InfoHub Logo

Aıtýshy qarttar, Hangeldi nemeresi Raıymbek úsh jasta at basyn alyp júrdi, bes jasta ózi at ustap minip, jylqy aıdapty. Jeti jasynda belgili bir jigittiń sapynda jylqy baǵýǵa jaramdy edi.

Raıymbektiń naǵashy atasy Jalaıyr Oraq batyrdyń tuqymynan eken. Raıymbek jeti jasqa kelgende naǵashy atasy bir kók taı, sadaq, aıbalta, qylysh, naıza, qalqan, saýyt, bolat, semser daıarlap alyp kelip Hangeldi batyrǵa tapsyrady. «Mynaý meniń jıenim Raıymbektiń joryqqa attanǵanda ózi jigit bolady, kók taıy at bolady, sonda minetin aty, asynatyn quraldary», — dep tapsyrdy.

Raıymbek sol zaman kók taıdy ózi ıelenip, júgendep sol kúnnen bastap ózi menshiktep baǵýǵa, kútpekke aldy. Tapsa, tók taıǵa bıeniń sútin beredi, bıe súti tabylmasa, eshki sútin beredi, jetelep júrip ottatyp, ózi bilgeninshe kók taıǵa óner úıretedi, ózine «Kókóınaq» dep at qoıdy.

Kókoınaqqa bergen tapsyrma

Birinshi — qarǵyp sekirý; ekinshi — jat dese jatyp, habar bermeı, turmaý; úshinshi — qylyshyn alysqa kórsetpeı tastap, tapqyzyp alyp kelý; tórtinshi — sýmen júzý, ózi jeke minip te ótý; besinshi — tórt atty qatar turǵyzyp, ózi minip turyp, tórt attyń saýyryna tórt aıaǵyn qoıyp, sol orynda ruqsatsyz jerge túspeý; altynshy — alysqa jatqyzyp qoıyp, habarlamaı basyn kótermeýdi tapsyrdy. Osy bilimdi Kókoınaq segiz jasar bolǵanǵa deıin úırenip boldy. Raıymbek ózi on bes jastan asqansha ózin-ózi sadaq tartý, qylysh shabý, atpen oınaý ádisterin de, sýdan júzý, atpen júzý, jeke ózi sýǵa súńgip maltyp ótý ádisterin de tolyq bildi. Qasynda júrgen ózi teńdi balalarǵa da úıretip, munymen iles úırengeni de boldy, keıbireýi ilespeı qaldy.

Halyq Qaratalǵa jınalyp, joryqqa attanýǵa daıarlanyp jatqanda Raıymbek aýylda joq edi. Minýge jaramaıtn aqsaq jaýyr atymen jumysqa, joryqqa barýǵa jaramaıtyn birsypyra qart adamdarmen alysta baǵýda edi, Raıymbek sol qarttarmen birge Kókoınaqty baǵý, baptaýmen birge júr edi. Raıymbekke keıbir qarttar aıtar edi:

— Aı, balam, qaıdaǵy joq sumdyqty shyǵaryp jaýǵa baramyn, jaý kelip qaldy dep záreni ketirip boldyń ǵoı, — der edi. Keıbir qart:

— Balam, dushpańdy shaýsh kelgende olja bermeı, meni umytyp ketpe, — der edi. Bul sózge Raıymbek:

— Ata, tilektes bol, — der edi. Bir kúnderde Sádi degen qart elge baryp keldi. Álgi kelgen habaryn «uly júz bolyp bas qosyp Qaratalǵa jınalyp, «aqyrǵy joryǵymyz — osy» dep, qaıtsek te dushpannan kek alamyz, jaý qolynda ketken ul men qyzdardy qaıtaryp alamyz, mal-múlikti ala almaǵan kúnde ketkennen artyq emespiz», — dep ýáde jasap, attanǵaly jatyr dep habar alyp keldi.

Bul sózdi keıbir qarttar Raıymbekke aıtpalyq desti. Sádi qart:

— Olaı emes, munan jas kezinde men qalmaqqa attanamyn degende, ákesi Hangeldi: «batyr Kókóınaǵyń at bolsyn, óziń azamat bol» dedi. Bıyl el joryqqa attanatynyn ózi de aıtyp júrgen, talabyn qaıtarýǵa bolmaıdy, — dedi (Sódi qart).

Keıbir qarttar kúlki qylyp: «saǵan jaý shaýyp olja alyp kep beremin degen soń, barsyn dep otyrsyń ǵoı» dep kúldi. Sádi qart:

— Ondaı oı da, tilek te bar ǵoı, Raıymbek munda turǵanda ony bireýler mal izdemeısiń, qannan-qapersiz uıyqtaısyń, «qulandy da jylandaı jigit atady» degen. Raıymbek aısyz qarańǵy túnde kúndizgi qalyń shópke túsip qalǵan qamshysyn taýyp alady. Atpen oınatyp Raıymbek sıaqty qaısy balalar júredi? Sadaq tartýy, qylysh shabýy, shyn bir ózi tendester túgili, onan úlkender de isteı almaıdy, — dep Sádi qart ta Raıymbekke estip, kórip kelgen áńgimesin aıtty. Sonda Raıymbek sol jerdegi qarttardyń batasyn alyp,: elge qaraı júrip ketti. Elge kelse, joryqshylar júrip ketken. Kelip anasynan joryqshylar qashan ketkenin bildi, anasyna «men de jaýyngerlerdiń artynan baramyn» dep ruqsat surady. Shabýylǵa barýǵa jasy kelmegen — dedi sonda anasy. Sonda Raıymbek:

— Joq, apa, atamnyń buryn aıtqan sózi bar: «Kókóınaq at bolsyn, óziń azamat bol» degen. «Jaýǵa baryp ózińdi-óziń baılap bermeıtin bol, óziń men atyń birdeı ádisti bolyp, qaıratyń tolsyn» degen. Osy tapsyrmanyń bárin oryndadym, jaýmen shaıqasýǵa daıarmyn, — dep anasyna jaýap berdi. Anasy toqtamasyna kózi jetken soń, balasynyń azyǵyn daıarlap, ruqsatyn berdi.

Raıymbektiń birinshi sapary

Raıymbek anasynan ruqsat-batasyn alyp joryqshylar artynan júrip ketti. Qarý-jaraqtaryn túgel asynyp Raıymbek jolǵa shyǵyp Kókóınaqqa qamshy basyp:

Iá, joryqshylardyń jolbasshysy — naǵashy atam Oraq batyr, óz atam Syrymbet batyr qoldaı gór! Jaýdan qaıtpasqa sert beremin, járdemderińizdi sizder ber! — dep ózine-ózi qaırat berip keledi.

Atyna: «sharshama, shaldyqpa, Kókoınaq, seni men jas júrek tabyndy tartpasań da piriń bar, Qazireti sheriniń dúldúli sen de pirińe syıyn!» dep jaýyn keri ketpes jolmenen tún demeı, kezekti jerde tamaqtanyp, at shaldyryp, toqtamastan jaýyngerler ketken jolyn boljap keledi. Arada qansha bel-belester qaldy, taýlar qaldy, birde-bir ret saspaı, toqtamaı uly sáske bolǵanda ulytaýdyń basyna shyǵyp kóp jaýyngerlerdiń qarasyn kóredi. Bulardy kórgende jaýdy qıratyp alǵandaı qýanyshy koınyna syımaı shattanyp Kókoınaqtyń basyn buryp, sansyz qaptaǵan qalyń qolǵa qaraı at qoıyp keledi.

Kele jatyp taǵy Raıymbek mynany oılaıdy: «atam Hangeldi batyr meni kórip qoısa, anam aıtqandaı, «áli jassyń» dep jaýǵa jibermeı qoıar ma eken, jaýǵa kirgeńde kóp adamnyń arasymen júreıin» dep oılaıdy.

Sol kezde Raıymbek on besten asqan kezi, 16 jasqa tolmaǵan, kóp jaýyngerdiń ortasyna kirip, aralap kelse, ózen boıynda kóp halyq jınalǵan, ótkel izdep, kózer taba almaı attaryn óltirip alǵandar bar, at salyp, sýǵa atpen jaqyndaı almaı jatqandar bar. Sol jerde Raıymbek ózine-ózi keńes berip, bel sheship aǵyny qatty sýǵa túsýdi maquldady. Qarasa, sýǵa túsken adamdar óz atyn ózi atap aıqaılap túsip, shyǵyp jatyr. Jınalyp turǵan kópshilikten ruqsat alyp shyǵyp jatyr. Raıymbek muny kórip: «táýekel, osy sýǵa men de túseıin» dep, jınalyp turǵan kópshilikten attan túsip, qol qýsyryp: «osy sýǵa men tússem» dep ruqsat surady. Keıbireýleri: «beli qatpaǵan, áli shıki jas bala eken, qıyndaý bolar» dedi. Kópshiligi: «jas talabyn qaıtarma» dep ruqsat berdi. «Baqytty bol, balam!» degen kóptiń ruqsatyn alyp, Kókoınaqtyń aıyl tartpasyn qaıta tartyp, óz atyn ózi uran etip aıqaılap sýǵa tústi. Kókoınaq sý betinde ózin sýǵa batyrmas ádisimen sýdyń arǵy betine shyǵyp, sýmen jarǵa qalaı jaqyndaıtynyn boljap, qaıta ótip kelip halyqqa aıqaılap turǵan kóp basshy batyrlarǵa mynadaı tilek qoıdy:

— Aıbalta, qylyshymen otyz adam berińizder, sý taıaz, erteńgi azanda ótemiz, búgin sarbazdarmen ótýge kún kesh bolady. Tańda halyq daıyn bolsyn, búgin jaılanyp jatsyn, — dep habarlady. Muny estip kóp batyrlar ózderiniń qostaryna qaıtyp, suraǵan otyz adamyn berdi. El jaılanyp bolǵan soń Raıymbek bul otyz adamǵa qamys shybyq orǵyzyp sal etip, jýandyǵyn qushaq tolǵandaı etip jalǵastyryp býǵyza berdi. Óz mólsherine tolǵanda jigitterge tapsyrdy.

Raıymbek Kókoınaqty oınatyp kelip:

— Al, jigitter, maǵan qamys pen shybyqtyń basynan arqan baılap ber, sýǵa ıterip kirgize berińder, men ar jaqta sýdyń shetine shyǵyp, myqtap baılap kelemin. Jibermeı berik ustańdar, — dep, Kókóınaqpen sýǵa kirdi de ketti. Bir zamanda Kókoınaqty oınatyp keldi de, myna basyn jýan terekke baılap qoıdy.

Raıymbek:

— Al endi batyrlar, demalaıyq, tek qún shyqpaı halyqty habarlap, árbir batyrlar óz-ózderiniń jaýyngerlerin qatarlap sapqa turǵyzyp, retimen sýdan ótetin bolsyn. Myna belgiden tómen ketpesin, tórt-besten qatary kóp bolmasyn. Jigitterge tapsyrdy, — men ózim alda bastap júremin, — dep. Jigitter bul tapsyrmany oryndaýǵa mindetine aldy. Túnimen Raıymbek otyz jigitpen kózer basynda boldy.

Raıymbek kózerdi túnimen tekserip shyqty. Tań shyǵa Raıymbek jigitteri men sansyz jaýyngerlerge kózer daıyn, sapqa turýdy tapsyrdy aıqaılap.

— Árbir batyrlar óz jaýyngerlerimen qatarǵa sapqa turyńdar! — dep Raıymbek Kókoınaqty oınatyp, kóp, sansyz qoldy aralap, óz atyn ózi atap, «kózer daıyn» dep sansyz jaýyngerlerdiń aldyna kózermen ózi bastap, aq naızasyn kóterip, óz atyn ózi uran etip shaqyryp aldy. Raıymbektiń artynan sansyz qol shýlap, bes adam, onan artyq emes, sappen júrip, aman-esen sýǵa jyǵylmaı, súrinbeı kózerden kópshilik alǵa qaraı óte berdi. Sýdyń aǵysyna qarasa, syǵylysqan seń júrip jatyr. Sýǵa batqan at joq, qalaı ótkenin el bilmeı qaldy. Kózerden aman ótken soń keıbireýler bylaı dep te túsindi: «buryn-sondy «Raıymbek» degen atty batyrdy kórgen de emes, esitken de emes edi. Bul kim, adam ba, peri me, perishte me?» — dep te oılady. «ózi adam bolsa, aty bólek, bul kúndegi jylqyǵa uqsamaıdy. Júrýi qusqa laıyq» dep keńes jasap, tań qalypty. Kóp jaýynger aman ótkennen keıin Uly júzdiń kóp qolbasshysy, batyrlary bastaryn qosyp, birigip: «bizdi sýdan bastap ótkizgen kim, sol adam bolsa, tanyssaq eken» dep surady sonda. Raıymbekke habar berdi. Raıymbek Kókoınaqty oınatyp, jınalǵan Uly júzdiń kóp batyrynyń aldyna kelip tórt atty qatar qoıyp, Kókoınaqqa minip, taqymyn bir qaǵp qoıǵanda qatar turǵan tórt attyń saýyryna tórt aıaǵyn qoıyp tura qaldy. ózi erge shyǵyp tura kep tik turyp, halyqqa ózin tanystyryp, aıqaılap, Uly júzdiń jınalǵan kóp halqymen, jaýyngerlerimen qolbasshy batyrlarsha sóz tastady.

— Men Uly júzdiń Albany, onyń ishinde rýym — Aljan, Hangeldi batyrdyń nemeresi, atym Raıymbek, — dedi. Osy sózdi aıtyp Kókoınaqty oınatyp jerge tústi.

Sonda Uly júzdiń batyrlary Hangeldi batyrǵa:

— Batyr-aý, kesheden beri bizge qalaı aıtpadyń, Raıymbek sizdiń balańyz ekenin, — dedi.

Hangeldi batyrdyń batyrlarǵa bergen jaýaby:

— Batyrlar, Raıymbek kóptiń balasy, Uly júz úshin týdy. Uly júz úshin eńbek etýge tıisti, — dedi.

Sonda Uly júzdiń qolbasshysy, kóp batyrlary turyp: «búginnen bastap Raıymbekti qolbasshy etemiz» dep aıqaı kóterdi. «Osy soǵysty búginnen bastap Raıymbek bastasyn!» — dep aıqaı kóterdi. Osy jaýyngerlerdi bastap alyp kele jat-qan batyrlardy qosqanda uly júzde bir júz on batyr bar edi Raıymbekti qospaǵanda. Ol batyrlardyń keıbireýinde júz, keıbireýinde elý, ıakı otyzdan kem emes eken, kóp jaýyngerdi «sansyz qol» deıdi eken...

Hangeldi batyr, Qapaı batyr, Sataı batyr, Bólek batyr, Yryskeldi batyr, Aralbaı batyr, Berdiqoja batyr, Erdes batyr, Tileýke batyr, Baraq batyr, Baqaı batyr, Bıeke batyr, Raıymbek batyr. Sol ýaqytta osyndaı Uly júzde batyrlar bolǵan mynalardy bas batyr dep ataıdy eken, kóp batyrlardyń atyn umyttyq deıdi. Júzdik batyr, elýlik batyr, otyzdyq batyr dep ataıdy eken. Onda da ózderinshe tártip qatty eken. Baǵynýshylyq, qaıta sóz qaıyrmaı, tapsyrmany oryndaýǵa basy ketse de, qaıtpaıdy eken.

Osy batyrlar bastap Raıymbekti búginnen bastap qolbasshy etýdi qabyldady. Sonda uly júzdiń kóp batyrlaryna tilek qoıdy:

— Men áli jaspyn, buryn soǵysta bolǵan joqpyn, soǵys ádisin bilmeımin, qaıta jumsasańyzdar men daıyn, — dep jaýap kútti. Sonda qolbasshy batyrlar:

— Soǵys jaǵdaıyn biz aıtamyz, mynadaı zańdardy bil, — dedi. — Birinshi — ol jaqtan dushpandardyń jaýy keledi. Soǵys qashan bastalady, mezgili kórsetiledi. Sonymen birge soǵyspaı, kelis jumysy toqtalmas.

Ekinshi — jekpe-jekke adam shyǵady. Ol shyqqan batyrlar óz attaryn baıandap uran aıtyp shyǵady, birden bes retke deıin, eger eki jaqtyń bir jaǵy bes ret jeńilse, aqyr jeńbesine kózi jetse, týyn jyǵyp, jeńilis bitimge keledi. «Joq, birimiz qalǵansha soǵysyp, jeńis alamyz» dese, týyn jyǵyp, qolbasshysyn óltirip, jeńip alady. Sonda anyq jeńgen sol bolyp tabylady, — dedi batyrlar.

Uly júzdiń qolbasshy batyrlarynyń sózine túsingennen keıin Raıymbek:

— Aqyry sizder maquldaǵan isterińizge men razymyn, — dedi. — Meniń usynys tilegim uran bireý-aq bolsyn, kimdi uran etip alsańyzdar da.

Jekelep soǵys bolmasyn. Barlyq soǵysqa habarshy bolsyn, — dep tilegin bildirdi.

Uly júzdiń qolbasshy kóp batyrlary: «Búginnen bastap Raıymbek batyr Uly júzdiń kóp jaýyngerine, kóp batyrlaryna qolbasshy dep sanalsyn. Búginnen bastap Raıymbek batyrdyń bastaýymen soǵys bolsyn. Raıymbek batyrdyń bastaýyna qarsy bolsa, kóp ortasynda basy alynsyn!» — dep aıqaı kóterdi.

«Soǵysqa kirgende uran bireý-aq bolsyn. Ol uran «Raıymbek» dep jaýǵa shapqandar urandap kiretin bolsyn!» — dep Uly júz kóp jaýyngerleri men batyrlary sert jasady.

Kóp jaýyngerler aryq at, bıe, baıtalǵa minip, keıbireýi jabaǵy taıǵa ertoqymmen erttep kelgender bolǵan bolar, sol sarbazdar qystaqqa túsken qalmaqtardy shaýyp aldy. Tulparyn, aryq-semiz attaryn minip, soǵysqa túsý kezin, erkek qoıyn azyqqa daıarlady, bar jerden soǵys quraldaryn túsirip qamdandy, kóp jaýyngerler tynys alyp, soǵysqa qamdanyp jatyr.

Endi Túrgendegi Qoryn hanynan habar keldi.

Osy kele jatqan kóp jaýyngerdiń ishinde buryn, jasynda qazaq qolyna túsip qazaq bolǵan qalmaqtar bar, qalmaqtarmen baılanysty bolyp júrgen nıeti bólek qazaq bar jáne qalmaqtarmen baılanysty bolyp júrgen odan basqa da qazaqtar bar. Bulardyń bir toby bastary qosylyp, keńesip: «Báribir qalmaq kúshti qazaqty jeńedi, odan góri Túrgendegi Qoryn hanyna baryp habar berelik, ol bizdi senimdi adamy etip, bul qazaqty jeńgen soń árqaısymyzdy bıleýdi mansabyna qoıady», — dep, barýǵa bel baılady. Bular el orynǵa otyrǵannan keıin on bir adam, Shanshqyly Kenjeǵul degen bastap tún qatyp júrip, eshbir jerge toqtalmaı, Qoryn hannyń aldyna bastaryn hannyń aıaǵyna qoıyp jylap, asyǵys kelgen jumystaryn baıandady.

Kenjeǵul jol bastap shýlap:

— Taqsyr han, qazaqtyń kóp jaýyngeri kele jatyr sizdiń elińizdi shaýyp, ordańyzdy oıran etip, mal-múlkin talap alyp, qatyn, qyzyn kúńdikke, erkegin quldyqqa alamyz dep. İleniń syǵysqan seńin toqtatyp tastap, kóp jaýyngerin sýdy toqtatyp, qurǵaqpen ótkizip aldy. Raıymbek degen jas sıqyrshy batyry bar eken. «Qoryn han ózi baǵynsa, urys ashpaımyn, kónbese, taýdaǵysyn taý men tasqa soǵyp, oıdaǵysyn İleniń sýyn qaptatyp muz qyp qatyramyn!» deıdi. Taqsyr han, erte qamdanbasańyz, óte qaýipti.

Qoryn han muny estip, birinshi bas ýáziri bir jaǵynan jaýyngerleriniń qolbasshysy Serke degendi shaqyrdy.

— Myna ıtter neni aıtyp ottap otyr, sen on bes adam alyp baryp tekserip qaıt! Birinshi, İleniń muzy qatty ma eken, qazaqtyń qoly kelgeni ras pa eken, muz qatpasa, qaıtyp ótti eken, Raıymbek degen sıqyrshy bary ras pa eken, sony tez baryp tekserip qaıt! — dep buıryq berdi.

Serke Qoryn hannyń buıryǵyn alyp, qasyna on bes adam alyp júrip ketti. Jol boıy jolyqqan qalmaqtar kózderi jasqa tolyp Serkege aryzdana shýlap: «Qazaqtyń kóptigine kóz jetpeıdi. Kóp jaýyngeri kelip jylqyny otarmen aıdap ketti, sıyr, qoıdy qyryp, soıyp jep jatyr. İleniń syqasqan seńin buzyp barlyq jaýyngerin qurǵaqqa ótkizip alady.

Raıymbek degen jas sıqyrshysy bar eken. «Aıtqanyma kónbese, oıran etemin» deıdi.

Serke jerge túsip, aralap qarady. Muz qatpaǵan. İleniń seńi syqasyp júrip jatyr. Qoryn hannyń senimdi tulpar baqqan Ájike degen miniskeri bar edi. Sol Serkege kelip jolyǵyp:

— Taqsyr, men jasymnan tulpar baǵamyn, talaı tulpardy synap ta kórdim, men myna Raıymbek mingen attaı atty kórgen emespin, qanatty qusqa uqsas. Ózi adam balasynan bir ózgeshe barlyǵy da, oǵan bitken júrek ár adamǵa bite bermeıdi, sýdy seńimen toqtatyp tastap, barlyq jaýyngerin ótkizip alǵany ras, — dep Serkeni sendirdi: osy máselelerdi anyqtap, qaıta júrip Túrgendegi Qoryn hanǵa kelip, kórgen bilgenin baıańdap ótti.

Qoryn han sonda ashýlanyp, jendetterin shaqyryp alyp, qasyndaǵy on bes joldasyn darǵa asyp, Serkeni «sen Raıymbekpen tilektes bolyp kelgen ekensiń, Raıymbekti baılap alyp kelip, ekeýińdi biriktirip darǵa bir-aq tartamyn», — dep Serkeni temir torǵa salyp, aýzyn bekitip tastady. Qalǵan jaýyngerlerdiń bastyqtaryna jarlyq berdi:

— Ózderi bastap, ózine ajal izdep kelgen qazaqtardy elge áýreletpe, tez kózin joıyńdar, joryqqa jaraıtyn birde-bir adamdy qaldyrmaı qazaq jaýyngerlerin el aralatpaı, aldyn tosyp turý kerek! — dep buıyrdy. — Eki kúnnen qaldyrmaı aldynan shyǵamyz, — dedi.

