HH ǵasyrdaǵy qazaq ádebıeti
Qazaq ádebıeti 9 synyp
Sabaqtyń taqyryby: HH ǵasyrdaǵy qazaq ádebıeti
Sabaqtyń maqsaty:
1. Bilimdilik: oqýshylardy HH ǵasyrdaǵy qazaq ádebıetiniń damý arnalarymen tanystyrý, jańa málimetter bere otyryp, bilimderin keńeıtý.
2. Damytýshylyq: tanymdyq belsendiligin arttyrý, ǵylymı eńbekter men derek kózderin salystyra otyryp óz pikirlerin ortaǵa salýǵa daǵdylandyrý este saqtaý qabiletin damytý
3. Tárbıelik: óz oıyn ashyq aıta bilýge úıretý, meıirimdilik, adamgershilik, eńbek tárbıesi jaıly uǵymdaryn tereńdetý
Sabaqtyń túri: jańa sabaq
Pán aralyq baılanys: tarıh
Kórnekilikter: plakat, sýretter, syzba - kesteler, slaıd
Qoldanatyn ádis - tásilder: túsindirý, suraq - jaýap
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrýshylyq kezeń. (3 mın)
1. Oqýshylardy túgendeý
2. Úı tapsyrmasyn suraý.
3. Psıhologıalyq trenıń. «Eki ótirik, bir shyndyq». Oqýshylar ózderi jaıly eki ótirik, bir shyn málimet aıtady. Mysaly, meniń atym Aıaýlym. Men 9 - synyp oqımyn. Men senderdiń synyptaryńa jańadan kelgen qyzbyn.
Úıge berilgen tapsyrma: Abaı Qunanbaev ómiri men shyǵarmashylyǵyn qorytyndylaý
Úı tapsyrmasy ınteraktıvti taqtadaǵy uıashyqtarmen berilgen suraqtar túrinde suralady. (10 mın)
İİ. Jańa sabaq. HH ǵasyrdaǵy qazaq ádebıeti. (20 mın)
Búgingi jańa sabaǵymyzdy konferensıa túrinde ótkizbekpiz. Jańa sabaq bastaǵaly otyrǵandyqtan dóńgelek ústelimizge qonaq retinde tarıhshylar men jýrnalıserdi, ǵalymdar men ádebıetshilerdi shaqyryp otyrmyz. Sizder dóńgelek ústelge qatysýshy retinde suraqtaryńyzdy qoıyp otyryńyzdar.
Kez - kelgen ulttyń ádebıeti tarıh sahnasynda qandaı oqıǵalar oryn alýda, sol oqıǵalardy kórkem tilmen jetkizip berip otyrady. Tarıh páninen ótken oqıǵalardy eske túsireıik. HH ǵasyr basynda qandaı tarıhı oqıǵalar oryn alyp edi? Tarıhshylarǵa sóz beremiz.
HH ǵasyr Reseı otary bolǵan ult aımaqtarynda, onyń ishinde Qazaqstanda kertartpa saıasat óristegen, áleýmettik jáne ulttyq ezginiń kúsheıýimen bastaldy. Patsha úkimeti Qazaqstannyń baılyǵyn talan - tarajǵa salyp, tegin paıdalanýdy, shuraıly jerlerdi tartyp alyp, orys sharýalaryn qonystandyrýdy, halyqtan alynatyn alym - salyqtardy kóbeıtý, zorlyqtyń kúsheıýi el ishindegi patshanyń otarshyldyq saıasatyna degen qarsylyqty odan ári kúsheıtti. Reseı úkimetiniń XIX ǵasyrdyń sońy men XX ǵasyrdyń bas kezindegi (1917 j. deıin) qazaq jerin otarlaý sharalary qazaq dalasyna úlken náýbet ákelgen bolatyn. Osy mezgilde 45 mln gektar eginshilikke jaramdy qunarly jer kazak áskeriniń, orys qonys aýdarýshylardyń, sondaı - aq memlekettiń paıdasyna ótti. Bul barlyq qazaq jeriniń 16%- ǵa jýyǵy. 1896 — 1916 jyldar ishinde Qazaqstanǵa 1, 4 mln - nan astam kelimsekter, ıaǵnı ımperıanyń azıalyq bóligine qonys aýdarýshylardyń úshten biri kelip ornalasty. Ókinishke oraı ishki Reseıden, qazaq jerine qonys aýdarǵan orys buqarasy, belgili dárejede, otarlaý saıasatynyń qurbanyna aınaldy, «jaıly meken, jumak jer» úshin ózi sıaqty basqa jurt buqarasyn qunarly jerinen, ata qonysynan aıyrýǵa atsalysty. Eginshilikke jaramdy qazaq jeriniń úlken bóliginiń qonys aýdarýshylarǵa ótýi, jaıylym joldarynda orys qonystarynyń iiaıda bolýy dóstúrli kazak sharýashylyǵyn kúızeliske ushyratty. «Qazirgi ýaqtta, ókinishke oraı, — dep jazdy Jetisý qazaqtary oblys gýbernatory atyna joldaǵan hatynda, — qazaqtardyń basym kópshiliǵiniń kedeılengeni sonsha, olardyń bir orynnan ekinshi orynǵa kóship - konýǵa qýaty jok, sondyqtan da olar jerge birjola shókti, al mundaılardy qazaqtar «jataqtar» dep ataıdy». Mundaı qubylys barlyq qazaq oblystaryna tán bolatyn.
