanyń isi. Turar otyz beske shyǵady ol kezde. Otyz besinde ony ne kútip tur eken? Kim bolar eken? Oqý oqyp jetilip ketse, meni merziminen buryn qutqaryp ta alar. Túımetaı otyzǵa tolady eken. Úıli-jaıly bolyp ketetin shyǵar. İzbaısha... Iá, İzbaısha ketedi ǵoı. Ol basqa bireýdiki. Sholaq Shabdar men İzbaısha basqa bireýdiki. Tiri bolsa, Turar men Túımetaı ǵoı meni tosatyn. Átteń, sál esiń kirgenshe, óz qoldary óz aýyzdaryna jetkenshe qasynda bola almady. On jasar oıyn balasy, bes jasar jortpash qyz. E, jasaǵan óziń tózim bere gór. Oý, osy solardy ózimmen birge ala ketsem she? Ákimderdiń bir aqyldysy, ádili ushyrasa meniń baǵyma, múmkin raqymy túser. Ala ketemin deımin, atasyna nálet. Alataýy ne, Itjekkeni ne? Alataýdyń baýyry katorgadan nesi kem? Bir kúnimizdi kórermiz. Ala ketemin. Átteń, Turar ósip, oqysa, Metreıdi taýyp alar ma edi? Aı, Metreı, Metreı! Qazir osynda bolar ma ediń... Myna qasqabas biler edi sonda meniń kim ekenimdi. Ana shegirtkeniń aıǵyryndaı shińkildegen pirkorerdiń aýzyna qum quıylar edi. Qaıteıin, baǵym janbaǵan bir jan boldym ǵoı. Atasyna nálet, oıla ne, oılama ne. Kúnine toqsan túrli bále kórseń, sonda da kúder úzbe bir Alladan».

Rysqul selt etip, basyn kóterip aldy. Tilmash bala sóılep tur eken. Oryssha aǵyp tur. Sózderiniń birin uǵyp, birin uqpaıdy. Tuspaldaıdy: muny jaqtap aıtatyn sıaqty. Alǵashqy kúndegideı emes, keshe keshte kamerada ekeýi sheshilip sóılesken. Aldynda Bronnıkov aıtty: ol jigitke senýge bolady, túıilme, — dedi. Ekeýi esikke qarap-qarap qoıyp, orysshalap kóp sóılesti. Tilmash bala Bronnıkovke qoınynan sýyryp bir búkteýli qaǵaz da berdi. Bronnıkov ony yshqyryna tyǵyp jiberdi. Tilmash shyǵyp ketken soń Bronnıkov aıtty: bul ózimizdiń adam. Dymyń ishinde bolsyn dedi.

Mine, sol Botash Shoquly sóılep tur. Kameranyń qarakóleńkesinde baıqamaǵan eken: shashy kómirdeı qara, qysqa qyrqylǵan, mańdaıy kelisti, kóziniń shoǵy bar, qyr muryndy, at jaqty, bıdaı óndi bozym jigit eken. Qıaq murty shyqqaly da kóp bolmaǵan, sirá. Onyń sózine qasqabas sýdıanyń ózi de uıyp qalǵan sıaqty. Al prokýror shyqylyqtaǵan shymshyqtaı shyjbańdap, bult-bult etip qozǵala berdi.

Qıaq murtty advokattyń aýzynan Rysqul «Qyzyl Jebe» degen sózdi estip selk ete qaldy. «Mynaý búldirer me eken? Qyzyl Jebeniń arýaǵyn nege qozǵady? Iá, Qambar ata, ıá, qylquıryq bitkenniń tóresi, kesh meni! Seniń qanyń meniń moınymda emes. Kesh, janýar! Men aldanǵan adammyn. Men de zalymdyqtyń qurbanymyn. Kesh, qanatty jaralǵan qaıran dúldúl!».

Botash Shoqulynyń sózin prokýror qaıta-qaıta bóle berdi. Ornynan shoshań-shoshań tura berdi. Sýdıa ony tártipke shaqyryp, kishkentaı balǵamen qonyraýdy qaıta-qaıta qańǵyrlatty.

Bul qıan-keski úzdiksiz shaıqastyń bir kórinisi edi.

Aqyry sýdıa óziniń joldastarymen birge basqa bólmege shyǵyp ketti. Kópke deıin oralmady.

Ýaqyt osyndaıda óziniń qudiretin tanytady. Túrmedegi ár kúni Rysqulǵa bir jyldaı kórinse, qazir ár mınýt bir kúndeı sozylyp, sirá ótpeı qoıdy. Buryn qansha sabyr saqtasa da, taǵdyry bir tal qylǵa ilinip turǵan myna shaqta, batyrdan da degbir ketti. «Iá, tiri jetimderdiń kóz jasy, qoldaı gór», — degen. Turar men Túımetaıy dúnıeniń bárin kólegeılep, kóz aldynda turyp aldy.

Sýdıa joldastarymen birge zalǵa qaıta oralǵan kezde qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyqtan shybynnyń yzyńy ǵana estilip turdy. Tipti shybyndaǵan eshkiniń quıryǵyndaı tynysh tappaı otyrǵan prokýrordyń ózi de qalshıyp qaldy. Sýdıa jurt otyrar-otyrmastan úkimdi jarıalady.

— On jyl katorga!

Prokýror búıi tıgendeı ushyp turdy.

Qýanǵannan advokat ta atyp turdy.

— Qalaısha, — dep shar etti prokýror.

— Prokýror myrza, sottyń úkimi jarıalanyp qoıdy. Endi ony ózgertý tek Túrkistan general-gýbernatorynyń qudiretinde ǵana. Sottalýshy Rysqul Jylqaıdarovqa sońǵy sóz: qandaı tilek aryzy bar?

Rysqul sóz bastamas buryn qos ıyǵyn qomdap aldy. Qasqabas sýdıaǵa ǵana qarap turyp:

— Eı, sot! Men qatyrǵyǵa qatyn, bala-shaǵamdy birge ala ketemin. Oǵan qalaı qaraısyń? — dedi.

Sýdıa jaqtyrmaı qaldy. Rysquldan raqmet kútip tur edi, biraq aıyptalýshy ılikpedi. Qaıta talap qoıyp tur.

— Ol sottyń isi emes. Biraq tilegińdi gýbernatordyń nazaryna salaıyq. Al Joǵary mártebeliniń atyna aryzdanýyńa bolady, — dedi sot samarqaý ǵana. Ózinshe isti bir ádil sheshtim be degen senimde edi, biraq Rysquldan yqylas tanymaı, ishi jıyrylyp qaldy.

* * *

Túrmege apararda aıdaýyldar, syrttaǵy baspaldaqtan túse bere Rysquldyń aıaǵyn qaıta kisendedi. Talystaı emende búkshıip otyrǵan shoń muryn Ahat aǵasy:

— Ne boldy, Rysqul-aý? Ne boldy? — dep qaltańdap tura berdi.

— On jyl, Ahat! On jyl, atasyna nálet! Qatyrǵyǵa aıdaıdy. Sen áli ketpep pe ediń? Ne bar otyra berip? Qaıt aýylǵa.

— Bizde aýyl bar ma, qaraǵym-aý aýyl qaıda, topalań tıip, topyraǵy sýyryldy ǵoı aýylyńnyń. Seni áketkenshe osy qalany aınalaqtap, júre turamyn, qaraǵym.

— Anadaǵy Peterbor orysyna taǵy hat jazdyr. Kim biledi, jandalbasa ǵoı. Múmkin, bir sebebi tıýi. Dosyń Rysqul on jylǵa sottaldy, Sibir aıdalatyn boldy de.

— Qaıdam, qaraǵym, ana jolǵy hattan habar bolmady ma? Álgi noǵaı aldady ma, kim biledi. Taǵy baryp kóreıin. Turardy bir kórsem deımin.

— Turardy kórgiń kelse, úlken shirkeýdiń aldynan tos. Sondaǵy mektepke túrme bastyqtyń balasyn kúımemen alyp barady. Sonda jolyǵarsyń.

— Má, qaraǵym, mynaý meniń tapqanym. Turarǵa aparyp ber, — dep Ahat Rysqulǵa bir túıinshek usyna berip edi, aıdaýyl julyp alyp, túıinshekti sheship qarady: ishinde bir qalta talqan, bir ýys qurt, qaǵazǵa oralǵan qoraz kámpıt bar eken. Qaýipti zat tappaǵan aıdaýyl túıinshekti Rysqulǵa usyna berdi. Eki aıdaýyl, bir tutqyn baǵanaǵy trashpenkege otyryp, túrmege bettedi. Trashpenke kelesi kóshege túsip, kórinbeı ketkenshe, Ahat arttarynan úzdige qarap kóp turdy.

* * *

Gýbernator fon Taýbe okrýgtik sottyń sheshimine qanaǵattanbaı qaldy. Adútanty arqyly sýdıany shaqyrtty. Qasqabas sýdıa habar alysymen bir mınýt kidirmeı, «Rysqul isin» qushaqtap gýbernatordyń aldyna jetken.

— Qurmetti Alekseı Ivanovıch, ýpravıteldi óltirýshi buzyqqa búıregińiz sonsha burǵany qalaı? — dep fon Taýbe birden alqymǵa qol saldy. — Qaı ýaqyttan beri ımperıa jaýlary sizdiń raqymyńyzǵa ıe bolatyn bolǵan?

— Ǵafý etińiz, Joǵary mártebelim, — dep Kýzmın áńgimeni aıańmen bastady. — Bizdiń sot, ıaǵnı uly patshanyń soty, ádilet prınsıpin ustanady. Gýmanızm degen bar. Odan attap kete almaısyń. Kırgız Rysquldy kisi óltirgeni úshin mańdaıynan eshkim sıpamaıdy. Biraq barlyq argýment Saımasaıǵa qarsy. Eger ýpravıtelder halyqqa jazyqsyz jábir kórsete berse, halyqtyń narazylyǵy kúsheıedi. Odan saıyp kelgende, ımperıaǵa zıan shash etekten, Joǵary mártebelim. Órtti órshitip alyp óshirip álek bolǵannan góri, ony tutatpaý áldeqaıda tıimdi. Al Saımasaı jatqan jylannyń quıryǵyn ózi basqan. İspen tanysqan bolarsyz, basqa qıanattaryn bylaı qoıǵanda, «Qyzyl Jebe» deıtin báıge atynyń ólimindegi soıqandy ǵana eske alyńyzshy. Sumdyq qoı. Taǵylyq qoı baryp turǵan...

Gýbernatordyń bir qyzyǵy at bolýshy edi. Jaqsy at ustap, saıahatqa shyǵýdy unatatyn. Eregiske bola eren júırikti baýyzdatyp jibergen ýpravıteldiń qylyǵyna onyń da yzasy keldi. Al bolystyń adamǵa jasaǵan qıanaty kóp degen ýáj onyń qulaǵyna kirgen joq.

— Taǵylyq degendi taýyp aıttyńyz. Ýpravıtelderdin aryzyn ǵana eske alyńyzshy. Endi olar ne deıdi? Olar ólim jazasyn talap etip edi, al siz nebary on jyl berdińiz. Muny qalaı túsindiremiz olarǵa?

Qasqabas sýdıanyń kózi ımperatordyń sýretine tústi. Onyń úkimin ımperator da quptamaı turǵandaı sýyq qaraıdy.

— On jyl katorga jabaıy kırgız úshin ońaı jaza emes, Joǵary mártebelim. Endi ol qaıtyp Jetisýǵa oralmaıdy, buǵan senińiz.

— Qatelesesiz, Alekseı Ivanovıch. Oı-oı, qalaı qatelesesiz, kógershinim. Siz aıtyp otyrǵan «jabaıy kırgızdardyń» áıelderiniń ózi at ústinde tolǵatyp, túıe ústinde týa beredi. Bular ıtjandy, óte shydamdy. On jyl Sibir Rysquldyń jumyryna juq ta bolmaıdy. Tek sizge degen ózimniń ystyq yqylasym ǵana sizdiń sheshimińizdi buzyp, isti qaıta bastaýdan meni bas tartqyzady. Basqa bireý bolsa, ılikpes edim. Sizdiń sheshimińizdi buzyp, bedelińizge nuqsan keltirgim joq. Táńiri jarylqasyn.

Gýbernator óziniń orynbasary Ostashkındi shaqyrtyp, tártip berdi.

— On jyl katorgaǵa kesilgen Rysquldyń tús belgilerin hattap, ózin sýretke túsirip, jolǵa daıyndaý jóninde polısmeısterge nusqaý berińiz. Uzaqqa sozbańyz. Ne de bolsa, bizdiń qaramaǵymyzdan qarasy úzilsin. Sol durys bolar.

Vıse-gýbernator óz kabınetine kelisimen, basqa sharýany bylaı qoıyp, gerbili qaǵaz alyp jaza bastady.

«Vernyı polısmeısterine.

Vernyı okrýgtik sotynyń úkimimen Shyǵys-Talǵar oblysynyń kırgızi Jylqaıdarov Rysqul Jazalaý Erejesiniń 1453 statásyndaǵy 3 pýnkt boıynsha qylmysty dep tanylyp, on jyl katorgaǵa sottaldy.

Osyny habarlaı otyryp, Oblystyq Basqarma Sizden Jylqaıdarov Rysquldy jer aýdarylýshy arestanttar tobyna jatqyzyp, onyń túr-túsi jóninde málimetter alýyńyzdy suraıdy. Sonymen birge, aıdalý tizimine tigý úshin Jylqaıdarovtyń eki túrde túsirilgen úsh fotosýretin jetkizip berýińiz kerek.

Vıse-gýbernator Ostashkın».

dep qol qoıyp, gerbili mór basyp, kómekshisi arqyly polısmeıster jedel jóneltti.