Qorynnyń ortalyq hany Sekerge jazǵany:

«Taqsyr, bas ıemiz, ámiri kúshti hanymyz Seker! Sizge qýanyshty sálemmen aldyńyzǵa myna adamdy jiberip otyrmyn. Qýanyshymyzdyń sebebi mynaý: myna qazaqtardy ajal aıdap, kóp jaýyngerlerimen kelipti. Atsyz, jaıaý, quralsyz, qolyndaǵy ustaǵany — baqan, ózderi azyqsyz, ash kelipti. Sizden tilegim, «ajal aıdap kelgenderdi óltirińder!» dep ashý shaqyrmańyz, óz obaly ózine jáne aıtarym, oljanyń eń aldy ózińizdiki jáne olja alar adamdaryńyzdy, olja qoıar jerińizdi daıarlańyz dep járdem suraımyz, ózimiz-aq oınap júrip qyzyǵyn kórelik. Hat Qorynnan. Qystaq Túrgen».

Han Qoryn atqa minýge jaraǵan erkek adamyn birde-birin qaldyrmaı soǵysqa barýǵa jarlyq berip, qazaq jaýyngerleriniń aldynan shyqty. Qazaqtyń sansyz qoly jaýǵa kirýge daıarlanyp jatqanda, Qoryn eki adam qazaq qolbasshylaryna elshi jiberdi. Ol eki adam kelip qazaq qolbasshylaryna hannyń tapsyrmasyn baıandady.

— Qoryn han sizderge jiberdi, qyrylmaı, bastaryn olja qylyp, attaryn tastap, júzden bes adam quldyqqa berip qaıtsyn, — dedi. — Oǵan razy bolmasa, birde-bir adamy tiri qalmaıdy, — dep aıtty. — Soǵan jaýap kútemiz, — dedi elshiler.

Raıymbek batyr eki elshige jaýap berdi:

— Elshiler, hanyń Qorynǵa aıtyp baryńdar, burynǵy ýádesiz, opasyz elimizdi bes ret shapqan atameken jerimizden ketsin, tez arada alyp ketken ul, qyzdarymyzdy osymen qaıtarsyn, alyp ketken malymyzdy osymen qaıtarsyn, opasyzdyq istegeni jóninde adammen, malmen aıybyn tartsyn! — dep, Raıymbek ekeýin atymen qatar turǵyzyp qoıyp, Kókoınaqty oınatyp, taqymyn qaǵyp qalǵanda qabat turǵan eki elshiniń atynan qarǵyp ar jaǵyna tústi. Elshilerge Raıymbek batyr:

— Tez baryp handaryńa aıt! — dedi.

— Taqsyr han, jarlyǵyńyzdy aıttyq, Raıymbek degen jas batyry bar eken, adam balasyna bitpegen túri bar eken. Mingen aty bul zamannyń jylqysy emes. Sadaq tartqanda, ekeýmizdiń atpen turǵan basymyz odan teń tartyp, sadaq alysqa tústi. Sol batyry Raıymbek sizge aıt dep bizge tapsyrǵany: «Ýádeni buzyp bes ret shapqan, sondaǵy alyp ketken uly men qyzdarymyzdy, mal men múlikterimizdi osymen qaıtarsyn. Oǵan kónbese, óziniń ólmesin oılasyn!» dedi, — [deıdi] elshiler. — Jáne erkimen kóshsin dedi.

Han Qoryn bul sózdi estip ashýlanyp, jaýyngerlerine:

— Tez jınalyńdar! — dep baqyrdy. — Meniń jarlyǵymdy estidińder me? — dep, ózi ortada turyp jaýyngerlerin jarlyq shashyp batyra sóıledi.

* * *

Raıymbek sol qalmaqtar jıylyp jatqanda Uly júzdiń qolbasshy batyrlaryna mynadaı másele qoıdy:

— Myna Qoryn jaýyngerlerin jıyp jatyr, nendeı másele bolar eken, osyǵan men baraıyn. Meniń janyma eki adam berińder, ol adamdar qalmaq tilin tolyq biletin bolsyn. Olardy qalmaq kıimin kıgizip, at-turmany qalmaqsha bolsyn. Qalmaqtyń aıdary bolsyn, qara qalpaǵy basta, áıderi toqymy bolsyn, men ózgermeımin, — dedi Raıymbek.

Bas batyrlar bul sózdi qabyldap, eki adamdy daıarlady. Qalmaq tilin biletin, qalmaq úlgisinde, bireýi — Dýlat Búıembaı degen.

Raıymbek batyr sapar habarshyǵa júrdi qasynda eki joldasymen. Sonda Raıymbek batyrlarǵa mynany aıtty:

— Bizden habar bolmaı jaýynger taramasyn jáne de óz jaýyngerleri men batyrlar daıyn bolyp tursyn. Jol bolyp basshysy ólip, týy jyǵylsa, jaýyngerlerdi óz batyrlary bastap soǵysqa kirisedi, — dep jol tartty batyr.

Raıymbek batyr soǵysqan İle boıyndaǵy jaýyngerlerdiń ortasynan ıtermelep, qysyla júrip Qoryn hanǵa jaqyn jerge jetti. Sonda Qoryn han sóılep jatty. Túgin syrtyna alyp jaýyngerlerin boqtap qoıady.

Raıymbek batyr qasyndagy joldastarynan surady: «Qoryn ne aıtyp jatyr?» dep. Qasynda turǵan Búıembaı hannyń sózin baıan etti.

«Myna ajal aıdap kelgen qazaqtardy turǵan jerinde qyrý kerek, buǵan aıaýshylyq bolmasyn! Buryn qazaqty shapqanda aldyńǵy olja — handiki, ekinshi olja — jaýynger basshyniki, úshinshi olja — soǵysqa qatysqan jaýyngerdiki edi. Endi olaı emes, kimde-kim tapqanyn ózi alsyn, adamyn qul qylyp paıdalana ma, óltire me — árkimniń óz erkinde. Jáne Raıymbek degen jas batyry, ózi sıqyrshy eken, sony tiri ustap bergenge kúttirmeı tuqymyna máńgige handyqty beremin. Osy kelgen qazaqtardy bitirgen soń, artynda qalǵan eline baryp kóngenin qul etip, qyzyn kúń etip alamyz. Olja munan artyq bola ma, meniń jarlyǵymdy sózsiz oryndaý, jaltarǵandarǵa qaýyp jazasy», — dep han baqyryp jatyr dep Búıembaı baıandady.

Raıymbek batyr myna sózdi tolyq estigen soń, joldasyna:

— Qamdanyńdar, qarap turýǵa bolmaıdy, endi men hannyń basyn shabýǵa umtylamyn, sizder de aıqaı, uran qosyńyzdar, — dep Kókoınaqqa qamshyny basyp, óz atyn ózi atap, uran etip: «Raıymbek! Raıymbek!» dep aıqaı salyp, umtyldy. Kókoınaq qatar turǵan kóp attyń ústinen sekirip, Qoryn hannyń qasyna jetti, almas qylyshpen hannyń basyn doptaı ushyrdy. Qasyndaǵy tý ustaǵannyń basyn aldy. Tý jyǵyldy. Qalmaq byt-shyt bolyp qashýǵa kiristi. «Raıymbek!» dep uran shaqyrǵan basynda jalǵyz adam bolsa, endi «Raıymbek!» dep uran shaqyrýshylar kóbeıip ketti.

Bul — urandy kóbeıtý, buryn basynda qalmaqqa túsip ketken qazaq balalary jáne nıeti qazaqta bolyp júrgen qalmaqtar da bar. Solarmen daýys kóbeıgen.

Mine, arttaǵy kóp jaýyngerler qalmaqtyń týy jyǵylyp jatqanyn kórip ár batyrlar ózderiniń jaýyngerlerimen soǵysqa kirdi. Qalmaqtar ońtústiktegi taýǵa bet ala qashyp, bosyp berdi Aǵanas pen Seker handy bet ala. Osy kezde qasyndaǵy joldastary:

— Batyr, myna jerde «meni ólimnen qutqarǵan Raıymbek batyr» dep zarlap jatyr, — dedi. Aıtqan jerine burylyp barsa, temir torda jatqan álgi Seker eken. Temir tordyń aýzyn almas qylyshpen qaǵyp tastap, bosatyp aldy.

— Men osy Qoryn hannyń bas ýáziri edim jáne jaýyngerlerin basqaratyn qolbasshysy edim, meniń osy halge túsýime sizder İle sýynan ótip kelgenderińizde Qenjeǵul bastap on bir adam bardy. «Soǵylysqan seńdi toqtatyp, kóp jaýyngerin İle sýynan ótkizip aldy, Raıymbek degen batyr bar, ózi sıqyrshy», — dep baıandady. — Sol ýaqytta han meni jumsady, baryp bilip kelýge. Anyǵyn tekserip, qasyma on bes adam alyp İlege tústim. İleniń muzy áli de qatpaǵan eken, syqasqan seń júrip jatyr. Sizderdiń jaýyngerlerińiz biri qalmaı arǵy betke tasqyn sýdan aman ótip alǵan. İle sýynan, sol İle boıynda otyrǵan halyq shýlap, aryz boldy: «Raıymbek degen ózi jas bala batyr bar eken, ózi sıqyrshy eken, mingen aty da bul kúnde adamnan bólek» dep. Hannyń jasynan tulpar baqqan senimdi Ájike degen adam bar edi, ol da anyqtady bul sózdi.

Men kelip hanǵa baıandadym kórgen, estigenderimdi. Han ashýlanyp on bes joldasymdy darǵa tartyp óltirdi. Meni «sen Raıymbekpen sharttasyp, birge bolmaq bolyp kelgensiń, Raıymbekti tirideı ustap, sen ekeýińdi qosaqtap darǵa birge tartamyn» dep torǵa salyp, meni de osynda alyp keldi. Meniń ishim aq, tilegim durys eken, sizdi ólmeı tiri kórdim, endi meniń ólsem de armanym joq. Sizden rahym bolsa, jolyńyzda ólýge sert beremin, qylyshyńyzdyń dúzin qaıda salsańyz da, men daıar, birge týǵan baýyryńyzdaı bolaıyn», — dep Serke Raıymbek batyrǵa oıdaǵy zaryn aıtyp zarlap, basyn ıip taǵzym etti.

— Serke, sen búginnen tartyp menimen birge týdym dep esepte. Ózińdi Hangeldi batyrdyń balasymyn dep sana, seniń atyń buryn Serke bolsa, endigi atyń Amanjol bolsyn, qazirden tartyp soǵysta menimen birge bolasyń, bir búgin emes, keýdeden jan shyqqansha birge bolamyz. Ekinshi, saǵan qoıatyn meniń sertim bar, maǵan sadaqtyń oǵy tıedi, qylysh shaýyp, jaýdyń salmaqty qolynyń zardabynan naızanyń ushy  tıedi, sonda meniń denemnen qan ketýimen kún men tań asyra álsiresem, maǵan aıtqaısyń, «qan kóp ketti, álsirediń deme», soǵys bitken joq, — dep Raıymbek batyr Serkeni atpen, qarý-jaraqpen tolyq qamtamasyz etip, astyna tulpar mingizip, almas qylysh, sadaq, saýyt kıgizip, qolyna naıza, basyna Qoryn hannyń «Tas jarǵan» degen almas qylyshyn belge baılap, Serke Raıymbek batyrdyń qasyna erip, jaýǵa shabýǵa kiristi. Serke bul halyqtyń elin, jerin, adamyn tolyq biletin edi.

Habar kútip otyrǵan arttaǵy uly júzdiń jaýyngerleri, kóp batyr qolbasshylary qalmaqtyń kóp jaýyngerleriniń ydyrap qashqanyn kóredi, ár batyr óz qaraýyndaǵy jaýyngerlerin bastap barshynnyń tolyq habaryn alyp, shabýylǵa kiristi.

«El ortasynan úrkedi» degen maqal ras deıdi. Jońǵarlarǵa sol kúni túnnen qalmaı habar jetti. «Qazaqtyń kóz jetpeıtin sansyz qoly kelip, Raıymbek degen jas bala batyry bar eken, ózi sıqyrshy eken, Qoryn hannyń basyn doptaı ushyryp, qylyshpen shaýyp, qasqyr qýǵan qoıdaı jýsatyp, qýyp qyrypty, qaptaǵan qol joq, shabysyp júrgen jaýynger joq, áıteýir Raıymbek degen aıqaıshy urandy. Kórneý shabysyp júrgen halyq joq, qazaqtyń sansyz jaýyngeri keıin týralap soǵysqa da kirgen joq», — dep habarlady.

Bul sózdi estip kópshilik jońǵar halqy, aýylda qalǵan qarttary myna maqaldy aıtyp, joldas bolady desti. «Myń asqanǵa bir tosqan bar» degen, beıbit, tynysh jatqan qazaqty qaıta-qaıta shaýyp ul-qyz, mal-múlikterin talap, jerinen qýdy. Qazaqtyń Qudaı jar bolyp halqyn qorǵaıtyn, halqy úshin bir áýlıe týǵan bolar».

«Jaýdan qashqan qutylady» degen ǵoı, qoı, sıyr baılaý bolady, jylqy, túıemen keteli. Ata-anasymen Seker hannyń eline qosylady dep kún-tún demeı qoı, sıyrdy tastap, júre almaıtyn múgedek, kempir-shaldy, kóshke ilese almaıtyn aýrýlardy tastap Jalaǵashtaǵy Aǵanas han men Kókpektegi Seker hannyń eline qaraı kún-tún demeı jóneldi. Osy sarynmen Jońǵar halqy qashýǵa kiristi.

Uly júzdiń barlyq batyrlary, qolbasshylary bastaryn qosyp, endi soǵysty qalaı júrgizý jospar-úlgisin jasady. Áýeli — Raıymbek batyr bastap Túrgendegi Qoryn hannyń ordasyn alý, onan keıin kúnbatys shetinen Raıymbek batyr, Baqaı batyr, Shanyshqyly Qojamberdi batyr, Baraq batyr, Erdes batyr bastaǵan jáne qansha jaýyngerlermen kúnbatys shetinen beri qaraı qýý. Sataı batyr, yryskeldi batyr, ótep batyr, Aqbas batyr, Tileýke batyr qansha jaýyngerlermen Almatyny asty, İle boıyn tazalaýǵa kiristi. Hangeldi batyr, Aralbaı batyr, Qapaı batyr, Bıeke batyr jáne qansha batyrlar bar, kóp jaýyngerlermen Saryqamys shaharynyń kúnbatys jaǵyn tazalap shyǵý mindetin aldy, soǵan qaraı jol tartty.

Raıymbek batyr Túrgendegi Qoryn hannyń ordasyn alyp, ol araǵa ózderiniń halsiz jaýyngerlerinen adam qaldyryp, Almaty, Qastekten ótip jońǵardyń arǵy shetinen kóp qalmaqty túre qýyp, ár jerge qalǵan 3-5 shaldardyń basyn qosyp, qolǵa túsken mal-múlikti solarǵa baqqyzyp, ózderiniń jaýyngerlerine bas etip adam qosyp, tez arada Túrgenge jetti. Qolǵa túsken qatyn-qyzdardy, basqa adamdar men mal-múlikterin alyp eki aıdan asqanda osy kúndegi Baıseıit mekenine kelip bas qosar edi. Bul jerdiń ıesi Baıseıit degen myqty batyr dep júrgen sarbaz bar edi. Jasy egdeleý. Dosaly tabynan edi ózi.

Raıymbek batyr kelse, munda birsypyra batyrlar da kelgen eken. Sol jerge ólmeı, tiri qalǵandar úsh aıda tolyq: bastaryn qosty. Barlyǵy da jeńiske ıe bolǵan, jońǵarlardyń qolǵa túsken adamdarynyń, maldarynyń, múlikteriniń esebin alýǵa adam daıarlady.

Uly júzdiń barlyq batyrlary men qolbasshylary soǵys bolǵan jerde ólim bolmaı qoımaıdy, árbir batyrlarǵa tapsyrdy.

Burynǵy shabyndyda qalmaq qolyna túsip ketken qazaqtyń uldary men qyzdary qoıdaı jamyrap, qozydaı shýlap, tabysyp jatyr. Jas shaǵynda túsip ketken uldary men qyzdary balaly bolǵan. Solar da qazaq ekenin umytpaǵan, tanyǵandary qýanyshy qoınyna syımaı, shattanyp jatyr, tanymaǵandary da «qazaqpyn» degenine qýanysyp, qurmettep jatyr. Osy jeńiske jetip, joǵalǵandary úıirine qosylǵanyna Uly júzdiń batyrlary men qolbasshylary úlken toı jasaýdy qolǵa alyp, ár batyrdyń jaýyngerlerine qansha maldan berilýin belgilep móre-sáre toı boldy. Osy shabysta qazaq qolyna óz elderinde batyr ataǵyn alǵan kóp jigitter tirideı qolǵa tústi. Bulardy ózderiniń qalaýyna berdi. «Qaı batyrmen, bolmasa qaısy sarbazǵa baýyr bolýyna ózi erikti» dep Raıymbek batyr aıqaılap jarıalady. Kópshilik bul sózdi maqul kórip, qoldady.

Sonda turyp qazaq bolǵan bir batyr mynadaı bir áńgime aıtty.

— Meniń atym — Arystan. Bul atty ákem qoıǵan at emes, Qoryn hannyń qoıǵan aty, — dep. — Bul atty maǵan qoıý sebebi, men eshkimnen qoryqpaımyn jáne de aıanbaımyn. Buıyrǵan jumysyn mezgilinen buryn oryndaımyn. Sol sebepti maǵan «Arystan» dep at qoıǵan edi.

Meniń ólmeı, tiri sizderge berilip, qolǵa túsý sebebim, myna kisiniń burynǵy aty Serke edi. Qazirgi aty Amanjol bolǵan eken, Raıymbek batyrdyń baýyry bizge basshy bolǵan. Munyń basqarýy, istegen júmysynda eshbir kemshilik bolǵan emes. Qaraýyndaǵy jaýyngerlerge izet, qurmeti Qoryn hannan artyq edi. Qoryn keıbirde: «osynyń aqylymenen iste» dep aıtqan kúnderi boldy.

Mine, han bizge tapsyrma berdi: «Raıymbek batyrdy tiri ustap bergen adamnyń tuqym-tuqymyna handyqty tapsyramyn. Ol Raıymbek óz atyn ózi atap jaýǵa soǵysqa kiredi. Soǵysqa qarasań, soǵysyp júrgender bári de «Raıymbek!» dep urandap aıqasady, shabysady. Ony kózim kórdi. Onyń qasıetinen buryn ózim ólim jazasyna buıyrǵan Serkeniń ózi týǵan baýyry bolyp ketken. Mine, sol Serke qazir ataqty Raıymbek batyrdyń joldasy bolyp otyr».

Qoryn han osylaı burynǵy qolbasshy adamyn ezgilep, ólim jazasyna buıyryp otyr. Bul meıirimsiz betbaqtardan ne jaqsylyq kútýge bolady, — dep, — men Raıymbek batyrdyń meıirli, raqymdysyna qyzyǵyp jáne joldasym Serkemen birge myna opasyzdarǵa qylysh shaýyp, uly júzdiń qolbasshylaryna, Raıymbek batyrǵa qyzmet istep bereıin, keýdemnen janym shyqqansha, sertim — osy, — dedi.

* * *

Tóle bıdiń ábden qartaıǵan kezi edi. Bir jaǵy saýlyǵynan, aldaǵy shabyndyda bir jaqsy balasy ólgen eken. Uly júzdiń batyrlary, qolbasshylar: «Tóle bıdiń balasy bolsyn» desip, sol usynysty birden qabyldady. Búginnen bastap Arystan Tóle bıdiń balasy atanady. Osy sıaqty qazaq qolyna túsken batyrlar týysqan-aǵaıyndar taýyp aldy, osy jasalǵan toı qýanyshty, jaqsy ótti.

Osy toıda uly júzdiń qolbasshylary, jońǵarlardyń qolǵa túskenderi Jalaǵashtaǵy Aǵanas han men Kókpektegi Seker hanǵa bardy. Bul jaqqa, artyna qaramaıtyn boldy. Biraq munan bylaı áli de úsh han bar. Bulardyń úlkeni, el bıleý hany — Seker han. Endi munyń qaraýynda eki han bar. Jalaǵashtaǵy Aǵanas han, ol — dıqanǵa baı. Kómirshi men Temirlikte — Arysqan. Bul soǵys quralyn jasap shyǵarýshy, bul da óte myqty han.

«Endi Kókpektegi Seker handy joımaı, bul jeńiske jatpaıdy, — desti. — Sonyń úshin qolǵa túsken mal-múlikti úleske salýǵa bolmaıdy. Kókpektegi Seker han bir jaıly bolsy», — dep uıǵardy qolbasshy batyrlar.

Uly júzdiń qolbasshy batyrlary keńesip, ortasynan alystaǵy elge baryp qaıtýǵa Dýlat Búıembaıdy daıarlady. Bir qansha jaýyngerdi alyp, qasyna senimdi adamdar qosyp eldegilerge aýyldan shyqqannan bastap búginge deıin qandaı jumystardy tolyq aıtyp, halyqqa qýanshty habardy tolyq jetkizedi. Bul batyrlar oǵan senip, ony júrgizýge daıarlady. Birinshi ret Tóle bıden «úlken balańyz tirildi» dep, «aty — Arystan» dep súıinshi surap, sonymen birge soǵysta sheıit bolǵandardy esterine túsirip kóńil aıtý, burynǵy shabynda qolǵa túskenderdiń birqanshasy qaıtyp, ul-qyzdardyń elge qosylýy jaıly tapsyrdy Búıembaıǵa. Qansha mal-múlikpen elge sálemdemesin alyp Búıembaı elge tartty. Qalǵan el qolbasshy batyrlar ózderinshe keńes jasap, Seker hanǵa jol tartty.

Kóp batyrlarǵa Raıymbek batyr:

— Osy topta Seker handy almasań, kúsh bermeıdi, keıin qatty daıarlanyp alady, aldymen Seker hannyń ordasyna jetý úshin Kókpektini basyp ótý kerek. Jol jalǵyz aıaq, eki jaǵyndaǵy ulytaý basynda qoıǵan qaraýyly bar. Aldymen ol qaraýyldardy qolǵa túsirý kerek. Sonda ǵana Kókpektegi Seker hannyń ordasyna jetemiz. Sondyqtan men jıyrma adammen Kúnbatys jaqtaǵy taýdaǵy qaraýylyna baraıyn. Kúnshyǵystaǵy taý basyndaǵy qaraýylǵa qasyna jıyrma adam alyp Sataı batyr barsyn. Bulardyń kópshiligi qalmaqsha til biletin bolsyn, qalmaq túrimen kıinip, aıdaryn taǵyp, er- toqymy men qalpaǵy unasymdy bolsyn. Meniń janymda Amanjol bolsyn, Baqaı batyrdyń janynda Arystan bolsyn, serigi búgin túnde oryndap, kúndiz qozy túste osy orynda bolýǵa sert bolsyn, — dedi Raıymbek batyr.

