InfoHub Logo

(Ǵalı Ormanov shyǵarmashylyǵy)

Osy maqalany jazarda men Ǵalı Ormanovtyń keıingi jyldar údesinde ǵana qalyń oqyrman qolyna tıgen tórt tomdyq shyǵarmalar jınaǵyn qaıta bir qadaǵalaı qarap shyqqan edim. Ózim úshin burynnan-aq etene tanys óleń-jyrlardy qaıtalap oqý ústinde anyq kózim jetip ańǵarǵan bir nársem, Ǵalı Ormanovtyń ómirimen de, tvorchestvosymen de jete tanys emes adam, eshbir anyqtamaǵa qaramaı-aq, osy kitaptardy oqı otyryp, ol ótken joldy, qyzýly, qyzyqty ǵumyryn, aqynnyń bar kúıinish-súıinishin, qala berdi, kelbet-minezin kóz aldyna elestete alady eken. Kimdi súıip, kimderdi jek kórgeni, úırengeni, jırengeni hattaı tizilip, shubaǵan uly kóshteı bolyp oqyrman kóz aldynan túgel ótip jatady. Oǵan Ǵalıdyń ózine deıingi de, ózimen tustas ta, ózinen keıingi de eshkimge uqsamas dara bitken maıda qońyr únin qossańyz, qazaqtyń bul kórnekti qalamgeri qaqyndaǵy uǵymymyz da, minezdememiz de soqtalanyp, bıikteı túse bereri daýsyz.

Sol tórt tomdyqtyń alǵashqy kitabyn ashyp turǵan "Qysqy kúı" deıtin óleńge nazar aýdaryp kórelik. Úlken joldan burys, qaǵaberis qamys arasyna ornalasqan aýylda ósken men úshin bul túp-túgel tanys sýret. Jazy aptap ystyq, qysy yzǵarly, balshyq oramy, aqyrǵan borany — bári tanys. Aqdańdatqan aqtútek áli kúnge esime tússe, arqamdy qarıdy.

Úıden uzap shyqpaımyz
Ózimiz de ondaıda.
Ondaıda tym uqsaımyz
Úrpıisken torǵaıǵa.

Osy jáıtti óz basymnan da kóp ótkizgendigimnen bolar, bul joldar kóńilimdi qaı-qaıdaǵyǵa jetelep, alys qalǵan balań shaqqa bir aparyp tastaǵandaı bolady. Sondaı aýylda týdyq, oqydyq. Pesh túbinde torǵaıdaı bolyp úrpıise búrisip otyryp, ádebıet oqýlyǵyn paraqtaýshy edik. Sózine tereń boılap, túsinip jatpasaq ta, aqyn, jazýshy aǵalarymyzdyń sýretterine tesile, uzaq qaraıtynym bolatyn. Ózine qadalǵan meıirli janar arjaǵynda áldebir jumbaq dúnıe jatqanyn bala kóńil ańǵarar edi. Tilti bul adamdar da aýylymyzdaǵy áldekimder sıaqty et pen súıekten jaralǵan shyǵar deıtin oı úsh uıyqtasaq túsimizge kirmes edi. Qońyr úıde qıalǵa berilip,sol sýretterge suqtana júrip, ebil-sebil sóz dámin tatqannan da bolar, kele-kele jyr kitaptaryn izdep oqyp, áne-mine degenshe, júzdegen óleńdi jatqa da bilip shyǵyp edim. Sol jupyny aýylda júrgen men úshin:

Attanyp aýyl — anadan,
Oqýǵa kettim qalaǵa.
Jabyla maǵan qaraǵan
Jaltańdaı kettim dalaǵa.
Jarbıǵan jaman ton, tumaq,
Jabysyp ketti ústimde.
Janaıyn degen bir shyraq
Jaltyldap ketti ishimde, —

degen sózder de ásirese jaqyn edi. Qupıaly, qyzyqty bir álemge ózim attanyp bara jatqandaı bolatynym bar edi.