(Tarıhshylar sóılep jatqan kezde, taqtaǵa keste syzbalar ilinedi)
HH ǵasyr basyndaǵy tarıhı oqıǵalar
Qazaq jerine orys sharýalarynyń qonystandyrylýy 1, 4 mln
Alym - salyqtardyń kóbeıýi
1905 jylǵy alǵashqy býrjýazıalyq revolúsıa
45 mln jer tartylyp alyndy
Tarıhshylar sóılep bolǵan soń, tek qana jaǵymsyz jaqtary ǵana emes, jaqsy jaqtarynyń da bolǵany aıtylady. Olar orys tilinde oqytatyn mektepterdiń ashylýy men qazaq tilindegi merzimdi baspasóz ben kitap shyǵarý isiniń óristeýi. Bul jaıly biz jýrnalıserden surap bileıik. Jýrnalıser sóıleıdi.
Merzimdi basylym tarıhyn, ásirese ulttyq baspasóz tarıhyn qaraý - buralańy mol HH ǵasyrdaǵy qazaq tarıhyn tereńirek zertteýge múmkindik bereri anyq. Óıtkeni el tarıhynyń jazba derekter tobyna jatatyn merzimdi basylymdardyń, onyń ishinde, ǵasyr basynda dúnıege kelip, biri qysqa, biri uzaq ómir keshken basylymdardyń tarıhyna da baılanysty. HH ǵasyrdyń bas kezinde qysqa merzimdi bolsa da «Serke», «Qazaq gazeti», Troıskide «Aıqap» jýrnaly shyǵyp turdy. «Serke» gazeti - 1907 jyly tatardyń «Ýlfat» (qazaqsha maǵynasy - birlesý, kelisim) atty gazetine qosymsha retinde shyqqan gazet. Ǵylymı ádebıetterde onyń bir ǵana sany shyqqan delinedi. Sirá, ol «Ýlfattyń» 1907 jylǵy 28 - naýryzdaǵy №84 sanynyń qosymshasy bolsa kerek. Atalmysh gazet patsha senzýrasynyń kúshimen 1907 jyly 9 maýsymda jabylyp kalǵan. «Serkeni» alǵash ulttyq gazet retinde tanyǵan M. Dýlatov bolatyn. «Serkeniń» ne jazyp, ne aıtpaq bolǵany, baǵyt - baǵdary men maqsaty, nelikten «Serke» atanǵandyǵy týraly M. Dýlatov gazettiń birinshi sanynda jarıalaǵan «Jastarǵa» degen óleńi men ekinshi sanyna daıarlaǵan «Bizdiń maqsatymyz» atty bas maqaladan kórýge bolady.
HH ǵasyrdyń alǵashqy on jeti jyly ishinde qazaq tilinde 200 - den astam kitap shyqty. Bul kitaptardyń kópshiligi aýyz ádebıetiniń úlgileri edi. Sonymen birge Abaı, Ybyraı, Mirjaqyp Dýlatov, Spandıar Kóbeev t. b. aqyn - jazýshylardyń kitaptary jaryq kóre bastady.
(Taqtadan atalǵan gazetterdiń sýretteri kórsetiledi). Kelesi sózdi ǵalymdarǵa beremiz.