Raıymbek batyr qasynda Amanjol bar, birqansha batyr jaýyngerler bar, jıyrma adamdy qalmaq nobaıynda jabdyqtap, qalmaq tilin biletinderdi alyp, kún batystaǵy taý basyndaǵy qaraýyldarǵa barýǵa jolǵa shyqty.

Kúnshyǵystaǵy taý basyndaǵy qaraýylǵa qasynda Arystan bar, qansha batyr jaýyngerlerdi alyp jıyrma adam men Baqaı batyr jol tartty, barlyq jaýyngerlerdi qalmaq úlgisimen jabdyqtap, qalmaqsha til biletinderdi aldy. ýáde — erteń Qozy tasta bolýǵa.

Joryqshy batyrlar osy tapsyrmany alyp, saparǵa shyqty. Bular bir-birine baılanysty jasap turýǵa ortaq adamdar boldy. Taý basyna shyqty. Qarańǵy túnde bul qaraýylshylarǵa aıqaılamaq bolyp ýáde jasady. Raıymbek batyr aldymen Amanjoldy qasyna alyp, basqa joldastaryn artqa júrgizip, qaraýylshynyń kezekte turǵany bulardy kórip, til  qatty. Bul kúzetshilerge Amanjol óz tilimen jaýap berdi: «Sizderge járdem berýge kele jatyrmyz» dep. Sol kezde attaǵylar qalmaqsha óleń aıtyp, syrnaılaryn tartyp, bular da jetti.

Bul kúzetshi qýanǵannan uıqyda jatqandardy da oıatýǵa degbir tappady. Bulardy jatqan oryndarynan turǵyzbaı:

— Sizder óz jandaryńa jandaryń ashysa, sózsiz baǵynyńyzdar, bolmasa túgel qyrylasyzdar, — dep Amanjol bularǵa túsindirdi. Jatqan qaraýyldyń bastyǵy Amanjoldy tanyp:

— Serke, osy tiri ekensiń ǵoı, siz qaıda bolsańyz, men de birge bolamyn, jan saýǵa, — dep Amanjoldń aıaǵyna basyn qoıyp jylady. Osy jerde sózsiz barlyq qaraýylshylar qolǵa tústi. Bular Raıymbek batyrǵa ózderinshe kishilik jasap, baǵyndy. Qyryq shamasynda adamdy tolyq alyp, munyń ishinen álgi qaraýylshynyń bastyǵy Baıserke:

— Myna adamdardyń ishinde túbi-nıeti túzelmeıtinder bar, — dedi. Bul adamdardyń ornyna jańalap adamdar qoıyp, qolǵa túskenderdi alyp qaıtty. Baqaı baýyryndaǵy qatynasy arqyly habar aldy. Bular da otyz adamdy tirideı qolǵa túsirip, kóp adam alyp qaıtty. Kónbegeniniń basyn alyp, oryndaryna qaraýylǵa adamdar qoıyp, bul Baqaı batyr da mezgildi ýaqyttan qalmaı, Qozytasta uly júz kóp jaýyngerlerimen batyrlardyń aldyna keldi. Raıymbek batyr men Baqaı batyr kóp tabyspenen kelip qosyldy qansha soǵys quraldarmen. Uly júzdiń jaýyngerleri men qolbasshy batyrlary qatty qýanyshta bolyp, Raıymbek batyr men Baqaı batyrǵa uly júz atynan máńgilik rahmetin aıtyp, ózderinshe «dańqy zor ataqty batyr» degen ataq berdi.

Endi kóp batyrlar keńesip, Seker hanǵa jol tartýǵa qam jasady. Qolbasshy Raıymbek batyr mynadaı tapsyrma aıtty:

— Endi, — dedi Raıymbek batyr, — Seker hańdy alamyz. Ordasyn buzamyz. Oǵan sebep — bizge endi jaýyngerlerdi úshke bólý kerek. Kúnbatys jaq Shilik sýyn órletip Baqaı batyr bastaǵandardy Sýyqtoǵaı aılanyp Kókpekke kelip qosylý. Kúnshyǵys jaqtan Shanyshqyly Berdiqoja batyr, Erdes batyr, Tileýke batyrlar, bul jaqqa Saryqamys basyp, eki Buǵytyny aınalyp Kókpektide, Seker hannyń ordasynda kezdesetin bolsyn!

Uly júzdiń burynǵy qolbasshysy qart batyrlary meni janyna alsyn, Kókpektiń ózenimen júrip Seker hannyń ordasyna kiremiz. Qarttar aıtady: «qoryqqan jaý almaıdy» dep. Jońǵardyń aldyńǵy beti toıtaryldy. Degenmen, áli erte. Endi ózimiz qoryqpasaq, endigi jaýdy alý onsha qıynǵa túse qoımas, — dedi Raıymbek batyr. Sarbazdaryn, qosshylaryn shırata tústi, — saqtyq kerek , — dedi.

— Myna aldaǵy Qoryn hannyń ordasyn buzyp, elin shapqanda myna Baraq batyrdyń aldynan atysyp oǵymen, shabysyp qylyshymen bes júzdeı jońǵardan adam ólgen, «Seriktiń asýynda» ash-jalańash, buralqylar úsip ólgen ár jerde, «qash- qan jaýǵa qatyn er» dep burynǵy qarttar aıtady. Qatyn, bala kináli emes, qazaqty atameken jerinen kóshirip, mezgilsiz shabýyl jasaǵan jońǵardyń hany men baılary. Endi munan bylaı batyrlar qatyn-balany saqtaý kerek, — dedi Raıymbek.

Sonda qolǵa túsken Baıserke degen Seker han jaıynda aıtty.

— Seker han ózinshe myqty han, ordasy berik, oq-dári soǵady, quraly kóp. Osy Túrgendegi Qoryn han, Jalaǵashtaǵy ata-anasy, Kómirshi, Temirlikte — Arys han osy Seker hanǵa baǵynyshty (kómirshi). Temirliktegi Arys han soǵys quralyn jasap shyǵarady. Seker hannyń Baraq degen batyry bar, ataqty jaýynger.

«Qazaqty toqyratyp, ózim-aq shaýyp alamyn, birinshi ábıir- di ózim alamyn», — dep oılaǵan Qoryn han. Ekinshi, «oljaǵa jekelep qaryq bolamyn» dep te oılady. Joq, munyń oıy qarań qaldy. Osy Qoryn hannyń elinen Seker hanǵa qashyp barǵandar hannyń aıaǵyn qushaqtap, jylap zarlady. Biz Qoryn hannyń aqymaqtyǵy dep osyny aıtamyz.

Hanǵa jylap barǵandar mynadaı aryz, armandar aıtty:

— Almatydan aıyryldyq — almasy bar júrekteı,
Baldyrǵany bilekteı, Túrgendi tartyp
Muny aldy, ózeni — tóldi úlikteı.
Raıymbek turǵanda eshkimdi qoımas,
Jońǵardyń túgel kúni ótpeı.

«Raıymbek batyrdyń dabysy, batyrlyǵy, aılakerligi kóp aıtylady. Júrgen júrisin adam bilmeıdi. Aty men óziniń ónerin, Raıymbek batyrdyń batyrlyǵy men aılakerligine de súıinemin, keýdemnen jan shyqqansha buıyrǵan tapsyrmasyn oryndaımyn», — dedi Baıserke.
Raıymbek batyr bastap Kókpektiń qysań saıyna jolǵa shyqty. Úshke bólingen jaýyngerler men batyrlar ózi alǵan mindetti jumysymen saparǵa shyqty. Jolǵa shyǵyp uly júzdiń barlyq qolbasshylarymen Raıymbek batyr aqyldasty.

— Kókpektiń oırany shyqty. Myna Seker hannan alynǵan habarǵa qaraǵanda, Aǵanas han men Arys han jaýyngerlerdi kóp jınap jatqan kórinedi. Erteń sáskemen halqyna, jaýyngerleri men qolbasshy batyrlaryna buıryq beretin kúni eken, qalaı da bolsa sol bas qosqan tobyna men barshy (jaýshy) retinde baryp qatynasyp, aıtqan buıryǵyn bilip kelýim kerek. Sol saparǵa barý úshin on bes adam daıarlaný kerek. Besten úsh bólek bolyp júrý tıisti. Bes adam aldaǵy sapta, meniń janymda bolsyn, artqy on adam birinen biri qatynasyp habar alyp turatyn jerde bolsyn, — dep, on bes adam daıarlap aldy. — Qalǵan qart batyrlar bar, ár batyr óz jaýyngerlerimen bizden habar kelmeıinshe oryndarynda bolsyn, — dep buıyrdy.

Raıymek batyr bes adamdy qalmaq úlgisinde kıindirip, jabdyqtap, Amanjoldy óz jaǵyna alyp, basqa adamdar da birge júrip, jer qaıysqan jınalǵan halyqtyń arasynan qystaqta turǵan Seker hannyń janyna jaqyn jerge keldi.

Seker han munaranyń basynan oryn aldy. Qasynda ataqty Baraq batyry bar, jer qaıysqan halyqqa Seker han men Baraq batyr jarlyq berdi.

Sóziniń bastamasynda Túrgendegi Qoryn handy jamandap sóıledi.

— Qoryn anyq ońbaǵan, óziniń jaýyngerlerin jóndep basqara almaı, ózin-ózi opat etti. Onymen qoımaı halqyn oıran etip qyrǵyzdy, endi ózin-ózi ajalǵa aıdap, kelgen jaıaý shubap, ózi ashtyqtan qyrylǵaly kelgen qazaqtardan jeńilip otyrǵan, bul masqarashylyq. Endi bizdiń myna Baraq batyrdaı dúnıege adam kele bermeıdi. Baraqtyń atyn estigen qazaq ishken asyn jerge qoıyp, óz tóseginde jata almaıdy. Endi meniń jarlyǵym mynaý: myna ajal aıdap kelgen qazaqtardy aıaýshylyqtyń keregi joq bolady, es aldyrmaı qyrý kerek bolady. Bul jerde dybysyn shyǵarmaı qyryp, artyndaǵy eline baryp qyzyn qatyn, qatynyn kúń etip, ulyn qul etý kerek. Bul qazaqtan atam Qońtajydan tartyp jeńilip kórgen emes, osy kelgen jaýyngerlerin bastap júrgen bir sıqyrshy Raıymbek degen bar deıdi. Sony óltirmeı, tiri ustap alyp kelgen adamǵa tuqym- tuqymyna deıin handyqty tapsyramyn.

Bizdiń halyq qazaqtan batyr bolady. Onyń dáleli mynaý: bizde soǵys quralyn ózimiz jasap shyǵaramyz. Jylqynyń tulpary da bizde, júz adamǵa bir-aq mıtyń jaýap beredi, júz shaban atqa bir-aq tulpar tatıdy. Mine, osyndaı soǵys quraly bar jerde, ushqan qustaı tulpary bar elde batyr kóp bolady. Jaýǵa taıǵa erin erttep, qarýyna qaramaı naıza ustaǵan qazaqta batyr kóp bolmaq pa? Bul jarlyqty oryndamaǵandar ólim jazasyna tapsyrylady, — dedi Seker han.

Raıymbek batyrǵa qasyndaǵy qalmaq tilin biletin batyr: túsindirdi. Seker hannyń halqyna jáne jaýyngerler men batyrlaryna bergen jarlyǵyn bastan-aıaq túsindirdi.

Raıymbek batyr bul hannyń jarlyǵyn tolyq túsingennen keıin joldastaryna aıtty:

— Endeshe, meniń de jarlyǵymdy oryndańdar. Endi qarap turý bolmaıdy. Tórteýiń qatar turyńdar, men anaý munaranyń basynda turǵan Seker han men Baraq batyryn kózdep sadaq tartamyn. Sonan keıin «Raıymbek!» dep urandap, qylyshpen jaýap berińizder, — dep.

Raıymbek batyr attardy qatar qoıyp, munarada turǵan Seker han men Baraq batyrdy kózdep: «Naǵashy atam oraq batyr, óz babam Syrymbet, Hangeldi batyrlar qoldaı gór!» — dep sadaqty bar kúshimen tartqanda Baraqtyń sadaǵynyń oq moınyn julyp ótip, Seker hannyń oń ıyǵyn qaqyratyp jiberdi. Sol zamanda Raıymbek uran shaqyryp, jalań qylyshpen kiristi. Raıymbek batyr Kókoınaqty oınatyp, atyn qarǵytyp, tý ustaǵan batyrdyń basyn almas qylyshpen almadaı ushyrdy. «Raıymbek! Raıymbek!» degen uran kóbeıdi.

Sonda Seker han ólmeı qalyp, jaýyngerlerine jarlyq berdi. «Qazaq qolyna túspesin, soǵys quraldary: oq dári, órt qoıyńdar!» — dep jarlyq berdi. Sol jarlyqty oryndap, qoımaǵa órt qoıyp jiberdi. Bútkil qoıma órtenip, oq-dári atylyp, jol qoparylyp, atylǵan oq-dáriden kóp qalmaq qyryldy.

Seker han tirideı qolǵa ústi. Seker hannyń basyn shaýyp, onyń qanyn Amanjol ishti. Artta turǵan uly júzdiń batyrlary jaýyngerlerimen qaptap, tus-tusynan qolma-qol qan maıdanǵa kiristi. Bul soǵysty keshegi Zárezum soǵysynan qeıingi zor maıdan soǵysy dep eseptedi. Kún-tún demeı, jeti kún soǵys boldy. Qalmaqtan zor daýys estiledi: «Raıymbekti tiri usta!» dep. Raıymbek [tiń] kim ekenin bilmeıdi. Soǵysta júrgen barlyǵy «Raıymbek!» dep uran shaqyrdy.

Kúnbatystaǵy Shelek ózenin órlep ketken Baqaı batyr jaýyngerlerimen jol boıy jaýdy tazalap boldy, osy soǵysqa kiristi. Kúnshyǵys jaqtaǵy Saryqamysty órlep, eki jaqty aınalyp Shanyshqyly Qojamberdi batyr da barlyq jaýyngerlerimen jol boıy dushpandaryn tazalap, aman-saý oljasymen osy soǵysqa kelip qatynasty. Bul kúshti soǵystyń zardabyna shydaı almaı jońǵarlar Jalaǵashtaǵy Aǵanas han menen Kómirshi, Temirliktegi Arys hannyń qol astyna baryp tyǵyldy. Qalmaqtardyń úıi tigýli boıymen, [maly] qorada qaldy, elsiz kempir-shaldary jurtta qaldy. Jalaǵashtaǵy Aǵanas han, Kómirshi, Temirliktegi Arys han tiri qalǵan jaýyngerlerimen óz jerine qaıtty. Sondaǵy qalmaqtardyń aıtqan zary:

— Oıran tóbe oıyldy,
Seker, Baraq joıyldy.
Raıymbek keldi de
Almadaı úzdi moıyndy.
Jalaǵash [ty] jaý alǵan.
Qazaqtar at  minip,
Qarny toıyndy, —

dep zarlaǵan, qashqan Aǵanas han men Arys han óz ordalaryna baryp barlyq halqy men jaýyngerlerine jarlyq berdi. «Tiri jan qalmaı, birimiz qalǵansha soǵysamyz. Endi qazaqqa bodaý bola almaımyz, — dedi. — Eger qazaq bitimge kelse, biz de maqul deımiz», — dep ózderinshe soǵys daıyndyǵyn júrgizip jatyr, shepke tiri janyn, er adamdaryn shyǵardy, ózderiniń bári daıyndaýda boldy.

Uly júzdiń jaýynger, qolbasshylary bolyp myna eki handyqty shaýyp talqandaǵanyna zor qýanyshta bolyp, qorytyndy jasaýǵa keńesti. Bul jóninde árbir qolbasshy óz pikirlerin aıtyp, ortaǵa salyp keńesti.

— Uly júzdiń jaýynger, qolbasshy batyrlary, meniń oıymsha, bul soǵysty toqtatpaı júrgizý sebebi — dál osy ýaqta ózderiniń kúshi azaıǵan kezi, júregi qaıtyp turǵan mezgili. olarǵa qaraǵanda biz kúsheıdik, alǵashqy kelgenimizde bizde ne bar edi, mingenimiz — aldy at, arty jabaǵy taı edi. Soǵys quraldan: júz adam bolsaq, on besinde ǵana soǵys quraly bar edi, azyǵymyz — jarma, tary edi. Al endi barlyq jaýyngerlerde soǵys quraly tolyq bar. Barlyǵynyń mingeni — aldy tulpar, arty ataqty at boldy. Azyq ta qyjalat emes, osy qyzýymen Aǵanas han men Arys hanǵa kirisý kerek, — dedi Raıymbek batyr.

— Qolbasshy Raıymbek batyr, sizdiń aıtqan usynystaryńyz durys-aq, bizdiń jaýyngerlerdiń tabysy — buryn-sońdy bolmaǵan tabysta, qýanyshta. Anasynan aıyrylǵan qozydaı mańyrap, qalmaq qolyna túsip ketken jetim-jesirlerimiz qaıtyp kelip ata-ana, baýyr-týǵandaryn tapty, qalmaqtan kóp jetim-jesirler túsip qolymyzda tur. Esepsiz soǵys quraly men mal-múlik túsip otyr. Myna jaýynger batyr Amanjol sıaqty qansha batyrlar baýar (baýyr) bala bolyp otyr. Myna Amanjoldyń shydamdy, tabandylyǵy sol emes pe, Raıymbek batyrǵa qadalǵan sadaqtyń oǵyn ózi tartyp alyp, óziniń qaltasyna jınap, keshegi demalysta: «sizge qadalǵan, tıgen mynaý edi» dep aldyna saýdyratyp tastady.

Batyr Amanjol bir ǵana Raıymbek batyr emes, basqa da: batyrlarǵa oq-dári tıgen bolsa, onyń irińin sýyryp, tazalap jazady, mundaı dáriger bola bermeıdi. Sol sıaqty arystaı batyrlar bizge túbelikti baýyr, myna tabysymyz zor emes pe?

Biz endi biraz ýaqyt dem alsaq, soǵys bastalǵaly qaza tapqandardy anyqtap, sanyn alyp, olardyń arttaǵy bala-shaǵalaryna járdem bersek, myna qolǵa túsken kempir-shaldardyń esebin alyp, olarǵa jandaryn baǵatyn mal berip, turmystaryn jóndesek, túsken mal-múliktiń esebin tolyq alyp, ár jerge ketip tasyǵan maldardy biryńǵaılasaq.

Mine, Aǵanas han men Arys hannan habar alsaq, eger olar bitimge kelse, ýaqytyly bitim jasasaq, ar jaqtaǵy eldi beri ornalastyryp, oryn bersek, — dep batyrlardyń atynan, kóp jaýyngerdiń atynan Sataı batyr aıtyp ótti.

Bul tilekti Raıymbek batyr da maquldap, birinshi soǵys bastalǵaly úlkenderdiń jumysqa jaramaıtyn, aýyr jaraly bolǵandardyń esebin alý ár batyrǵa mińdetteldi. Qolǵa túsken adam, mal-múliktiń esebin alýǵa adam belgiledi. Buryn qalmaq qolyna, jetimdikke, kúńdikke túsip ketkenderden qansha adam qaıtyp elge qosyldy, onyń da esebin alý tapsyryldy.

Osy Seker hannyń soǵysynda berik salǵan qamalyn, oq-dári qoıǵan qoımasyn Seker hannyń óz buıryǵymen órt qoıǵyzyp, órtep jiberdi. Alty júz qulashtan shyǵaryp alǵan qudyqty da topyraq basyp, adamnyń óligi tastalyp, buzyldy. Aýyz sýy halyqqa jetpeı, sýdan qatty taryqty. «Ulytaý» — osy kúnde Toraıǵyr taýy edi. Sol taý túbinen Raıymbek batyr qazyp, bastaý shyǵaryp, segiz aı sol bastaý basynda qonystap, qosyn tigip otyrǵan eken. osy kúnge deıin «Raıymbek bastaýy» dep ataıdy sol óńirdi jerlegen halyq. Al keıbir dinshiler qospa sózben: «Raıymbek batyr tasqa naızasyn shanshyp, tartyp alǵanda sý shyǵypty» desedi.

Uly júzdiń jaýyngerleri men qolbasshy batyrlary keńesip: «Aǵanas han men Arys hanǵa elshilikke adamdar barsyn. Oǵan myna adamdar barsyn. Jalaǵashqa, Aǵanas hanǵa, bas batyr qasyna bes joldas alyp barsyn. Kómirshi, Temirliktegi Arys hanǵa Qapaı batyr barsyn, qasyna bes adam alyp. Bular anyǵyn bilip, sózdiń tıanaǵyn sheship kelsin. Soǵysqa daıyn bolsa, onysyn anyqtap, joq, bolmasa, bitimge kelse, qaısy ýaqytqa joldaryn, mezgilin anyqtap kelý jiberildi.

Hangeldi batyr men Qapaı batyrlar hanǵa barýǵa jolǵa shyqty. «Biz, qazaqtan kele jatqan elshimiz» dep habar berdi handarǵa. Bular asyp-sasyp eki hannyń ortalyq jerine úı tigip qarsy aldy. Batyrlardy Aǵanas han men Arys han bastaryn qosyp, «batyrlarǵa betashar tartýymyz» dep, er-toqym saımanmen eki tulpar at tartty. «Al endi batyrlar kelgenderińizge quldyq aıttyq», — dedi. Sonda, Hangeldi batyr kelgen jumysyn aıtty:

— Qalaı sizderden, soǵysýǵa ázir bolsańdar, bizderden bitimdi qalasandar, ony aıt, — dedi. Sonda Arys han:

— Taqsyr batyrlar, jamandasamyz dep birtalaı halqymyzdan aıyryldyq. Endi jamandyq-arazdyqtyń keregi joq. Qazaq-qalmaq túbimiz bir, sondyqtan tatý bolyp tamyrlastyqty kúsheıtelik, — dedi. Qapaı batyr:

— Tatý bolý úshin burynǵy óz aıybyńdy bilesiń be? — dedi.

Arys han:

— Aıyptymyz, ne deseńizder de moınymyzda. Arys han keshikpeı:

— Habar ózimizden bolsyn, — dedi. Han men batyrlar meıirlesip qoshtasyp, attandy. Eki batyrdy qoshemettep Kórtoǵaıdyń sýynan ótkizip, qansha jaýyngerlerimen qosh aıtysyp qaıtty.

Hangeldi batyr men Qapaı batyr qasyndaǵy joldastarymen uly júzdiń kóp jaýyngerlerimen qolbasshy batyrlardyń ortasyna keldi. Barǵan jumystarynyń baıandy bolǵanyn aıtty. Bul jumys [qa] kóp jaýyngerler men batyrlar óte qýanyshty boldy. «Endi halyqtyń úlesin bitim sońyn beredi» dep ýáde jasady. Tapsyrylǵan esepter de daıyńdaldy.

Kóp keshikpeı Arys han men Aǵanas hannyń elshileri keldi. Bitimge shaqyryp eki hannyń ortalyq shetine Kórtoǵaıǵa jaqyn keń saıǵa úı tigilip, eki han birigip uly júzdiń jaýyngerleri men qolbasshy batyrlary, árbir adamdary keldi. Elshilerdiń sózi: «Bitim qonaǵyna kóp kelse,  kópsinbeımin, az: kelse, azsynbaımyz. Bir-aq tilegimiz, Raıymbek bastaǵan qolbasshylar tolyq kelýin suraımyz» degen han tapsyrmasyn aıtty.

