InfoHub Logo

Iá, Súıer ulyń bolsa, Sen de súı. Súıinerge jarar ol" -  dep Abaı atamyz aıtqandaı qazaqtyń aspanyndaǵy juldyzyna aınalǵan  ǵalym, pýblısıs, ádebıet zertteýshisi, saıahatshy-geograf  Shoqan ómirinen syr sherter bolsaq kóńilimdegi oılar  arnasynan tasyǵan  ózendeı bolyp ketedi.

Shoqannyń  shyn aty jóni Muhammedhanafıa Shyńǵysuly Ýálıhanov,al  ájesi ony bala kúninde «Shoqanym» dep erkeletip aıtýymen, «Shoqan» atalyp ketken eken. Shoqandy ataqty ǵalym, tárbıeli de , qabiletti azamat bolyp ósýinde otbasyndaǵy ájesi — Aıǵanymnyń ,ákesi — Shyńǵystyń, anasy — Zeıneptiń orny erekshe atalýy tıis. 

Ájesi Aıǵanym — kókiregi oıaý,kózi ashyq, saýatty, aqyldy adam bolǵan. Bir til bilseń bir adamsyń,eki til bilseń eki adamsyń demekshi Aıǵanym ájemiz parsy, shaǵataı, arab, orys tilderin bilgen. Bala Shoqanǵa keshke uıyqtarda ertegi, qazaq batyrlarynyń el qorǵaǵan  erlikteri týraly, el arasyndaǵy tartystardyń bolý sebepteri jaıynda kóptegen áńgimeler aıtyp beretin bolǵan.

Ákesi Shyńǵys Shoqanǵa kóp nazar aýdaryp bolashaǵynan zor úmit kútedi.

Ol  áskerı adam bolǵanymen ónerdi qatty qurmettep, aqyn –jazýshylardyń shyǵarmalaryn, tyrnaq aldy týyndylaryn jınaqtaıtyn kisi bolady. Áýbákir  degen  moldadan sabaq alǵan Shoqan, shyǵys ádebıetinen  jyraýlar ómiri men shyǵarmalaryn  jáne arab,parsy  tilderi týraly tanysyp, túsinik alady. Biz budan Shoqannyń talantty, ushqyr oıly, asqan daryndy bolyp ósýine ákesi Shyńǵystyń eńbegi sińgenin baıqaımyz.

Shoqannyń anasy — Zeınepte  qazaqsha-arabsha saýaty bar , óz  zamanynyń  saýatty  azamaty edi. Balasyna únemi meıirimmen qarap, besikte jatqanynda–aq   aq sútimen ómirdiń aq qarasyn tanyp bilýge, elge paıdasyn tıgizer bolashaq  ǵalym bolyp shyǵýyna da septigin tıgizedi.

Eldiń aıtýynsha Shoqan jeti jasynda–aq mektepte oqyp júrgende bilimdi bala bolyp kózge túsedi. Shoqan Yqylas degen sheshennen  halyqtyń qyzyq ta kóp áńgimelerin tyńdap ósedi. Sonymen birge  Bala Shoqan Orynbaı Bertaǵyuly, Arystanbaı Tobylbaıuly, Dosqoja men Nurymbaı, Toǵjan men Shoje Qarjaýbaıuly sıaqty aıtys aqyndarynyń  jyrlaryn muqıat tyńdap  óskenine qaraǵanda, qazaq aýyz ádebıetin jany súıetindigin, qulaǵynyń quryshy qanyp tyńdaǵanda jattap alatyn talantty bala bolǵanyn baıqaýǵa bolady. Bul óleń-jyrlardy tyńdap, bilim nárinen sýsyndap óskenin oılasam, el tarıhyn, halyq ortasynda bolyp jatqan oqıǵalardy bilýge qumar ekenin, salt-dástir men mádenıetti boıyna sińirip ósken ǵalym ekenin ańǵaramyz. Bundaı azamat qazirgi tańda sırek kezdesetin de shyǵar.

Jasynda Aıǵanym ájesi men ákesiniń arqasynda qazaqtyń án-jyryn, aqyn-ánshi ánderin, jyrshylardyń jyrlaryn tyńdap ósken Shoqanǵa baǵa bergen sazger Ilá Jaqanov: «Shoqannyń  bitim-bolmysy-tunyp turǵan mýzyka, halyq án-kúıiniń, danalyq pen ulylyǵynyń sımvoly» — dep tańdaıyn qaǵyp tańǵalǵan eken.

Shoqannyń ádebıetke qumarlyǵy bir basqa, sýretke degen qumarlyǵy bir basqa edi. Sýret salýda Mysyqtan úırengen janýarlar músini onyń bolashaqta kartanyń sýretin salatyn t.b. «Aǵa sultan» sýretindegi Tezek Tóre sýretin salýǵa da jeteledi. Shoqan — oń qolynan óner tamǵan, qazaqtan shyqqan tuńǵysh sýretshi de bola bildi.

Ombyǵa oqýǵa keledi... 5 jasynda hat tanyp, 7 jasynda óleń–jyrdy jatqa aıtyp, 11 jasynda kadet korpýsyndaǵy muǵalimderdi  tańqaldyra bildi.

Ol kóptegen ǵylym salasynan ózin jan-jaqty segiz qyrly, bir syrly azamat ekenin kórsete bildi. Shoqan óz halqynyń salt-dástúrin, ádet-ǵurpyn, mádenıetin, ádebıetin, óleń-jyryn, Eýropaǵa tanytyp,týǵan topyraǵy men tamyryn úlgi ete bildi. «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» jyrynda alǵash orystarǵa tanystyrýshylardyń biri bolǵan. Kóp jerlerge saıahat jasap jerlerdi kartaǵa túsirip, geografıa pániniń de irgetasyn qalaǵan qazaqtaǵy birinshi tulǵa osy Shoqan ekenin umytpaýymyz kerek.

«Jigitke jetpis óner de az degendeı, ǵylymnyń barlyq salasynda óz halqyna paıdasyn tıgizip, az ǵana ǵumyrynda, kóp eńbek etip, qarańǵy qazaqtyń aspanynda  juldyzdaı sáýlesin shashty, jel soqsa pana bola bildi.

Shyǵarmamdy qoryta otyryp, «Jaqsynyń aty ólmeıdi, ǵalymnyń haty ólmeıdi» — demekshi ol ólgen joq, máńgi tiri. Sondyqtanda biz ony qazaqtyń aspanynda jarqyraǵan máńgi shoq juldyz dep bilemiz.

---