Qazaq ádebıetiniń tarıhyn, kóne dáýirden búginge deıingi damý tarıhyna zer sala qaraǵan adam jalǵasyn úzbeı kele jatqan ulttyq ıdeıany baıqaıdy. Bul ıdeıa - halyq birligi, táýelsizdik, derbes el bolý. Ahmet Baıtursynuly «Masa» atty óleńder jınaǵynda óz oıyn ashyq aıtyp, «masadaı yzyńdap» uıqydaǵy qazaqty oıata bastady. 1913 jyly «Qazaq» gazetinde jarıalanǵan «Qazaqtyń bas aqyny» atty maqalasy Ahmetti ádebıettanýshy ǵalym retinde tanytty. 1926 jyly jaryq kórgen «Ádebıettanytqysh» degen zertteý eńbeginde ádebıet tarıhy, ádebıet syny, ádebı janrlarǵa tuńǵysh ret ǵylymı ataý berip, tujyrymdar jasaıdy, keıipteý, ásireleý, óleń, tarmaq, shýmaq, býnaq, almastyrý, shendestirý sıaqty uǵymdarǵa anyqtama beredi.
Tuńǵysh ret roman jaryq kórdi. Ol - Sultanmahmut Toraıǵyrovtyń «Kim jazyqty» degen óleńmen jazylǵan romany edi.
İİİ. «Avtoryn tap»
Oqýshylarǵa ár túrli aqyn - jazýshylardyń aty - jónderi jazylǵan úlestirme qaǵazdar usynylady. Sol qaǵazdaǵy jazýshynyń atyn atamaı, tek shyǵarmalaryn atap, oqýshylarǵa jumbaqtaýy kerek. Mysaly, Abaıdyń aty jazylǵan úlestirme qaǵaz berilse, «Óleń - sózdiń patshasy sóz sarasy» nemese t. b. shyǵarmalarynyń atyn ataıdy.
İV. «Tulǵany tany»
Taqtaǵa uıashyqtar boıynsha HH ǵasyr basyndaǵy ádebıettiń kórnekti ókilderiniń sýretteri ilingen. Oqýshylar sol sýretter arqyly aqyn - jazýshylardy taýyp, olardyń qazaq ádebıetine qosqan úlesin aıtýy kerek.
V. Sabaqty qorytý ( 5 mın)
Úıge tapsyrma: HH ǵasyr basyndaǵy qazaq ádebıeti. Mazmundaý. Qosymsha málimetter qarastyrý.
Baǵalaý
Pán muǵalimi: Azımbeva A. Q.
HH ǵasyrdaǵy qazaq ádebıeti júkteý
HH ǵasyrdaǵy qazaq ádebıet slaıd júkteý
Sabaqtyń taqyryby: HH ǵasyrdaǵy qazaq ádebıeti
Sabaqtyń maqsaty:
1. Bilimdilik: oqýshylardy HH ǵasyrdaǵy qazaq ádebıetiniń damý arnalarymen tanystyrý, jańa málimetter bere otyryp, bilimderin keńeıtý.
2. Damytýshylyq: tanymdyq belsendiligin arttyrý, ǵylymı eńbekter men derek kózderin salystyra otyryp óz pikirlerin ortaǵa salýǵa daǵdylandyrý este saqtaý qabiletin damytý
3. Tárbıelik: óz oıyn ashyq aıta bilýge úıretý, meıirimdilik, adamgershilik, eńbek tárbıesi jaıly uǵymdaryn tereńdetý
Sabaqtyń túri: jańa sabaq
Pán aralyq baılanys: tarıh
Kórnekilikter: plakat, sýretter, syzba - kesteler, slaıd
Qoldanatyn ádis - tásilder: túsindirý, suraq - jaýap
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrýshylyq kezeń. (3 mın)
1. Oqýshylardy túgendeý
2. Úı tapsyrmasyn suraý.
3. Psıhologıalyq trenıń. «Eki ótirik, bir shyndyq». Oqýshylar ózderi jaıly eki ótirik, bir shyn málimet aıtady. Mysaly, meniń atym Aıaýlym. Men 9 - synyp oqımyn. Men senderdiń synyptaryńa jańadan kelgen qyzbyn.
Úıge berilgen tapsyrma: Abaı Qunanbaev ómiri men shyǵarmashylyǵyn qorytyndylaý
Úı tapsyrmasy ınteraktıvti taqtadaǵy uıashyqtarmen berilgen suraqtar túrinde suralady. (10 mın)
İİ. Jańa sabaq. HH ǵasyrdaǵy qazaq ádebıeti. (20 mın)
Búgingi jańa sabaǵymyzdy konferensıa túrinde ótkizbekpiz. Jańa sabaq bastaǵaly otyrǵandyqtan dóńgelek ústelimizge qonaq retinde tarıhshylar men jýrnalıserdi, ǵalymdar men ádebıetshilerdi shaqyryp otyrmyz. Sizder dóńgelek ústelge qatysýshy retinde suraqtaryńyzdy qoıyp otyryńyzdar.