Uly júzdiń jaýynger qolbasshylary keńesip, bes júz jaýynger, batyrlardy jiberýdi uıǵardy. Raıymbek batyr men Amanjoldy qaldyrdy.
Uly júzdiń jaýynger, batyrlarynan Jalaǵashtaǵy Aǵanas han men Kómirshi, Temirliktegi Arys hannyń shaqyrýyna qazaq, qalmaqtyń munan bylaı tynyshtyqpen ómir súrýine bitim jasaý týraly Hangeldi batyr, Qapaı batyr, Sataı batyr, Bólek batyr, Aralbaı batyr, yryskeldi batyr, Shanyshqyly Qojamberdi batyr, Baqaı batyrlar bastaǵan bes júz adam bitimge júrdi. Bulardyń kele jatqanyn Arys han men Aǵanas han qansha batyr, jaýyngerlerimen qarsy aldy.

Arys han men Aǵanas han: «burynǵy ótken aıybymyz úshin» dep toǵyz atanǵa kilem jaýyp alǵa tartty. Tulpar, arty toǵyz atqa er-saıman men toǵyz qyzdy mingizip Uly júzdiń batyrlarynyń aldynan shyqty. Jol boıy [attan] túsip qushaqtasyp kórisip, tanysty.

Sonda Aǵanas han men Arys han:

— Qolbasshy Raıymbek batyr qaıda, bizben dostyqqa qosylmaı ma? Biz de batyrdy kórip tanysýymyz kerek edi ǵoı, — dedi. Bul handarǵa Sataı batyr jaýap berdi:

— Raıymbek batyr da keledi, — dep. Uly júzdiń jaýynger qolbasshy batyrlaryn daıarlaǵan úılerine túsirip, kútýshilermen qamtamasyz etti. Soıysqa aldy tý bıe, ógiz, erkek qoılarmen qamtamasyz etti. Ózderinshe qonaq syıyn kórsetip jatyr. Syrnaıshy, dombyrashy, bıshilerin oınatyp, syılyq etip jatyr.

Eki jaq ártúrli sózder aıtyp mynadaı qorytyndyǵa keldi: «Burynǵy shabyndyda qalmaq qolyna túsip ketken qyz-qatyn jáne erkekter bala jasynan qolǵa túsip, osy kúnde erkek bolsyn, qyz bolsyn, úsh balaly bolsa da qazaq óz qazaǵyna, qalmaq óz qalmaǵyna qaıtam dese, erikti bolsyn, óz qoldarymen aıypqa bergen tartýǵa taryqqandardan basqalar. Buryn ýáde buzyp, jaı jatqan eldi shaýyp alǵandaǵy mal-múlikter qaıtarylsyn!

Sol shabyndyda ólgen adamdarǵa qunyn tóleýge dep eki jaq ta razy bolyp, handar men batyrlar bitim-qujattarǵa qoldaryn qoıdy qaıta serttesip.

Jer shebin belgileý týraly kóp aıtystar bolyp, keıbir jońǵarlar: «bul jerden ketpeımiz, qanymyzdy tógýge deıin» dep aıtqandary boldy.
Bul sózge qazaq qolbasshylary da qatty ashý shaqyryp, Raıymbek batyrǵa adam jiberdi qalmaqtyń jer shebi týraly: «qalaı bólinedi?» dep. Muny estip sol zamatta qasyna Amanjoldy ertip, Amanjolǵa Seker hannyń Kókshubar tulparyn mingizip Qozytastan, Kórtoǵaıdan ótip qalyń tiken, qonaq kútýshilerdiń tusynda Aqtaý, Eshki jolymen Kókoınaq pen Kókshubardy oınatyp kelip, qalyń jınalǵan qalmaq pen qazaqtan jınalǵan, kelgen bes júz jaýyngerler barlyǵy turǵanda aıqaılap:

— Men, Raıymbek! Dostyq bitim boldy ma? Razy desender, ár qoldaryńdy kóter, razy bolmasandar, soǵys bastaımyn, — dedi. Jalańtasta Kókoınaqty oınatyp, qylyshyn jarqyldatyp aqyrdy.

Sonda:

— Ne isteseń, iste, Raıymbek batyrdy toqtat! — dep handar órekpidi.

— Onda qol kóterińder! — dep Uly júzdiń batyrlary aıtty.

«Maqul!» dep, barlyq jońǵardyń handary men jaýyngerleri qoldaryn kóterdi. Keıbireýi eki qolyn teń kóterdi. Halyq qarsy alyp kelýdi surady. «Ortaǵa uly júzdiń batyry kelmese eken, bir dushpan jamandyq istep qoıar ma eken?» — dep qaýiptendi. Raıymbek batyr:

— Jaqsylyqtyń biz de ishindemiz, eger soǵys bolsa — basyndamyn, jaqsylyqtaryń qabyl bolsyn! — dep jar tastap, attaryn oınatyp Kórtoǵaıdyń sýyna kirip jóneldi. Muny kórgen handar, halyq aıtsa senbegen, óz kózi kórip jer shebi týraly mynadaı bitimge keldi.

«Aıaǵy Sharyn sýynyń kúnshyǵys jaǵy, Tastyqaranyń jelkesinen Qarataqyr Qaljat deıdi. Qany jaqyn qalmaqqa myna jaǵy Sarytoǵaı sýy men Aqtoǵaı sýynan ótip, úlken Qarqaranyń sýymen júrip taýǵa shyǵady». Kúnshyǵys jaǵy — qalmaqqa, kúnbatys jaǵy qazaqqa qaldy. Sóıtip, kelisimge túgel qol qoıdy.

Aǵanas han men Seker hannyń halyqtyń tilegi boıynsha Alasanyń taý tumsyǵynan sol taýdyń terisimen júrip, Sýyqtoǵaıǵa túsip, Jińishke, Taýshilik, Qarabulaq, Jalaǵash, Úsh Merki, Kóktóbeni jerlegen Aǵanas hannyń elin óz erkimen jerdi bosatýǵa úsh jylǵa deıin ruqsat berildi. Eki jaq kelisimge qol qoıdy. Qolǵa túsken adamdar qaıtys boldy, kelisim boıynsha jumysty daýsyz sheship aldy. Úsh aı shamasynda adamdardy qaıtarýda qazaqtan da, qalmaqtan da qalýshylar boldy. Qalmaqtan qazaqqa kóp qaldy. Solardyń ishinde Amanjol, Arystan, Baıserke syqyldy batyrlar qalmaqqa qaıtpady. «Adam bolyp týdyq, jan — bireý, sert — bireý», — dep, bular qazaq bolyp ketti. Bul úsheýiniń de uly júzde tuqymy bar.

Mysaly, Amanjol: «Raıymbek batyrmen birge týdym, Hangeldi urpaǵymyn» dep atanyp, bul Amanjol bolyp atanbaıdy, «Emegen» bolyp atanady. Hangeldiniń bir balasy bolyp ketti.

Amanjoldyń aty ózgerip Emegen bolý sebebi — batyrlarǵa tıgen oq shyqpaı qalsa, ony soryp tartyp alady eken jáne de toqtap qalǵan irińin soryp tastaıdy eken. Qurby-qurdastary qaljyń retinde qoıǵan aty «Emegen» dep, sol qoıylǵan at ata- lyp ketipti. Qazir Áljan da Hangeldi urpaǵy dep atalady, Emegen degen bir rý el bar.

Uly júzdiń burynǵy qolbasshy batyrlary men jas qolbasshy Raıymbek batyrlar bolyp keńesip, olja bólisti myna tártippen. olja tartýǵa kelgen ul men qyzdardy uly júzdiń ár batyrlarynyń ornyna qaraı bólis boldy.

Túsken mal-múlikti Uly júz boıynsha buryn shabyndyda qolynda malyn qoımaı alyp ketken malsyzdardy tekserip, joryqta qaıtys bolǵan adamdardy eseptep, mal-múlikterdi bóldi. Qalmaqtan qazaq bolǵandarǵa da bóldi. Sonda esep boıynsha soǵysqa qatynasqan jaýyngerler basyna elý jylqydan tıis esep boldy. Ólgenderdiń quny da shyǵaryldy.

Buryn Uly júz boıynsha qolbasshy júlgesin Jalaıyr alady eken. Sebebi: «Oraq batyrdan beri endigi júlgeni Raıymbek batyr alýǵa tıisti» dep uıǵardy. «Uly júz boıynsha munan bylaı olja bar jerde eshbir Uly júz toı bastap olja almasyn, qashan da bolsa aldyńǵy olja — Aljandiki bolsyn, — dep, júzdiń qolbasshy batyrlary men sansyz jaýyngeri: «máńgi artyndaǵylarymyzǵa birden-bir ónege qalsyn!» — dep serttesedi.

Ár qostan bir jylqy qolbasshynyń júlkesi bolady eken. Sol ereje boıynsha ár qostan bir jylqy jınaǵanda úsh júz jetpis bes jylqy boldy. Uly júzdiń batyrlary sony ap kelip, Raıymbek batyrdyń qosyna keldi. Sonda Raıymbek batyr uly júzdiń kóp jaýyngerlerine:

— Maǵan degen júlkelerińizge razylyq, rahmet aıtamyn. Bul júlkeni úshke bólińizder. Burynǵy jerine júlke alyp júrgen qolbasshy batyrlar, qan soǵysta qatysy bolǵandardyń bala-shaǵasyna, aýyldaǵy múgedek bolǵan kempir-shal, jetim balalarǵa meniń malymdy, sol batalaryńyzǵa ber! Raıymbek batyr: meniń qalaýym — Seker hannyń Kókshubar tulparyn, aq taılaǵyn, bolat semserin, sary qylyshyn, kók moıyn dúrbisin berińizder», — dep tilegin bildirdi. Uly júzdiń kóp batyry Raıymbek batyrdyń sózin maquldady da júlgeni úshke bóldi. Halqy qatty qýanyshta bolyp toı jasady, atameken jerin jaýdan bosatty, ótkendegi kóp shaýyp qorlyq etken dushpanynan kek alǵandyǵyna.

Uly júzdiń qolbasshy jaýynger batyrlary bolyp óris alý týraly keńesti. Birinshi, Jalaıyrdyń balalary: «Buryn uly júz jerge ornalasqanda atamyz oraqty batyr Qarataldan tartyp ornalasqan eken. İri sýlardy sanap, Jetisý dep eseptepti. Bir shetinde men bolaıyn depti. Osy atamyz oraqty batyr alǵan mekeninen tartyp bizdiń Jalaıyr óris alady, — desti. Sonan tartyp sýan, alban, shapyrashty, saryúısin, dýlat, oshaqty, burynǵy qańlylar bolyp Jetisýdyń qalǵan jerine tarap, óris aldy.

— Al biz ata qonysty alyp bolǵanymyz joq, dushpandy tolyq jeńgenimiz joq, qashan atam oraqty batyr sanaǵan, orta júz ben Kishi júz atam bólip bergen qonysyn túgel dushpan qolynan almaı bizde tynyshtyq bolmaıdy da, kóńil ornyna túspeıdi. Endigi Uly júz batyrlarynyń jaýyngerleri men jas balalaryńdy baýlyp, aılaker júrekti etip daıyndaý kerek. Soǵys quralyn daıyndaý kerek. Jylqydan tulpar týǵyzyp, at daıarlaý kerek, — dep, Raıymbek batyr jarlyǵyn jarıalady, — jer shebinde otyrǵandar myqty bolý kerek, el ortasyna jaý kelmesin, — dep. Jer bóliste Alban shyǵysqa qaraı tústi, jer shebinde Raıymbek batyr ózi óris aldy.

Raıymbek batyrdyń birinshi sapary qysqasha osylaı aıaqtaldy.

Raıymbek batyrdyń ekinshi sapary

Uly júz halqy ata qonysynan óris alyp, mal ósirip, erkin baıtaqqa kirdi. Qazirgi Baqaıtaý dep atanyp júrgen Talǵar basyndaǵy Baqaı batyrdyń órisi bolǵan. Baqaı atynda qalǵany osy eken. Uly júz halqy burynǵydaı emes, jaýyn jeńip, kóńili ósip, soǵys quraly kóbeıip, soǵys quraldarynan sadaq qana bolsa, endi dárisimen aıdap atatyn myltyq paıda boldy. Dári men oqty ózderi jasap shyǵaratyn halge keldi. Jas jigitter jaýynger bolýǵa óner úırendi, attan tulpar ustaý, bıeden bedeý baǵýdy úırendi.

Bul daıyndyq mynadan: qazaq, qalmaqtyń, uly júzdiń qolbasshy batyrlary bastaǵan Jalaǵashtaǵy Aǵanas han men Kómirshidegi Arys handar qol qoıyp, Kórtoǵaı Kúnshyǵysyndaǵy saıda bas úı tigip, kóp mal soıyp, maldyń aqqan qanymen, onyń maıyn at keship júrgen eken. Sol jerdiń atymen Bulaq atanǵany áli kúnge deıin sol — «Maıbulaq» dep ataıdy. Sondaǵy kelisimdi oryndamaı óz erkimen kóship, jerdi bosatpaı kóshý serti úsh jyl bolsa, keıin jeti jylǵa ketti. Jibergen elshige beretin jaýaby: «Qalmaq pen qazaq túbimiz bir týǵan, tatý otyrsaq jer jetedi», — dep qaıyrady.

Astyrtyn elshilerdiń aıtý habaryna qaraǵanda, Jarkent, Kóktaldaǵy torǵaýyttyń qorǵany tur, hanmen kelise shart jasaǵan bolýynan qozǵalmaýǵa, «Endi qazaq qýmaıdy, eger kúshtimin dep, zorlaǵan kúnde biz de saǵan járdemdesemiz. Bul qazaq shabýyl jasap senderdi alsa, báribir bizdi de shabýǵa shyǵady, onan da osy bastan soǵys quraldy kebeıtip, adamdar- dy iriktep, daıarlyq jasaý kerek», — dep keńesti. «ózara kelisim jasasyp jatyr» degen habarlar bolyp jatyr. Kúndelikti qatynasýshylardan Aǵanas han kóship, jerdi bosatýdyń ornyna kúnnen-kúnge óris alyp, dıqanshylyǵyn kóbeıtýge kiristi. Buryn Qarabulaqtan toǵan qazyp, dıqandy kóbeıtken, aıdaǵany — kópshiligi onda tary edi.

Merkiden toǵan shyǵaryp kómeıin bekitkende, kómeıi buzylyp toqtamaǵanda, qolyndaǵy qazaqtardan «osy toǵanǵa sý júrdi» dep atasynan qalǵan ádet-ǵuryp boıynsha úsh adamdy baýyzdapty. ony esitkende qazaqtardyń qany qaınap ketti.

Uly júzdiń qolbasshylary basty qosyp, endi myna Arys han men Aǵanas hanǵa elshi jiberýge úıǵardy. ýádeli ýakyttan tórt jylǵa jýyq asty. «Endi shataqsyz jerdi bosatý, kúnbe-kúnde jeńgenimiz otyrýǵa shart, elim eseptelmeıtin maıdan soǵysy bolady», — dep, jibergen elshige tapsyrdy.

Elshige Baraq batyr bastaǵan alty adam baryp, tolyq jumysyn aıtty. Oǵan eki han kóship, jer bosatýdy qalamady. «Bir aı merzim ishinde jaýap beremiz», — dep elshilerge jaýap berdi. Uly júzdiń qolbasshy batyrlary bas qosyp: «Aǵanas hanǵa jaýgermen baryp kóshirý, kónbese, aıaýsyz soǵyspen jaýap berip, jerden aıdap shyǵýǵa dep jáne de «Arys han, Aǵanas hanǵa qosylyp birge qarsy shabýylǵa shyqsańdar ýádesin buzyp, Arqan tasy, taǵy orta taýdan asyra qýyp, myna jaǵyn Kóksý, Muzarttan ótkizý kerek», — dep qorytyndy jasady.

«Bul Aǵanas han men Arys han soǵysyp, jeńilmeı jerdi bosatpaıdy. Alynǵan habarǵa qaraǵanda, soǵysqa daıyndyǵy myqty, sonyń úshin qolbasshy batyrlaryn úshke bólip, jaýyngerlerdi bastap úsh jolmen kirip soǵys ashý kerek.

Birinshi, Aǵanastyń ordasyna Taýshiliktiń taýy men Jińishkeniń taýy, Jalaǵash, Merke men taý qoryn tazalaýǵa Raıymbek batyr, Baqaı batyr, Baraq batyr, Berdiqoja batyr, Sataı batyrlar bastaǵan jaýyngerler barsyn.

Ekinshi, Sýyqtoǵaı, Bartoǵaı, Toryaıǵyr taýynan tartyp Qapaı batyr bastaǵan Erdes batyr, Tileýke batyr, Aqbas batyr, Aralbaı batyrlar bastaǵan jaýyngerlerimen barsyn.

Úshinshi, Sarytoǵaı, Bóritesken, Kórtoǵaı, Sarqorshyn, Qaradala osy jaqtan Hangeldi batyr bastaǵan yryskeldi batyr, Bıeke batyr, Bekbas batyr, Palpanbaı batyr, ótep batyrlar jaýyngerlerimen shebine alyp, osydan Qulyq taýynyń Kókıirim sýdyń quıǵanynda bas qosatyn bolsyn! Osy jarlyqty Uly júzdiń kóp batyrlary men qolbasshy batyrlaryna, jaýyngerlerine tapsyryp, ár batyr jaýyngerimen óz oryndarynda bolsyn. Aǵanas handy óz erkimen kóshiremiz. Kóshpese, soǵys bastaý biz jaqtan bastalady da, arada habarshy júrip turady. Qatynas bolsyn», — dep Raıymbek batyr, kóp batyr jaýyngerlermen Aǵanas hanǵa jol tartty.

Raıymbek batyr Aǵanas hanǵa elshi jiberdi: «óz erkimen kóshsin» dep. Elshisi barsa, Aǵanas han: «Qazaqtyń Raıymbek batyry bastaǵan kóp batyrmen jaýyngerlik shabýǵa daıyndaldy» degen habardy oqyp, soǵysqa daıyndalyp, Arys han men Járkenttegi Kóktaldyń qorǵanyn qorǵap turǵan Tórehan kómektesýge kele jatqany bul sózden anyqtaldy.

Raıymbek batyr bul sózdiń anyǵyna kózi jetkennen keıin, Baraq batyr bastaǵan kóp jaýyngerin Taýshilik basyna jiberdi. Sondaǵy kóshpeli eldi kóshirýge Raıymbek, Baqaı batyrlar Aǵanastyń ordasyna tıýge daıarlanýda boldy.

Raıymbek batyr «Aǵanas han osy topta ne istep jatqanyn» bilip qaıtýǵa Búıembaıdy jibergen edi, bul tapsyrmany alyp qaıtqan ol kóp qalmaqtyń arasyna kirip,  aralasyp  júrdi. Sol kúni túnep jatty. Aǵanas han halqyna habar jiberip: «Qazaqtyń qalyń qoly bizdi shabýǵa daıyn boldy, bir adam qalmaı atganýǵa shyǵý kerek!» — dep jarlyq berdi. Bul jarlyqty alǵan soń, Aǵanas hannyń eli qarýlanyp, jınalyp ordasyna kelgen kezi edi. Bul qalmaqtar arasyna mynadaı ańyz- áýez tarady:«Qazaqtyń bir batyry bar eken Raıymbek degen, ózi sıqyrshy eken, aldaǵy Túrgendegi Qoryn handy qıratqan, İleniń syǵysqan seńin toqtatyp, jaýyngerin qurǵaq jermen ótkizip alǵan adam sıaqty deıdi, atynyń qanaty bar deıdi, jylqyǵa uqsamaıdy deıdi. Ózi qalaı júrgenin adam bilmeıdi deıdi. Tún emes, kúndiz de kórinbeıdi eken. Sol soǵystyń ishinde bolǵan adamdar aıtty. Sonda oq barsa da, qıar qylysh bar, áıteýir ólip jatqan adam kóp, sonda ólmeı kalǵan adamdar aıtady: «Biz de «Raıymbek!» dep uran saldyq, qylysh tımeı, oq tımeı aman qaldyq», — deıdi. Kópshilik birin-biri qoshtaı, rasqa aınaddyrdy.

Aǵanas han Merkiniń toǵanyn shyǵaryp, egin aıdaǵan kezi edi. Toǵannyń kómeıin sonsha bıikten shyǵarǵan. Merkeniń arnasyna sý jibermeı, toǵannyń ór jerinen jol taýyp ótýge bol- maıdy, ıindi jerden salǵan kópir bar, sonymen ótýge bolady. Aǵanas han «Raıymbektiń jaýyngeri kelip tulparlardy aıdap ketpesin» dep Merkiniń aýzyna kóp eldi kıiz úımen otyrǵyzyp, jylqyny Merkeniń saıyn órletip baqqyzdy. Sonda bir jylqyshy bir ala bıeni asaýdan úıretip, arqanyn shýatyp, jylqynyń ishine qoıa beredi. Ábden sharshaǵan janýar jatyp-turyp, ushyp turyp, ústinen de, basynan da, astynan da arqan oralyp, shabyna tıip, móńkip turyp shyńǵyryp jýsap jatqan jylqyǵa baryp, jýsap jatqan jylqy shoshyp úrkip, eńiske josyp júrip beredi. Kóp jylqy toqtamaı, aldynda beıqam uıyqtap jatqan jylqyshylardy basa-kóktep, keıbir jylqyshyny jylqy basyp, janshyp ta ketedi.

Baıaǵy ózderiniń aıtqan ańyzdary bar: «Raıymbek» dese, ólmeı tiri qalady» degen sóz oılaryna kelip, Raıymbektiń jaýyngeri, Raıymbek bastaǵan qol kelip qalǵan eken dep: «Raıymbek!» dep jeti uran shaqyryp, ergen jylqymen birge qashty. Aıqaı-shý «Raıymbek» degen uran taý jaryp, jerdi jańǵyrtty. Qorada qoı, sıyr qaldy, úıleri jyǵylmaı qaldy. Aldynan túsken jylqy. Keıbireýi at ustap mingen, bireýi — jaıaý, keıbir adam kıim kıýge de murshasy kelmeı, jan saýǵalap qasha bergen. osy qashqan betimen Aqtoǵaıdyń ózenine tústi. Bir top adam zarlap jylap Aǵanas hanǵa jetti. «Raıymbek bastap kep jaýyngermen kelip Merkege shabýyl jasap, kóp adam qyryldy. Jylqydan qansha alyp ketti belgisiz, halqyńyz búlindi. Merke, Shýǵa deıin Raıymbektiń jaýyngerleri qaptady», — dep aıaǵyn qushaqtap, Merki jerlegen halqy zarlady. Osy kezde Búıembaı osy qalmaqtardyń arasynda júredi.