XIII

Vernyı polısmeıstri Vernyı oblystyq túrmesiniń bastyǵy Prıhodkoǵa jedel nusqaý joldap, Rysquldy tez komısıaǵa jetkizýdi talap etti. Sonymen tutqyn anyqtaý komısıasynyń aldynda tur edi. Anyqtama jasaý aktisine vıse-gýbernator Ostashkın bas bolyp, okrýgtik prokýror, Jetisý oblystyq bas dárigeri, oǵan kómekshi eki dáriger, Vernyıdyń ýchaskelik dárigeri, Uzynaǵash stansıasynyń ýchaskelik jáne oblystyq basqarmanyń keńesshisi qatysty.

«Bular meni taǵy teksere me, qaıta sottaı ma? Munsha adam jınalǵany nesi, atasyna nálet», — dep Rysqul sekem alyp qaldy. Vıse-gýbernatordyń ısharasy boıynsha aıdaýyldar Rysquldy sheshindire bastady. İshki jeıdesine deıin sheshti. Endi dambalyn sheshe bastaǵanda Rysqul álgilerdi ıterip-ıterip tastady.

— Atasyna nálet, tirideı qorlaǵandaryń az ba edi!

Vıse-gýbernator okrýgtik sottyń tilmashy Shoqulyn shaqyrtty. Áneý kúni sotta ózin qorǵap sóz sóılegen qıaq murtty qazaq jigitin kórip, Rysqul óz balasyn kórgendeı qýanyp ketti.

Vıse-gýbernator Botash Shoqulyna istiń mán-jaıyn túsindirdi. Shoquly Rysquldyń qolyn alyp amandasty:

— Otaǵasy, tártip solaı, tyr jalańash sheshinińiz. Bular erekshe belgilerińiz bolsa, sony jazyp alady. Ssylkaǵa aıdalatyndardy sóıtip tekseredi. Oǵan shamdanbaı-aq qoıyńyz, — dep arqasynan qaqty.

— Deni durys pa, atasyna nálet. Mende qandaı erekshe belgi bolmaq? Eldiń erkeginiki qandaı bolsa, meniki de sondaı. Ábıúrdi bilmeıtin neǵylǵan ımansyz edi, túge.

— Eshteńe etpeıdi, otaǵasy. Onda turǵan eshteńe joq. Usaq-túıekke bola eregise bermeńiz. İsińizdi qıyndatyp jiberedi.

— Meıli, atasyna nálet. Biraq ana áınek kóz dáý qatyndy shyǵaryp jibersin.

Tilmash orysshalaǵanda otyrǵandar kúlip jiberdi. Bári álgi áıel dárigerdi ájýalap, tıise bastady.

— Iá, bul túzemderde áli tabıǵı uıat, ádep saqtalǵan, — dep sózin salmaqtap vıse-gýbernator jurttyń ázil-ospaǵyn toqtatty. — Margarıta Vasılevna, siz shyǵa turyńyz. Túzemderdiń áli buzylmaǵan ádetimen sanaspaýǵa bolmaıdy:

Jýan sary dáriger áıel ıyǵyn qıqań etkizip, shyǵyp bara jatyp, Rysqulǵa:

— Senıkı qorqaq, — dep ketti.

— Anany qarashy, bulǵańdaýyn qarashy, uıalmastan otyrmaqshy osynda, neshaýa, marja, neshaýa, — dep Rysqul da kúlip jiberdi.

Komısıa ǵylymǵa áli belgisiz bir erekshe jandy tamashalaǵandaı jalańash Rysquldy jan-jaqtan zertteı bastady. Tekserýshilerdiń aıtqanyn hatshy qaǵazǵa túsirip otyr:

«Statályq tizim № 1

Jetisý oblystyq basqarmasynda toltyryldy. 30 oktábr, 1905 j.

Jylqaıdarov Rysqul. Ulty — kırgız (qazaq)

Jasy — 45

Boıy — 2 arshyn 48/8 súıem.

Dene bitimi — myǵym.

Kózi — qońyr.

Betiniń túsi — qara tory.

Shashy — qara, azdaǵan aǵy bar.

Saqal-murty — qara.

Qulaǵy — ortasha, sopaqtaý, túgi maıda, syrǵalyǵy salbyrańqy, ájimdi, shuńqyry úlken, tereńdeý.

Erekshe belgisi: sol qulaǵy oń qulaǵynan kishkeneleý.

Aldynan qaraǵanda qulaqtary qalqańdaý.

Mańdaıy — jazyqtaý, tereń qos ájimi bar.

Qabaǵy — ortasha, qatý.

Murny — ortasha kólemdi, keńsirigi batyńqy emes, ústi azdap dóńesteý.

Shyqshyty — túzý.

Tisi — túgel, qatty.

Erekshe nyshandary:

Basynyń quıqasynda úsh tyrtyq bar.

Sirá, soqqydan túsken.

Oń ıyǵynda bir súıem tyrtyq bar. Sirá, soqqydan túsken.

On aıaǵynyń tizesinen joǵary tyrtyq bar. Sirá, soqqydan túsken. Sol jaq qabyrǵasyn ala bir qarystaı uzyn tyrtyq bar. Sirá, soqqydan túsken.

— Mynanyń saý jeri joq qoı. Tulaboıy soıyldyń izi, — dep qaldy komısıanyń bir múshesi.

— Da, — dedi vıse-gýbernator kresloda otyryp. — Surańdarshy, bul jaraqatty qaıdan alyp júr?

Tilmash Ostashkınniń suraǵyn aýdarǵanda, Rysqul myrs etip:

— E, dáý myrza, Rysqul ne kórmegen Rysqul. Myna ıyqtaǵy tyrtyq Aqsý-Jabaǵylynyń aıýymen alysqanda túsken. Onda men nebary on toǵyzda edim. Murnyna samal túsken bir aǵaıynǵa aıýdyń óti kerek bolyp, ańǵa shyqqanda, abaısyzda jaryqtyqpen betpe-bet kezdesip qalyp, myltyǵymdy kezenip úlgermeı, alysqanym bar. Al myna qara sandaǵy tyrtyq Saımasaı jumsaǵan bir jortýylda jylqy alǵanda doıyr qamshy tilip ketken. Bastaǵy tyrtyqtar kókpardyń dodasynda doıyr tıip túsken, barymtadan qalǵany da bar. Jotadaǵy jaranyń orny bárinen jańa. Qyzyl Jebe degen júırikti Saımasaı soıǵyzaıyn dep jatqanda men ara túsip, sonda soqqyǵa jyǵyldym. Al myna qoldaǵy tyrtyqtardy abaqtyǵa atjalman jiberip ózderiń talatyp túsirdinder. Al tyrtyqsyz soqqylar qanshama? Bastaǵy shashtan da kóp. Onyń nesi sóz, dáý myrza. Myna kámesıań eń basty belgimdi taba almady, dáý myrza. Ol meniń júregimdegi jara ǵoı. Zorlardan zulymdyqty kóp kórdim. Júrek sodan jaraly. Meniń júregimde túk bar, dáý myrza. Biraq sol túkke qyraý turyp qalǵan. Pendege pende bolyp júrgenimde ol qyraý jibimeıdi. Mine, mendegi eń basty belgi. Basqasy túk te emes.

— Jaqsy belgiler eken, — dedi eńgezerdeı Ostashkın. — Aıdaýdan qashyp ketseń, ustap beretin belgiń kóp. Kórdiń be, bárin qaǵazǵa túsirip jatyr. Qan maıdanǵa qatysqan batyrlarda da ondaı tańba joq.

— E, dáý myrza, men qashqanda qaıda keter deısiń? Aıaqtaǵy kisen mynaý.

— Kisendi saǵan jýanyraq soqtyrý kerek sıaqty. Aıýdy jalań qolmen býyndyryp óltirgen palýan ana kisendi qýraıdaı byrt etkizip úze salarsyń.

— Kisendi saǵan salsa ǵoı, kóp temir keter edi, á, dáý myrza. — Tilmash múdirip qalyp edi, vıse-gýbernator:

— Chto? Chto on skazal? — dep qadaldy. Rysquldyń aıtqanyn estigende, basqalar úrpıisip qalyp edi. Ostashkın qarqyldap kúlip jiberdi.

— Sen unap bara jatyrsyń maǵan, — dedi Ostashkın aq bátes oramalmen kózin súrte berip. Minezi aýyr, sırek ezý tartatyn, alyp tulǵaly, jartastaı túnerińki vıse-gýbernatordyń nege kóńildenip ketkenine túsine almaǵan baǵynyshtylar ne kúlerin, ne kúlmesin bilmeı daǵdaryńqyrap qalǵan.

— Kisen kóp, kisenge ketken temir qanshama, qudaı saqtasyn, — dep Rysqul aıylyn jıar emes. — Túlkibasta júrgende egin salar edik. Qol basyndaı temir tapsaq, at basyndaı altyn tapqandaı qýanar edik. Omash basyna kıgizetin temirge jutań boldyq. Endi oılaımyn ǵoı, túrmedegi kisenniń bárin balqytyp, soqa tis jasasa eginshi baıǵus bir jaryp qalar edi-aý dep.

— Ol úshin sen sıaqty qylmystylar bolmaýy kerek. Kisendi ókimet erikkennen soǵady deısiń be? Amal joq. Seni kisendemese qashyp ketesiń. Bir ret qashyp kettiń ǵoı. Al onyń aıaǵy baryp kisi ólimine ákelip soqty. Qylmys qurysa, kisen de qurıdy, — vıse-gýbernator «bildiń be?» degendeı tańdaıyn taq etkizdi.

— E, dáý myrza, qylmys qurý úshin ádilettik ornatý kerek te. Kesir-kesepat, qıanat bolmasa, kisi óltirýge kimniń qoly qyshyp tur deısiń. Al endi meniń bir aryzym bar saǵan, dáý myrza. Áne kúni sotyńa da aıtqam. Meni qatty aınaldyryp tyr jalańash ólshep-piship jatqandaryńa qaraǵanda, sirá, meni kóp keshiktirmeı aıdaıtyn shyǵarsyńdar ıtjekkenge. Bolsyn. Al endi qatynymdy, eki balamdy ala ketemin. Soǵan ruqsat ber. Osyǵan keńshilik jasa. Meniń ornymda sen bolsań qaıter ediń? Qatyn-balań bar shyǵar? Sony oıla.

Vıse-gýbernator shynynda oılanyp qaldy. Otbasymen jer aýdarylǵandar az emes. Sonyń birine jatqyza salýǵa bolar edi...

Biraq onyń álek-shálek, qaǵaz qatynasy kóp sharýa. Basty qatyryp jatýdyń keregi de shamaly. Vıse-gýbernator sheshimin tapty. Rysquldyń ótinishin de qabyldaıdy, Biraq otbasy onymen birge ilespeıtin de bolady. Solaı.

* * *

Komısıa tarap, Rysquldy túrmege qaıta jóneltkennen keıin vıse-gýbernator Vernyı oıazyna myna qatynasty jaza bastady.

«Vernyı ýeziniń bastyǵyna,

Jedel oryndaý úshin.

Oblystyq basqarmanyń Erekshe otyrysynda katorgaǵa aıdalatyn kırgız Jylqaıdarov Rysqul ózimen birge otbasyn ala ketetinin málimdedi.

Osyny habarlaı otyryp, Oblystyq Basqarma Sizden mynany talap etedi: Jylqaıdarov Rysquldyń áıelinen qolhat alyńyz. Kúıeýimen erip aıdaýǵa ketýge rıza ma? Eger rızashylyǵyn bildirgen kúnde túsindirilsin: Bas túrme Basqarmasynyń 1890 jylǵy 18-sáýirde shyǵarylǵan № 10 sırkýlár! boıynsha, qazyna ol áıeldi jáne balalaryn qarajatpen tek aıdalý pýnktine jetkenshe ǵana qamtamasyz ete alady. Al kúıeýi aıdalý pýnktine jetkizilgen soń, áıelimen balalary óz kúnin ózderi kórýge májbúr bolady. Qazyna qaraspaıdy.

Osy jaǵdaıǵa kónetin bolsa, ol áıeldiń jáne balalarynyń jasy, densaýlyǵy jóninde tolyq málimet jáne qolhat alyp, tez bizge jetkizińiz.

Vıse-gýbernator Ostashkın».

Jas adútant bul qatynas hatty Vernyı ýeziniń bastyǵy Sorokın myrzaǵa óz qolymen aparyp tapsyryp, hatty qabyldap alǵany jóninde, ýez keńsesiniń kýálendirgen qaǵazyn qaltasyna salyp keri oraldy. Endi İzbaıshanyń álegi bastaldy. İzbaıshany izdeýge oıazdyń ózi bas bolyp kirisken.

* * *

Saımasaı óldi eken dep saıdan sý, shatqaldan samal toqtap qalǵan joq. Tiri pende tirshiligin kórip, baıaǵysha baıy baı, quly qul bolyp júrip jatqan kúnder edi. Músápir halge ushyraǵan jalǵyz Qaldybek qana. Bolystyń jarym aqyl ulyn buryn bári reti kelgen jerde sholjańdatyp, neshe túrli qylyǵyna kónýshi edi, endi sorlynyń kúni kún emes. Saımasaıdyń jan baýyry Anarbaıdan bastap, qylaıaǵy qoıshy-qolańǵa deıin: «Eı, jyndy, o, naqurys, o esýas!» — dep otyrsa opaq, tursa sopaq, sútke tıgen kúshikteı súmelek etip jibergen. Biraq aýysh baıǵustyń baqyty sol: sonyń bárin elemeıdi, namys bilmeıdi, kúniniń aýyr ekenin oılap jatpaıdy. Arsyz, qamsyz qalpynda júre beredi.

Anarbaı aldaǵy sezge deıin oıazdyń sheshimimen, saılaýsyz-aq bolys bolǵan. Bir armany ońaı oryndalǵan Anarbaı endi ekinshi armannyń azabyn kóbirek tartyp júrgen jaıy bar. Núketaı sulý basynan qara sháli sypyrylmaı, irgede joqtaý aıtyp áli otyr. Onyń birden-bir ámeńgeri Anarbaı ekeninde qudaıdyń da, qurannyń da, adamnyń da daýy joq. Biraq aǵasynyń jylyn bermeı, azan aıtyp as shaqyryp, at shaptyrmaı, Núketaı jeńgesiniń qoınyna qol sala almas. Núketaımen neke qıar kúndi oılasa, Anarbaı baýyry balqyp, ózegi órtenip, júregi týlar.

