Urpaq tárbıesi - ult bolashaǵy
Urpaq tárbıesi - ult bolashaǵy
Adamnyń adamshyldyǵy – aqyl,
ǵylym, jaqsy ata, jaqsy ana,
jaqsy qurby, jaqsy ustazdan bolady.
Abaı
Otbasy – adam balasynyń altyn dińgegi. Óıtkeni adam eń alǵash shyr etip dúnıege kelgen sátinen bastap, osynda er jetip, otbasynyń tárbıesin alady. Sondyqtan da otbasy – adamzattyń asa qajetti, ári qasıetti altyn mektebi.
Otbasynyń adamzat urpaǵyna degen yqpaly men áser kúshin ómirdegi basqa esh nárseniń kúshimen salystyrýǵa bolmaıtyndaı. Óıtkeni ata - ananyń balaǵa degen tárbıesiniń ornyn esh nárse toltyra alar emes. «El bolam deseń, besigińdi túze» - degen naqyl sóz otbasy tárbıesiniń mańyzyn aıqyndatyp tur emes pe? Otbasy músheleriniń jas shamasy ár túrli bolsa da, olardyń arasynda bir - birimen rýhanı jaqyndyǵy, maqsat yntymaqtastyǵy bar.
Ataqty qazaq aqyny Qasym Amanjolov óziniń jaryna arnaǵan bir óleńinde: Otbasy – shaǵyn memleket, Men – prezıdent, sen – premer, degeni bar. Shynynda, otbasy – ol da bir shaǵyn memleket. Ár memlekettiń ózine tán óndirisi men ónim bólisi, syrtqy jáne ishki saıasaty, kiris – shyǵys búdjeti, qasterlep ustanatyn rámizderi, t. b. bolatyny sıaqty, ár otbasy bolmys - tirshiliginiń de soǵan uqsas jaqtary bar, onyń jaratylysy da basshylyq pen qosshylyqty qajet etedi. Sondyqtan otbasynyń qurylymyna zor mańyz berilip, mánin qorǵaǵan, otbasynyń ar - namysyn saqtaýǵa, syryn shashpaýǵa, múshelerin bir - birine qatysty adaldyqqa tárbıelegen. «Otan otbasynan bastalady» degen sózdiń mánisi de osynda.
Ata - ana óz otbasyn nyǵaıta otyryp, sonymen birge onyń balaǵatqa tolǵan múshelerin úı bolýǵa, óz shańyraǵyn kóterýge ázirleýi basty ári óte jaýapty mindet bolyp sanalady. Jas otaýdyń tútini túzý shyǵyp, mahabbat pen tatý - táttilik, bereke - birlik oryn tepken jyly uıaǵa aınalýy, bosaǵasy berik, bolashaǵy nurly bolýy kóbine - kóp jas jubaılardyń úlken úıde alǵan tárbıesi, kórgen ónegesine baılanysty.
«Uıada ne kórseń, ushqanda, sony ilersiń», «Anasyna qarap, qyzyn al», - dep, halyq bárin bastan keship, synaqtan ótkizgendikten aıtqan. Han ordasy, saltanatty saraılarda talaı kún aýnap - qýnap jatyp, óziniń shurq tesik qurym kıiz lashyǵyna qaıtyp oralǵanda Jırenshe sheshen: «Aıhaı, meniń óz úıim, keń saraıdaı boz úıim», - dep jany jaı tapqan eken. Bul ańyzda úlken shyndyq, tereń mán bar. Árkimge, onyń ishinde balaǵa óz úıinen ystyq, óz úıinen keń de keremet meken jer júzinde joq. Kavkaz halyqtarynda «Naǵyz jaıly oryn: qylyshqa – qynaby, otqa – oshaǵy, er jigitke – óz úıi» - degen tamasha naqyl bar. Adaldyq pen meıirimdilik, jaýapkershilik pen keshirimdilik te otbasynda shyn yqylas - peıilmenen balanyń kókireginde oryn tebedi. Qazaq otbasynda áýeli áke, sodan keıin sheshe, bular – januıa mektebiniń ustazdary bolady. Áke men shesheniń balasyna qoıatyn eń birinshi basty talap - tilekteri - balanyń «ádepti bala» bolyp ósýi. Sondyqtan qazaq januıasy árdaıym: « Ádepti bol, tárbıesizdik etpe, kórgensiz bolma» degen sıaqty sózderdi balalarynyń qulaǵyna quıyp ósirgen. Qazaq otbasynda óz balasyn meıirimdilikke, ımandylyqqa baýlyp ósirgen. Únemi januıasynda osylaı tárbıe kórgen bala aqyrynda, ózdiginen til alǵysh, adal, tıanaqty, uqypty bolyp shyǵa keledi.