Aǵanas han shýlatyp: «Raıymbek sol jaqtan kelip tıse, myna jaqtaǵy qazaqtardyń jaýyngerlerin aıaýsyz qyrý kerek, tez Arys hanǵa habar jetkizý kerek, endi qazaqtan qorqatyn ýaqyt ótti, soǵys týraly jetkilikti batyrlar kóp. Jarkent, Kóktaldaǵy qorǵan Tórehan da, bizben tilektes, qansha kerek desek, adam, soǵys quralyn aıamaıdy. Endi aıaýdyń keregi joq. Qazaq osy kúnde shashqyn kezi, olar basyn qosqansha bir shetinen kirip qýa berýimiz kerek!» — dep Arys han jarlyqty qatty berip, halqyna aıǵaı saldy.

Búıenbaı batyr osy habardy óz qulaǵymen estip, qaıyra tartyp Raıymbek batyrǵa kelip, esitken, kórgenin baıandady. Bul habardy esitken soń Raıymbek batyr toqtamaı Amanjoldy qasyna alyp, toptasqan qalyń qalmaqtyń arasyna kirdi. Bir jaǵynan Baqaı batyr kirdi. «Raıymbek!» dep uran shaqyryp ketkende, qalmaqtar kimmen soǵysaryn bilmeı de qaldy. Qazaqtyń qalyń qoly tus-tustan kirgende kalmaqtar byt-shyt bolyp, qashýǵa aınaldy.

Aǵanas han ýázirlerine, batyrlaryna: «Merke toǵanynyń kómeıin buz, onda qazir Raıymbektiń batyrlary, jaýyngerleri joq, aqyry toǵannyń paıdasyn qazaq kórmesin. Tarynyń qoımasyna órt qoıyp jiber, qazaq paıdasyn kórmesin!» — dep buıryq berdi. Bul jarlyq qolyna tıgen soń Jalaǵash órlep baryp, Merkidegi toǵanynyń kómeıin buzyp jiberdi.

Tary qoımasyna qalmaqtardy jibermeı, qazaq jaýyngerleri ony qorshap aldy. Aǵanas han kóp qaırat etti. Kópke deıin berilmeı Raıymbek batyr qasynda serigi Amanjol bar, Kókóınaqpen qarsylasyp, Kókóınaq taqymyn qaqqanda qarǵyp qylysh tıgizbeı ar jaǵyna tústi, burylǵansha Aǵanas hannyń basyn Seker hannyń aq almas qylyshymen qaǵyp jiberdi. Aǵanas hannyń basy alynǵan soń qalmaqtar qashyp berdi. Arys hannyń elin kózdedi.

Uly júzdiń kóp batyry men jaýyngerleri ózderiniń mindetine alǵan serti boıynsha júrip berdi. Uly júzdiń urany — bireý. Barlyq batyrlar, jaýyngerler soǵysta «Raıymbek!» dep urandady. Jińishke, Taýshilik taýyna jol tartyp ketken Baraq batyr da keldi. Batyrlardyń arty Sýyqtoǵaıdan Jińishke, Taýshilik, Qarabulaq, Jalaǵashqa, Merki, Keńsý, Kóktebe, úsh Qarqaradan tartyp kirdi. Aqtoǵaıdyń sýy tasyp jatqan mezgili edi. Aty álsizderden, qashqandardan sýǵa ketkender de kóp boldy. «Bul soǵys eń aqyrǵy soǵys, sol úshin jaıbaraqattyq bolmasyn», — dep Raıymbek batyr barlyq batyrlar men jaýyngerlerge jarlyq berdi. «Shapshańdap, tezdikpen Arysqannyń ordasyn almasaq, eliniń arǵy betinen Tórehannyń jaýyngerleri kelip qaldy ma eken?» — dep, Kókóınaqty oınatyn Baqaı, Baraq batyrlardy, kóp jaýyngerlerin ertip, Arys hannyń ordasyna tartty.

Bastapqy ýáde Kegenniń jaǵasy, Iirsýdyń qosqanynda tabyspaq edi. Endi olaı bolmaı shyqty. Sebebi Arys han kóp jaýyngerlerin quralymen soǵysqa qosty. Sol úshin Raıymbek batyr, Baqaı batyr, Baraq batyr Arys hannyń ordasyna týra tartqany — osy boldy.

Raıymbek batyr Arys hannyń ordasyna shabý týraly oılarynda, batyrlar ár tustan qorshap kirýge ýáde baılasty. «Tóńiregi taý-tas, bekinis kóp, týra at qoıý qıyn bolar», — dep, Baqaı batyr men Baraq batyr Raıymbek batyrmen keńesti. Raıymbek batyr: «Ajaldymyz ólermiz, jaýyngerler bir jaǵynan urandap kirý kerek, sonda jol ashylmasa, aspannan túspesek, tóńirek taý-tas, ashyq jerinde syǵysqan jaýyngeri tur. Sondyqtan jaýyngeri bolsa da, men bir top jaýyngerler men urandap aralasaıyn, sizder de artymyzdan ún qosarsyzdar!» — dep, Raıymbek batyr Arysqannyń kóp jaýyngerine at qoıyp, aralaspaq boldy.

Dál osy ýaqytta Arys han: «Bul Raıymbek batyr bul jerge keledi» dep qaýiptengen joq edi. Sebebi Aǵanas hannyń eli de jer shalǵaıda, mol jaýyngeri bar edi, onyń ústine Arys hannan jiberilgen kóp jaýyngerler bar, olar búkil qazaqty toıtaryp qaıtardy. Eger de shamasy kelmese, taǵy járdem suraıdy. «Bizdiń shamamyz jetpeıtin bolsa, Jarkent, Kóktaldaǵy qorǵanda otyrǵan Tóre hannan járdem alatyn ýáde, sert bar.» Sol oımen jaıbaraqat, habarsyz edi. Habarǵa kele jatqan adam Raıymbek batyrdyń jaýyngerleriniń qolynda edi. Orta jolda qatynas bolmaǵany osy edi. Arys hannyń soǵys quralyn jasaıtyn ózinshe shoıyn, temir, qorǵasyn eritip, qolmenen túrli qural jasaıtyn oshaqtary bar edi. Tek ózi quralsyz otyratyn.

Arys han halqyna jarlyq berip, erkekten jaraýlysyn atqa mingizip, qural berip toptastyrǵan edi. «Ordanyń sheninen jan júrmesin» dep adamnan shep jasap qoıǵan edi. Bul Arys hannyń jaýyngerleriniń ishinde burynǵy Qoryn han men Seker hannyń qıratylǵan soqqysynda bolǵandar da bar. Sol adamdar arqyly estip, bolmasa el aýzynan esitip:«Raıymbektiń júrisi saı eken, qaıdan kelgenin bilmeısiń, «Raıymbek!» degen daýysty, qyrylyp jatqan adamdy bir-aq kóresiń» dep. Ózara jaýyngerler dáriptep, turǵan bireýleri: ««Raıymbek» dep qashsa, ólmeı aman qalady eken», — dep aıtty. Bireýleri: «Onda Raıymbekke kelip tıisse, esinde bolatyn sóz», — dep óz-ózderinshe shýyldasyp tur edi. Túnde, aısyz qarańǵyda Raıymbek batyrdyń ózi bastap toqsandaı jaýyngeri syrt kıimin aqtan kıip, «qarańǵyda bir-birimizden adaspasqa» dep, jaýynger qalyń turǵan jer bolsa da, «Raıymbek!» dep urandap, qalyń jaýyngerlerge kelip aralasty. Qasqyr shapqan qoıdaı byt-shyt bolyp qashty.

«Raıymbek! Raıymbek!» degen shý kóbeıdi. Aldaǵy aıtqan sózderi rasqa aınaldy. Qalmaqtar da «Raıymbek!» dep urandap jatty. Qaptaǵan qalyń qoldyń arasynan syǵylmaı kep aı- qaı-shý, urandarmen Baqaı batyr men Baraq batyrlar da kelip qosyldy. Tar ózenge talasyp, bir-biriniń ólgenine qaramaı qashqan el jol bermeıdi. Bul qysymǵa shydaı almaı ordasyna órt qoıǵyzyp, Arys hannyń ózi de qashyp kutyldy.

Aǵanas hannyń eli aldynda Arys hannan járdem kútip, «Qazaqtyń kóp batyrlaryn óltirip, kóp jaýyngerlerin qyryp, kek alyp beredi» degen Arys hannyń ordasy órtelip, ózi qashty» degen habar alyp, kún-tún demeı qolyna jylqy men túıe tıgenderi taý bókteri, kók quz-quzartty kózdedi. Arys hannyń eli Shelkódege qaraı Aıǵaıtasty kózdeı jóneldi. Taýdyń tóriskeıi Qaljat kózdeı jóneldi. Uly júzdiń batyrlary bastapqy sertinen qaıtpaı, artyna tústi. Jan aıamaı soqqy bolǵan jerde ólim bolmaı ma, osy soǵysta kóp jaýynger- ler qaıtys boldy, birqansha batyrlar óldi, jaralylar sany da az emes.

Uly júzdiń qolbasshy batyrlary Kómirshige bastaryn qosý jaıly habarlasyp, sol Kómirshiniń sýyna úı tigip, bastaryn qosýǵa jınaldy.
Ólgenderin kómip, jaralylardy emdep, az da bolsa tynyǵýǵa sabyr etti. Uly júzdiń batyrlary jaýyngerleriniń esebin alyp, artta qolǵa túsken adam, mal-múlikterdi jınastyrýǵa adam bólip, demalysqa kiristi.

Taýshilik, Jalaǵash, Kóktóbe, úsh Qarqaradan qashqan qalmaqtardyń armany:

— Qosh, Taýshilik, Jalaǵash,
Túńildi hanyń Aǵanas.
Raıymbek turǵanda,
Bizdiki emes mal men bas.
Úsh Qarqara, Kóktóbe,
Buryn Burqan jaqsy edi.
Endi bizge ókpeli,
Raıymbek turǵanda
Endi bizge joq tóbe, —

dedi. Kómirshi, Temirlikten qashqan qalmaqtardyń armany:

— Kómirshi men Temirlik —
Berik edi ordamyz,
Biz qazaqty shapqanda,
Erkin edi oljamyz.
Raıymbek kelgende,
Taba almadyq qorǵanys.
Elin tastap qashqan-aı,
Qarsylaspaı han Arys!

Osyndaı zarlaryn aıtyp, bet alǵan jolynan qaıtpaı kete berdi. Shalkódege barǵanda artynan túsken qýǵyn bolmaǵan soń, Arys han óz eliniń qalǵanyn jınastyra bastap, habar aldy. Teriskeı jaǵyn Qaljattan ótkeninde anyqtady. ózderiniń aldy Qumbel, Aıǵaıtastan asqan, arty Shólkádede. Aǵanas hannyń eliniń aldy Aqıazǵa barǵan, arty Tekeste eken.

Aǵanas han eki hannyń eliniń qalǵan batyrlary men basshylaryn jınap alyp: «Áli de qazaq bizdi qýǵanyn qoımaıdy, qýyp júrip qyrǵanyn da qoımaıdy, óziniń jerin bosatyp berip, tynysh otyrýǵa sharttasalyq. Onan góri endi beri jibermeı, aldynan «Han josyn» tartý alyp baryp ótinish jasasyn, onyń úshin, aldymen, elshi jiberelik», — desti. Bul Arys hannyń sózin barlyǵy maquldap, aldynan Uly júzdiń batyrlaryna, jaýyngerlerine elshi jiberdi.

Uly júzdiń qolbasshy batyrlary, kóp jaýyngerleri tynyshtyq alyp, óli-tirileriniń esebin alyp, qolǵa túsken adamdar, mal, kólikterdiń esebin alyp bolyp qalǵan kez edi. Úsh adam elshi keldi Arys hannan. Kelgen elshilerdi qol qýsyryp, batyrlar jaı surasqanda, Arys han jibergen elshileri bolyp shyqty. Elshilerdiń tilegi:«endi munan bylaı tatý turýǵa, biz óz kinámizdi moınymyzǵa alamyz, uly júz batyrlary maqul- dasa, ýaqyt qashan, qaı jerde bolýyn anyq bilip qaıtý», — elshilerdiń ótinishi.

Raıymbek batyr: «Kelissózge barmalyq», — dedi. Sebebi Arys hannyń jerinde kóp jaýynger men birtalaı batyrlar qaza tapty jáne de kóp adamdar jaraly boldy. Sonyń úshin áli de soǵysty toqtatpaı, sol úlkenderdiń qanyn qaıtarý kerek. «Arys hannyń basyn kespeı, kegim bitpeıdi», — dep kidirip otyryp aldy. Bul sózge barlyq batyrlar men jaýyngerler Raıymbek batyrdan surap: «Bizdiń bastaǵy tilegimiz jeńý edi ǵoı, sol tilek oryndaldy, ólgender — sheıit, halqy úshin janyn kıǵan», — dep Raıymbek batyrdy maquldatty.

Sol kezde kóp batyrlar jaraly bolyp qalyp edi. Raıymbek batyr ózi de jaraly edi. Biraq batyr jaraly ekenin kóp adamǵa sezdirmeıdi. Bir sanynan sadaqtyń oǵy tıip, oǵyn ala almaı, asqynyp irińdep turǵan kezi edi. ony Amanjol irińin sýyryp emdep jatyr edi, biraq batyr ony aýyrsynyp turǵan joq edi.

Uly júzdiń qolbasshy batyrlary men jaýyngerleri keńesip, kelisim jasaýǵa kelisti. Kelgen elshilerge jaýap berdi. «Arys hanǵa tez jetip aıtqaısyń, kelisimge biz de maqul, óz aıyby bolsa, tezdep habar aıtsyn. Shálkóde ózenine úıin tigip, ózine kerekti adamdaryn jınap, bizge tezdep habar etsin», — dep elshilerdi qaıtardy. osy tapsyrmany alyp, elshiler Arys hanǵa kelip baıan etti.

Arys han bul habardy esitkennen keıin, eki hannyń eliniń basshy adamyn shaqyryp: «Endi biz kelsek-kelmesek te, el bolýdan ketip, qazaqqa bodaý bolamyz, qalmaqtyń keıbir batyrlary: «osy soǵysta Raıymbek óldi, ony kózimiz kórdi», — degen edi. Olaı emes, jalǵan bolyp shyqty, ólmek túgil, jaraly da bolǵan emes, ony barǵandar kózderimen kórip kelip otyr. Endi bul qazaqqa óz aıybymyzdy moıynǵa alyp, qalaýyn isteýimiz kerek. Bastapqy kelisim boıynsha ýáde qylǵan jerin bosatyp bersek, bul kúnge qalmas ek, eki-úsh han birigip qazaqty jeńemiz dep, qur qurǵaq sózge máz boldyq. Tórehan bizge járdemdespek túgil, habarlaspaı qaldy. Endi qalǵan eldi qurap, kerek dese, jerin de bosatyp bereli, áli de bos jer jetedi», — desti.

Bul sózdi barlyǵy maquldap, Shálkódeniń ózeniniń boıyna úı tigip, kútýshilerin, soıys maldaryn, betashar tartýyn daıarlap, ózderinshe «Han josyn» dedi.

Uly júzdiń batyrlary elshi jiberdi. Elshiler kelip qazaq batyrlarynyń aıaǵyna bas qoıyp, ózderiniń zańdarynsha izet etken eken. «Taqsyr, Uly júzdiń batyrlary, bizdiń hanymyz sizderdi shaqyrýǵa jiberdi. Sizder úshin úı tigip, soıys daıarlap kútýshilerimen daıyn tur», — dep ótinish aıtty.

Uly júzdiń qolbasshy batyrlary keńesip, bes júz jaýyngermen sáýletpen tikken úıine kele bergeńde, aldynan qansha batyrlarymen Arys han ózi bastap toǵyz atan, toǵyz at, aldy tulpar alyp shyǵyp, jol ústinde jaıaýlap, tájim jasap batyrlarmen kóristi. Alyp shyqqan maldaryn tapsyryp, Arys han ózi bastap tikken úıge túsirdi. Eki jaq kóp keńesip, mynadaı bitimge keldi:

1. Qazaq qolyna túsken mal qaıtpasyn.
2. Qolǵa túsken adamdar qaıtý-qaıtpaýy óz erkinde.
3. Qalmaqtan ólgender qunsyz bolsyn.
4. Qazaqtan ólgenderge burynǵa qazaq-qalmaqtyń kesimi boıynsha qun tólesin.

Osy sebepten, tezdep alys-beristi bitirýge qazaq pen qalmaqtan adamdar shyqsyn.

* * *

El boıy qaıyrylǵanyna týra shyǵyp, Qarasazdan Qarakúngeı men Sarytaýǵa shyǵyp, Sarytaýdyń kúngeıi, Súmbe sýynyń Kúnshyǵys qyrymen Tekeske túsip, shapqan jol muzartqa tik shyǵyp, Kúnbatys — qazaqqa, Kúnshyǵys — qalmaqqa  dep, eki jaq rızalasyp qol qoıdy. Bul shartqa eki jaqtyń batyrlary tolyq qol qoıdy. Osy shekaradan endi soǵyssyz, qýǵynsyz qalmaqtar bes jylda ótip bolýyna erik berildi.

«Endi munan bylaı eki jaqtan da el shaýyp, buzyqtyq istegender ólim jazasyna buıyrylsyn!» — dep shartqa qoldaryn qoıdy.

Bul soǵystyń bastalýyna bir jyl toldy. Eki el alys-berisin alyp otyrdy. uly júz halqy keń óriske ıe bolyp, ár rýǵa jer bólip alysty. Aǵanas hannan túsken qyryq myń put taryny halyqqa úlestirdi, tuqym etip egin aıdaýǵa. Merke toǵanynyń kómeıin úsh jerden buzǵan, bekitýge kelmeı qaldy.

Raıymbek batyrdyń úshinshi sapary

Uly júz halqy keń baıtaq óris alyp, óz rýlaryna tıgen jerlerge ıe bolyp, jaz jaılaýyn, qys qystaýyn, kóktem kókteýiligin, kúzde kúzdeýmendi baıtaq, erkin ata qonysyna ıe bolyp, beımaral mal ósirýge kiristi. Kómek kútken patshadan ásker kelmedi. Sondyqtan uly júzdiń batyrlary keńesip: «Áli de bizdiń qazaq shamasy kelse, qarap otyrmaıdy. Sebebi ataqty Jarkent, Kóktaldaǵy qorǵanda torǵaýyttyń hany bar, keshegi Qońtájiniń eski qazynasy, soǵys quraldary bar, sonan qalǵan jaýyngerlik ádisi bar. Jaýǵa qarsy jumsaıtyn sıqyrshylary da bar dep aıtylady. Bul — ónerpaz, myqty han dep sanaıdy. Bul ótken soǵysta Aǵanas han men Arys hanǵa kómekke shyqpaı qaldy. onyń sebebi — Arys han men Aǵanas handardyń tyǵyz baılanys jasamaıtynynda da boldy.

Tórehannyń Tarbaǵataı, Sháýeshektegi Jońǵar hańdarymen kelisken sózi bar deıdi. osy kúnde Tarbaǵataı, Sháýeshektegi jońǵarlar orta júzge tıisip jatqan kórinedi. Mine, Tórehan soǵan járdemdesetin bolýy kerek.

Tórehan oǵan járdem berýi úshin orta joldaǵy bizdiń uly júzdiń óleń aryǵy boıynda eki elimizdi shaýyp, jolymyzdy tazalap, sonan keıin Tarbaǵataı, Sháýeshekke qosylady. Bul tek tynysh otyra almaıdy. Sondyqtan myna Aǵanas han men Arys hannan ajyratyp alǵan qonysta, endi tý bıelik tuqymǵa qalýdy maqsat etedi. Myna eki hannan túsken erkek, qyz-qatyndardy ıelenip alǵan batyrlar óz qol astyna qaraǵan jaýyngerlerdi ózderimen birge týǵandaı kórsin, enshi bergende ózderimen birdeı beretin bolsyn!» — dep tapsyrdy.

Túsken mal-múlikti, ózderiniń burynnan bólip alýǵa rettelgen erejesi boıynsha bólistiń bas bólgenin Raıymbek batyrǵa bóldi. Qos basyna bir jylqydan bólgende, tórt júz jylqydan artyq boldy. Muny da Raıymbek batyr... ózinshe úshke bólinýin suraıdy. «Birinshi burynǵy júlde alyp júrgenderge; ekinshi soǵysta ólgenderdiń bala-shaǵasyna; úshinshi aýyldaǵy jetimderge, kempir-shaldarǵa bolsyn!» — dep tilek etti. Kópshilik bul sózin batyrdyń qabyldady. Qolǵa túsip, qazaq bolǵan qalmaqtan batyr jigitter bar, bulardyń qalaýyna berdi batyrmen baýyr bolýyna.

Uly júzdiń barlyq kári-jasy batyrlaryna: «Búginnen bastap alda áli de bizdiń elge dushpan kóp, qaýipsiz bolmaı, jastardy: «Ata, men erkimmen jaýǵa baramyn!» — dep daıarlaý kerek. Bizdiń uly júz jabaǵy taıdy jaýǵa minýden qutyldy. Qaraǵaıdan naıza ustaý da joıyldy. Myna jylqylar tulpar boldy. Soǵys quraldary kóbeıdi, soǵys ádisin tolyq bildik, jas batyr, jańa baýyrlar kóbeıdi.

Búginnen tartyp Qabanbaı batyrdyń eline elshi adam jiberý kerek. Osy tobymyz taramaı, tolyq habar alý kerek», — degen shartty usyndy Raıymbek batyr.

Batyrlar keńesip, Búıembaı basshy bolyp bes adam jiberildi. Bularǵa toqtamaı tez baryp, tez qaıtýdy tapsyrdy. Búıembaı kópshilikten bata alyp, júrip ketti. Munyń artynan birsypyra jaralylardy alyp, kóp mal aıdatyp, Qapaı batyr men Sataı batyr júrdi. Burynǵy qart batyrlar da, kóp mal, kóp adamdar, qalǵan batyrlar elderine adam men mal jiberse de, kópshiligi Qabanbaı batyrdyń eline ketken Búıembaıdy tosyp, tobyn jazbaı tosty. Shabys at, synaý. Jigitterdi kezdestirip shaptyryp, synaý tamashasymen jata berdi taramaǵan halyq kún saıyn saýyq etip.

Búıembaı sol júrgen boıymen tynbaı júrip, joldaǵy elge bardy. Eldegi jańalyq, bir aýyldy qalmaq shaýyp ketken, on bes úıdiń malyn túgel alyp, beıqam jatqan eldiń jaramdy múlik, boı jetken qyz, birqansha jigitterdi alyp ketken.

* * *

Qabanbaı batyrdyń eli de qalmaqpen shabysýǵa kirisip jatqan kezi eken. Osy shabýǵa kelgen qalmaqtyń ishinen bir jas jigit jyǵylyp, ózi attyń astynda qalyp, aıaǵy synyp, atyna mine almaı qalyp, atymen qolǵa túsedi. Bul bir qalmaqtyń myqtysynyń balasy eken, batyrsynǵan jalqy bala eken. Muny qolǵa túsirip alyp, bir qart aıaǵyn ornyna salyp, baǵýda eken. Bul jerdegi halyq jınalyp eki adamdy habarǵa jiberýge uly júzdiń joryqtaǵy batyrlaryna daıarlap jatqan kezi eken. Munyń ústine Búıembaı kez boldy. Myna qolǵa túsken adamnan Búıembaı ishinde, jol surady.