Ǵalı Ormanov, eń aldymen, aıtýly lırık aqyn. Bul meniń ǵana pikirim emes, aqynnyń qalamdas aǵalary da, barsha tvorchestvosyna tánti tustastary da, qalyń oqyrman men synshy qaýym da osylaısha baǵalap, osylaı jazyp keledi. Álginde biz tilge tıek etken alǵashqy shýmaqtarynan bastap, keıingi jyldary jaryq kórgen tórt tomdyq shyǵarmalar jınaǵyn zerttep, zerdeleı oqyǵan saıyn, sol pikirge berik taban tireı túsesiń. Ol úshin taqyryptyń ýaq-irisi joq, basqamyz baıqaı bermeıtin qandaı bir qaǵaberis kórinistiń ózi aqyn qalamyna ilikkende jan bitip, jyp-jyly shýaqqa bólenip, árlenip, nárlenip júre beredi. Óz materıaly — adam jany men ómir mazmunyna qyraǵylyqpen jiti úńile bilgen aqyn ár óleńi saıyn oqyrman júregin dóp basyp, kóńilinen shyǵyp otyrady. Qazaqta bar barsha jaqsy dástúrdi tolyq ıgergen qalamger sezim ıirimderin dombyra ishegindeı shıyrshyq attyra otyryp, kisilik, semá, baqyt, ómir týraly kileń bir segiz taspa qamshydaı jymdasa órilgen jyr jıhazyn jasapty.

Aqyn talantynyń ózgege uqsamas alabóten dara qasıeti qaı shyǵarmasy bolsyn aldyńnan shyǵyp, aıryqsha kórinip otyrady. Burqyrap, buzyp-jaryp jatpaı-aq, maıda jumsaq únimen baıaý sóılep otyryp, oqyrman kókiregine kıeli oı, keleli arman, aıqyn da asyl murat uıalatyp jatatyn jyrlarynyń bárinde de taza aqyndyq ar dirildep jatatynyn ańǵarasyń. Birde álgi "Janaıyn degen bir shyraq ishinde jarqyldap" ketip bara jatqan, úlken arman arqalaǵan, áke kórgen, aǵa kórgen, ıbaly da buıyǵy bozbala ushyrasyp, tildesip, ishteı úndesip ketseń, endi birde tanaý astynan "qaraǵym" dep qoıyp, úlkenge juǵymdy, kishige uǵymdy birqalypty jumsaq qońyr únmen keıingilerge jón siltep otyrǵan aqbýryl basty aqsaqaldy kóresiń. Eshqashan bos daýryǵyp, jarqyldaq jalǵan uran salyp, óńesh jyrtardaı aıqaıǵa basyp kórmegen aqyn ár óleńdi óziniń oı sheńberine laıyqtap alady da, jaqsylyqtyń jolynda shybyn jany shyrqyrap, kisilik minezdi qyzǵyshtaı qorıdy. Dúnıe tynyshtyǵy otbasynyń amandyǵynan bastalatynyn, halyq baqyty qara basqa da baılanysty ekenin tam-tumdap, tańǵy jutqan saýmal qymyzdaı sanańa jaılap sindire beredi. Oqyp kórińiz:

Saǵynyshtan sarǵaıyp,
Sary belden tań atty.
Saharada shalqaıyp,
Sarǵaıa bir jol jatty.
Kókjıekke qosylǵan
Qara joldyń ushyna.
Qaraı-qaraı asyǵam,
Qanatym joq ushýǵa.

Kóńilińiz bir qobaljyp baryp basylǵany sózsiz. Sezim shynaıylyǵy osyndaı shynaıy joldar arqyly óris alyp jatady.