Tárbıe basy ádeptilik dep bilgen ata - ana áýeli balasyna ózderin syılap - qurmetteýdi, ózgelerge, ásirese úlkenderge, sypaıylyq tanytýdy, eshkimdi muqatpaýdy úıretken. Sonymen qatar, balalarynyń er - azamat bolyp, halqyna eńbek etýlerin basty mindet etip qoıǵan.
Otbasynyń uıytqysy, berekesi, meıir - shapaǵat kózi – áıel. Áıeldiń bul róli otaǵasynyń jamaǵatyna, bala - shaǵanyń anaǵa degen súıispenshiligimen, qamqorlyǵymen, ana janyn qas - qabaǵynan, janarynan tanyǵyshtyqpen nyǵaıa, bıikteı beredi. Árıne, áıel de óziniń analyq boryshyn umytpaǵanda, ásirese, erimen qabaǵy jarasyp, tatý – súıispenshilikte turǵanda mártebesi arta túspek. Áıeldiń erine qarym - qatynasy balalardyń ákege kózqarasynyń sıpatyn anyqtaıtyny berik este bolýǵa tıis. Munyń ózi, bir jaǵynan, úı ishindegi ádeptiń bastaý kózi ekeni anyq. Demek, balalar úshin áke bedeli analarynyń sózi, is - qımyly, qas - qabaǵy arqyly qalyptasady. Mysaly, erli - zaıyptylar balalar kózinshe bir - birine qatty, balaǵat sózder aıtyspaq túgil, daýys kóterip, kerisýge tıis emes. Olaı etkende, óz bedelderin joǵaltýdyń, bala - shaǵanyń júregin shoshytyp, záresin ushyrýdyń ústine, olardyń janyna keıin ózderi úı bolǵanda, aldarynan shyǵatyn jaman ádettiń uryǵyn egedi. Bul jaǵynan analardyń balalarǵa: «ákeńmen aqyldas», “ákeń biledi», «ákeńniń aıtqanyn iste» t. b. sıaqty dástúrimizde bar sózderdi aıtyp otyrýy qandaı ǵanıbet! Ataqty «Abaı» epopeıasynda halqymyzdyń osyǵan oraılas qadirli dástúrin tanytatyn mynadaı bir taǵylymdy epızod bar. «... Semeı qalasynda úsh jyl oqyp, jaılaýdaǵy áke úıine kún keshkire jetken, 13 jasar shákirt bala – Abaı attan túsken bette, amandasý úshin, sheshege qaraı júredi. Sonda aqyldy da baısaldy ana Uljan: «Áı, balam, anda ákeńder tur, ákeńe baryp, sálem ber!» - deıdi. Bir sátke balalyq sezim jeńip, qatelik jiberip alǵanyn túsingen jas Abaı kilt burylyp, ortasynda ákesi Qunanbaı bar shetkerirek turǵan oqshaý topqa qaraı adymdaı jóneledi». Uly jazýshy Muhtar Áýezov muny halyqtyń júrekke jyly osyndaı tamasha dástúrinen habardar etý úshin ǵana emes, onyń tárbıelik zor mańyzyn joǵary baǵalaǵandyqtan da keltirip otyrǵany anyq.
Ata - ananyń bir - biriniń qadir - qasıetin osylaısha ardaqtap, bedelin ósirýi, aralarynda ókpe - naz, kıkiljiń týa qalǵanda, ony balalardan ońashada, ekeý ara sheship otyrýy – shynaıy ınabattylyq, ádeptilik.
Saıyp kelgende, qoǵamda ádep - ınabat ólshemderiniń tereń tamyrlanyp, qeń jaıylýynda otbasynyń mańyzy orasan zor. Árbir uıanyń qos tireýi – erli - zaıyptylar ózderine ádep - adamgershilik talaptaryn, quqyqtary men mindetterin múltiksiz oryndasa, búkil qoǵamda, elde beıbit te berekeli turmysqa negiz qalanbaq, demeq, urpaqtaryna qutty qonys, jaıly bolashaq qamtamasyz etilmek!
Adamnyń adamshyldyǵy – aqyl,
ǵylym, jaqsy ata, jaqsy ana,
jaqsy qurby, jaqsy ustazdan bolady.