Sol yntyzar kúndi jaqyndatý muratymen Anarbaı aǵasynyń asyn jyl tolmaı-aq osy kúzde atqaryp jibermekshi bolyp, jan-jaqqa jarıalatyp ta qoıdy. Saımasaıdyń qaıtýy ótken qystyń qaq ortasy edi. Qysty kúni qalyń qonaq qabyldap, as berý rásim emes. Oǵan kúz laıyq. Taıap qalǵan qyrkúıektiń ishinde aǵasynyń aqtyq qyzmetin atqaryp, asýdaı arman-tilegine de jeter.

Rysqul shynjyrmen shyrmalyp, túrmege túskeli beri, qos ókpeden qadalǵan shóńge sýyrylǵandaı, tynys ta keńeıgen sıaqty. Onyń aǵaıyn-týystary da bir-birlep qashyp-pysyp, kózden tasa, kóńilden ǵaıyp boldy. Osy kúni keshe Qorǵan men Shynybek degenderi ketti. Bir qyrsyǵy, Rysquldyń áıeli İzbaıshany da ala ketipti. Buǵan Taýbaı starshynnan ózge eshkim ókine de qoıǵan joq. Aýylnaı Taýbaı shashyn julyp, jer sabalap, Taý-SHilmembettiń jurtynda qalǵan Ahat shaldy saqalynan súırep: «Qaıda, qaıda?» — dep qysqanmen túk ónbedi.

Anarbaı bolys Taýbaıǵa: «Qurysyn, ketse kete bersin. Artynan topyraq laqtyryńdar», — dep buǵan onsha mán bergen joq. Sóıtse, onysy beker eken. Oıazdan kelgen buıryq aq ordany jaı túskendeı etti.

— Aıttym ǵoı, oıbaı, aıttym ǵoı! — dep Taýbaıdyń túkirigi shashyrady.

— Aıtsań, nege ázir bolmadyń! — dep Anarbaı aqyrdy. — «Búlingennen búldirgi almany» umytyp, Rysqul ıttiń kózi joıylmaı jatyp, İzbaıshany Taý-SHilmembetten tartyp almaq bolyp qoqańdadyń-aı kelip. Senen qorqyp qashyp ketti endi. Qaıdan tapsań odan tap!

Taýbaıdyń tilinen iriń tama jazdap baryp, laj joq, tistendi de qaldy. Áıtpese: «Búlingenniń búldirgisin alyp jatqan óziń emes pe, bolys myrza? Saımasaı búlinbegende — ne boldy? Taǵynda otyrsyń. Jesirin jemtik kútken kúshigendeı kún sanap kútip otyrsyń. Rysquldyń Sholaq Shabdaryna deıin óz tabynyńa qostyrdyń», — demekshi edi, aıtpady. İshine bez baılandy da qaldy.

Aqyry bolys pısarine oıazǵa arnap hat jazdyrdy. Keshirim surap, quldyq uryp, raqym tilep habarlaǵany: «Rysquldyń qatyny İzbaısha qazir Shymkent oıazy, Maılykent bolysy, Túlkibas degen jerde bolýy kerek. Shyǵys-Talǵar bolysynyń jerinde İzbaısha joq».

Rysqul tuqymynyń bálesinen qoryqqan Anarbaı Taýbaı starshynǵa tapsyrma berdi.

— Álgi Ahat degen ólmeli shaly óz ajalynan ólgenshe, tıispeı, qonashtamaı qoıa turyńdar. Ol qaı bir jurtyn qımaı otyr deısiń. Týystaryna ilese almaı, amalsyz shógip qalǵan ǵoı. Aram qatyp júrmesin, qaraılasyńdar, — dedi.

Oıaz Sorokın úshin bul jaısyz habar boldy. Opyrylyp or qulaǵan joq, biraq minezi shálkes fon Taýbeden seskenedi. Keıde bir bolmashy nárseden ilik izdep, izine túsip alatyn, reti kelgende sol usaq-túıekti betińe salyq qylyp salatyn shataǵy bar gýbernatordyń ylǵı da yq jaǵynda júretin oıaz qazir nasyrdyń aldyn alyp, dereý Shymkent ýeziniń bastyǵyna telegramma daıyndatty.

Bir jaǵynan qorlandy: sý qurly suraýy joq bir kırgızdiń qatynyna bola bıik mártebeli oıazdar arasynda izdeý salǵan resmı qatynas bolmaq. «Taz ashýyn tyrnaýdan aldynyń» kerimen endi oıaz Shyǵys-Talǵar bolysynyń ýpravıteli Anarbaı Úshkempirov pen sondaǵy prıstavty myqtap mytyp almaqqa bekinip qoıdy.

Shymkentke jedel telegramma jóneltildi:

Shymkenttiń oıazy qaıdaǵy bir İzbaısha degenniń kim ekenin, qaıdan izderin bile almaı, buǵan asa mán bermeı, kóp jumystyń arasynda umytyp ta ketkendeı edi, ekinshi telegramma taǵy sart ete qaldy. Bul joly qol qoıǵan Jetisý gýbernatorynyń orynbasary Ostashkın edi.

«Shymkent ýeziniń bastyǵynan.

Jetisý oblystyq basqarmasy bizdiń 1905 jyly 17-jeltoqsanda 18374 nómirli telegrammamyzǵa jaýapty jedeldetýińizdi ótinedi. Kırgızka İzbaısha Jylqaıdarova óz kúıeýi Rysqul Jylqaıdarovpen birge katorgaǵa barýǵa kelise me, joq pa ?

Vıse-gýbernator Ostashkın».

* * *

Shyǵys-Talǵar bolysyn jıyrma jyldan astam mekendegen Taý-SHilmembetten týǵan jeri Túlkibasqa tuńǵysh oralǵan Omar boldy. Baıaǵy kózkórgenderdiń kóbi joq. Muny biletinder qatary seldirep qalǵan. Aryp-ashyp, qaıyrshylyq halge jetken Omardy túlkibastyqtar áreń tanydy. Qansha aıtqanmen, óz jurty ǵoı, jylý jıyp, bosaǵasynan syǵylysyp oryn berdi.

Qaraqoıynnyń qyrqasyndaǵy burynǵy mekennen tek shońaına basqan tómpeshik qana qalǵan eken. Omar sol toqal tamnan qalǵan, sıdıǵan qýraı basqan úıindiniń ústine shyǵyp, bir kezde balalyq shaǵy, balań kezi ótken úıdiń endi moladaı tompaıyp jatqanyn kórip, ókirip turyp jylady. Jylaǵanmen kózińe ǵana áliń jetedi, basqa qylar dármen joq, beldi bekem býyp, dát qylyp, Daýylbaı bolystyń aldyna baryp, aıybyn keshýdi surap, aıaǵyn qushty.

Bolys ta qartaıaıyn degen eken, biraq taqtan taımapty. Mekeni baıaǵy sol Kúmisbastaý. Daýylbaı Omardy esirkegen boldy.

— Adasqannyń aıyby joq, qaıtyp úıirin tapqan soń, — dep meıirim bildirdi. Baıaǵydaı aqılanbaı, baısal tanytady. — Jat jarylqamas, óziń óltirmes, basqandy bylaı qoıǵanda, aldyma aıyptymyn dep kelse, Rysquldy da kesher edim. Esil er aqyry túrmede shirıtin bolǵan eken. Ózinen boldy. Basqa eshkimniń kinási joq. Qansha jandy azǵyryp, sońynan ertip qansha qatyn-balanyń kóz jasyna qaldy. Já, Omar, óz elińe kelgen ekensiń, endi esiń kirgen shyǵar. Qolyńnan kelgenshe qyzmet qyl da buıyrǵan nanyńdy jep júre ber. Endi buzyqtardyń tiline azyp, adaspassyń.

Daýylbaıdyń raqymyna rıza bolǵan Omar basy jerge jetkenshe ıilip:

— Óle-ólgenshe qulyń bolyp óteıin, Dáýke! — dep ant etti.

Oǵan sonda dúnıede Daýylbaıdan darhan, ádil adam joq sıaqty kórindi. Jıyrma bes jyl boıy elden bezip, Daýylbaıdy jaý tutyp, qateleskenine ókindi. Elden jıǵan jylýmen tútin tútetip, basyna lypa turǵyzyp, jurt sanatyna qosyla bergende, Omardy shabarman kelip, shapshań bolysqa alyp barǵan. Daýylbaı bul joly alǵashqydaı emes, ony yzǵar shasha qabyldady.

— Ant urǵan alsaı, senderdiń qyrsyqtaryń qyryq esekke júk bolǵandaı. Jıyrma jyldan astam qulaq tynshyp edi, endi taǵy bastaldy báleleriń.

Omar túkke túsinbeı, «ne jazyp qaldym?» — dep degbiri ketti.

— Rysquldyń İzbaısha degen qatyny bar ma edi? — dep suraqqa aldy bolys.

— Bar, Dáýke.

— Bar bolsa, sol qanshyq qaıda qazir?

— O jaǵyn bile almadym, Dáýke. Balapan basymen, turymtaı tusymen ketken bir zaman ótti bizden. Men ketkende İzbaısha Saımasaıdyń inisi Anarbaı bolystyń adamdarynyń qaraýynda qalǵan. Qashyp ketse, qaıdan bileıin!

— Almatynyń oıazy, Jetisýdyń gýbernatory izdep jatyr. Demek, ol jaqta Rysquldyń qatyny joq. Shymkent oıazy arqyly bizdiń Maılykent bolysynan izdetipti. Kylmysker bolyp, Almatyǵa syımaı qashqan ekensińder, Túlkibasta neleriń bar, basbuzar, qany buzyqtar? Bir kúni seni de izdegen qaǵaz kelip áýre salar. Tynysh jatqan el edik. Qaıdan ǵana keldiń tentirep! Ketseń qaıtedi kelgen jaǵyńa, báleń juǵyp júrer?

Omardyń dáý denesi opyrylyp, kóktem qarynyń sýy buzǵan jarqabaqtaı moryp bara jatty.

— Dáýke, aınalaıyn, Dáýke, meniń jazyǵym joq. Jatsynba! Men seniń qulaq kesti qulyńmyn. Ólimtigimdi súırelep, áreń jettim týǵan jerime. Qýma meni! Meniń basym daýdan aman. Eshbir shataǵyna qatysqan joqpyn. Qaldyr meni! Aıa men paqyrdy!

— Al İzbaısha qaıda sonda? Ne dep jaýap beremin myna oıazdyń hatyna?

— İzbaısha bir bolsa — Qyrǵyzbaıdyń qolynda bolar, Dáýke. Baıaǵy Soqyrdyń Qyrǵyzbaıyn bilesiz be? — Soqyr atyn estigende Daýylbaı selk ete qaldy.

— Bilesiz, Dáýke, sol Qyrǵyzbaı baıaǵyda biz elden ketkende Merkede qalǵan. Áli sonda. Rysqul inisi Moldabek te, İzbaısha jeńgesi de sol Qyrǵyzbaıdy panalap barar-aý dep shamalaımyn.

Daýylbaı aldynda búk túsip turǵan Omardy umytqandaı, óz oıyna ózi bógip otyryp qaldy. Kárilik jeńe bastaǵan shymyr dene bir shókim bolyp shómıip aıanyshty kóriner. Rysquldyń qolynan ajal tabatyn bolys aldymen Saımasaı emes, Daýylbaı edi, taǵdyr eken, alystaǵy Shyǵys-Talǵar ýpravıteli jer jastandy. Al Rysqul Berdiqul aǵasynyń kegin umytpaı, Daýylbaıǵa degen oǵyn áli janyp júrse she? Túrmede shynjyrlaýly jatqany qandaı jaqsy. Onyń ıtjekkenge aıdalýy İzbaıshanyń tabylýyna iliktes bolyp tur eken. Ókimetti sol İzbaıshanyń izine tezirek salyp, qutylý kerek bul báleden. Daýylbaı pısarine ámir etip, oıazǵa jaýap jazdy.

* * *

Asparanyń Alataýy alshysynan túsken asyqtaıyn alshaıyp turǵaly qaı zaman: mıllıondaǵan jyldar ótken shyǵar. Ne kórmegen Aspara. Shırek ǵasyr buryn Túlkibastan bosyp shyqqan jıyrma úı Alsaı-Saryny da kórgen. Sol jıyrmanyń ishinen Soqyr batyrdyń balasy Qyrǵyzbaı butaǵa ilingen qańbaqtaı osy Aspara baýyrynda qalyp qoıyp edi. Basqalary Merkege turaqtaı almaı Almaty asyp ketken.

Ákege tartyp ul týmas. Soqyr batyrdyń balasy Qyrǵyzbaı zulymdyq-zorlyqpen ashyq aıqasqa joq, kúshtimenen kúrespeıtin, myqtymenen tirespeıtin jaltaq jan boldy. Baýyrlarynan orta jolda bólinip qalyp, qalt-qult etip, tekeni — jezde, eshkini — ápke dep júrip, Merkeniń bazarynda deldaldyq qylyp, mojantompaı sharýa quryp alǵan. Mekeni Aspara bolysyna qarasty Myqan ózeniniń boıynda bolatyn.

Taý-SHilmembettiń basyna zobalań tóngende, Moldabek sol shala umyt bolǵan aǵaıyn Qyrǵyzbaıdy taýyp, İzbaısha men Túımetaıdy da ala kelip edi. Birden Túlkibasqa tartýǵa batyly barmaǵan. Qyrǵyzbaı qashqyn týysty panalatýǵa qoryqsa da, ket dep aıta almady. Taý-SHilmembettiń bar bálesin Rysqul ózimen birge alyp qalsa, qalǵandaryna ókimet qaharyn tókpes dep ózin-ózi jubatty.