Ne de bolsa, teýekel,
Qostym taıdy jarysqa.
Meıli, úmitim bos keter,
Jaramasa alysqa.
Topqa túser shyn júırik
Taı kúninen tanylar.
Talantsyzǵa sol buıyryq —
Kózge ilinbeı qalynar!

Jalqynyń jalpyǵa ulasýyn, jeke sezimniń ortaq oıǵa ushtasýyn baıqaımyz. İshteı túlep, býlyǵa ósip kele jatqan aqyn keıipkeriniń ómirtanymy da qyraǵylana, qataldana, synshyldana túsken. Endi aqyn ómir synyna úzbeı ilesip, bolmysty úńgı, úńile zertteýge oıysady.

Aqyn ásirese Uly Otan soǵysy tusynda óndire jazyp, jurt aýzyna aıryqsha ilikti. Uly silkinis kezeńi, aqyn minezine de qataldyq qosyp, daýsyn ashyp, tynysyn keńeıte túskenin ańǵaramyz. "Ana" dep atalatyn shap-shaǵyn úsh shýmaq óleńdegi ishki dramatızm, qatygez shyndyqty qarańyz.

Óleń:
Qaltyrap býyn bosamas,
Qobaljyp saspas, erjúrek,
Jalynyp kózge jas almas,
Qaıyspas emen kókirek, —
Ájimdi anaý qart anam,
Kórsem-aq aqshyl shashyńdy,
Qylyshtan qorqyp tartpaǵan
Ier em saǵan basymdy, —

dep bitedi, Áleýmettik eseıý dep osyny aıtar bolarmyz. Bul soǵys jyldaryndaǵy "Ana úndeýi" dep atalatan ataqty plakat-uran sarynyndaǵy, jan dúnıeńdi shymyrlatyp áketer qýaty bar pýblısısıkalyq lırıka úlgisi. Kezinde kóp aıtylyp, kóp jazylyp júrgen aqynnyń osy soǵys tusyndaǵy "Qasymǵa hat", "Emen", "Aǵalyq tilek", "Oramal" óleńderinde ómirdiń birshama bel-belesterinen ótken, óz dáýiriniń josyn úni, ystyq-sýyq tabyn tartyp kórgen, talap-talǵamy ónege bolarlyq keıiıkerdiń jan dúnıesi jarqyrap ashyla túsedi. Aqynnyń oı-qaınary birde serippedeı shıratylyp, shıyrshyq atsa, endi bir sát daladaı moldyqpen kemeldene, terbetile, qulpyra jaınap ketedi.

Poetıkalyq obrazdyń barsha jumbaq kóp qyrly harakterin, keskin-kelbet, oı dúnıesin, qýanyshy men kóz jasyn barynsha tabıǵı kórsetýge kelgende de qysqa lırıka aldyna qara salmaq emes. Qyp-qysqa lırıkalyq jyrlarymen júrek túpkirine berik ornaıtyn sıqyrly da syrly, alýan qyrly keıipkerler jasaýdaǵy Ǵalı sheberligine búgingi birazymyz jete almaı-aq kelemiz. Salqyn, samarqaý sóıleýdi bilmeıtin, jalǵan jaltara aıtýǵa barmaıtyn taza aqynǵa tán minezdiń biri de sol. Óıtkeni kórkem shyǵarmanyń dúnıetanymdyq qyzmeti, qoǵamdaǵy roli sol úlkendi-kishili qaharmandarynyń qaýqarymen ólshenedi. Ol eń aldymen aqynnyń óz basynyń azamattyǵyna, óz paryzyn qalaı túsinýine de baılanysty. Ǵalıdyń barmaq jalap otyryp oqıtyn barsha qysqa lırıkasynan men árdaıym sondaı bıik parasatty ańǵaram. Ózimen birge óleńi de jetile túsip otyratyn aqyn shyǵarmalarynyń qaı-qaısysynan bolsyn ýaqyt tynysy, dáýir saryny eles berip, ilgerilegen saıyn tutasa, qoıýlana, qalyńdaı beredi. Lırık Ǵalı óz kókiregin kernegen asyl sezim, ańsarly oıdyń bárin túgel aqtaryp, oqyrmanyn soǵan ılandyra eliktirip, jeliktirip otyrady. Ol ásirese turmystyq kóńil-kúı tamyryn dál taýyp, bilgirlik, balgerlikpen tanı biletinine tańyrqamaı bolmaıdy.