«Men — qalmaqtyń Tórehanynyń qaraýyndaǵy bir taıpa elin bıleıtin bektiń jalǵyz balasymyn. Ákemniń aty — Kógershin. Óz atym — Aqbol, biz bul jaqqa attanyp kelgenbiz, on bes adambyz». Bul adam bastap kelgen Tórehannyń belgili batyrynyń biri edi. Buǵan bergen hannyń tapsyrmasy: «osy kúnde qazaqtardyń jaýǵa attanýǵa jaraıtyn barlyq er adamdary Aǵanas han, Arys handarmen soǵysýda, munda bas kóterer erkek qalǵan joq. Onyń ústine bir qýanysh — senip júrgen qolbasshy batyry Raıymbek osy Arys hannyń ordasyn buzamyn dep qolǵa túsip, qylyshpen shapqylap óltirildi. Soǵys bıyl basylar emes, — dedi. — Endi olar sol jaqpen áýrelenip júrgende, bul jaqtaǵy elin shaýyp ornyna ornalasyp alyp, Tarbaǵataı, Sháýeshekpen batyl is jasap, qazaqtardy qaıta shaýyp, ózimizge bodaýǵa alamyz», — dep Tórehan jarlyq shyǵarypty, bizdi aldymen jiberdi. «Halqynda kúshi qansha eken, joryqqa ketkenderi qaıtyp kelip pe, Raıymbektiń ólgeni ras pa eken, qansha jaýyngermen barsa, tez bitirip alady eken, sony tekserip, eline bizdiń kúshimizdiń kóp ekenin kórsetip qaıtyńdar, shetinen bir aýyldy ǵana shaýyp qaıtyńdar!» — dep jarlyq berdi.

Endi olar baryp hanǵa habar berdi. Keshikpeı bul eldi shabýǵa keledi. Han qarsy shyǵar jaýyngerler joq ekenin kózi kórip ketti, tegin jatqan elin shaýyp alyp, kóńil qosyp ketti. Bizben qarsylasyp shykqan azdaǵan adamdardy baılap alyp ketti.

Meniń qolǵa túsken sebebim — ózim qolǵa túseıin degenim joq. Qalyń dúbirde el mal aıdap, el shaýyp, kóńili tasyp jatqanda qatyn, bala shýlap jylap, birqansha adamdar «Raıymbek!» dep uran shaqyryp bizben aralasqandaı boldy. Sonda men eldiń shet jaǵynda kele jatyr edim, Raıymbek te kelip tý syrtymnan naızamen urǵandaı boldy. Sonda atym da jyǵyldy, ózim de essiz boldym. Qansha ýaqyt jatqanymdy ózim de bilmeımin, bir mezgilde kózimdi ashsam, qasymda atymdy ustap bir adam turǵanyn kórdim. Ol adam tur demedi, meniń turýǵa ózimde dármen joq. Jata berdim. Kún shyqty, el jaılanǵanda bir áıel adam keldi, meni kórip: «Neǵyp jatyrsyń?» — dep surady. Baǵanadan bergi qasymda turǵan adam qaıda ketkenin bilmeı qaldym. Myna kelgen jas qatyn meni ornymnan turǵyzyp, qozǵap, atym aıaǵyma oralyp qalypty. Atymdy sheship, saýyt-saımanymdy alyp, ózimniń aıaǵymdy óz belbeýimmen orap tańyp: «Bizden de jaý qolyna túsip ketkender bar, sonyń da basyn aman saqtarmyz, seni saqtaý, tym qadirsiz kisiniń balasy emes shyǵarsyń, sebebi mingen atyń — tulpar, saýyt-saımanyń bar, jarqyraǵan asyldar, seni atama alyp baryp, aıaǵyńdy or- nyna salyp, atam baqsyn», — dep sonda alyp keldi.

Mine, atam isip ketken aıaǵymdy tańyp, qazir janym tynyshtaldy. Eńdi men jazylǵan kúnde de qaıtyp qalmaqqa barmaımyn, barǵan kúnde de meni tiri qoımaıdy han. Sebebi qaptaǵan soǵys joq, qolǵa túsýim múmkin, mingenim quspen jarysatyn tulpar edi, soǵys quralym myqty, sol sebepti barmaımyn. Sol mezgilde Qapaı batyrlar men Sataı batyrlar da keldi. Bul batyrlar Tórehannyń jaýyngerleri shaýyp ketkenin jáne myna qolǵa túsken jigittiń sózin tolyq estip, endi asyǵys túrde uly júzdiń batyrlaryna hat jazýǵa kiristi.

«Myńdaǵan Uly júzdiń elinen (shetinen) Tórehannyń qansha jaýyngeri kelip bir aýyldy shaýyp, uly men qyzdaryn alyp, aıaqty maldan qaldyrmaı ketken. Bir adam qolǵa túsken aıaǵy synyp, sonyń aıtýyna qaraǵanda, tez arada Tórehannyń qalyń jaýyngerleri bizdiń eldi shaýyp, Tarbaǵataı men Sháýeshekke qosylmaq, Tórehannyń jarlyǵy solaı», — dedi.

Raıymbek batyr sondaǵy batyrlarmen keńesip, ol jaqtaǵy Uly júzdiń halqyna tezdep habarlap, «qazir qys túsip qaldy, qys boıy qamdanyp, qozy aıaqtana, tolyq Tórehannyń eline attanatyn boldy. Jaýynger batyrlar munda tez jınala bastasyn, Tórehannyń elshileri «Raıymbek batyr Arys hannyń qolynan qaza tapty» dep oqypty. Qolǵa túsken adamnyń aıtýyna qaraǵanda, Qabanbaı batyrdyń da Tarbaǵataı, Sháýeshektegi qalmaqtarmen aıqasyp jatqany anyqtaldy.

Raıymbek batyr, ózińiz bir qansha jas jaýynger batyrlardy munda bastap kele jatyrsyz, el óte sasqalaqtamasyn, burynǵy ýaqtaǵydaı emes, bári jetkilikti, jasy ósip jigit boldy, taıy at boldy», — dep hatqa qol qoıdy Sataı batyr men Qapaı batyr.

Hatty berip, Búıembaı bastaǵan bes adam jolǵa tústi, kún- tún demeı kezekti jerde at shaldyryp, uly júzdiń kóp batyrlarymen jeter jerge kelip, bir-birimen kóristi.

«Osy búginnen bastap uly júzdiń barlyq batyrlary jaýǵa baryp, jońǵarmen shaıqasýy kerek», — degen Raıymbek sheshim aldy.

«Biz buryn Qoryn hannyń eline shabýyl jasaǵanda, qarly boranda da shabýylda júrgenbiz. Aldy shabýylǵa kirise berse, art jaǵynan jaýyngerler kele beredi. Tórehan tynyshtyqty ózi buzdy, — dep aıtty batyr. — Soǵystan qajalyp shyqqan jaýyngerler az ýaqyt bolsa da demalsyn. Raıymbek batyr, Baqaı batyr, Berdiqoja batyr, Erdes batyr, Baraq batyr, taǵy birqansha batyrlar búginnen bastap sol Qapaı batyr men Sataı batyrdyń janynda bolsyn. Eger Tórehan qalyń jaýyngerin qaptatatyn bolsa, kúndelik habarsyz bolmaımyz», — dedi. Bul sózge Raıymbek batyr da maquldasty. Osy usynysqa qosylyp Raıymbek bastaǵan kóp batyrlar Qaratalǵa júrip ketti. Jaraly bolǵan batyrlardy, qart batyrlardy qaldyrdy.

Raıymbek batyrdyń jaraqaty jazylmaǵan kezi edi. Biraq batyr muny aýyrlap ta júrgen joq edi. Uly júzdiń qart batyrlarynyń soǵysty jaz shyǵýǵa qaldyryp júrgeni — Raıymbek batyrdyń jaraqaty jazylýyn kútti. Bir ǵana Raıymbek batyr emes, birqansha batyr jigitter kóp jaýyngerler de jaraly. Solar qatarǵa kelýin kútti. Raıymbek batyrdy «Qaratalǵa barma» deýge ózi de bolmaıdy. Ekinshiden, Tórehannyń eli: «Raıymbek batyrdy Arys hannyń qolynda qaza tapty» dep ósek jasaǵan.

Bul ósektiń taraýy, Arys hannyń ordasyn buzǵanda bir Andas degen batyr tirideı qalmaq qolyna túsedi. Halyqtyń bári «Raıymbek!» dep urandap júrgen sonda. Andas ta «Raıymbek!» dep uran salyp júrgen jerinen qolǵa tústi.

Andasty qolǵa tirideı túsirgen Arys hannyń batyrlary: «Sen Raıymbek batyrmysyń? Shynyndy aıt!» — dep qysady. Andas: «Men emes» dese de bolmaı, «biz Raıymbek batyrdy qolǵa túsirdik» dep halqyna jarıalady. Artynan: «rasyn aıtpaı, ózin-ózi qazaǵa tapsyrdy», — dep jarıalady. «Sol ushqyn ósekti shyn oqıǵa dep túsingen Tórehan da muny eline jarıalaǵan bolý kerek» dep, batyrlardyń uıǵarýy osy boldy.

Qystyń qysyp turǵan kezinde Uly júzdiń Raıymbek batyr bastaǵan batyrlary Qaratalǵa jınaldy. Bul batyrlar jınalyp kelgenshe, Tórehannyń elinen taǵy da bir top jaýynger kelip, eldi tolyq shaba almaı, azdaǵan jylqy alyp ketti. Ol jaýyngerler bir malshyny ustap alyp, qolǵa túsken jigittiń aman, tiri ekenin bildi. Raıymbek batyrdyń ólmegenin tolyq estip bildi. Jaqynda uly júzdiń batyrlary Qaratalda bas qosatynyn aıtty. Bul sózdi esitken jaýyngerler Tórehanǵa habarlady.

Uly júzdiń Raıymbek bastaǵan batyrlary Qaratalǵa jınaldy. Barlyǵy bas qosyp, qalmaq jaqqa qaraýyldy myqtap qoıdy. Qalmaq jasyryn elshi jiberdi Tórehan qandaı pikirde osy tapta, jaýyngerin daıarlap qazaqqa kóp jaýyngerlermen shabýǵa daıyndalyp shyqpaq pa eken, shyqsa, qaı mezgilge da- ıarlanyp jatyr eken, kúshi bolǵanda, kúshi qandaı ekenin anyqtap kelýge. Búıembaıdyń týǵan balasy ...degenmen, qalmaqtan qazaq bolǵan Tóle bıdiń balasy Arystan ekeýi ketti.

Arystannyń barýyna birqansha adam pikir týǵyzdy, oǵan Raıymbek batyr bolmady, barýyn qalady. Arystan ózi de baryp qaıtýdy surap otyryp aldy. Raıymbek batyr Arystan týraly batyrlarǵa aıtqany:

«Batyrlar, meniń jan joldasymdaı eki baýyrym bar, Amanjol men Arystan. Bul eki baýyrymdy meni qandaı kórseńizder, sondaı kórińizder. Bulardyń júregi kúshti, aılakerligi senimdi», — dedi batyr. Eki batyr tapsyrmany alyp jolǵa shyǵyp ketti. Basqa batyrlar halyq ortasynda saýyq istep jata berdi.

Eki batyr jolǵa shyqty kóp batyrlardyń batasyn alyp. Sol betimen júrip, týra jat eline bardy. Túrli ádistermen eldi aralap, halyqtyń pikirin kórdi. Hannyń kiresine kirip, kúsh quraldaryn kórdi. Bir mezgilde qumalaq tartatyn baqsy da boldy. Muny qalmaqtar estip, «bir qumalaq tartatyn áýlıe bar eken» dep árkim de kelip qumalaq saldyryp, «zaman tynysh bola ma» dep, «Raıymbek bizdiń eldi shaba ma, óziniń ólgeni ras pa eken? Bireýler óldi dedi, bireýler tiri dedi. ras pa? Sony anyq aıt», — dep, altyn, kúmisten bergeni de boldy. Arystan da
«baqsy keldi» dep ózderiniń zańynsha, qos qumalaqty shashyp jiberip, burqyrap kelip sóıledi. «Raıymbek tiri, ólgen joq. Tórehan tynysh jatqan elge búlik salypty. Raıymbek shabady eken» dep, «shatyry bolmaıtyn kún týady eken» dep kópke kóripkel áýlıe boldy. Muny estip, jalǵyz balasy qolǵa túsken qalmaq keldi áýlıege qumalaqty salǵyzyp. Qatý qabaqtan áýlıe balasynyń aty-jónin, mingen atynyń óńi, túsin, ustaǵan quralyn kórgendeı tolyq aıtty. Aıaǵy synyp túskenin, muny estip álgi qalmaq kózinen jasy aǵyp, murnynan boǵy aqqansha jylap, áýlıeniń aıaǵyn qushaqtap jylap-jylap:

— Men qazaq bolsam, Raıymbek jalǵyz balamdy óltirmeı, tiri qoıa berer me eken? — dep suraıdy áýlıeden. Áýlıeniń aıtqany:

— Bala óte jaqsy, Raıymbektiń qolyńda osy kúnde, az ýaqytta balańnan habar bolady», — dedi.

Bul da ózinshe bir taıpa qalmaqty bılegen myqtynyń biri eken.

Bul otyryp hannyń buzylǵanyn aıtty:

— Túbi qazaqpen shabysýǵa daıarlanyp jatyr. Qazir qys sýyq boldy. Jaz shyǵa qazaqpen shabysýǵa daıyndalyp jatyr. «Qazir uly júz shashqyn boldy. Olar basyn qosyp, jınalǵansha bul jerdegisin tez bitirip, Tarbaǵataı, Sháýeshekpen orta júzdi jaýlaýymyz kerek» dep daıarlyq júrgizip jatyr, — dep, sol hannyń jarlyǵyn: «Raıymbek batyry ólgen, ólmegen kúnde soǵysqa shyǵýǵa jaramaıdy, joryqqa jaramsyz» dep bizge han qatty urysty. «Aldyńǵy Raıymbektiń kúshin maqtaǵan birqansha adamdy darǵa tartty, — dedi.

Arystan men Talas batyrlar aman-saý uly júzdiń Raıymbek batyr bastaǵan batyrlarynyń aldyna kelip, úıden shyqqannan kórgen bilgenin baıandady. Muny estip uly júzdiń tóńiregine adamdar jiberip, qozy aıaqtanbaı úsh túbek tolyq jınalýyn kútti. Osymenen jaz da shyqty. Uly júzdiń jaýyngerleri tolyq jınaldy.

Uly júzdiń batyrlary Qabanbaı batyrdyń elinen habar alyp, Tórehanmen Tarbaǵataı, Sháýeshekti birin-birine qatynastyrmaı qoıýǵa ýáde jasap, qamdandy. Uly júzdiń batyrlary soǵys úlgisin tómendegideı tártippen júrgizýge — jaýyngerlerdi úsh topqa bólýge kelisti. «Baǵaı jas batyrlardy bastap barsyn, qalǵan qart batyrlar artta, ortalyq ordamyzda bolsyn, Hangeldi batyr, Qapaı batyr, Sataı batyr, Ótep batyr, Aralbaı batyr, yryskeldi batyr sıaqty qart batyrlar ortalyq ordada bolsyn! Sebebi soǵys júretin jerge kópshiligi taýmen júredi.
Sarytaýdyń kúnbatys syrtynan tartyp Raıymbek bastaǵan jaýyngerlermen, kóp batyrlarymen kirsin Tarbaǵataı, Sháýeshekke! Jol qatynasyn jiberemiz. Raıymbek bastaǵan batyrlar men jaýyngerlerdiń mindeti — taýdaǵy shashqyndaǵan eldi Sarytaýdy aınaldyryp úıgentas pen Keń jaılaýdan aıdap ósekke túsirýge mindetti.

Raıymbek batyrǵa jalǵas orta belden Baqaı batyr bir topqa basshy bolsyn. Qasyndaǵy qansha batyrlary men bulardyń mindeti — orta taýdaǵy shashqyn eldi tazalap, ósekke túsirýge mindetti. Raıymbek batyrmen baılanysy myqty bolsyn. Jaýyngerler sergek bolsyn!

— Eldi boılap aralap, tazalap, shashqyn eldi ósekke deıin aparýǵa mindetti. Myna ataqty Shanyshqyly Berdiqoja batyr — kóp batyrlarymen, kóp jaýyngerlerimen bir toptyń bastyǵy, bular bir-birimen baılanys úzdiksiz bolsyn. Ortalyq ordada otyrǵan batyrlardyń qolynda kóp jaýyngerler bolsyn. Kerekti jaǵyna jumsap otyratyn bul úsh toptyń qolǵa túsirgen adam, mal-múlikteri bolsa, osy ortalyq ordadaǵy batyrlarǵa jetkizilip otyrsyn. Osy buıryqty oryndamaı soǵystan bas tartýshylarǵa uly júzdiń qoldanǵan erejesi boıynsha aýyr jaza berilsin! — dep Raıymbek batyr, barlyq batyrlar men jaýyngerler bir-birimen «jol bolsyn!» aıtysyp, ózderiniń mindetine, alǵan saparlaryna qaraı jol tartty.

Birinshi jolǵa Raıymbek batyr shyqty. Kóp jaýynger, batyrlarymen, ekinshi jolǵa Baqaı batyr shyqty. Úshinshi jolǵa Berdiqoja batyr shyqty kóp jaýynger  batyrlarymen. «Bir-birine qaırat berip, jeńiske jetip, jemisti bolaly. Atamekenimizdi tolyq jaýdan bosatpaı, toqtalmaly», — dep ózderinshe ýáde jasap attanysty batyrlar.

Artta, ordada qalǵan qart batyrlar qoldaryndaǵy jaýyngerlerin ózderinshe keńesip, tusyndaǵy joldarǵa shyǵaryp, ózderi tıisti ortalyqta shatyrlaryn tigip, jaıǵasyp otyrdy.

Raıymbek batyr taý jaqtan soǵysty birinshi ret bastaýdy mindetine alǵan edi. Sol alǵan mindetin atqarýǵa Tarbaǵataı, Sháýeshekke qatynasatyn joldan tartyp jaýyngerleri men batyrlaryn sap quryp, «Raıymbek!» dep uran shaqyryp kiristi. Bul soǵysty bul jaqtan bastaýy — Tarbaǵataı men Sháýeshektiń baılanysyn úzý edi. Aıtqanyndaı, bul óńirdi jerlegen jońǵarlar Uly júzdiń kóp jaýyngerlerinen josyp kóship, qashyp berdi. Mursalary kelgeni qoı, sıyryn alyp, mursasy kelmegeni qoıyn, sıyryn tastap qashty. Qashqan elden shabýyl baryp Tórehanǵa habar jetti. Raıymbek kóp jaýyngermen kelip: «Elińdi shaýyp, qatyn-bala, kempir-shal, qoı, sıyr jurtta qaldy», — dep habarlady.

Tórehan muny estip barlyq qolbasshylaryna buıryq berdi.

— Burynǵy daıyn turǵan jaýyngerlerdiń ústine elde qalǵan, atqa minýge shamasy keletin erkek adam qalmaı attanys jasasyn! Osy kúnde bul qazaqtar álsirep turǵan kez edi. Sebebi, qansha jyldan beri soǵystan kóz ashpaı keledi. Ólgeninde esep joq. Tirisiniń jarasy jazylǵan  joq. Eger kúsh myqty bolsa, ózine-ózi senimdi bolsa, berik qorǵandy qalmaq kirip buzbaı ma, syrttan tıe qashyp, mal urlap júrgen urydan da úreılenip qorqýǵa bola ma, bizde qural da kóp, batyr da kóp, qazaqtardan jaraly, álsiz emes. Endi ózderin ózi ajalǵa aıdap kelgen qazaqtardy aıaýsyz qyryp, tez kúnniń ishinde bitirý kerek. Bizdiń halyq jaýyngeri atam Qontajiden tartyp qazaqqa kegin jibergen emes, qazaqty es taptyrmaı qyryp, basshy batyrlaryn tirideı meniń aldyma keltirińder. Bizde túrli soǵys quraly kóp, aılakerler de bar, qustyń tilin biletin, kún jaýǵyzatyn, kóz baılaýshy da bar. Solardy túgel osy soǵysqa paıdalanyp, bul soǵysty tezdetip bitirý kerek, — dep, — kóp jaýynger batyrlarymen qaptap qazaqtyń aldynan shyǵyp qyrý kerek, — dep Tórehan jarlyqty qatty berip, jolǵa saldy.

Bul Tórehannyń jaýyngerleri basy Sarytaý, aıaǵy — eli, shep quryp qazaqtyń kóp jaýyngerleriniń aldynan shyqty. Ár batyrlary óziniń bólimderimen han jarlyǵyn oryńdaýdy mindetine aldy.

Qazaq batyrlary biri qalmaı, tas túıin bekinip bul Tórehannyń jaýyngerlerine qarsy turyp, maıdan-soǵysqa kirdi. Raıymbek batyr men Baqaı batyr birine-biri jalǵasyp, kún-tún demeı qan maıdan soǵys boldy. Tórehannyń jaýyngerleri syn tappaı: «Raıymbek qaıda, munyń bári «Raıymbek!» dep aıqaılaıdy, kópten de qoryqpaıdy, kóbisi qylyshtan da qoryqpaıdy», — dep, bular syn tappaı ósektiń jazyǵynan túsýdi maquldaı, taý basyndaǵy, orta taýdaǵylary birigip úsek boıyna túsip, bas qosty. Sol kúni İle boılaǵan Berdiqoja batyr da kelip bas qosty. Batyrlardyń basyn qosyp alyp Raıymbek batyr mynadaı usynys aıtty:

— Búgin bular qandaı keńes quryp jatyr eken, men baryp qaıtaıyn, — dep, qasyna Amanjol, Arystan, taǵy basqa adamdardy alyp qalyń qaptap jatqan Tórehannyń jaýyngeriniń ortasyna baryp, sóılesip jatqandardyń janyna baryp, Amanjol birge otyryp áńgime aıtyp, sózderin tyńdap otyrdy. Sonda bul jaýyngerin bastap kelgen batyry áńgime jasap otyrdy. Onyń kaıda turatynyn, qansha jaýynger baǵatynyn tolyq bilip, Raıymbektiń qandaı aılaker ekenin aıtyp otyrdy. «Ózine oq tımeıdi deıdi, júrgenin de adam bilmeıdi deıdi. Aǵanas han men Arys hannyń soǵysynda bolǵandardan estidik» dep soqty. Buǵan qosymsha Amanjol da záresin alyp, birtalaı Raıymbek batyr týraly áńgimeler aıtyp, qaraýyldaǵylardyń záresin alyp, Amanjol Raıymbek batyrǵa keldi. Arystan da birtalaı jerdi sharlap kelip otyr eken. Sonda Raıymbek batyr joldastaryna aıtty:

— Endi qorqý bolmaıdy, jaýyngerdiń qolbasshysyna baraly, jóni kelse, sony qolǵa túsirip alyp, múmkin bolsa, sol jerden oıran salyp, soǵys shyǵaraly, — dedi.