Sóıtip shyqpa janym, shyqpa dep júrgende, bir kúni Aspara bolysy Bekten bastaǵan myqtylar munyń Myqandaǵy úıine saý ete qaldy. Ashyq aspanda naızaǵaı sartyldaǵandaı, Qyrǵyzbaıdyń záresi zár túbine ketken. Bolystyń janynda Merkeniń prıstavy, qasqabas ýrádnık te bar edi. Qarý asynǵandardan qoryqqan Moldabek Myqan boıynyń úkili qamysynyń arasyna baryp tyǵyldy.

Biraq bul kelis susty bolǵanmen, tasyr-tusyrsyz, ashýsyz sıaqty. Bekten bolys Qyrǵyzbaıǵa qaljyńdap:

— Al, deldal, kóp bolsa, bir bazardyń tabysy shyǵyn bolar. Qonaqtardy kútip al, — dedi.

Qyrǵyzbaı quraq ushyp, taıdaı qyzyl qoıdy tabanda atyp urdy. Ac ústine Bekten İzbaıshany shaqyryp aldy. «İzbaıshany izdegeni nesi?» — dep Qyrǵyzbaı onan beter bezek qaqty. İstiń mán-jaıyn túsingen soń baryp, júregi ornyna túskendeı boldy.

Bekten bolys bosaǵa jaqta qyryn qarap, kishkentaı qyz balany baýyryna basyp otyrǵan İzbaıshaǵa til qatty.

— Sirá, maǵan jeńge bolarsyń nemese zamandas qurby shyǵarsyń. Rysqul biz quralpy ǵoı. Solaı emes pe, Qyrǵyzbaı?

— Iá, solaı-solaı, — dep Qyrǵyzbaı otyrǵan ornynan jelp-jelp etip kóterilip, kóterilip qoıdy. — Qyryqtyń ishinde bolar.

— Qyryq bes jasta, — dep toq eterin aıtty prıstav sómkesinen bir qaǵazǵa qarap qoıyp.

Qyrǵyzbaı taǵy selkildedi: «Rysquldyń týǵan jylyna deıin Merkeniń prıstavyna belgili bolǵanda, jan-jaǵymyzdan myqtap shyrmalǵan ekenbiz de».

— Al kelgen sharýamyzdy bitireıik, — dedi Bekten bolys, — İzbaısha zamandas, seniń Almaty túrmesinde jatqan kúıeýiń Rysqul Jetisýdyń gýbernatoryna aryz aıtypty: Sibirge ózimmen birge qatyn-balamdy ala ketemin dep. On jylǵa kesilipti ǵoı sabazyń. Qalaı? Itjekkenge birge barýǵa yqtıarlysyń ba? Seni izdep ókimettiń sharlamaǵan, izdeý salmaǵan jeri joq. Jaýabyn jedel berý bizge júktelipti. Oılanyp aıt.

İzbaısha aq jaýlyqtyń ushymen kózinen tyrs-tyrs tamǵan jasty súrtip bolyp, tizesine montıyp qısaıyp otyrǵan Túımetaıdyń basyn sıpady.

— Taǵdyr shyǵar, bolys-eke, erimniń aıtqany bolsyn. Eteginen ustap júrsem Barsakelmeske ketýge de razymyn, — dedi İzbaısha jas jýǵan betin beri buryp.

Úı ishi tym-tyrys. Aldaǵy as ta jelinbeı qaldy. Myna betiniń shyraıy taımaǵan, tozań tutqan qyzǵaldaqtaı ǵana totyqqan ajarly áıeldiń munsha qajyryna bári de qaıran qalǵan sát. Tek sálden soń prıstav shydaı almaı, Reseı ımperıasy Bas túrme bastyǵynyń 1890 jylǵy № 10 sırkýlárly erejesin túsindire bastady.

— Eger kúıeýińizben birge Sibirge aıdaýǵa yqtıarly bolsańyz, qazyna sizge jáne balalaryńyzǵa jol qarajat qana tóleıdi. Al aıdalý pýnktine jetken soń kúıeýińiz túrme jaǵdaıynda turady da, sizge jáne balalaryńyzǵa qazyna qarjy bermeıdi. Óz kúnińizdi ózińiz kórýge májbúr bolasyz. Túsindińiz be?

Úıdegilerdiń báriniń kózderi İzbaıshaǵa qadalǵan. Bári de demderin ishinen alyp otyrǵan sıaqty. İzbaısha Túımetaıdyń betin ózine qaratyp, mańdaıyndaǵy kekilin keri qaıyryp otyryp:

— Meıli, myrza. Bir kúnimizdi kórermiz. Biz qaı bir baılyqqa bógip júrgen jan deısiz. Joqtyqqa úırengenbiz. Rysquldyń qalaýy bolsyn, — dedi. Óz kózinen Túımetaıdyń betine tyrs etip tamǵan jasty alaqanymen súrtti. — Esil er, bizdi umytpaǵan eken. Qımaıdy eken. Basyna myń batpan is túsip jatsa da, bizdi umytpapty. Jerdiń túbine, tozaqtyń otyna aıdasa da birge bolaıyq. Bizge ruqsat etińizder.

Qyrǵyzbaıdyń qatyny kóńili bosap, aldyndaǵy sorpa quıǵan dáý sharany ári ıtere salyp:

— Aınalaıyn myrzaǵa-oý, ardaǵym-oý, ah! — dep daýysy barqyrańqyrap shyǵyp ketti. Qyrǵyzbaı qyzǵan kóseý tilin qaryǵandaı baj ete qaldy:

— Jap aýzyńdy! Rysqul tiri ǵoı, malǵun! Baıǵyz qusaǵan tileýiń qurǵyr!

Qyrǵyzbaıdyń qatyny Salıha saldyrlap qalǵan, ári ashýshań, ári aqkóńil ańqyldaq kisi edi. Qazir Rysquldyń jaqyndary qylpyldaǵan ustaranyń júzinde shyqpa janym, shyqpa dep turǵan myna shaqta, oıynda aramdyǵy joq, adam, atamzamannan beri kórmeı ketken qaınysynyń haline qaıǵyryp, daýys shyǵaryp edi, onysy kózi tiri azamatty joqtaý bolyp shyqty.

Taǵdyrdyń tolqyny aıdap kelip, qolyna qarap kiriptar bolǵan kelini İzbaısha mynaý anaıylaý abysynyna tiksine qarap qalǵan.

— Qaınaǵa durys aıtady, jeńeshe. Jamandyq shaqyrmańyz. Men biletin Rysqul tótennen ajal jetpese, ońaılyqpen jan berispeıdi. Jaýyna eregeskende, bir kún bolsa da tiri júrýge tyrysatyn adam. Men sonyń qasynda bolamyn. Peshenedegini kóremiz.

İzbaısha áýeldeı kóz jasyn kólkite bergendi qoıdy. Shıryǵyp, birtúrli táýekelge beldi bekem baılap aldy.

Bekten bolys ta, prıstav ta myna bir tozań tutqan asyl tastaı aıaýly áıelge ne aıtarǵa bilmeı ańtarylyp qalǵan. Bolys pen prıstavtyń oıazdan alǵan tapsyrmasy bul áıelden qalaıda teris jaýap alý. İzbaısha barmaımyn dep bas tartýy kerek. Al endi ekeýi de: shirkin, áıeliń osyndaı bolsa, dep ám tańdanyp, ám súısinip qalǵan. Olar da pende. Olar da keıbir sátte tebirener. Biraq bul qylamyqtap ótetin qaýqarsyz sezim. Endigi sátte qazyna adamynyń qatygezdigi bas kóteredi. Aıanysh, tebirenis degenin aıdalada qalady.

Áýeli Bekten bolys basyn kóterip, qaqyrynyp, tamaǵyn kenep alyp sóz bastady.

— Shyraǵym, qudaı adalynan jaratqan adam ekensiń. Sendeı jary bar Rysqulda arman bolmasa kerek. Biraq jazmyshtan ozmysh joq degen. Áıeldiń joly jińishke. Jas bala, jal-quıryqsyz áıel zaty, sen Sibirge Rysqulmen ilesip barǵanda, kúniń qarań bolady eken. Onyńdy qoı. Biz de jatyń emespiz. Myna Qyrǵyzbaı qaınaǵańnyń qolynda tura ber. Bireýden ilgeri, bireýden keıin degendeı, kúnderińdi kórip ketesiń. Kebenek kıgennen túńilme, kebin kıgennen túńil degen de bar. Tuz-dám buıyrsa, eriń qaıtyp oralar. Bizdiń aqylymyzdy alsań, sol. Ózińdi óziń tozaqqa tastama. Jas balańnyń da obalyn oıla. Myna laýazymdy kisiniń sózi — janashyrdyń sózi sıaqty. Aqylǵa salsań, aıtyp otyrǵany ras. Aqylǵa salsań, Rysquldyń eteginen ustap ótken ómir qasiretti ómir.

Dúnıeniń ádiletsizdigine shydaı almaı, dúnıeniń rahatynan bezgen sol bir saıaq erden kótergen balasy da joq. Sonda arasyn dánekerlep turǵan ne bar? Nesin qımaıdy? Áli basy jas. Jerde jatqan tesik monshaqty da bireý kóterip alady. Sonda nege zar?

İzbaıshanyń úndemeı otyryp qalǵanyn baıqaǵan Bekten bolys:

— Bara almaımyn dep qolyńnan bir japyraq tilhat ber. Biz de jolymyzdan qalmaıyq. Áńgime osymen bitti deıik. Qalaı hat bilýshi me ediń? Bilmeseń jaqynyń ǵoı, qaınaǵań Qyrǵyzbaı jazsyn, — dedi.

İzbaısha bir sát óziniń tilhatyn áldekimge oqytyp otyrǵan Rysquldy kóz aldyna elestetti. İzbaısha túrme kórmegen. Ol túrmeni qıssadaǵy zyndan dep biledi. Zyndan túbine laqtyrǵan tastaı bolyp jatqan Rysqul munyń tilhatyn alady. Ózi hat tanymaıdy. Bireýge oqytady. Tilhatty oqyp bergen adamǵa senbeı, óziniń ór minez, qulyq-sumdyǵy joq týralyǵymen tik kelip:

— Áı, ne ottap tursyń? Muny jazǵan İzbaısha emes! — deıdi. Biraq kóńiline kúdik kiredi. — Shynymen İzbaısha menen bezgeni me? O, opasyz qanshyq! Qoınyńdaǵy qatynyńa, astyńdaǵy atyńa senbe degen osy, atasyna nálet! Menimen birge barmasań, — badal! Basqa baı taýyp al! Kórermin kógergenińdi! — deıdi.

İzbaıshanyń tizesinde momaqan jatqan kishkentaı qyz bala kenet basyn kóterip alyp, ógeı sheshesiniń kózine beıkúná jáýdir, jádiger kózderin qadap:

— Jeńeshe, kókeme baram, kókeme baram, — dep kemseń-kemseń etip, daýysy birte-birte kóterilip jylap qoıa berdi. İzbaısha Túımetaıdy baýyryna qysty:

— Jylama, baramyz kókeńe. Kókendi tastap biz qaıda ketýshi edik, — dedi. Kishkene sábı jylaǵanyn qoıa qoıdy. İzbaısha sonda bolysqa burylyp:

— Myrza, bizdi bosatyńyz. Rysqulǵa jeteıik. Bizdi aıasańyz, qudaı sizdi aıasyn, — dedi.

Bekten bolys kenet shytynap, shart etip:

— Úıden shyǵa tur! Bizdiń ońasha áńgimemiz bar, — dep zekip aıtty. Baǵanadan bergi sypaıylyq perdesin bireý sypyryp alǵandaı, dóreki.

— Jeńeshe, sen de shyǵa tur, — dedi Qyrǵyzbaıdyń qatynyna. Ol baıǵus bolysqa ajyraıa bir qarady da, ernin sylp etkizip, oqpaq qustaı ordańdaı, óz esigin ózi tars etkizip qatty jaýyp shyǵyp ketti.

Bekten bolys sonda baryp Qyrǵyzbaıǵa shúıildi.

— Al, deldalym, qolyńa qaǵaz-qalam al.

Qyrǵyzbaı sandyq jaqqa qarap qalbalaqtap qalyp edi, prıstav sómkeden bir paraq qaǵaz ben qalam usyna berdi.

— Jaz, — bolys buıyra sóılep. —

«Men Jylqaıdarov Rysquldyń áıeli İzbaısha Jetisý gýbernatoryna mynany málimdeımin. Rysquldyń sońynan erip, ssylkaǵa barýǵa kelisim bermeımin! Qazir Áýlıe-Ata ýezi, Aspara bolysynda Soqyrov Qyrǵyzbaıdyń qolynda turyp jatyrmyn.

Saýatsyz Jylqaıdarova İzbaısha úshin qol qoıǵan Soqyrov Qyrǵyzbaı. 20-aqpan 1906 jyl».

— Deldal emes molda bolýǵa laıyqty adamsyń-aý, Qyrǵyzbaı. Káne endi qolyńdy qoı. Durystap qoı. Anaý-mynaý, jaman-jáýtik emes, gýbernatordyń ózi oqıdy bul hatty. Seniń arbashańdy ol túsine almas, árıne tilmashy bar ǵoı. Bálkim, Rysqul týysqanyńa da kórseter. Ol seniń qolyńdy tanıtyn shyǵar.

«Rysqulǵa kórseter» degende Qyrǵyzbaı shoshyp ketti. Qolyn qoıaıyn dep yńǵaılanyp jatqanda qaıtadan tartyp aldy.

— No-no! — dedi prıstav túsin sýytyp. — Bazarda júrgen jerińnen ustap alyp, túrmege tyǵyp tastarmyn bálem.

— Meniń qolym júre me, áıeldiń óz qoly kerek, — dedi Qyrǵyzbaı bolys pen prıstavqa kezek-kezek jaltaqtap.

— Ol saýatsyz, bildiń be? «Saýatsyzdyǵy úshin» dep jazdyń ǵoı jańa, — dep prıstav taǵy tuqyrtyp tastady.