Áste, peıili tar, nıeti ala-qula adamnan jaqsy óleń týmaq emes. Gúldi úzýge, qusty úrkitýte qımaıtyn aqynnyń kisi balasyna qıanat jasaýy múmkin emes. Ǵalıdy kózi kórgen, dám-tuzdas bolǵan adamdardyń bári de biraýyzdan onyń óz basyn osylaı baǵalaıdy. Al óz tvorchestvosynan ol qasıet-minezi tipti aıqyn ańǵarylyp turady. Otanshyl, adamgershilik bıik muratqa ińkár aqynnyń keıipkeri kileń ǵana jurtqa jaqsylyq tilep, emirene ólip-óship turady. Bul rette ol barmyn dep tasymaıtyn, joqpyn dep jasymaıtyn, úlken-kishiniń bárin "áke-kókelep" júretin úbirli-shúbirli otaǵasyna uqsar edi. Erinderinde mysqyl bar, emeýrininde zil joq, tátti qaljyńy bar, qatty qaıyrysy, qatygez-qataldyǵy joq taý keýdeli aqyn keıipkeriniń ómirsheńdigi sonda ma dep oılaımyn. Turmystyq bar áserdi bóle-jarmaı, teń, túgel qabyldaý arqyly etken aqyn kredosy osyndaı.

Bolmystyń barsha uńǵyl-shuńǵylyn ishteı sezine qabyldaý, obrazdy oılaı bilý sheberlikke bastar baspaldaq dep eseptesek, aqyndy áleýmettik úlken turǵyǵa kóteretin, aınalyp kelgende, sol sheberliktiń tap ózi. Kúres úshin, tirshilik úshin aıqaıdan góri, Ǵalı jyry tárizdes asyl ystyq sezim taptyrmas qarý bola alady. Turmystyq lırıka men áleýmettik lırıkanyń ara-jigin ashýdy birinen biri bólek qubylys etip kórsetýdiń orny joq. Adamnyń barsha parasat-paryzyn mahabbat, dostyq, kisilik, ádilet uǵymdary tóńireginde kórsete bilý — azamattyq lırıkanyń uly maqsaty. Adam seziminiń bar dúıim-dúnıesin boıyna jınaqtaǵan Ǵalı aqyn jyrlaryn osyndaı poezıa dep kúmiljimeı aıta alamyz.

Arǵy-bergi poezıalyq dástúrdi erkin meńgergen Ǵalı Ormanov shyǵarmalary eń aldymen kórkem qarapaıymdylyǵymen tartymdy. Ol qarapaıymdylyq tipti de qaradúrsindik emes. Abaı, Pýshkın, Esenın, Tvardovskıı sıaqty aqyndardyń halyqtyq qarapaıymdylyǵy olardyń uly shyǵarmalaryna mysqaldaı min bola ma? Tipti, ol shyǵarmalardyń jasampazdyǵynyń ozi álgindeı qarapaıymdylyqtyń myzǵymas kúshinde jatqan joq pa? Kókeıge kelip qalǵan mazmundy oıdy qarapaıym, móldir taza tilmen uǵymdy jetkize biletin Ǵalı aqynnyń qarapaıymdylyǵyn da osy turǵyda baǵalaý kerek. Halyqtyń qanynda bar qaǵytpa qaljyń, ádemi ájýa, jaqsy da jarasymdy ázil bul pikirimizdi ústeı túsedi.