Bul sózdi joldastary maqul kórdi. Bular ózderimen atyn alyp jaýyngerlerdiń qolbasshysy jatqan ordaǵa keldi. Kelse, aınalasyn alǵan jaýyngerler kúzette, kúrzi, aýyr quraldar da osynda tur, qansha tulparlar er-toqymmen baılaýda tur. Muny kórip Raıymbek batyr:

— Men bastyǵyna kireıin, sizder syrtta daıyn bol! — dedi. Sonda qaraýylda turǵandar birine-biri aıtady: «Raıymbek kelip qalyp júrmesin, saq qarandar!» — dep. Sonda Raıymbek batyr basshynyń ordasyna kirdi. Qarasa, qasynda aıdan sulý, sútten aq bir qyzdy qushaqtap jatqan, almas qylysh, aq semser, túrli quraly tur. Muny kórip Raıymbek batyr almas qylyshty qolyna alyp, únin shyǵarmaı kıindirip, qol aıaǵyn baılap, «Men — Raıymbek, úniń shyqsa, ólesiń!» — dep esikti tars bekitti. Sonda qyz óksip jylap, Raıymbek batyrǵa qarap sóıleýge aýyz býýly, sonan soń aýzyn sheshti. Bul qazaq qyzy eken, «tilegim durys» dep, qyz batyrǵa jaǵdaıyn aıtty. Sonan soń qyzdy bosatyp, «basshy shaqyryp jatyr» dep ataqty batyrlarynan baılap alyp, kúrzi, qansha quralyn, kóp tulpa- ryn alyp bularǵa baıaǵy batyrlaryna ıe etip, «Raıymbek!» dep tań aldynda kiristi. Tórehannyń kóp jaýyngerleri qarasa, kóterilgen tý joq, jarlyq bergen basshy joq, bet-betimen qashýǵa kiristi. «Raıymbek!» degen daýys kóbeıdi. Osy qashqan betimen seıpildegi hannyń ordasyna kirdi. Arty sozylyp, keıin qalǵany qazaq jaýyngerleriniń qolyna tústi. Qolǵa túsken adam, mal-múlikti ordada qalǵan batyrǵa jetkizip otyrdy.

Tórehannyń jaýyngerleriniń kóbi qashyp ketti, İle boıyndaǵy Qorǵasqa deıin bardy.

Aldy Aınabulaq, arty Altynemel kúnshyǵys jaǵyna deıin, orda baǵýshylary Qalqan degen sozylǵan taýdyń jaǵyna ornalasty. Qalqan degen at sonan qalǵan. «Eki beles — úlken Qalqan, Kishi Qalqan» deıdi aıtýshylar.

Osy jerde qazaqtyń eń kóp jaýyngerleri men batyrlary basyn qosyp, qolǵa túskenderdiń senimdisin ózderimen birge ala júrdi. Birsypyrasyn ortalyq batyrlaryna tapsyrdy. Sol kezde jańbyr aralasa qar jaýyp» birqansha kún qıynshylyq kórdi. Jaýyngerlerge sol ýaqytta bir adam kelip, qazaq jaýyngerlerine qosyldy. Bul adamnyń mingen aty — tulpar, soǵys quraly óte kórnekti adam. Munyń jaǵdaıyn surasa,

— Men Raıymbek batyrdy izdep kelemin. Maǵan Raıymbek batyrdy kórsetińizder, jaǵdaıymdy sonda aıtamyn, — dep ótinish jasady. Batyrlar Raıymbek batyrdyń qasyna alyp bardy. Atyn, qural saımandaryn alyp bólek atqa mingizip, bul jigit Raıymbek batyrǵa ózderinshe bas ıip, taǵzym etip, óz jaǵdaıyn aıta bastady.

— Men — Tórehannyń belgili bir taıpa elin bılegen batyrdyń balasymyn. Biraqta burynǵy ózimniń týǵan ákem qazaq eken, aty — Búıembaı. Ol alty jasynda shabynda qalmaq qolyna túsip ketip, bir ataqty qalmaqqa bala bolyp, on alty jasynda asyrap alǵan. Ákesi tańdap júrip Quralaı atty bir sulý qyzdy alyp beredi, úsh jyl birge turady. Búıembaı ózi óte myqty jigit bolyp ósedi. ónerpaz, aılaker, atqysh, palýan, ótkir jigit bolady. Asyrap alǵan ákesi de óte jaqsy kóredi. Hanǵa da belgili jigit, elge de senimdi bolady. Sóıtip júrgen kezinde sheshem eki qabat bolyp, ýaqytynda meni týady. Men toǵyz aılyq kezim eken, Tórehannyń inisimen oınap júrip qas- qa tisi synady. Sonda bul ashýlanyp, meni: «túbi — qas, qazaq, qastyǵyn istep tisimdi syndyrdy, bul túbi dos bolmaıdy» dep ákemdi darǵa tartýǵa buıyrady. Buǵan halyqtyń barlyǵynyń da jany ashıdy. Muny estip ákem Búıembaı qazaǵyna qashyp ketedi. Ákesiniń qolynan keler nárse joq, qala bergen. Ne istesin? Sheshem baıǵa tımeı úsh jyl tosypty, «bir aılanyp kelip alyp keter» dep. Kelmegen soń sheshem sulý, aqyldy adam, taǵy bir hannyń senimdi adamyna tıedi. Onan eki ul bar. Sonda bir shesheden úsh ul barmyz, az ýaqyt boldy ákemiz óldi osy soǵys aldynda, sheshem Quralaı áli tiri.

Osy jaqynda han jarlyq shyǵaryp, jasynda qazaqtan túsip, qazaq bolǵandardy, qazaqpen tilektes bolyp júrgen qalmaqtardy túgel ustap zyndanǵa salady. Sonda men hannyń qaraýyndaǵy bir bektiń qoıshysy edim, myna habardy estigen soń úıge keldim. Osy sózdi sheshem de, baýyrlarym da esitip, qaıǵyryp otyr eken. Men kelgen soń qatty qýanysyp qaldy, «Seni jambylǵa salyp qoıǵan shyǵar dep edik, endi aman keldiń», — dep, anam aqyl aıtyp, jol kórsetti. «Sen, balam, qazirden bastap atqa min, Raıymbek bastaǵan qazaq jaýyngerlerine jet! Aman jetseń, Raıymbekten basqa adamǵa syr aıtýshy bolma. Ákeń eline tiri barǵan bolsa, bul syr ashylmaı qoımaıdy, ákeń ólgen kúnde de aty joıylmas, eger ólse de, Raıymbek bilmeı qoımaıdy. Eger ákeń tiri bolsa, sol batyrlardyń eń bolmasa atyn baǵýǵa, esigin baǵýǵa jaraısyń», — dedi. Anam menen basqa adamǵa syr shashpaıdy, sizge aıtyp otyrǵanym osy. Óz atym ákem qoıǵan — Qutkeldi, ózimde eki ul, bir qyz bar. Sheshem men baýyrlarym: «tilegim jaı tapsa, munda qaldyrma» dep jylap qaldy, — dep jigit sózin bitirdi.

Raıymbek batyr sol sózdi estip jigitti qurmettep, kilemge salyp jigitter kóterip, qýanyshta boldy. Búıembaı buryn da baıandaǵan, ózi qalmaq qolynan qashyp kelgeni ras, Quralaı degen sulý qatynym qaldy deıtin. Bir ulym qaldy dep aıtar edi. Qurbylary «Quralaı sulýdyń kúıeýi» dep atar edi.

Búıembaıǵa súıinshi surap habarǵa adam bardy. Búıembaı bul adamǵa astyndaǵy atyn berdi. Búıembaı kelip balasyn qushaqtap, óksigin basa almaı jylap turyp: «Quralaı bar ma?» — dep surady. Halyq jigitke úlken toı jasady. Búıembaı balasymen syrlasyp, meıirin qandyrdy.

Tórehan hannyń úsh sıqyrshysy bar dep aıtady. «Biri — kún jaýǵyzady, ekinshisi — kóz baılaýshy, úshinshisi — qustyń tilin biletin», — deıdi. Ony basqaratyn Tórehan hannyń týǵan inisi Kenjequl degen. Osy kúnde bir buryshta, elden aýlaq jerde turady» dedi. Muny estip Raıymbek batyr jıyrma adammen júrmek boldy. İshinde Amanjol, Arystan bar, Búıembaı balasymen jatqan jerin kórsetý úshin, sıqyrshylardy jáne ondaǵy balalaryn alyp qaıtýǵa jiberdi. Aısyz qarańǵy tún, úsh úı ońasha jerde, qaýlap jatqan qansha quraly men kóp jaýyngerler kúzetken elý adamnyń ústinen túsirdi Qutkeldi.

Raıymbek batyr jaýyngerlerin syrtqa qoıyp, Amanjoldy qasyna alyp, úńgirge kelip kirip: «Kóter bastaryńdy, men — Raıymbek!» dep aqyrdy. Eshbiri ún shykpaı qoldaryn kóterdi. Quraldary bólek buryshta edi. Oǵan Amanjol ıe boldy. Qalǵan adamdardy, quraldardy jınap alyp Búıembaıdyń balalaryn qosa jınap alyp, bulardyń kóngenin bos alyp, kónbegenin qol-aıaǵyn baılap alyp, İle jaǵalap, túste aman-saý kóp oljamen jaýyngerlerge kelip qosyldy.

Búıembaı Quralaımen qaıta qosyldy. Balalary qazaq boldy. Qolǵa túskenderdiń kóbi sert berip, qazaq boldy. Tórehan hannyń inisi Kenjequl kónbedi. Sonda da óltirmeı baǵyp tura berdi. Qalǵan úsh sıqyrshy barlyǵy qazaqqa berildi. Bulardy qart batyrlarǵa tapsyrdy. «Eńdi óneriń bolsa, Tórehannyń ordasyna kún jaýǵyz!» — dep buıyrdy Raıymbek batyr. Bul sózdi «qabyl» dep, sheber tasyn jınap alyp, aýzyna kelgen bir nárselerdi aıtyp jatyr. Kún ashylyp jer sergip, el jadyrap qaldy. Bulardy Qapaı batyrdyń qaraýyna berdi. Qapaı batyr qaraýyna alyp, qalaı jumsaý óz bıliginde boldy.

Qazaq jaýyngerleri úsh topqa bólinip Tórehannyń ordasyn buzýlary kerek. Aıtýshylarǵa qaraǵanda, eki esikti, qos darbazaly deıdi.

— Eki bólim eki darbazaǵa ıe bolyp, sony buzýǵa mindetine alsyn, qalǵan bir bólim syrttaǵy Tórehannyń jaýyngerlerimen aınalyssyn. Sony alýǵa mindetine alsyn! Buǵan kesh bata kirisý kerek. Bir darbazaǵa Raıymbek bastaǵan batyrlarymen kóp jaýyngerler barsyn. Ekinshi darbazaǵa — Baqaı batyr men Tileýke batyr bastaǵan batyrlar kóp jaýyngerimen barsyn.

Qorǵan syrtyndaǵylarmen Berdiqoja bastaǵan kóp batyrlar men kóp jaýyngerler soǵys júrgizsin, lajy bolsa, ordasyn buzbaı qolǵa túsirýge. Bizdiń aqyrǵy soǵysymyz — bul. Qorǵandy buzyp turyp, handy ala almasaq, bizdiń utylǵanymyz, ótken  soǵystarda berik qamal  qurǵan joq edi. Mynaý óte berik, sondyqtan jan aıamaýǵa kerek. ólsek, sheıitbiz, atamekenimizdi keıingi urpaqtarǵa ıelendirip ketsek, umytylmaıtyn bolady. Esik ashyla qorǵanǵa kernep kirmeı, jaýdy ala almaımyz, jaý da seskenbeıdi jáne de qashpaıdy, — dep Raıymbek batyr sózin uqtyrdy kópke.

Raıymbek batyrdyń aıtqanyn kóp batyr, kóp jaýyngerler bir aýyzdan qabyldap, ár batyr óz tobymen ózderiniń mindetine alǵan jolyna tústi. Birine-biri qaırat aıtyp: «búgin túnimen qorǵannyń ishi-tysyn tazalap, erteńgi kún bas qosyp jaýdy jeńip, toılaýǵa» dep bir-birine jaýap berip attanysty.

Raıymbek batyr men Baǵaı batyr jaýyngerlerin atqa qoıyp, darbazaǵa jaqyn keldi. Jandarynda úshten ǵana adamdar bar. Raıymbek batyr darbazanyń esigine jetip kelip edi, bilekteı qara qulpy eki jerden salǵan, aldynda tórt adam saımanymen, «Sizder kim bolasyzdar?» — deıdi.

— Hanǵa barý joly qaıda? óte tyǵyz jumysymyz bar, — dedi Amanjol.

— Bizde kilti bolmaıdy, biz sonda habarlaýshy kúzetshimiz, — dedi.

— Kilti kimde bolady sony aıtyńyz? — dedi Amanjol. Bul týrasyn aıtpady. Amanjol onyń basyn aq almas qylyshpen qaǵyp tastady. Qalǵany: «Taqsyr, sizder Raıymbeksizder me?» — dedi. Amanjol:

— Mine, Raıymbek, — dedi.

— Endi biz hanǵa sizder keldi dep habarlamaly, quraldaryń bolsa, ashyp kirińizder, hannyń qorǵan jaıyn kórsetip beremiz, qural qoıǵan oryndaryn, — dedi. Ol adamdardy ózi turǵan kishkene úıine kirgizip aýzyna qulyp salyp, ózderi qulpyn qarap tappaı qoıdy. Raıymbek batyr almas qylyshpen shaýyp, qulpyn laqtyrdy. Eki qulpyn qıratyp, artqy jaýyngerlerge habarlap, qorǵannyń ishine kirdi. Bulardy Tórehan, hannyń jaýyngeriniń bastyǵy bilip qoıyp, darbazaǵa kernep kelip, qazaq jaýyngerlerin kirgizbeýdi oılap, kúsh shyǵardy. Raıymbek batyr darbaza qasynda, Amanjol bar, birqansha batyrlar men jaýyngerleri bar qorǵannyń ishine kirip ketken. Raıymbek batyr darbaza baqqan kúzetshini alyp, hannyń ordasyna tartqan. Bular hannyń ordasyna jetkenshe, darbaza jaqtan qalmaqsha shý shyqty. Qazaqsha «Raıymbek» degen aıqaı, uran shyqty. Hannyń ordasyn baqqan jaýyngerlerdiń kópshiligi, o sheti men bu shetine aıqaı jetpeıdi. Arasynan adam túgil, oq ótpeıdi.

Raıymbek batyr Amanjolǵa aıtty:

— Endi qarap turý bolmaıdy. Biz de urandap jalań qylyshpen kiriselik, — dedi de, óz atyn ózi urandap syǵysqan qalyń jaýyngerdiń ortasyna kirdi. «Raıymbek!» degen uran kóbeıdi. Kimmen kimniń soǵysyp júrgeni belgisiz. Jylap jatqan, ulyp jatqan adam kóp. Syrttaǵy Berdiqoja batyrlar ne boldy, Baqaı batyrlar qorǵanǵa kirdi me, bul qalaı? Ózimmen birge batyrlar, jaýyngerler túgel qorǵanǵa kirdi me, bul da belgisiz. Munsha ólip jatqan adamdar qazaq pa, qalmaq pa? Raıymbek batyr ár oıǵa ketip, qaırattanyp, aqyryp, bir syǵysqan qalyń adamnyń ortasyna kirdi. Bul adamdar handy qorǵap, Tórehan qashýǵa daıarlanyp turǵan beti eken. Bul jaýyngerler: «Mynaý Raıymbektiń ózi sizdiń munda turǵanyńyzdy bilip keldi», — dedi. Tórehan aldy-artyna qaramaı qasha berdi birqansha batyrlary men jaýyngerlerin alyp.

— Endi qyrylmaı, jan saýǵalańdar, qazaq qolyna túsip ketpesin ordaǵa, órt qoıyńdar! — dep jarlyq berdi Tórehan.

Bul jaýyngerler basyn qaıda qoıaryn bilmeı turǵańda, estigen zaman, ordaǵa órt qoıyp jiberdi deıdi. Atylyp, tarsyldap, bútkil qalanyń ishi tútin-tuman bolyp birdi-bireý bilmeıdi. Qalmaqtyń kóp jaýyngerleri Tórehannyń óli-tirisin de bilmeıdi, qashqanyn da bilmeıdi, sonymen tań atyp, kún shyqty, qalmaqtyń kóp jaýyngerleri men batyrlary qolǵa tústi.

Baǵaı batyr da ekinshi darbazany buzyp, qorǵan ishine kirip alyp oıran salǵan, syrttaǵy Berdiqoja batyr da qosylǵan. Baǵaı batyr, Raıymbek batyr qorǵan ishine kirip, urandap júrgenin estip qora qulpysyn buzyp, qaraýylyn óltirip, qorǵanǵa kirgen birnesheýin urandap jalań qylyshpen kirisken, bular tań atyp, kún shyqqanda tabysyp, qalmaqtan kóp jaýynger qolǵa tústi. Quraldary men Tórehandy ózi shyǵarysyp salǵan qalmaqtyń bir jaýyngeri anyǵyn aıtty.

— Orda men qoımaǵa órt qoıǵyzǵan, jarlyq bergen Tórehan hannyń ózi, qazaqtyń paıdasyna qalmasyn, — dep.

Tórehannyń qashqanyn qalmaq jaýyngerleri men qazaq jaýyngerleri sonda ǵana bildi. Munyń anyǵyn estip, qazaqtyń qolbasshy batyrlary men kóp jaýyngerleri qolǵa túsken adam men mal-múlikterdi qalǵan batyrlarǵa jiberip berdi. Munda ózderi, ár batyr óz jaýyngerleriniń óli-tirisiniń, jaralylarynyń esebin alyp, tez arada Tórehannyń ózine qosýdy maquldap jumysqa kiristi. Qolǵa túsken adam men mal-múliktiń esebin alýdy árbir batyrlardyń ózine tapsyrdy.

Bul qorǵandy alýda qazaq jaýyngerlerinen de kóp adam shyǵyn bolǵan. Ataqty batyrlardan qaza tapqandary bolǵan. Batyrlardan kóp batyr jaraly bolǵan. Raıymbek batyr, Baqaı batyr, Erdes batyr, Tileýke batyr, sol sıaqty batyrlar jaraly bolǵan. Bıeke batyr, Berdiqoja batyr sıaqty batyrlar qaza tapqan. Amanjol batyr aýyr jaraly bolǵan. Bul shyǵyn, jaralylar óte kóp boldy. Tar qorǵan, uzyn túnde kimdi kim óltirdi soǵyp, qylysh pen naıza saldy.

Raıymbek batyr myna qaza tapqan joldas batyrlaryn jáne qaza tapqan kóp-kóp jaýyngerlerdi estip jáne jaraly bolǵan batyrlar men jaýyngerlerdiń sanyn kórip Tórehannyń tiri qashyp qutylǵanyna yza bolyp, kóp batyrlarǵa:

— Bul soǵysty tezdetip júrgizip, qalaı da bolmasyn Tórehannyń basyn almaı bul soǵysty toqtatýǵa bolmaıdy, myna qaza tapqan batyrlardyń qanyn sonymen qaıtarmaı júrek ornynda bolmaıdy, — dedi.

Tórehan Qorǵasqa jetip, eliniń sol mańǵa jetkenin jınap alyp, el basqarǵan qalǵan adamyn shaqyryp:

— Myna Raıymbek bastaǵan qazaq jaýyngerleri bizdiń túbimizge jetpeı, toqtamaıdy. Óıtkeni bizde aılaker, sıqyrshy kóp, adam jeńbes batyr kóp dep maqtanar edik. Aılaker, sıqyrshymyzdy qansha jaýyngerlerimen, qural-saımandarymen únsiz, tilsiz baılap alyp ketti. Kúshi de, aılasy da myqty dep júrgen jaýynger bastyǵy qansha batyrmen ózi de ósekte baılaýǵa qolǵa túsip, qansha jaýynger qyryldy. Mine, adam balasy buzbaq túgil, shenine kele almaıtyn qamaldy buzyp, ózine qarsy shyǵatyn adamyn qyrdy. Endi az bolmasa, meniń basymdy almaq edi. Aty atty adamdardyń ústinen qarǵyp, meniń basymdy alýǵa kelgende, jaýyngerlerdiń arasymen qashyp qutyldym. Qazaq ne aıtsa da qalǵan jannyń tileýin tilep, sonyń úshin qazaqqa elshi jibereli. Buǵan kim barsyn, — dedi qalmaq basshylarymen keńesip. «Móńke sheshen barsyn» dep uıǵardy Tórehan. Hannyń ataqty aqyny, shesheni edi Móńke. Munyń qasyna úsh adam qosyp, «Han josyn» tartýymen júrgizdi. Móńke joldastarymen qazaq batyrlarynyń aldyna kelip ózderinshe bas ıip, sálemdedi.

— Uly júzdiń qolbasshy batyrlary men kóp jaýyngerleri sizderdiń aldyńyzǵa kópshilik Torǵaýyt qalmaqtyń atynan jáne hanymyz Tórehannyń atynan bas ıip, quldyq aıtyp, aldyńyzǵa keldik. Ataqty batyrlarymyzdyń bes sulý qyzyn alyp, toǵyz tulpar — qandy atymyz er-toqymymen, toǵyz atan túıe, qara kilem jiberdi. Kesseń, basymyz daıyn, quldansań, elimiz daıyn, atalarymyzdan qalǵan sóz ras eken: «Kúndestiń kúli de kúndes» degen. Qazaq, qalmaq bir kisiden aıyrmasy — shesheniń bólektigi ǵoı. Endeshe bizge jer jetpeı me, mal jetpeı me? Munda eldi qyryp ábigerge salǵan ońdy turmys emes, tynysh jatqan eldi soǵysyp azaptaǵanyna sebepker bolǵanyn moınyna alyp, Tórehan aıtty: «Sondyqtan atamyzdyń aıtqany bar: «Sýdyń kemerin shym bekitedi, daýdyń túbin qyz bekitedi» degen. Ataýly jerdiń adamdary bes sulý qyz jiberdim, qorshalasyp quda bolyp, qushaqtasyp dos bolaly», — dep Móńke sheshen sózin bitirdi.