Abaı
Otbasy – adam balasynyń altyn dińgegi. Óıtkeni adam eń alǵash shyr etip dúnıege kelgen sátinen bastap, osynda er jetip, otbasynyń tárbıesin alady. Sondyqtan da otbasy – adamzattyń asa qajetti, ári qasıetti altyn mektebi.
Otbasynyń adamzat urpaǵyna degen yqpaly men áser kúshin ómirdegi basqa esh nárseniń kúshimen salystyrýǵa bolmaıtyndaı. Óıtkeni ata - ananyń balaǵa degen tárbıesiniń ornyn esh nárse toltyra alar emes. «El bolam deseń, besigińdi túze» - degen naqyl sóz otbasy tárbıesiniń mańyzyn aıqyndatyp tur emes pe? Otbasy músheleriniń jas shamasy ár túrli bolsa da, olardyń arasynda bir - birimen rýhanı jaqyndyǵy, maqsat yntymaqtastyǵy bar.
Ataqty qazaq aqyny Qasym Amanjolov óziniń jaryna arnaǵan bir óleńinde: Otbasy – shaǵyn memleket, Men – prezıdent, sen – premer, degeni bar. Shynynda, otbasy – ol da bir shaǵyn memleket. Ár memlekettiń ózine tán óndirisi men ónim bólisi, syrtqy jáne ishki saıasaty, kiris – shyǵys búdjeti, qasterlep ustanatyn rámizderi, t. b. bolatyny sıaqty, ár otbasy bolmys - tirshiliginiń de soǵan uqsas jaqtary bar, onyń jaratylysy da basshylyq pen qosshylyqty qajet etedi. Sondyqtan otbasynyń qurylymyna zor mańyz berilip, mánin qorǵaǵan, otbasynyń ar - namysyn saqtaýǵa, syryn shashpaýǵa, múshelerin bir - birine qatysty adaldyqqa tárbıelegen. «Otan otbasynan bastalady» degen sózdiń mánisi de osynda.
Ata - ana óz otbasyn nyǵaıta otyryp, sonymen birge onyń balaǵatqa tolǵan múshelerin úı bolýǵa, óz shańyraǵyn kóterýge ázirleýi basty ári óte jaýapty mindet bolyp sanalady. Jas otaýdyń tútini túzý shyǵyp, mahabbat pen tatý - táttilik, bereke - birlik oryn tepken jyly uıaǵa aınalýy, bosaǵasy berik, bolashaǵy nurly bolýy kóbine - kóp jas jubaılardyń úlken úıde alǵan tárbıesi, kórgen ónegesine baılanysty.
«Uıada ne kórseń, ushqanda, sony ilersiń», «Anasyna qarap, qyzyn al», - dep, halyq bárin bastan keship, synaqtan ótkizgendikten aıtqan. Han ordasy, saltanatty saraılarda talaı kún aýnap - qýnap jatyp, óziniń shurq tesik qurym kıiz lashyǵyna qaıtyp oralǵanda Jırenshe sheshen: «Aıhaı, meniń óz úıim, keń saraıdaı boz úıim», - dep jany jaı tapqan eken. Bul ańyzda úlken shyndyq, tereń mán bar. Árkimge, onyń ishinde balaǵa óz úıinen ystyq, óz úıinen keń de keremet meken jer júzinde joq. Kavkaz halyqtarynda «Naǵyz jaıly oryn: qylyshqa – qynaby, otqa – oshaǵy, er jigitke – óz úıi» - degen tamasha naqyl bar. Adaldyq pen meıirimdilik, jaýapkershilik pen keshirimdilik te otbasynda shyn yqylas - peıilmenen balanyń kókireginde oryn tebedi. Qazaq otbasynda áýeli áke, sodan keıin sheshe, bular – januıa mektebiniń ustazdary bolady. Áke men shesheniń balasyna qoıatyn eń birinshi basty talap - tilekteri - balanyń «ádepti bala» bolyp ósýi. Sondyqtan qazaq januıasy árdaıym: « Ádepti bol, tárbıesizdik etpe, kórgensiz bolma» degen sıaqty sózderdi balalarynyń qulaǵyna quıyp ósirgen. Qazaq otbasynda óz balasyn meıirimdilikke, ımandylyqqa baýlyp ósirgen. Únemi januıasynda osylaı tárbıe kórgen bala aqyrynda, ózdiginen til alǵysh, adal, tıanaqty, uqypty bolyp shyǵa keledi.