Myna bir "Jeńilgen júrek" óleńin osydan shırek ǵasyr buryn oqyp edim, áli kúnge kóńilimde jattaýly qalyp júr:

Taıpań qaǵyp aq toqal,
Til qatady qonaqqa.
Tynymy ketip aqsaqal,
Kóp qaraıdy sol jaqqa, —

dep, qonaqqa kúlimdeı bergen jas toqal qylyǵyna tózip otyra almaǵan shaldyń kóńil kúıin:

Toqalyna aıtty jaı
Ynǵaıly bir kezekte:
— Quımaı-aq qoı maǵan shaı,
Batpaı otyr júrekke! —

dep támámdaıdy. Eriksiz sen de jymıasyń. Tynyshy ketip bolǵan shaldy da aıaısyń, aqyn tapqyrlyǵyna da súısinesiń. Nemese, "Qaljyń hattaǵy":

Aınala taý, tún jym-jyrt
Býrabaıdyń basynda.
Otyr ma álde bir qý murt
Óle jazdap qasynda? —

deıtin joldar tek Ǵalıǵa tán qaljyń emes dep kim aıtar! Al "Jambylmen qaljyńy"she?

Ózi de óleńdi osylaı nyq shegedeı berik túıindeıtin aqyn jastardyń jylt etken jaqsylyǵyna máz bola qýanyp, aýyzsha da, jazbasha da pikir bildirip júrýshi edi.

Shyn aqynnyń eshqaısysy kózi tirisinde "men boldym-aq" dep toqmeıilsip kórmegen bolar. Jetpiske deıin qolynan qalamy túspegen aqyn da ara-tura oılanyp, tolǵanyp, sońyna qarap, áli de ózine ózi kóńili tolmaı kele jatqanyn úzbeı aıta júripti. Áldeqashan buryn jazylǵan bir óleńinde:

Otyzdyń shyǵyp órine,
Oqýǵa qaıta buryldym.
Olqylaý jatyr kóńilge
Ózimshe jıǵan burynǵym, —

dese, odan keıin "Suraý" deıtin jyrynda:

— Bildim be boılaı júrekke?
Ylaıyq oryn aldym ba?
Jan bolyp álde júrdim de,
Dem bitti, jym-jyrt qaldym ba?

dep ótken-ketkenin sholyp, ózine-ózi suraq qoıyp, oıǵa alǵan mejeden shyqtym ba, joq pa degendeı, aldy-artyn taǵy bir baǵdarlap alady.

Ǵalı Ormanov qalamynan týǵan qanshama jyr-tolǵaýlar, syǵyp alsań, maıy shyǵyp turǵan neler bir kórkem aýdarmalar bar. Olardyń árqaısysy da bildeı bir qalamger ǵumyryna azdyq etpeıtin, qaı bir turǵyda aýyr da bolar júk. Al Ǵalıǵa qarasty aıtsaq, ol iri talanttyń bir ǵana qyry sıaqtanady. Óıtkeni halyq Ormanovty oıy sarqylmaıtyn, qasıeti kemimeıtin lırık aqyn retinde tanyǵan da, kóbine sol yńǵaıda baǵalap ádettengen bolatyn. Biz de lırık aqynnyń ózimiz ańǵarǵan osy tusyna toqtalyp qana óttik. Keıingi óleńderiniń birinde aqyn:

Úzbesten oı salarmyn órenge men,
Óren oıyn jeteler tereńge óleń.
Ózimdi ylǵı ortada dep bilemin,
Óleń barda ornymnan tómendemen, —

dep edi. Qazaq poezıasynyń eshqashan óz ornynan jyljymas qadaý-qadaý quzar bıikteri kóp. Ǵalı Ormanov ta — ózi kóp jyrlaǵan Talǵar shyńyndaı bolyp, ádebıet tórinde, urpaq kóńilinde sol burynǵy myzǵymas berik qalpynda qala beretin aqyn.

---