Raıymbek batyr bitimdi qalamaı aıtqany:

— Qaza tapqan batyrlardyń qanyn qaıtarý kerek, sonda ǵana kek bitedi Tórehannyń basyn alsaq, — dep edi, Uly júzdiń batyrlarynyń Raıymbek batyrǵa ótinish jasap aıtqany: «Ajaldy adam úıde otyrsa da, óledi, halqy úshin eńbek istep, soǵysta sheıit boldy. Aqyrǵy kúshti bizge, dushpandy jeńýge jumsady. Armany joq, keleshek urpaqtarǵa umytylmaıtyn ata qonysyna ıe bolatyn boldy. Myna soǵysý joly jıyrma bes jyldaı boldy. Halyq ta qajydy. Aqyrǵy bitim osy bolar. Atań Hangeldi batyrdan bastap kóp batyrlar qaza tapty. Bizdiń eldiń jeńýine kózi jetip ketti. Endi qalǵan uly júzdi ózderiniń qalaǵan jerlerine qonystandyrý bolsyn. Mine, Tórehanmen bitim jasasý», — dedi batyrlar. Bul sózdi Raıymbek batyr da maquldap, elshige jaýap berýge batyrlar keńesip, elshini ortaǵa shaqyrdy.

«Bas qosý oryndy. Móńke sheshen, sizdiń qalaǵan jerlerińiz bolsyn!» — dedi.

Uly júzdiń batyrlary Jarkenttiń kúnshyǵys jaǵy dep aıtty. Móńke jıyrma kún ýaqyt surady. Úı tigip, soıys daıyndaý, kútýshilermen qamtamasyz etýge dep tiledi.

Uly júzdiń batyrlary bas qosar jerine de, suraǵan ýaqytty, kúnine de maquldasty.

Móńke sheshen qosh aıtyp, qaıtty. Móńke sheshen:

— Bas qosý, qonaqqa myń adam da az, kóp kelseńizder, kópsinbeımiz, júz adam kelseńizder, azsynbaımyz, — dedi.

Uly júzdiń batyrlary keńesip úsh júz adam barýdy maquldasty. Qolbasshy batyrlar onda barǵanda kelisim bitimdi kópke sozbaı, tez bitirý jaıyn oılastyrýdy maquldasty. Sebebi aýyr jaralylar kóp, elge qaıtarý jaǵy da tezirek bolýyn oılady. Qolǵa túsken adam, mal-múlikterdi bólý, bitim artynan bolsyn dep qabyldady. Raıymbek batyrdyń jaraqaty aıyqpaı, kópke sozyldy. Sebebi oǵyn soryp alyp tastaıtyn Amanjoldyń ózi jaraly bolyp jatyr. osy halde bolǵan sebepti Raıymbek batyr bitimge barýǵa laıyǵy kelmedi. «Kópshilikke óte qajet bolsa, kórermiz», — dedi. Al Raıymbek batyr bul jaraqatty aýyrlap otyrǵan joq, soǵys dese, áli de aldymen júrgisi bar. Basqa kóp batyrlar Raıymbek batyrǵa: «Siz dem alyńyz, óte kerek bolǵan kúnde ózimizden batyrlar kelip, kóp batyr, jaýyngerlerińizben birge barasyz», — dep maquldasty. ýádeli kúnde uly júzdiń batyrlary úsh júz adammen júrip tikken úılerine jaqyndaǵan kezinde, Tórehan kóp batyrlarymen aldynan shyǵyp qarsy keldi. Tórehan:

— Túbimiz dostyqpen ótsin. Dostyq keıingi urpaqqa qalsyn! — dep Uly júzdiń batyrlarymen kezek-kezek qushaqtasyp kóristi. Tórehan kórisip bolyp, jan-jaǵyna qarap:

— Qolbasshy Raıymbek batyr qaıda, bizdiń bitimdi qalamaı ma, eldiń dostyǵy máńgilik jaqsylyq bitimine nege kelmeıdi? Bizdiń tilegimiz — Raıymbek batyr qatynasqany durys, — dep Tórehan tilegin bildirdi.

Uly júzdiń batyrlary bul tilegin durys kórdi. Kóbi aqyldasyp: «Raıymbek batyrdyń hali qalaı eken, birqansha batyrlarymen Berdiqoja batyr baryp qaıtsyn», — dep uıǵardy da, Berdiqoja júrip ketti. Berdiqoja batyr kelse, Amanjol oǵyn sýyryp alyp, irińdi tartyp jatyr eken. Batyr saý adamdaı bolyp, qarǵyp turyp Berdiqojaǵa sálem berip, qolyn aldy. Berdiqoja qýanǵanynan kózinen jasy aǵyp:

— Qolbasshy jas baýyrym, aıyqtyń ba? — dedi. Raıymbek batyr:

— Batyr aǵa Berdiqoja, jas baýyrym Amanjol batyp turǵan tikendi alyp tastady, — dep qýanyshyn bildirdi.

Berdiqoja batyr:

— Sizdi Tórehan ózi, bútkil halqy suraıdy, barýdy qalaı keresiz?

Raıymbek batyr:

— Men daıyn, — dep jaýap berdi.

Sol zaman Berdiqoja saýyt-saımanyn daıarlap, atyn jabytyp, birqansha jaýyngerler ortasyna alyp, júrip berdi. Kókoınaq segiz jasar kúıine keldi. Raıymbek batyr soǵysta jaraqat bolmaǵandaı túrlendi. Tórehanǵa «Raıymbek batyr keledi» dep habar jetti. Qansha batyrymen aldynan shyǵyp, izet jasap, qushaǵyn jazyp kóristi. Qaıtadan uly júzdiń batyrlary ekeýine de qurmet etip, attaryna kóterip mingizdi. Bul sebebi — Raıymbek batyrdyń oq jambasynan tıgen, sony aýyrlamasyn jáne qalmaqtar jaraly ekenin bilmesin dep, Tórehanǵa qosa qorǵan jasap júrgen edi. Túsirgende de qurmettep, attan kóterip alyp túsirdi. «Raıymbek batyrdy kóremiz» dep torǵaýyt qalmaǵy, kópshilik tilek etti. Bularǵa Berdiqoja batyr turyp jaýap berdi.

— Raıymbek batyr osynda bolady. Toıdyń artynan óz ishterińe barady, sonda kóresiz, sóılesesizder , — dep jaýap qaıyrdy. Dúnıege qyzyqpaıtyn kishipeıildiligi, jan adamǵa týra kelmes jáne joldas saqtaýdy alǵashta oılaǵan Raıymbek: «keıbireýdi qorqytyp alǵan shyǵarmyn» dep, «Adamǵa baq qonsa da, kishipeıil minez-qulqy serik» degen sóz ras eken dep baǵalaıtyn boldy. óz pikiri — Raıymbektiń aldyna soǵysta ózi ólýine razy bolatyn boldy. Soǵysta da birneshe qatarly jerden alyp qalyp ózi ketip, ózi oırandap keldi. Osy tabysty, Uly júzge osy baqytty Raıymbek batyr alyp berdi dep esepter edi. Osy soǵysta aýyr jaraly bolǵanda qatty qaıǵyrdy. Jambasynan tıgen oq shyqpaı, ony alatyn Amanjol ózi aýyr jaraly edi. Tórehannyń bitimine bara almaýy sol edi. Tórehannyń suraýy boıynsha Raıymbek batyrdyń bitimge qatynasýǵa shaqyryp Berdiqoja batyrdyń ózi barýy — Raıymbek batyrdyń óz kózimen halin bilý edi. Oǵyn «Amanjol alyp, sekirip turdy» degende qýanyp qaldy. Raıymbek batyr turyp kelip qol bergende, qýanǵanynan kózinen jasy toqtamaı aqqany osy edi.

Eki eldiń basshylary meıirlesip, keńesip myna tómendegi bitimge keldi.

Qazaq qolyna túsken mal-múlik qaıtpasyn. Eki eldiń qolǵa túskenderi eline qaıtýǵa ruqsat. Qaıtpaı qalamyn deýshilerdi zorlamaý, qala bersin. Munyń syrtynda qazaqqa alty batyrdyń qunyn tóleýge tórt júz jylqy esebimen dep te kelisti.

Uly júz batyrlary: «Atamekenimiz Quljaǵa deıin bolsyn», — dedi. Buǵan Tórehan ózi bastap, kóp batyrlary halqymen shýlap bas qosyp, tilek qylyp jatyp aldy. Uly júzdiń batyrlary men jaýyngerleri keńesip: «Jer shebi — taý jaǵy Talkyǵa aıqasatyn taýdan Almaly sýy, Qorǵasqa túsip, týra ótip, elden Qarakemer, Qaramolaǵa qosylsyn. Munyń kúnshyǵys jaǵy jońǵar halqyna tısin. Kúnbatys jaǵy qazaqqa tısin», — dep eki jaǵy razylasyp, bitimge batyrlar, handar qoldaryn qoıdy.

«Alys-beris bir aıdyń ishinde bitsin!» — dedi. Tórehan halqymen tilek etti: «Qashpaı, qýmaı bir jyl merzim ishinde belgilegen shepten óz erkimizben ótip bolamyz», — dep tilek etti. Bul tilegi de berildi. «Endi munan bylaı el shaýyp, mal urlaýshylar bolsa, ólim jazasyna tapsyrylsyn!» — dep eki jaq qoldaryn qoıdy.

Adamdy ótkizý, alys-beris eki aıdyń júzi bir jarym aıǵa sozyldy. Buryn balaly bolyp qalǵan qazaq áıelderinen de qalmaqta qaldy.

Biren-saran erkekten de qaldy. Qazaqta kóp qalmaqtyń áıel, erkegi qaldy. Ataqty Tórehannyń kishisi Kenjeǵul eline tiri qaıtty. Ataqty úsh sıqyrshy Qapaı batyrdyń baýyry bolyp, jalaıyrda qaldy. Sol sıaqty kóp adam qaldy qazaqta, bitim osymen aıaqtady. El aralasyp, alys-beris jasap, tamyr, dos bolyp, tatýlyqqa kóshti. Sol kezde Orta júzde Qabanbaı batyrdyń eli óz tusyndaǵy qalmaqpen jaýlasyp, jer shebin belgilep aldy. Qarakereı, sarykereı degen Orta júzden el keri baryp jer alyp, sonda qaldy deıdi aıtýshylar, sol ketkennen sol jaqta deıdi.

Oljaǵa túsken mal-múlikti eseptep, ólgenniń qunyn shyǵarǵanda, jaýyngerler esebine alpys jylqydan tıdi deıdi. Oljaǵa túsken jastardy basshy batyrlardyń jelkesine berildi. Qolbasshy jelkesin qos basyna bir jylqydan jınaǵanda, tórt júz jylqydan asty. Muny Raıymbek batyrdyń qosyna aıdap kelip edi, Raıymbek batyr burynǵy bólis boıynsha kóp batyrlarǵa berdi. Bular úshke bólip taratty. Aýyldaǵy múgedek kempir, shal, jetim bala, jesir áıelder, soǵysta ólgenderdiń bala-shaǵasyna, burynǵy jelke alyp kele jatqan batyrlarǵa bóldi.

Uly júz jerge ornalasýdy burynǵy ózderiniń bólisi boıynsha ornalasty. Sonymen árbir batyrlar óz jerine qaıtty. Qorǵasqa jaqyn Sataı batyrdyń bastaýymen óris aldy. Osymenen uly júz keń baıtaq jerge ıe bolyp, óristep kóship, mal baǵý ádetimen kóship-qonyp júre berdi.

Raıymbek batyr Temirlik, Kegennen kelip óris aldy. Jaraqaty jaqsy ońaldy. Amanjol tolyq aıyqty, osymen birtalaı ýaqyt ótti.

Patshadan birlep ýákilder de kele bastady. Ol patshadan kelgen ýákilder basshy batyrlarmen keńesip qana ketti. Olardyń bergen jaýaby: «Sizderdiń jer shepteriń belgilengen, endi eshkim ala almaıdy, menen de úlken ulyqtar kelip sultan, bı saılaıdy», — dep aıtyp ketti.

Uly júz tolyq jerge ornalasyp boldy. Aldy Syrǵa deıin, myna jaǵy Qaratal, Kúnshyǵys jaǵy Almaly qyrqasy, Qaljat, Súmbe, Kóksý taýǵa deıin. Bul jaqta qalmaq, qazaq aralas otyrdy. Myna Qordaı kóldiń kúngeı jaǵy Qyrǵyz Alataýynyń osy kúndegi Qyzylqıa jer shegi, biraq qonys aralas boldy. Ózbek jaǵyn Hıýanyń hanyna shektes Shanyshqyly Berdiqoja batyr aldy. Biraq uly júz bolyp Jetisýǵa ornalasqanmen, ár rýǵa jerdiń shegin belgilegenmen, rýlaryna qosylmaı, aralasyp otyrǵandary boldy. Biraq órisi erkin, molaıdy. Eldiń ádeti tam salyp bir jerge qonystanbaǵan. Jazy-qysy kóp mal baǵýmen kún kórgen el edi. Osy ýaqytqa deıin myna shekarada qazaq, qalmaq aralasyp otyrar edi. Mysaly, Narynqol, Shálkóde, Qaljat, Qorǵastyń kúnbatys jaǵynda qalmaqtar boldy.

Qazaqtar aldy Juldyzǵa, Quljanyń basy taýǵa shyǵyp, teriskeı jaǵy Almaly, Sýasýǵa deıin óristep mal baǵyp qaıtar edi. Sol óristep mal baǵýmen myna qyzaı degen el sonda qalyp qoıdy deıdi aıtýshylar. orta júzden myna rýlar: qarakereı, sarykereı degen rýlar qaldy deıdi. Keıin patshanyń ekili kelip jer shebin belgilegende, mekendegen órisinen qaıtpady. Olardy «kósh!» dep jońǵarlar qoımady.

Qly júzde bul kezde qart batyrlardyń kópshiligi qaza bolyp, jas batyrlar óse bastaǵan kezi edi. Osy ýaqyt Raıymbek batyrdyń jaraqaty ońalmaýy saldarynan aýyrlaı bastady. Sonda Raıymbek batyr jaqyndaǵy aǵaıyn, joldastaryn shaqyrtyp alyp:

— Men kóp uzamaı dúnıeden qaıtýym týra bolǵaly tur. Múmkin bolsa, Uly júzdiń batyrlaryna habarlasańyzdar, qosh aıtqanym durys shyǵar. Qansha joly qaterli qan maıdannan aman shyqtym. Sol qıan-keski soǵysta atalarym da, qansha baýyrlarym da qaza tapty. Búginde solardy da, Uly júzdiń batyrlarynyń bastaryn qospaı, jaıbaraqat tynyshtyq, habarsyz ketkenim durys bolmas, qozy aıaqtana osynda bastaryn qospaqpyn, osylaı habar jetkizseńizder, — dep Raıymbek batyr halqyna aıtty.

Jınalǵan halyq aqyldasyp, batyrdyń myna sózin estip, «ortamyzdan batyrdyń ketýge ýaqyty jaqyn bolypty. Bul aıtqanyn oryndalyq, Uly júzge túgel habarlalyq, qazir aıtýyna qaraǵanda, ýaqyt jetedi. Áli tolyq úsh aı bar», — dep jaramdy jigitterdi saılap, qoldaryna hat jazyp, uly júzdiń rý bastyǵy batyrlarǵa júrgizdi. Qastaryna joldas qosyp, jaramdy at mingizip, kóp adamdar jiberdi. Bularǵa tapsyrdy tez jetip, habarlaýdy. Kóp adam Uly júzdiń alys jerdegisine buryn jetýdi qam etti. Bular tolyq bir aıda uly júzdiń shetine shyqty, Uly júzdiń kóp halqy, batyrlary bir-birine habarlaıdy dep, qoı kozdap aıaqtalmaı jınalyp boldy. Kelgender batyrmen qoshtasyp, amandasyp jatyr. Halyq kernep, kóp jınaldy. Kelgeni shetinen amandasyp jatyr, kóp úı tigip, kádimgi soqta qosymen júrgendeı tamaqtanyp jatyr.

Raıymbek batyr Baqaı batyrdy shaqyryp alyp:

— Kóńildegi eliń, azamattaryń kelip boldy ma? — dep surady. Baqaı batyr:

— Kópshiligi keldi, — dedi.

— Olaı bolsa, batyr, meni dalaǵa shyǵar, bıik jerge otyryp halyqpen qoshtasaıyn, — dep aıtty. Halyqtyń ortasyna sóre jasap otyrǵyzdy. Batyrdy kórgender keıbiri: «Osymen batyrdan ajyraımyz ba?!» — dep kózderinen jasy parlap tur, halyqta qaıǵyrýshylar kóp boldy.

— Uly júzdiń kóp batyrlary men halyqtary, meniń sizderge aqyrǵy jolyǵýym bolý kerek. Sizderge aıtarym — men dúnıeden sapar shegemin pánı dúnıeden baqı jaıǵa, aıtarym, mende arman joq, jaýyn jeńip Jetisýǵa ornalasyp, óris alǵanyn kózim kórdi. Bul dáýirdi kórmeı ketken batyrlar kóp, endi qarttar ketip, jastar ósip, eline ıe bolý — burynnan-aq Qudaıdyń jazýy solaı, barlyǵyńa jekelep qoshtasýǵa ýaqyt az, atalaryń Uly júz úshin týyp, ómirin osy uly júzdi atamekeni Jetisýǵa ornalasýǵa, sonyń jolynda soǵyspen, dushpandarmen qarsylasyp soǵysýmen ómirin bitirdi. Kóbi soǵysta qaza tapty, mine, meni óz qoldaryńyzben jóneltkeli otyrsyzdar. Al maǵan ruqsat etińizder, aýylda qalǵandarǵa da menen qoshtasý sálem, — dep úıge kirýdi surady. Baqaı batyr, Berdiqoja batyrlar kóterip úıge alyp kirdi. Az dem alýdy surady. Sol mezgilde Uly júzdiń batyrlary, kelgen halyq bolyp keńeske kiristi.

Uly júzdiń batyrlary jınalǵan halyqtar keńesip, batyrdy jerleý, qoıý ornyn belgileýde Uly júz úshke bólindi. Birinshi, Alban batyrlary men halqy:«osy qaıtys bolǵan jerine qoıamyz» deıdi. «Kóp batyrlar qaza bolǵan jerine qoıyldy. Sondyqtan Raıymbek batyrdy da osy qaıtys bolǵan jerine qoıamyz», — dedi. Jalaıyrdyń batyrlary, kelgen adamdary: «Joq, olaı bolmaıdy, sebebi burynǵy batyrlar kóbi soǵysta qaza tapty. Qystalań ýaqytta alysqa aparýǵa múmkindik joq ýaqyt edi. Bul kúnde olaı emes, halyq keń, beıqut ýaqytta jaýdan qutylyp, el jaıbaraqattyqqa kelip turǵan kezi. «Batyr dúnıeden qaıtsa, qaıta aılanyp kelmeıdi. Jaýlasqan el qaıta bas kótermeıdi deýge bolmaıdy. Sol sebepti jaýlasqan eldiń jer shebine — súıegin qoıǵyzýǵa, Qaratalǵa qoıýǵa ruqsat etińizder», — dep basqa Uly júzden tilek etti.

Dýlat, shapyrashty, saryúısin, shanyshqyly, ysty, oshaqtylar batyrdyń kóp eńbegi sińgen alǵashqy jas kezindegi bosatqan jeri edi. Qastekke qoıýǵa uly júz batyrlarynan surady.

Biri-birine kelispeı otyryp edi, Baqaı batyr uly júzdiń batyrlaryna, jınalǵan halyqtaryna usynys jasady.

— Sizderge laıyq kelse, Raıymbek batyrdyń ózine keńesimizdi aıtsaq qaıtedi, — dedi. Sonda keı adamdar aıtty: «Ózi qoshtasyp jatqanda, qalaı aıtýǵa bolady?» — dedi. Kóp batyrlar ózimenen aqyldasýdy maqul kórdi. Osy sózdi maquldap, kelisý sózin estip shyǵýǵa úsh jaǵynan úshten toǵyz adam batyrdyń ústine kirdi. Bular kelisip Raıymbek batyrǵa aıtýǵa Baqaı batyrǵa sóz berdi. Baqaı batyr uly júzdiń pikirlerin tolyq túsindirdi úsh jerdi kórsetip otyrǵandaryn.

— Jan serigim Uly júzdiń batyrlary, sizderge aıtarym, arǵy atam Syrymbet batyr, bergi atam Hangeldi batyr dúnıege kelgennen Uly júz úshin týyp, Uly júz úshin eńbek istep, ómirin ótkizdi. Solardyń jolymen men de týdym. Uly júz úshin eńbek ettim. Burynǵydaı soǵys ýaqyty emes, halyq jaıbaraqat. Sonyń úshin meniń súıegimdi qaıda qoıýyn Uly júz bilsin. Jantalaspańyzdar, biraq mynany eskerińizder: Almaty — Uly júzdiń ortasy, Keń jaılaýyń — Qarqarasy. Umytylmaıtyn Almaty — sýdyń basy, aqyldylar, aıtarym osy, — dedi Raıymbek batyr. Raıymbek batyrmen halyq qoshtasyp boldy, sonda Raıymbek batyrdyń toǵyz uly bar eken. Aldy erjetken, arty jasy kishi áıelinde, basynda úı de, jeti asqan qazan-oshaǵy da joq eken. Bar maly bir at, bir atan túıe, bir saýýly ingen túıesi bar eken. Jaýǵa asynar qural, saımany túgel eken. Sonda myna áıeli Raıymbek batyrmen qoshtasyp otyryp aıtqany:

— Batyr, mende bir arman bar, — deıdi. — Armanym, sizden shańyraǵy bar úı de qalmaı barady jáne sizden qaldy dep ustaıtyn qazan, oshaq joq, — dep armanyn aıtty.

Raıymbek batyr sonda uly júzdiń batyrlarynan surady:

— Meniń jaıym qaı jer boldy? — dedi.

Baqaı batyr:

— Kelistik, Almaty sýynyń kún batysy bolady, — dedi. Osy batyrlardy, aldyna báıbishesin qosyp, toǵyz ulyn shaqyrtyp aldy. Sonda myna balalaryna:

— Meniń jolymdy ustap, Uly júzge qyzmet eteriń bar ma? — dep surady. Qojaǵul sonda toǵyz jastaǵy kezi eken, ushyp turyp:

— Men sizdiń jolyńyzdy ustap, Uly júzge qyzmet isteımin, — dep qolyn qýsyrdy. Sonda Raıymbek batyr báıbishesine aıtty:

— Menen qalǵan mura mynaý emes pe, siz, báıbishe, menimen birge jaýǵa bardyń, dushpandy jeńgeńde birge boldyń, arman eter jerińiz joq, — dedi.

Uly júzdiń batyrlaryna aıtty:

— Meni qoıǵanda, jerdi tereń qazsańyzdar durys bolar. Sebebi túrli zattar shyǵýy múmkin, báıbishege bir belgisin alyp kelip berersizder.
«Meniń súıegimdi kók shópke orap, qapqa orap tigip, aq atanyma artyp alyp barǵaısyzdar. Qynjyla qoımasyn halyq. Aq atanymdy soıyp jeńder, basyn qoıyp ketersizder, — dep Raıymbek batyr qosh aıtyp, júzin sıpap, qaza boldy.

Oqýǵa keńes beremiz:

Jıdebaı batyr (İ nusqa)

Jıdebaı batyr (İİ nusqa)

Jánibek batyrdyń Abylaıdyń oń tizesinen oryn alýy

---