Prıstav turmaq, Merkedegi tórtkúldiń bazarynda pıankesh ýrádnık bopsalasa, bir sózge kelmeı bir sólkebaı berip qutylatyn Qyrǵyzbaı, myna tóreniń yzǵaryna kóp tótep bere almaı, júregi muzdap otyryp hatqa qolyn qoıdy. «Keshir, baýyrym», — dedi ishinen Rysqulmen tildesip. — Kesh men beıbaqty. Baıaǵyda saǵan ilespeı, orta jolda Merkede qalyp qalǵanymdy qalamap ediń. Endi taǵy bir opasyzdyq boldy. Onyń esesine seniń áıeliń men balańdy baǵyp, qaǵýǵa ant eteıin, baýyrym. Seniń aldynda arym taza bolsyn».

— Ný, Kırgızbaı, — dedi prıstav tilhatty yjdaǵattap sómkege salyp jatyp. — Endi bul áıelge ázir bol. Qashyp ketip júrmesin. Aıyrylyp qalsań, ýh! Rysquldyń artynan ol emes, sen ketesiń.

Tóreler úıden shyqty. Jas tóldiń kindigi qatpaǵan erte kóktem edi. Kún edáýir keshkirip qalypty. Asparanyń basyndaǵy sáýle malǵan maıda bult qoıannyń jon arqasyndaı jumyr, jumsaq. Aspan keýilim jaı, móldir kók. Myqannyń arǵy betinde bir salt atty qyrǵyz taýdy betke alyp, ándetip ketip barady:

— Ish ty, qara-kırgız, — dedi prıstav ándetken salt attyǵa qarap:

Myqannyń arǵy beti — qyrǵyzdar. Áýlıe-Ata oıazyna qaraıtyn Shaldýar bolysy. Qazaqty — «kırgız», qyrǵyzdy «qarakırgız» deıtin ádetine basyp tur prıstav.

Alataýǵa prıstavtyń kózimen qarasań, qıqy-jıqy úıilgen tastar. Kóktem aldynda qýanyshy kishkentaı keýdelerine syımaı shyqylyqtaǵan shymshyqtardyń qazirgi beımaza tirshiliginen; keshegi altyn kúrekten keıin jumyrtqa qabyǵyn tesip shyqqan balapan qusap, tońy jibigen topyraqty túrtinektep shyǵyp kele jatqan kóktiń sybdyrynan; betińdi qyz alaqany sıpaǵandaı saf samaldyń lebinen; osynyń bárine shala mas bolyp bara jatqan anaý qyrǵyzdyń saǵynyshty án sazynan myna bolys pen prıstav beıhabar. Kókirekte sezim qyly dyń etpegen kárkeýdelerdiń tabıǵaty tasyr, tili dokir. Vernyıdyń túrmesinde ákesimen birge jatqan Turar Rysqulovpen endi on jyldan soń betpe-bet kezdesetinderin bul ekeýi qazir bilmeıdi. Aspara bolysy Bekten Mederov pen Merke prıstavy Afanasıı Sokolskıı. Terek basynda qýraǵan japyraq qaltyraıdy. Olar buǵan nazar salǵan joq.

— Poehalı, — dedi prıstav.

* * *

Almatynyń aspanynda da jańa kóktemniń tolǵaǵy bar. Kógildir, túpsiz kók álem. Bir qylaý joq, bir qylpyq joq. Jaratqan qudiret bar ekeni ras bolsa, dál qazir aspanda ol jasyrynar jer joq. Jaratqan qudiret bar bolsa, dál qazir ol adamdardyń kózine kóriner edi. Bir jyldan astam ýaqyttan keıin kúnniń kózine birinshi ret shyqqan Rysquldy kórer edi...

Aıdaýyl kameranyń esigin ashyp:

— Rysqul, aǵań keldi, dalaǵa shyq, — dep súıinshi suraǵandaı boldy.

— «Meniń qandaı aǵam bar edi?» — dep Rysqul daǵdaryńqyrap qalǵan. «Aǵań» degende aldymen oıyna oralǵany baıaǵy marqum Berdiqul boldy. Sý túbinen kóringen sýretteı bolyp Berdiqulmen qatar kóz aldyna Daýylbaıdyń súlderi tura qaldy. «Daýylbaı da aǵam, — dedi Rysqul. — Ol da alys emes. Biraq jazyqsyz Berdiqul jer jastanyp, Daýylbaıdyń áli osqyryp otyrǵany jaman».

Aıdaýyl Rysquldy dalaǵa shyǵarardyń aldynda aıaǵyna kisen saldy. Túrmeniń aýlasyna shyǵa bergende jerge kún qulap túskendeı dala jarq ete qaldy. Rysqul eriksiz eki kózin basyp turyp qaldy. Kún ekesh jaryq kúndi de jatyrqaýǵa bolady. Kúndiz-túni tas shyńyraýdyń ishinde jatqan adam, aq sáýlege kózi úırene almaı áz soqyrdaı túrtinektep áıteýir alǵa jyljı berdi. Birte-birte kózi jaryqqa úırengen soń áýeli, aýlanyń ishin tanydy. Taqyr qoranyń ishinde múmkindigi bar jerge qyltıyp kók shyǵypty. Bıik dýaldyń syrtyndaǵy naý terekter búrshik jaryp, ashań jasyl alqa taǵynyp qalǵan eken. Ash adamnyń toq tamaqty kótere almaı qalatyny sıaqty, kileń qapyryq, tymyrsyq aýaǵa daǵdylanyp ketken ókpe myna taza aýaǵa shydaı almaı setinegendeı.

Ekeýi qaqpa aldynda qushaqtasyp kóristi. Ahat eki kózi jasaýrap, nemere inisine qaıta-qaıta qarady. Qara nardaı qaıratty burynǵy Rysqul joq. Burynǵy qaraqoshqyl óńi bıt sorǵandaı bop-boz. Súzekten turǵandaı, býyrshyn eti sylynyp túsken.

— Qulyny qudyqqa qulaǵan mama bıedeı seniń myna abaqtyńdy aınalshyqtap shyǵa almaı júrmin, shyraǵym. Álgi bastyǵyńa qaıta-qaıta baryp, senimen kórisýge áreń mursat aldym. Jolatpaıdy, ábilet basqyrlar.

Ahat qyzyl jıek kózin taǵy súrtti:

— Turar qalaı? Tymaý-symaýdan aman ba? Sol qozymdy saǵyndym.

— Aman, Aha. Kúndiz jumysyna ketedi, tún balasy birgemiz. Biraq bul kúndi de kópsinip tur ǵoı. Jaqynda aıyratyn shyǵar. Qatyn, balany qatyrǵyǵa birge ala ketemin dep gýbirnatyrǵa aryz aıtqanyma talaı boldy. Áli jaýap joq. Soǵan qaraǵanda sozbaqqa saldy-aý deımin. Iá, ózderiń qalaısyńdar? Ne bolyp jatyr aǵaıyn? İzbaısha qaıda? Moldabek qaıda?

— Aǵaıyn elge aýǵan. Moldabek óz úı ishimen birge İzbaıshany, Túımetaıdy alyp Merkege baramyn dep ketti. Jurtta qalǵan jalǵyz men. Óziń munda jatqanda tura turaıyn dedim, shyraǵym. Qaıda asyǵamyn? Senimen qaıyr-hosh aıtyspaı turǵanda, eshqaıda ketpeımin.

Rysqul tunjyrap qaldy.

— Apyr-aı, báse, İzbaıshadan jaýap joq. Merkege ketken eken ǵoı. Mynalardyń meniń aryzyma ún qatpaı qalǵany sol shyǵar. Taba almaı júrmesin. Biraq tappaýshy ma edi. Áıteýir, keshikti.

— İzbaıshany izdetip, bizdiń bolys pen starshyndy biraz qyssa kerek bularyń, — dedi Ahat. — Áýeli toz-tozymyzdy shyǵaryp edi. Áıteýir, qudaı rahymy túsip, meni mazalaǵandy qoıdy. Seniń Sholaq Shabdaryńdy maǵan qaıtaryp berdi. Áne, syrtta baılaýly tur. Ony umytyp ketippin ǵoı. Júr, kóresiń be?

«Sholaq Shabdar» degende Rysquldyń qulaǵy elen etip, bop-boz óńine qyzyl reń júgirip, kádimgideı qýanyp qaldy. Ejelgi dosyn kórmekshi bolyp qaqpadan moıyn soza berip edi, aıdaýyl aldyn orap:

— Qaıt! — dedi.

Búkil ómiri at ústinde ótken adam. taqymy er-toqymǵa tımegeli de jyldan asypty. İnisi atty saǵynǵanyn sezgen qart búksheńdep baryp, terekke baılaýly turǵan Sholaq Shabdardy qaqpanyń aldyna jetelep alyp keldi. Rysquldyń esigine bitken jalǵyz maly. Rysqul «ták-ták» dep tumsyǵynan sıpap edi, janýar ıesin tanydy ma, kebersigen ústińgi erni qybyrlap, tutqynnyń qolyn talmaı berdi. Bul sirá, jylqy balasynyń bireýdi jaqsy kórgende isteıtin izeti shyǵar, sonysymen óz meıirimin bildirgeni shyǵar. Ne de bolsa, Rysquldyń júıkesi bir jibip ketti, shydamy berik azamat tebirengennen kómeıine óksik tyǵyla berdi:

— E, Sholaǵym, rızamyn saǵan, — dep sybyrlady. — Shirkin, saǵan minip alyp, Talǵar men Túrgenniń taýlaryn, Shelek pen Esiktiń alqabyn aralap, jortyp júrgen joqshylyq kúnderdiń ózi bir ǵanıbet eken-aý?!

— E, shyraǵym, úmitsiz shaıtan ǵana bolsyn. Áli kim bilgen. Dám-tuz taýsylmasa, Sholaǵyńa da minersiń, — dep sezimtal qart inisin jubatqan boldy.

— Oı, Aha, siz de aıta beresiz, — dep kúldi Rysqul. — Bul Sholaq onnan asyp qaldy. Endi men oralǵansha on jyl ótse, bul baıǵustyń basy qýrap qalmaı ma?! Biraq, kim biledi, kimniń basy buryn qýraryn. Meniń jaýraǵan janymdy qazir tek úzilmes úmit oty ǵana jylytady. Adam sorly qyzyq eken ǵoı. Aıdalatynyńdy, qulaq estimegen, kóz kórmegen, qıanǵa ketetinińdi bilip otyryp, áldeneden úmit etesiń. Ne ekenin óziń de bilmeısiń. Biraq áıteýir dámetesiń.

— Úmitsiz shaıtan ǵana bolsyn, shyraǵym. Úmitińdi úzbe, adamnyń úmiti úzilgeni — úni óshkeni. Sen turmaq, myna jetpisten asyp, basy jerge jetken meniń de jaryq dúnıeden úmitim bar. Endi maǵan ne daýa. A biraq keýdeden shybyn jan shyqpaı turǵanda, qybyrlap júre bergiń keledi. A sondyqtan jasyma, shyraǵym. Myna tiri kóleńkeń tyqyrshyp tur ǵoı. — Ahat aıdaýylǵa qarady. — Sózdi kóp sozbaı, qoshtasaıyn. Turardy bir kórsem dep edim...

— İzbaıshadan jaýap bolmasa, ózimmen birge Turardy ala ketpekpin. Al alda-jalda ruqsat etpese, bir qudaıǵa, odan soń ózińe tapsyrdym, Aha. Oǵan jany ashıtyn basqa bir adam joq. «Aǵaıynyń kóp bolsa adam tımes, kóseýiń uzyn bolsa qolyn kúımes», — deýshi edi. Men aǵaıynsyz emes edim, biraq azamaty az boldy, atasyna nálet. Men olardy kinálamaımyn. Olardan kiná joq shyǵar. Jalań qolmen ot kósep, aıaǵy kúıgen taýyqtan taryǵyp qalǵan shaǵymda, Almatynyń abaqtysyn, Mekke aınalǵandaı syrttan toryp, janymnan shyqpaı júrgen jalǵyz sensiń. Rızamyn, Aha. Eki dúnıede de rızamyn. Áldeqalaı zaman bolsa, Turardy tastama.

Qart aǵasy Rysquldy qushaqtap, tósine tósin basyp, jel shaıqaǵan kári emendeı teńselip, kóp turdy. Sonda kárilikten sharshaǵan, úzdiksiz soǵýdan mezi bola bastaǵan jalqaý júregi qaıtadan jandanyp, ólimsiregen ózenge taýdan tasqyn qulaǵandaı, týlap, dúrsildep qoıa berdi. Shydamy bitken aıdaýyl Ahatty ıyǵynan tartyp:

— Ýaqyt bitti! — dep qaldy.

Eti qashqan qý súıek ıyqtyń tynymsyz diril qaqqanyn qolymen sezgen aıdaýyl amalsyz taǵy aıaldaǵan.

Kim bilgen, bódeneniń quıryǵyndaı tuqyl tirshilikte túrmeniń qulpy men temir torynan basqa, ash qandala men atala bylamyqtan basqa, aqsıǵan tister men aqyrǵan buıryqtan basqa, bul tirshilikte týysqandyq, qımastyq, qıyspastyq, ózek órtener sezimdi aıdaýyl paqyr sonda bir sátke óz basynan keshken de bolar...