Kez - kelgen ulttyń ádebıeti tarıh sahnasynda qandaı oqıǵalar oryn alýda, sol oqıǵalardy kórkem tilmen jetkizip berip otyrady. Tarıh páninen ótken oqıǵalardy eske túsireıik. HH ǵasyr basynda qandaı tarıhı oqıǵalar oryn alyp edi? Tarıhshylarǵa sóz beremiz.
HH ǵasyr Reseı otary bolǵan ult aımaqtarynda, onyń ishinde Qazaqstanda kertartpa saıasat óristegen, áleýmettik jáne ulttyq ezginiń kúsheıýimen bastaldy. Patsha úkimeti Qazaqstannyń baılyǵyn talan - tarajǵa salyp, tegin paıdalanýdy, shuraıly jerlerdi tartyp alyp, orys sharýalaryn qonystandyrýdy, halyqtan alynatyn alym - salyqtardy kóbeıtý, zorlyqtyń kúsheıýi el ishindegi patshanyń otarshyldyq saıasatyna degen qarsylyqty odan ári kúsheıtti. Reseı úkimetiniń XIX ǵasyrdyń sońy men XX ǵasyrdyń bas kezindegi (1917 j. deıin) qazaq jerin otarlaý sharalary qazaq dalasyna úlken náýbet ákelgen bolatyn. Osy mezgilde 45 mln gektar eginshilikke jaramdy qunarly jer kazak áskeriniń, orys qonys aýdarýshylardyń, sondaı - aq memlekettiń paıdasyna ótti. Bul barlyq qazaq jeriniń 16%- ǵa jýyǵy. 1896 — 1916 jyldar ishinde Qazaqstanǵa 1, 4 mln - nan astam kelimsekter, ıaǵnı ımperıanyń azıalyq bóligine qonys aýdarýshylardyń úshten biri kelip ornalasty. Ókinishke oraı ishki Reseıden, qazaq jerine qonys aýdarǵan orys buqarasy, belgili dárejede, otarlaý saıasatynyń qurbanyna aınaldy, «jaıly meken, jumak jer» úshin ózi sıaqty basqa jurt buqarasyn qunarly jerinen, ata qonysynan aıyrýǵa atsalysty. Eginshilikke jaramdy qazaq jeriniń úlken bóliginiń qonys aýdarýshylarǵa ótýi, jaıylym joldarynda orys qonystarynyń iiaıda bolýy dóstúrli kazak sharýashylyǵyn kúızeliske ushyratty. «Qazirgi ýaqtta, ókinishke oraı, — dep jazdy Jetisý qazaqtary oblys gýbernatory atyna joldaǵan hatynda, — qazaqtardyń basym kópshiliǵiniń kedeılengeni sonsha, olardyń bir orynnan ekinshi orynǵa kóship - konýǵa qýaty jok, sondyqtan da olar jerge birjola shókti, al mundaılardy qazaqtar «jataqtar» dep ataıdy». Mundaı qubylys barlyq qazaq oblystaryna tán bolatyn.
(Tarıhshylar sóılep jatqan kezde, taqtaǵa keste syzbalar ilinedi)
HH ǵasyr basyndaǵy tarıhı oqıǵalar
Qazaq jerine orys sharýalarynyń qonystandyrylýy 1, 4 mln
Alym - salyqtardyń kóbeıýi
1905 jylǵy alǵashqy býrjýazıalyq revolúsıa
45 mln jer tartylyp alyndy
Tarıhshylar sóılep bolǵan soń, tek qana jaǵymsyz jaqtary ǵana emes, jaqsy jaqtarynyń da bolǵany aıtylady. Olar orys tilinde oqytatyn mektepterdiń ashylýy men qazaq tilindegi merzimdi baspasóz ben kitap shyǵarý isiniń óristeýi. Bul jaıly biz jýrnalıserden surap bileıik. Jýrnalıser sóıleıdi.