Tárbıe basy ádeptilik dep bilgen ata - ana áýeli balasyna ózderin syılap - qurmetteýdi, ózgelerge, ásirese úlkenderge, sypaıylyq tanytýdy, eshkimdi muqatpaýdy úıretken. Sonymen qatar, balalarynyń er - azamat bolyp, halqyna eńbek etýlerin basty mindet etip qoıǵan.
Otbasynyń uıytqysy, berekesi, meıir - shapaǵat kózi – áıel. Áıeldiń bul róli otaǵasynyń jamaǵatyna, bala - shaǵanyń anaǵa degen súıispenshiligimen, qamqorlyǵymen, ana janyn qas - qabaǵynan, janarynan tanyǵyshtyqpen nyǵaıa, bıikteı beredi. Árıne, áıel de óziniń analyq boryshyn umytpaǵanda, ásirese, erimen qabaǵy jarasyp, tatý – súıispenshilikte turǵanda mártebesi arta túspek. Áıeldiń erine qarym - qatynasy balalardyń ákege kózqarasynyń sıpatyn anyqtaıtyny berik este bolýǵa tıis. Munyń ózi, bir jaǵynan, úı ishindegi ádeptiń bastaý kózi ekeni anyq. Demek, balalar úshin áke bedeli analarynyń sózi, is - qımyly, qas - qabaǵy arqyly qalyptasady. Mysaly, erli - zaıyptylar balalar kózinshe bir - birine qatty, balaǵat sózder aıtyspaq túgil, daýys kóterip, kerisýge tıis emes. Olaı etkende, óz bedelderin joǵaltýdyń, bala - shaǵanyń júregin shoshytyp, záresin ushyrýdyń ústine, olardyń janyna keıin ózderi úı bolǵanda, aldarynan shyǵatyn jaman ádettiń uryǵyn egedi. Bul jaǵynan analardyń balalarǵa: «ákeńmen aqyldas», “ákeń biledi», «ákeńniń aıtqanyn iste» t. b. sıaqty dástúrimizde bar sózderdi aıtyp otyrýy qandaı ǵanıbet! Ataqty «Abaı» epopeıasynda halqymyzdyń osyǵan oraılas qadirli dástúrin tanytatyn mynadaı bir taǵylymdy epızod bar. «... Semeı qalasynda úsh jyl oqyp, jaılaýdaǵy áke úıine kún keshkire jetken, 13 jasar shákirt bala – Abaı attan túsken bette, amandasý úshin, sheshege qaraı júredi. Sonda aqyldy da baısaldy ana Uljan: «Áı, balam, anda ákeńder tur, ákeńe baryp, sálem ber!» - deıdi. Bir sátke balalyq sezim jeńip, qatelik jiberip alǵanyn túsingen jas Abaı kilt burylyp, ortasynda ákesi Qunanbaı bar shetkerirek turǵan oqshaý topqa qaraı adymdaı jóneledi». Uly jazýshy Muhtar Áýezov muny halyqtyń júrekke jyly osyndaı tamasha dástúrinen habardar etý úshin ǵana emes, onyń tárbıelik zor mańyzyn joǵary baǵalaǵandyqtan da keltirip otyrǵany anyq.
Ata - ananyń bir - biriniń qadir - qasıetin osylaısha ardaqtap, bedelin ósirýi, aralarynda ókpe - naz, kıkiljiń týa qalǵanda, ony balalardan ońashada, ekeý ara sheship otyrýy – shynaıy ınabattylyq, ádeptilik.
Saıyp kelgende, qoǵamda ádep - ınabat ólshemderiniń tereń tamyrlanyp, qeń jaıylýynda otbasynyń mańyzy orasan zor. Árbir uıanyń qos tireýi – erli - zaıyptylar ózderine ádep - adamgershilik talaptaryn, quqyqtary men mindetterin múltiksiz oryndasa, búkil qoǵamda, elde beıbit te berekeli turmysqa negiz qalanbaq, demeq, urpaqtaryna qutty qonys, jaıly bolashaq qamtamasyz etilmek!
You Might Also Like
-
Ádistemelik usynystar muǵalimge 8 - synyp bilim alýshylaryna «Hımıa» páni boıynsha jıyntyq baǵalaýdy josparlaý, uıymdastyrý jáne ótkizýge kómek quraly retinde qurastyrylǵan. Ádistemelik usynystar 8 -...
-
1 maýsym balalardy qorǵaý kúnine arnalǵan taqpaqtar