* * *

«Esen-saý barsyz ba, Turardyń kókesi? Biz bir-birimizdi kórmegeli mine, eki jylǵa jaqyndapty. Ózimizdiń Besaǵashtaǵy jerkepeden siz attap shyqqaly beri eki jaz, eki qys ótti. Mine, taǵy da kóktem shyqty. Keshe men naýryz kókti kórdim. Kózime jyly ushyrady. Sizden bir habar berer dep dámetken edim, tilsiz qus túk aıtpady. Sóıtsem, ol jyly jaqtan, ońtústikten ushyp keledi eken ǵoı. Al, siz bolsańyz Almatynyń abaqtysynda, qazir biz Túımetaı ekeýmiz panalap júrgen Merkeden alystasyz. Men kórgen naýryz kók, sirá myna Merkeden ótip, Almatyǵa da barar. Anda-sanda abaqtydan sizdi dalaǵa shyǵarǵanda sol naýryz kókti siz de kóresiz. Túımetaı ekeýmizdiń sálemimizdi, saǵynyshymyzdy jetkizer me sizge jáýdir kóz, kógildir qus? Biz sizdiń etegińizden ustap, qıanǵa ketýge de yqtıarlymyz. Ol basynda qudaıdyń peshenege jazǵany sizben birge ómir keshý bolǵan. Esińizdeme, Turardyń kókesi? Men sizdiń jer kepeńizdiń tabaldyryǵyn taýdaı bıikke balap, ys basqan jertóleniń alasa tóbesin shańqań aq ordanyń shańyraǵyndaı sanap, óz erkimmen attap edim ǵoı, Onda men jasym jıyrmaǵa tolmaǵan jas bala edim. «Qatyny ólgen qańǵybasqa tıgen inesi?» — dedi jurt sonda. Aýylnaı Taýbaı sóz salyp edi aldynda. Taǵdyr eken, oǵan kónbeı, sizge kózsiz ilese berdim. Úıimiz jerkepe bolsa da, qarlyǵashtyń uıasyndaı edi. Endi ol qańyrap qaldy. Endi men úsh taǵan oshaqty, túbiniń jaryǵy jez shegemen jamalǵan qara qazandy, qos ýys dán tabylǵanda talqan tartatyn tac dıirmendi saǵynamyn. Qaldy bári de. Turar kiltin burap syldyrlata beretin eski ábdira da qaldy. Onyń ishinde aq shúberekke oraýly jatatyn aq bákini ala kettik. Sizden tapqan balanyń kindigin sol bákimen kesýdi qudaı maǵan qımady. Janymyzdaǵy tereń saıdan eki shelek sý kóterip kele jatqanda túsik tastap, sodan qaıtyp bala kótermeı qaldym men beıbaq. Biraq alty aılyǵynda baýyryma salǵan Túımetaı meniń óz ózegimdi jaryp shyqqandaı. Qudaı kýá, meni Túımetaıdyń ógeı sheshesi dep eshkim aıtpas. Turardyń jóni bir basqa. Ol da meniń óz balam. Biraq meniń aq tósimniń ıisin almaǵan. Sonda da qatty saǵynamyn. Ne kúıde júr ol qazir? Meni esine ala ma ? Tiri bolsyn qulynym. Menen sálem aıtyńyz, anasymyn men onyń.

Turardyń kókesi-aý! Azǵyrǵan jurttyń aıtqany keldi. Meni siz úldemen búldege oraǵan joqsyz. Biz erli-zaıypty bolyp qosylǵan bes jyldyń ishinde meniń ıinime bir-aq ret jańa kóılek ilinipti. «Batyr baıymas» degen ras eken. Búıirimiz tompaıyp, toıa tamaq ishken kúnimiz az boldy. Bir ýys talqan tabylsa Turar men Túımetaıdyń aýzyna tostym. Óıtkeni mysyq ekesh mysyq ta, qansha ash bolsa da, ustaǵan tyshqanyn aldymen balalaryna ákelip beredi. Taýbaıǵa tısem, aq maıy aqtarylǵan qara sharany ózim ustar edim. Keshe siz túrmege túskende, Besaǵashtaǵy aýylymyz oıran bolǵanda Taýbaı muny betime salyq qylyp, tabalady ǵoı. Biraq men taǵdyryma nalymaımyn, Turardyń kókesi. Sizdeı er azamattyń áıeli ekenime shúkirshilik etip, eńsemdi túsirmeı, jurttyń júzine qymsynbaı qaraımyn. Bir eli aýzyna eki eli qaqpaq qoıa almaǵan jurt ne dese, o desin, meniń pirim sizsiz, Turardyń kókesi. Men sizge senemin. Ózińizben birge Sibirge bizdi de ala ketpek bolǵanyńyzdy esitkende, meniń ishi-baýyrym eljirep, sizge — erime, pirime degen yntyq, myna adasqan qazdaı qańqyldap júrgen sátte, janyma saıa, irgeme yq boldy. Sizge ilesip, qystyń qyspaǵynda ombylap qalǵan jaraly kıikteı, qıynshylyq kórsek te arman joq,. Táńiri qos kórip, tórelerdiń raqymy tússe, bizdi ajdahanyń aýzyna aparsańyz da, ala ketińiz, Turardyń kókesi...».

Balanyń basyndaı som qulyptyń saqyr-suqyrynan Rysqul shoshyp oıanǵan. Oıana salyp óz qolyna qarady, jan-jaǵyn sıpalady. İzbaıshanyń janaǵy haty úshti-kúıli joq. Ańyryp, eseńgirep otyryp, esin jıǵanda baryp, álginiń túsi ekenine kózi jetti. Kenet kún tutylǵandaı, kóziniń aldy qaraýytyp bara jatty. Túsinde jaırańdaǵan qaıran kóńil bir sátte talqan boldy.

Aıdaýyldyń qulypty saldyratqanyn Rysqul zaryǵa kútip, saǵynyp jatatyn. Atýǵa alyp shyqpaqshy bolsa da, esiktiń bir ashylǵany jaqsy. Al biraq myna bir yntyzar shaqtyń shyrqyn buza, kameranyń ishin jarqyratqan kúndi sóndire, ádemi tústen adastyra kelgen aıdaýyldy qazir Rysqul eki kózimen esikke shegelep jibere jazdady.

Aıdaýyldyń sońynan túrmeniń bastyǵy Prıhodko myrzanyń ózi kirdi. Bastyqtyń ózi kirse, tegin kelis emes.

— Qalaı, Rysqul? — dedi Prıhodko shala-pula qazaqsha, eski dosymen sóıleskendeı.

— Qalaı bolýshy edi, myrza. Senderden habar kútip jatqan.

— Habar jaqsy emes, Rysqul, — dedi Prıhodko jany ashyǵansyp. — Senıkı qatyn otkaz bergen. Hat mynaý. — Prıhodko qaǵazdy Rysquldyń qolyna ustatpaı qashyqtan kórsetti de, baıaǵy Qyrǵyzbaı qolymen arabsha jazylǵan tilhattyń áýeli oryssha aýdarmasyn oqyp, ony tili jetkenshe qazaqshalap berdi.

— Senbeımin! — dep Rysqul ornynan atyryla túregeldi. — Maǵan atbeket bolǵan qazaq jigiti qaıda? Sol oqyp bersin. Meniń áıelim emes muny jazǵan. Mynaý jalǵan!

Rysqul ar jaǵyn aıta almaı alqynyp, demi taýsylyp baryp kenet toqtady.

— Senıkı aqmaq, Rysqul, — Prıhodko qaýǵa saqalyn taldap turyp. — Qandaı qatyn óz erkimen katorgaǵa barady? Qatyndar bári sondaı. Senbeý kerek.

— Ótirik aıtasyń, qatyndardyń bári opasyz emes. Opasyz bolsa, patshany óltirmek bolǵan orystardyń qatyndary baılarynyń sońynan Sibirge nege barǵan?

— Oho, seniń saýatyń ashylyp qalǵan eken. Muny kim aıtty saǵan? A! Kim aıtty? Álgi ońbaǵan Bronnıkov qoı. Solaı ǵoı, á? Onyki sandyraq. Seniń janyńnan ony durys alyp ketken ekenbiz. Al, o basynda qasyńa beker ornalastyrǵanbyz. Kórdiń be, jabaıy kırgızge dekabrısterdiń kim bolǵanyn úıretýin. Aqymaq, sen dekabrıst emessiń al seniń áıeliń artyńnan Sibirge ilesip baratyn dvoránka emes. Trýbeskaıa men Volkonskaıa buzyq kúıeýleriniń sońynan izdep barsa, olar baı bolǵan, qaltasy qalyń bolǵan. Óz qarajatymen kóship-qonǵan. Al seniń qatynyńnyń qaltasynda qara baqyr da joq. Jolda bir jerde aram qatyp qalsa, obalyna kim qalmaq? Sony bilgen seniń qatynyń. Ol senen aqyldyraq eken. Mine, tilhaty. Kóp kúısemeı, jolǵa jınal!..

Prıhodko esik jaqqa buryla bergende, Rysquldyń jan daýysy shyǵyp:

— Myrza! Onda maǵan Turardy ala ketýge ruqsat et! — dep yshqyndy.

— Jasy jetpegen balany katorgaǵa jiberýge zań joq, — dedi Prıhodko ashýlanyp.

— Onda men gýbirnatyrǵa aryz aıtamyn. Gúbirnatyrǵa! — dep qaıtalady Rysqul, túrme bastyǵy gýbernatordan seskenedi-aý degen úmitpen.

— Aıt, aıt. Aryz jaz, óziń jaza almaısyń. Anaý Bronnıkov degen dosyńa jazdyrýǵa ruqsat bergizeıin!..

Prıhodko ketisimen, kameranyń ishin kúdik jaılady. «Seneıin be, senbeıin be», — dedi Rysqul sileıip tikesinen tik turǵan kúıi terezeden kóringen aıǵa qarap.

Aı jaryqtyq tolyqsyp tur eken. Onyń betindegi meń Rysqulǵa tanys adamnyń súldesindeı bolyp kórindi. Kúndizgiden góri tún balasy jortýylda kóp júrgen Rysquldyń aı betine anyqtap turyp qaraǵany osy bolar. Besaǵashtaǵy saıdyń tabanynan ıin aǵashpen sý kóterip kele jatqan baıaǵy Qalıpa marqum myna túrme terezesinen qarap turǵandaı eken. Aspandaǵy aıdyń meńi Qalıpa bolyp elestegeni Rysquldy sál seskendirdi. Nege İzbaısha emes, Qalıpa eske tústi?

Qalıpa marqum Turar men Túımetaıdyń anasy edi ǵoı. Tiri adam tirshiliktiń quly. Tyrbanyp júrip, ózektes jan joldasy bolǵan adamnyń beınesin kóńilinen óshirip ala jazdapty... «Qaıran Qalıpa, sen bolsań maǵan ileser ediń. Aq qar, kók muzda da birge bolar ediń. Meniń Turarymnyń anasy, Túımetaıymnyń anasy. Arýaǵyń rıza bolǵany ma? Qysyltaıańda nege elestediń kózime? Kináli bolsam, kesh meni!».

Tar terezeden aı qıǵashtaı berdi. Aı betindegi meń úndemedi. Únsiz qoshtasý shyǵar.

Aı tasalanyp, kameranyń ishi túnekke toldy. Rysqul edenge jantaıyp, kózin jumdy. Álgide túsinde oqyǵan İzbaıshanyń haty kóńilinde qaıta saıraı bastady. Kókirek kózine İzbaısha elestegen qalpynda, kirpigi aıqasyp, Rysqul qalǵyp ketti.

İzbaısha ony jańa kórgendeı, tún qarańǵysynda tanymaı qalǵandaı jumsaq alaqanymen betin sıpalady. Mańdaıynyń syzyqtaryna deıin túgeldep, qulaǵynyń syrǵalyǵyn ustap kórdi. Aqyry Rysqul ekenine kózi jetkendeı, betine betin taqap, eriniń moınynan qushaqtap, kúrsinip qoıyp, kóp jatty. Tátti tús İzbaıshany ǵaıyptyń isimen Sibirge de, Sahalınge de alyp barady.

Sahalın saparynda júrip, Rysqul týǵan elin, Aqsý-Jabaǵylynyń arshasyn, Alataýdyń aq shyńdaryn, jádigeri Turaryn, tulymshaǵy seltıgen Túımetaıyn ózegi úzilip saǵynǵanda, İzbaıshany da ańsaıtyn bolady. Jalǵan hat pák kóńildi jańyldyra almaıdy.

Prıhodko úıinde Natashanyń básire bólmesi bolar edi. Bólme tap-tuınaqtaı taza, shap-shaq qana. Bir qabyrǵa kitap toly shkaftar, ekinshi jaq irgede jap-jaltyr qara pıanıno turady. Jaltyraǵany sonsha, sýretiń kórinedi. Natasha gımnazıadan kelgen boıy, portfelin tastaı salyp, formaly kıimin aýystyrýǵa da shydamy jetpeı, pıanınonyń aýyr qaqpaǵyn ashyp, názik saýsaqtarymen pil súıekti appaq klavıshtardy basyp-basyp qalǵanda, kishkentaı júregińniń qyldaryn bireý shertip-shertip jibergendeı sıqyrly ún tógilip júre beredi.

Ahat atanyń qotyr aǵash dombyrasynan ózge aspap kórmegen Turar úshin pıanıno degeniń tek ertektiń elesi. Biraq ertek te emes, tús te emes, jaltyr qara aǵashyn sıpaýǵa da jasqanyp, sıqyrly kúı sandyqtyń qasynda tur.

— Oınap kórshi, — dedi kenet Natasha Turarǵa aınalmaly dóńgelek oryndyqty usyna berip.

— Joq, men bilmeımin, — dep Turar sheginshektep edi, Natasha ony jeńinen tartty.

— Uıalmaı-aq qoı, múmkin, úırenip ketersiń. Múmkin, senen úlken mýzykant shyǵar. Sen óte alǵyrsyń ǵoı. Az ýaqytta jazýdy da, oqýdy da úırenip qaldyń.

Turarǵa myna qyzdyń boıamasyz shyn sózi jiger berdi me, ımenbeı baryp oryndyqqa otyryp, áýeli qaz-qatar appaq klavıshtarǵa bir qarap alyp, oń qolynyń suq saýsaǵymen ǵana bireýin basyp baıqady. Dáý kúısandyq muny jatyrqaǵandaı gúr ete qaldy. Turar qysylyńqyrap Natashaǵa qarap edi, qyz syqylyqtap kúlip jiberdi. Sonan soń basqa oryndyq ákelip, Turarmen qatar otyra qalyp:

— Káne, bir án aıtyp kórshi. Meıli qazaqsha bola bersin. Yńyldap, nobaıyn keltirseń bolǵany, — dedi. — Men qosylaıyn.

— Án bilmeımin.

— Qoıshy. Birde-bir án bilmeısiń be?