Merzimdi basylym tarıhyn, ásirese ulttyq baspasóz tarıhyn qaraý - buralańy mol HH ǵasyrdaǵy qazaq tarıhyn tereńirek zertteýge múmkindik bereri anyq. Óıtkeni el tarıhynyń jazba derekter tobyna jatatyn merzimdi basylymdardyń, onyń ishinde, ǵasyr basynda dúnıege kelip, biri qysqa, biri uzaq ómir keshken basylymdardyń tarıhyna da baılanysty. HH ǵasyrdyń bas kezinde qysqa merzimdi bolsa da «Serke», «Qazaq gazeti», Troıskide «Aıqap» jýrnaly shyǵyp turdy. «Serke» gazeti - 1907 jyly tatardyń «Ýlfat» (qazaqsha maǵynasy - birlesý, kelisim) atty gazetine qosymsha retinde shyqqan gazet. Ǵylymı ádebıetterde onyń bir ǵana sany shyqqan delinedi. Sirá, ol «Ýlfattyń» 1907 jylǵy 28 - naýryzdaǵy №84 sanynyń qosymshasy bolsa kerek. Atalmysh gazet patsha senzýrasynyń kúshimen 1907 jyly 9 maýsymda jabylyp kalǵan. «Serkeni» alǵash ulttyq gazet retinde tanyǵan M. Dýlatov bolatyn. «Serkeniń» ne jazyp, ne aıtpaq bolǵany, baǵyt - baǵdary men maqsaty, nelikten «Serke» atanǵandyǵy týraly M. Dýlatov gazettiń birinshi sanynda jarıalaǵan «Jastarǵa» degen óleńi men ekinshi sanyna daıarlaǵan «Bizdiń maqsatymyz» atty bas maqaladan kórýge bolady.
HH ǵasyrdyń alǵashqy on jeti jyly ishinde qazaq tilinde 200 - den astam kitap shyqty. Bul kitaptardyń kópshiligi aýyz ádebıetiniń úlgileri edi. Sonymen birge Abaı, Ybyraı, Mirjaqyp Dýlatov, Spandıar Kóbeev t. b. aqyn - jazýshylardyń kitaptary jaryq kóre bastady.
(Taqtadan atalǵan gazetterdiń sýretteri kórsetiledi). Kelesi sózdi ǵalymdarǵa beremiz.
Qazaq ádebıetiniń tarıhyn, kóne dáýirden búginge deıingi damý tarıhyna zer sala qaraǵan adam jalǵasyn úzbeı kele jatqan ulttyq ıdeıany baıqaıdy. Bul ıdeıa - halyq birligi, táýelsizdik, derbes el bolý. Ahmet Baıtursynuly «Masa» atty óleńder jınaǵynda óz oıyn ashyq aıtyp, «masadaı yzyńdap» uıqydaǵy qazaqty oıata bastady. 1913 jyly «Qazaq» gazetinde jarıalanǵan «Qazaqtyń bas aqyny» atty maqalasy Ahmetti ádebıettanýshy ǵalym retinde tanytty. 1926 jyly jaryq kórgen «Ádebıettanytqysh» degen zertteý eńbeginde ádebıet tarıhy, ádebıet syny, ádebı janrlarǵa tuńǵysh ret ǵylymı ataý berip, tujyrymdar jasaıdy, keıipteý, ásireleý, óleń, tarmaq, shýmaq, býnaq, almastyrý, shendestirý sıaqty uǵymdarǵa anyqtama beredi.
Tuńǵysh ret roman jaryq kórdi. Ol - Sultanmahmut Toraıǵyrovtyń «Kim jazyqty» degen óleńmen jazylǵan romany edi.
İİİ. «Avtoryn tap»
Oqýshylarǵa ár túrli aqyn - jazýshylardyń aty - jónderi jazylǵan úlestirme qaǵazdar usynylady. Sol qaǵazdaǵy jazýshynyń atyn atamaı, tek shyǵarmalaryn atap, oqýshylarǵa jumbaqtaýy kerek. Mysaly, Abaıdyń aty jazylǵan úlestirme qaǵaz berilse, «Óleń - sózdiń patshasy sóz sarasy» nemese t. b. shyǵarmalarynyń atyn ataıdy.
İV. «Tulǵany tany»
Taqtaǵa uıashyqtar boıynsha HH ǵasyr basyndaǵy ádebıettiń kórnekti ókilderiniń sýretteri ilingen. Oqýshylar sol sýretter arqyly aqyn - jazýshylardy taýyp, olardyń qazaq ádebıetine qosqan úlesin aıtýy kerek.
V. Sabaqty qorytý ( 5 mın)
Úıge tapsyrma: HH ǵasyr basyndaǵy qazaq ádebıeti. Mazmundaý. Qosymsha málimetter qarastyrý.
Baǵalaý
Pán muǵalimi: Azımbeva A. Q.
HH ǵasyrdaǵy qazaq ádebıeti júkteý
HH ǵasyrdaǵy qazaq ádebıet slaıd júkteý
You Might Also Like