Besaǵashta ánshiler bar-aq edi. Biraq ánderi muńdy keletin. Toı-tomalaqta, boza jorada ekeý-ekeý qosylyp aıtysqanda, sózderi myna saryndas keletin:

Jıyrmaǵa jıyrma jýyq deıdi
Shańyraqty kótergen ýyq deıdi, ǵashyq jar.
Oralyńnyń barynda oına da kúl,
Ólgennen soń qara jer sýyq deıdi, ǵashyq jar.

Nege ekeni belgisiz, sol kóp ánderden qazir Turardyń esine túskeni «Elim-aı» boldy. Ahat ta udaıy osy áýendi dombyramen tyńqyldatyp otyrar edi. Qazir Natasha qolqalap qoımaǵan soń, bala sol áýendi yńyldap aıta bastap edi, Natasha ilezde qaǵyp alyp, pıanıno tiline túsirdi. — Qazaqsha bir sóz bilmeısiń, qalaısha tez túsinip qoıdyń? — dep Turar tań qaldy.

— Mýzykaǵa tildiń, tilmashtyń keregi joq, jaqsy mýzyka kimge bolsa da túsinikti, — dedi qyz qazaq áýenin birden uǵyp alǵanyna qýanyp.

Hat tanymaıtyn Rysqulǵa qatyn-balamdy ózimmen birge ala ketemin dep aryz jazyp bergeni úshin, túrme bastyq Aleksandr Bronnıkovty qaıtadan saıası tutqyndar kamerasyna aýystyrǵan. Áý bastaǵy úmiti aqtalmady. Bir kameraǵa dini basqa orys pen qazaqty qatar jatqyzyp, yryldastyryp qoımaqshy edi, qaıta bular biri naǵashy, biri jıendeı baýyrlasyp ketti. Rysquldy qoıshy, ol endi qaqpanǵa túsken qasqyr, búlikshil Pıterdiń buzyǵy bala Turardy bólshevıkterdiń ıdeıasymen aýyzdandyryp júrer dep, Prıhodko kánigi revolúsıonerdiń irgesin aýlaq salǵan. Biraq aqyly tústen keıin kirdi. Prıhodko Turardyń sanasyn shirkeýdiń shyrmaýyǵymen shatystyramyn dep júrgende, Bronnıkov Lenınniń esimin onyń balǵyn júregine jazyp qoıǵan.

Prıhodko Turarǵa bir emes, eki muǵalim taýyp bergenin de bilgen joq. Biri óziniń qyzy Natasha da, biri — Aleksandr Bronnıkov. Natashadan Turar orystyń tili men álippesin úırense, Bronnıkovten ómirtaný ǵylymynan, qoǵamtaný ǵylymynan aýyzdanyp, saýat aldy. Natashadan ol Pýshkınniń atyn esitti. Bronnıkov arqyly Lenın esimi jattalyp qaldy.

Arkasha men Natashany Turar kúımege salyp, gımnazıadan alyp qaıtqanda, Natasha Turardy jibermeı, ekeýi otyra qalyp, Pýshkınniń ertegilerin oqýshy edi. Bir kúni Natasha Pýshkınnen «Tutqyn» degen óleń oqydy.

«Sıjý za reshetkoı v temnıse syroı.
Vskormlennyı v nevole orel molodoı.
Moı grýstnyı tovarısh, mahaıa krylom,
Krovavýıý pıshý klúet pod oknom.
Klúet ı brosaet, ı smotrıt v okno.
Kak býdto so mnoıý zadýmal odno.
Zovet mená vzgládom ı krıkom svoım
I vymolvıt hochet: «Davaı, ýletım!
My volnye ptısy: pora, brat, pora!
Týda, gde za týcheı beleet gora,
Týda, gde sıneıýt morskıe kraıa,
Týda, gde gýláem lısh veter... da ıa!..».

— Tura turshy, Natasha! — Turar qaratory júzine qan shapshyǵandaı kúreńitip. — Ol meniń kókemdi qaıdan biledi?

— Kim? — dedi Natasha túkke túsinbeı, shashyrańqy gúlindeı kógildir kózderi tandana keń ashylyp.

— Pýshkın. Mynaý jazyp otyrǵany meniń kókem toı. Jýan temir tordyń ar jaǵynda, dymqyl túnekte otyrǵan meniń kókem. Ol temir torǵa muńaıa qaraǵanda:

«Átteń, qanat bitip, myna tesikten ushyp shyǵyp, aqbas shyńdarǵa, tek samal esken keń dúnıege ketsek», — degendeı bolyp otyrady.

— Oı, Turarka! — dep kúlip jiberdi Natasha. Úni botaqannyń moınyndaǵy kúmis qonyraýdaı syńǵyrlaıdy. — Pýshkındi aldaqashan atyp óltirgen. Ol seniń kókeńdi qaıdan biled?

— Joq, Natasha. Mynaý meniń kókem týraly, — dep Turar kónbedi. Kóngisi de, sengisi de kelmedi. Pýshkın onyń sanasyna paıǵambar bolyp endi.

— Endi kókemdi alysqa-alysqa alyp ketedi. Ol jaqta jaz bolmaıtyn kórinedi. Shanaǵa ıt jegip júredi eken. Aq aıýy bolady eken. Al, meniń kókemniń jyrtyq shekpeninen basqa kıimi de joq, — dep muńaıdy kenet.

Natasha óziniń kishkentaı dosyn aıap ketti. Onyń qam kóńilin nemen kótererin bilmeı, qaıtip qana kómekteserin bilmeı qınaldy. Júgirip asúıge baryp, ishine alma salyp pisirgen appaq nan ákelip:

— Má, Turarka, — dedi.

Turar nandy qaǵazǵa orap qaltasyna saldy.

— Jeseńshi, — dedi Natasha kókshil kózderi meıirlenip.

— Kókeme aparyp beremin. Múmkin, ony taıaýda áketetin shyǵar. Jolǵa azyǵy da joq.

— Bıshara Turarka, — dep Natasha balanyń qap-qara shashynan sıpap qoıdy.

Kenet Natasha bólmesine Prıhodko myrzanyń ózi kirip keldi. Qorqyp ketken Turar ornynan ushyp turdy. Urlyq qylǵan adamdaı, qaltasyndaǵy nandy sıpalady.

— A, Natashenka, shefke alǵan shákirtińniń tabysy qalaı? Ne oqyp otyrsyńdar?

— Pýshkındi, papa, — dedi Natasha jarqyldap.

Prıhodko qabaǵy túıilip, tunjyrap qaldy.

— Qudaı zańyn oqyt oǵan demep pe edim? Zakon Bojıı, ol sabaqtan óziń de nashar úlgerip júrsiń, Natashenka. Jaqsy emes.

— Meıli, papa, úıreteıin. Ózim de úıreneıin. Mine, qazir otyraıyq, — dep Natasha Zakon Bojıı kitabyn izdep báıek bola qaldy. — Bir tilek aıtsam, oryndaısyń ba, papa? Oryndasań, aıtqanyńnyń bárin-bárin isteıin.

— Ol ne, aıta ǵoı, qyzym, — Prıhodko Natashanyń yqylasyna rıza bolǵandaı qabaǵy ashylyp.

— Turardyń ákesin katorgaǵa aıdatpaı-aq qoıshy. Osynda bola bersin, sonda Turar da bizben birge bolady. Ekeýmiz Zakon Bojıı oqımyz. Jaraı ma, papa?

Perishte beıneli názik qyz papasynyń buǵy moınynan qushaqtap, onyń saqal basqan topyraq tústes betine mólıe qarady. Ákesi qyzynyn qolyn moınynan bosatyp:

— Qyzym, mundaı áńgimege aralaspa. Bul bala-shaǵa aralasatyn is emes. Turardyń ákesi sottalǵan adam. Oǵan meniń pármenim júrmeıdi. Men álginde oǵan jolyǵyp qaıttym. Turardy ózimmen birge ala ketemin dep joǵary jaqqa aryz bermekshi. Onysynan túk te shyqpaıdy. Óıtkeni jasy on tórtke jetpegen balanyń ssylkaǵa aıdalýshynyń sońynan ilesýine zań joq. Biraq ákesi ketse de, Turar bizdiń úıde tura beredi. Solaı ma, Turarka? Múmkin, oqýǵa túsip ketersiń. Saǵan qudaı ákeńniń jolyn bermesin. Qudaı jolyn qalap al. Qor bolmaısyń. Oqyp, adam bolyp, patshaǵa adal qyzmet etseń, bálkim, keıin ákeńdi aıdaýdan bosattyryp alarsyń. Sen óte zerek balasyń. Áıtpese, seni úıge kirgizbes te edim. Al qudaı bergen qabiletti qor etpeý kerek. Azdap saýatyń ashylǵan soń, eger aıtqanymdy buljytpaı oryndap júrseń, Dýhovnaıa semınarıaǵa túsiremin. Sonda jabaıy basýrmandardy shyn qudaı jolyna bastaıtyn sen bolasyń. Áne, adasqan ákeńe sonda qol ushyn bere alasyń. Ákeńdi jaqsy kóretiniń ras bolatyn bolsa, oǵan kómektesip, ony shyńyraýdan shyǵaryp alýdyń birden-bir joly osy. Oılan. Men saǵan shyn nıetten jaqsylyq tilep turmyn. Qudaıǵa senseń, qudaı seniń tileýińdi beredi. Basqanyń sharapaty shamaly. Qudaıǵa sen, bala!

— Turarka, kel, tez oqıyqshy Zakon Bojııdi. — Perishte peıildes beıkúná qyz kishkentaı dosynyń tuıyqtan shyǵar joly tabylǵandaı, tez-tez Zakon Bojııdi oqysa, Turardyń ákesi tez-tez túrmeden bosanatyndaı qýanyp, senip qaldy.

Altyn tústes ádemi shashy tolqyndanyp, aqsary júzi albyrap, shashyratqy gúl kózderi jáýdirep, bar ynta-yqylasymen janashyr bolǵan perishte pishindes qyzdyń myna bir qyzba áreketine Turar da nanyp qalǵandaı.

Balanyń ıligeıin degenin kórgen Prıhodko júzi jylyp, túkis qabaǵy jadyrap:

— Molodsy, — dep bólmeden shyǵyp bara jatty.

Prıhodko — patsha tártibiniń qulaqkesti quly. Al onyń párýana túsinigi boıynsha, shirkeý patsha taǵynyń eń senimdi saqshysy. Patshaǵa qarsy qastandyq pıǵyl jaılaǵan adamdar shirkeýge barmaıtyndardyń, qudaıǵa nanbaıtyndardyń arasynan shyǵady. Olardyń júregine dıý-shaıtan uıalaǵan. Al qazaqtyń qarshadaı balasyn, ám zerek balasyn hrıstıan dininiń nasıhatshysy etip baýlı alsa, onda onyń qazaqtarǵa degen yqpaly orys popynyń yqpalynan on ese, júz ese pármendi bolmaq. Tatarlardyń birsypyrasy, ıakýt-sahalar, tipti alystaǵy japondardyń edáýiri hrıstıan dinine kirip, shoqyndyryldy emes pe? A nege qazaqtardy shoqyndyrmasqa? Bulardy qashanǵy myltyqtyń kúshimen, naızanyń ushymen ustap turarsyń. Bul da kerek, árıne. A dinge, qasıetti pravoslavıe dinine kirgizseń, ýysynda ustaý ońaıyraq. Osy saıasatty oıaz bolyp, gýbernator bolyp, túbegeıli qolǵa almaıtyny ókinishti. Nıchego, pravoslavıe shirkeýiniń adal párýanasy Prıhodko myrza túbinen oılaıdy.

Osyndaı oıdyń tolǵaǵynda tebirengen Prıhodko óz bólmesiniń tórinde turǵan ıkonnyń aldyna baryp qaıta-qaıta shoqyndy. Ikondaǵy qudaı-ananyń qolyndaǵy náreste onyń kózine Turar bolyp elesteı berdi. Prıhodko shoshyp ketip, qaıtadan julqynyp shoqyna berdi.

* * *

Turar keshki apaq-sapaqta kamerasyna qaıtyp kelgende, kamerada ákesimen birge otyrǵan Bronnıkovty kórip, ári tańdanyp, ári qýanyp qaldy.

— O, Sasha aǵaı, siz bizge qaıtyp keldińiz be?

— Iá, Turar, saǵyndym senderdi. Biraq meni qazir áketedi. Sen joqta kókeń ekeýmizdiń bitirgen sharýamyz mynaý, — dep Turardyń qolyna bir taraq qaǵazdy ustata berdi. Turar qaǵazdy óleýsiregen shyraǵdannyń álsiz jaryǵyna tosyp turyp, ejelep oqı bastady.

«Jetisý gýbernatoryna Vernyı túrmesinde jatqan katorjnık Rysqul Jylqaıdarovtan

Aryz

Aldaǵy maýsym aıynda kelesi etappen katorgaǵa aıdalmaqshymyn. Osy sebepti Sizden quldyq ura ótinemin: balam Turardy ózimmen birge ala ketýge ruqsat etińiz. 25-mamyr 1906 jyl. Vernyı qalasy. Saýatsyz Rysqul Jylqaıdarov úshin qol qoıýshy

Aleksandr Bronnıkov».

Bala sileıip turyp qaldy. Janyndaı kóretin adamnan, týǵan ákesinen aıyrylatyn kez munsha taıap qalǵany qatty shoshytty.

— Meni olar jibermeıdi, kóke, — dep ákesiniń moınyn qushaqtady.

— Ony qaıdan bilesiń? — dep Bronnıkov balanyń ıyǵynan tartty.

— Prıhodko aıtty. Ol meni shoqyndyrmaqshy. Shirkeý oqýyna túsiremin deıdi. Sonda ákeńdi katorgadan bosatyp ala alasyń deıdi. Ákeń aryzdanǵanmen báribir seni oǵan qosyp jibere almaımyz dedi.

— A, zalym! — dep Bronnıkov shekelep otyryp óz tizesin ózi dáý judyryǵymen bir urdy. — Senen pop tárbıelep shyǵarmaqshy eken ǵoı.

— Ne deıdi? — dep Rysqul qos qolymen jer tirep silkine túregeldi.

— Tynysh! — dep basý aıtty Bronnıkov.

— Shoqyndyrǵany nesi? Endi istemegen qorlyǵy sol edi. Qolynda óleıin! — dep Rysqul des bermedi.

— Tynysh! Báribir qur kijingennen túk shyǵara almaısyń, Rysqul. Balaǵa kesiriń tıip ketedi qur beker. Oılanaıyq. Senen pop jasamaǵy, árıne, ıttik, Turar baýyrym. Poptyń úlkeni — Ǵapon. Sol úlken ıttiń kesirinen Pıterde myńdaǵan adamnyń qany tógildi. Sol úlken ıttiń kesirinen, mine, men elimnen, otbasymnan aıyrylyp, alysta, abaqtyda jatyrmyn. Joq, Turar, sen shirkeý oqýyna túspeısiń. Shoqynbaısyń da. Bul baryp turǵan masqarashylyq. Otarshyl ońbaǵandardyń jeksuryn saıasaty. Al biraq myna aryzdy qanaǵattandyrmaýy ábden yqtımal. Ondaı jaǵdaıda, Rysqul katorgaǵa ketip, sen qalǵan jaǵdaıda, Prıhodkonyń qarmaǵynan qutylýǵa tyrys. Turar baýyrym, Pishpekke, ne Áýlıe-Ataǵa baryp, qalaıda oqýǵa túsýge tyrys. Sen óte jassyń. Biraq jaǵdaı seni eseıtti. Erte eseıdiń, baýyrym. Bul qalada qalma. Prıhodko ońbaǵan seniń sanańdy ýlap, óz halqynyń jaýy etip baýlymaq. O, zalym ıt! Aldanba, Turar!

Álgi aryzǵa jaýap kóp keshikken joq. Oblystyq basqarma Vernyı polısmeıstiri arqyly myna mándi jaýap qaıtardy:

«Vernyı polısmeıstrine.

Oblystyq basqarma Vernyı túrmesinde jatqan katorjnık Rysqul Jylqaıdarovqa mynany habarlaýyńyzdy tapsyrady...

Onyń aryzy qanaǵattandyrylmaıdy. Erejeniń 120-shy statásyna saı, jasy on tórtke jetpegen balalar katorgaǵa ata-anasymen birge aıdalýǵa jatpaıdy.

Osy jaýapty habarlaǵanyńyz týraly Rysqul Jylqaıdarovqa qol qoıdyryp, qaǵazdy polısıa Basqarmasynda saqtańyz.

Vıse-gýbernator Ostashkın.

31-mamyr 1906 jyl. № 8465».

1906 jyldyń maýsym aıynyń tamyljyǵan tańynda Rysqul kamerasynyń qulpy sońǵy ret saldyrlady. Rysqul ózine jyl jarym merzim meken bolǵan tas zyndanmen qoshtasty. Ol sońǵy ret aıqysh-uıqysh som temirdi terezege qarady. Qýqyl aspannyń qıyǵy kórindi. Betoramaldyń kólemindeı ǵana qıyq. İzbaısha tigip bergen shashaqsyz oramaldaı. Aspannyń alaqandaı kólemin kórip, İzbaısha esine túskende, Rysquldyń búıregi bir búlk etti. Tym bolmasa, qoshtasa da almaı qalatyn boldy. Endi qaıtyp tirideı kórisýge taǵdyr jaza ma, joq pa — belgisiz.

Qoshtasyp, aryzdasyp qalý kerek-aq edi. Qudaı qos kórmedi. İzbaısha jazdy degen tilhatqa Rysqul sengen joq. Júregi qurǵyr ıt qapqandaı qapaly. Sýynar, sýalar kezi bolsa da júrektegi sezimdi sylyp alyp tastaýǵa eshkimniń áli kelmeıdi eken.

İzbaısha men Túımetaıdan kóz jazǵaly eki jylǵa jaqyndady. Olardan aıyrylý qıyn da bolsa, ýaqyt ótken saıyn bet-júzi, elesi kómeskilene bergen.

Al Turardyń jóni bir basqa. Túrmege túskennen bastap, tún balasy ózimen birge bolǵan ulynyń ıisi ákeniń jan dúnıesine qylyshpen qyryp jýsań da ketpesteı bolyp sińip qalǵan. Endi sol Turarmen aıyrylysatyn qıamet-qaıym azaby azynap tur.

Búgin túni boıy ol balasyn baýyryna qysyp jatty. Amal jetse, Rysqul óziniń kókiregin jaryp jiberip, jalǵyz jádigerin qaltaly qasqyr sıaqty keýdesine jasyryp, alys saparǵa ózimen birge ala keter edi, oǵan aıla joq.

Túni boıy kóz ilmeı, qıanattan muzdaǵan júregin jylytqysy kelgendeı, Turardyń yssy basyn keýdesine qysyp jatty. Bul túni oǵan ótken-ketken hıkaıany aıtyp, mazalaǵan joq. Aıtar áńgime aıtylyp bolǵan. Rysquldyń kersoqpaq, keskilesken qıyn ómiri balasynyń basynda úlken bir kitap bolyp jazýly jatyr. Rysqul oqymaǵan jan bolǵanmen, kókiregi oıaý adam edi. Túrmeniń uzaq túnderinde balasyn uıqydan qysyp otyryp aıtqan syrlary zaıa ketpes. Turar endi bir jıyrma jyldan keıin uly jazýshymen dos bolyp, óz ákesiniń basynan ótken shytyrman shyndyqty oǵan, arman atysyndaı etip aıtyp berer. Sodan baryn «Qarash-Qarash» týar...

Rysquldyń esine, Saımasaıdy atar aldynda, bir túp buta basynda otyrǵan kishkentaı shymshyq túse ketti. Qar sýyrǵan yzǵyryq jel qos qanatyn keýlep, júnin qobyratqan sol shymshyq tyrmysyp butadan tyrnaǵyn aıyrmaı qasarysyp qalyp edi.

— Balapan, — dedi Turardyń basyn múıizgek alaqanymen syıpap. — Qanaty qataımaǵan balapanym, qara daýylǵa qarsy usha alarmysyń sen? Yǵy joq, seldir butanyń basynda jalǵyz qaldyń-aý, sen! Atasyna nálet! Kúńeı-kúırek bolma, biraq. Ólmeısiń! Sup-sýyq surǵylt kúldiń arasynda sónbeı jatqan bir túıir shoqtaı bolyp, qalyń qara bulttyń arasynan jylt etip, anda-sanda kún de kóriner. Júdeme! Jarlynyń jan serigi — jasymaý. Jasyma! Uqtyń ba, Turar?

— Ie, kóke, — dedi oıaý jatqan balasy ákesiniń qyrsyǵy qalyń, qyrtysy mol moınyn qysa túsip.

Sońǵy ret kameranyń esigi ashyldy. Pishpekten keshe kelip jetken etap búgin ertelep jolǵa shyqpaq. Tańǵy salqynmen júrip, ystyq túskenshe jol óndirmek. Pishpekten shyqqan attar aýystyryldy. Arbalardyń kúpshekteri maılandy. Aıdaýyldar jańardy. Azyq-túlik tıeldi. Qyrǵyzstannan kele jatqan katorjnıkter otyrǵan arbalar Vernyı túrmesiniń aldyna kelip, daıyn turdy.

Rysquldyń aıaǵyn kisendep, aýlaǵa alyp shyqqan kezde áli tań bozala bolatyn. Túrmeniń ishi qulaqqa urǵan tanadaı, aıdaladaǵy alyp moladaı typ-tynysh edi. Kenet qańǵyr-quńǵyr, shaqyr-shuqyr dybystar abaqtynyń ishin kernep ala jóneldi. Rysqul túkke túsinbeı, bul saldyr-kúldir aıaǵymdaǵy kisenniń dybysy shyǵar dep qalǵan. Sóıtse, Aleksandr Bronnıkov jatqan saıası tutqyndar kamerasynyń terezeleri eken. Qaıdan estigeni belgisiz, Bronnıkov Rysquldyń dál qazir aıdalyp bara jatqanyn bilip, óz joldastarymen birge tereze torlaryn toqpaqtap tur eken. Bul qoshtasý belgisi edi. Ǵalamat sátinde soǵylǵan shirkeý qońyraýlaryndaı osynaý ún túrme qyzmetkerlerin úreılendirip jiberdi.

Ákesin katorganyń alys saparyna shyǵaryp salýǵa ilese shyqqan Turar myna qaharly únge qulaq túrip, ákesinen aıyrylý qaıǵysyn umytyp ketkendeı:

— Dádá Sasha, — dep aıqaılap jiberdi.

İsh jaqtan Bronnıkov te aıqaılaǵan. Biraq onyń únin tas qamal estirtken joq. Ne aıtqany belgisiz.

Aıdaýyldar Rysquldy aýladan shyǵaryp áketkenshe asyqty. Kisendeýli aıaqtyń adymy qysqa. Kisenniń saldyry kamera terezeleriniń tarsylyna qosylyp, qoshtasý ári qosylysý gımniń sharyqtatyp áketkendeı. Myna beımezgil tańda búkil Almaty zil uıqydan oıanyp, áldebir taýsoǵar tolqynnyń, taqtardy syqyrlatar soqqynyń alys sarynyn estigendeı, eleńdep qalǵan sıaqty.

Budan bir jarym jyl buryn Rysqul ózi kelip tarsyldatqan qaqpa artta qaldy. Toq attar jegilgen qos arba kóldeneń tur eken. Aldyńǵy arbada eki tutqyn, eki aıdaýyl. Sońǵy arbada bir tutqyn, qos aıdaýyl. Bul arbada da endi eki tutqyn bolady. Rysquldyń serigi — jasy ózimen shamalas qyzyl shyraıly, qıaq murtty qapsaǵaı qyrǵyz eken.

— E, týǵan, emı joldash bolǵan týrbaıbyzby, — dep Rysquldy kóńildene qarsy alyp, quıryǵymen jyljı yǵysyp, qasynan oryn berdi.

Vernyı túrmesiniń ókilderi etap aıdaýyldarynyń bastyǵyna katorjnık Rysqul Jylqaıdarovtyń tutqyndyq Delosyn tabystady.

Arbalardyń dóńgelegi qozǵala bergen kezde, Turar ákesinen aıyrylǵanyn endi shyn sezgendeı, ústine bireý maı quıyp, ot qoıyp jibergendeı, tula boıy lap etip:

— Kóke! — dep shyńǵyryp jiberdi de, ózin ustap turǵan aıdaýyldyń qolynan julqynyp shyǵyp arba sońynan etpetteı umtyldy. Arbanyń artynda aıaǵyn salańdatyp jiberip, ákesin qalqalap otyrǵan túkis aıdaýyl balanyń keýdesine myltyqtyń istigin tirep, jaqyndatpady. Attardyń júrisi qataıyp, dóńgelekterdiń aınalýy jyldamdaǵan saıyn bala alqynyp, adymy arbanyń jyldamdyǵyna jetpeı, amalsyzdan istikten qos qoldap ustaı alyp súıretilip bara jatty.

— Vot chertenok, vot kırgızenok! — dep aıdaýyl ashýlandy. Myltyqtyń dúmin qattyraq ıterse, istik balanyń keýdesine kirsh etip kirip keterdeı. Endi bir sátte bala istikti qoıa bere salyp, yshqynyp alǵa umtylyp, qolyn soza bergende ákesiniń belbeýine saýsaǵy ilindi. Belbeý ertede shýda jipten toqylǵan eski edi. Túrmege kelgende ony aıdaýyl sheship alyp, kameraǵa ala kirýge ruqsat etpegen. Tutqynda jatqan adamǵa beldik, belbeý ustaý ýstavqa jatpaıdy. Sodan jańa túrmeden shyǵarda eski belbeýdi Rysqulǵa qaıtyp bergen.

Turardyń saýsaǵy ilingen belbeýdiń shýda jibi setinep, bir talshyǵy balanyń ýysynda qalyp ydyraı berdi. Arbadan eki-úsh adym keıin qalyp qoıǵanda da ákesi men eki arany álgi shýda jip jalǵap kele jatty. Belbeý jip tarqatyla-tarqatyla taýsylǵandaı edi. Alystan qaraǵan adamǵa baqytty bir bala batpyraýyq ushyryp, oınap bara jatqandaı kóriner. Al myna balanyń bar úmiti tarqatylǵan belbeý jibinde ǵana qalǵandaı, ókpesi qabynyp, óti jarylyp, jany murnynyń ushyna qonaqtap, zymyrap keledi. Balanyń bul jan dalbasasyn áýeli qyzyq kórgen artqy aıdaýyl oıyn túbi órt bolyp júrmesin degendeı, áke men balanyń arasyn jalǵap kele jatqan álsiz jipti shtykpen qıyp kep jiberdi. Sol sát bala qolymen aýa qarmap, umtylyp-umtylyp baryp, etpetinen qulap tústi. Jiptiń shubatylǵan jalǵaýyn tutyp qalǵysy kelgendeı, kishkentaı qolyn alǵa soza qulady.

Jippen birge jany qosa úzilip ketkendeı Rysqul:

— Turar! Tur ornyńnan! — dep ıtine berip edi aıdaýyl aıaq-qoly kisendeýli tutqyndy keýdesinen ıterip qalyp, arbaǵa op-ońaı shalqalatyp túsirdi.

Tutqyn qyrǵyz sonda Rysquldy ıyǵymen demeı berip, ańyratyp án saldy:

Aa-aha-a-a! Aa-aha-a-a!
Saǵynǵanda bır kelersiń,
Sarǵaıǵanda bır kelersıń,
Ala-toonyń baýryna-a-a..
Rysqul óz quranynyń bir aýyz súresin ishinen qaıtalady:
Dúnıe bir qısyq jol burańdaǵan,
Baq taısa, erge dáýlet quralmaǵan.
Kúnine toqsan toǵyz bále kórseń,
Sonda da kúder úzbe bir alladan...

Aldy tuman, arty munar, alys jol bastaldy. Noqta syımas ázız basqa týra quryq túsken soń, tyrp etýge shama joq, tek kisen syldyrlaıdy...

(Birinshi kitaptyń sońy)

---