InfoHub Logo

Sabaqtyń taqyryby: Hımıalyq talshyqtar

Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: oqýshylarǵa hımıalyq talshyqtar jaıly qysqasha málimetter berý; ekonomıkadaǵy úkimet róli týraly túsinik berý;
Damytýshylyq: oqý - tanymdyq qyzmetti utymdy uıymdastyrý jáne paıdalaný sheberligin damytý;
Tárbıelik: joldastaryna kómek berýge, jumysty tıanaqty taza jasaýǵa tárbıeleý.

Sabaqtyń túri: aralas sabaq
Sabaqtyń ádisi: suraq - jaýap, túsindirmeli
Sabaqtyń kórnekiligi: matadan jasalǵan álbom, mata, jip - ıne, qaıshy.
Pánaralyq baılanys: bıologıa

Sabaq barysy
İ. Uıymdastyrý kezeńi.
Sálemdesý, sabaqqa daıyndyqtaryn tekserý, oqýshylardyń nazaryn sabaqqa aýdarý.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý.
1. Ústel basynda otyrý mádenıeti aıt.
2. Ózin durys ustaý erejesi qandaı?
3. Ekonomıkanyń ekologıalyq problemalary qandaı?
4. Ekologıa degenimiz ne?
5. Lastaný degenimiz ne?

İİİ. Jańa sabaq.
Sender kıim matadan tigiletini bilesińder. Matany toqyma matalarmen toqý stanogynda, al toqyma matalaryn – talshyqtan toqıdy. Barlyq tekstıldi talshyqtar tabıǵı jáne hımıalyq bolyp bólinedi.
Tabıǵı talshyqtardyń negizi ár túrli bolady: ósimdik (zyǵyr, maqta, kenep) pen janýar (jún, jibek), mıneraldy (asbesi).

Sender matanyń ósimdik pen janýardan paıda bolatynyn bilesińder.
Ósimdik tektes talshyqtardy ósimdikterdiń túrli bólshekterinen alady. Tuqym jabyndylarynan maqta alady: zyǵyr, kenep, ramıdiń sabaqtaryn paıdalanady.
Janýar tektes tabıǵı talshyqtar jún jáne tabıǵı jibekti jatqyzamyz.
Hımıalyq matalardy jasap shyǵarýdy qamtamasyz etetin faktorlar:
Jerde ómir súrip jatqan halyqtyń sany ósýiniń esebi, qunarly jerlediń azaıýy, jańa tehnologıalardyń damýy, matalarǵa degen jańa tutynýshylyq qajettilikterdiń tabıǵı matalarda joq bolýy.

Talshyqtardy jasandy jolmen alý problemasy baǵzy zamanda paıda bolǵan. 1965 jyly Robert Gýk jibek matasyn jasandy jolmen alý ıdeıasyn usyndy. 1853 jyly aǵylshyn Aýdemars ıntrosellúloza eritindisinen jińishke jip ıirýdi usyndy, al 1891 jyly fransýz ınjeneri I. de Shardonne osyndaı jipterdi alǵashqy bolyp óndiristik masshtabta shyǵara bastaıdy.
Keıbir jeke hımıalyq talshyqtarpdy alýda aıyrmashylyqtar bolǵanymen, ony óndirýde ortaq shemasy kelesi kezeńderden turady:
- Shıkizatty alý jáne ony aldyn - ala óńdeý
- Iiriletin ertindi men balqymasyn daıarlaý
- Jipterdi qalyptastyrý
- Óńdeý.
Jasandy talshyqtardyń shıkizatyn selúloza óndiretin kásiporyndar alady. Jasandy talshyqtyń quramy negizgi shıkizat quramyna sáıkes keledi. Sıntetıkalyq talshyqtar shıkizatyn tabıǵı gaz, kómir, munaı qaldyqtarynan qaıta óńdeýden ótkizgende hımıalyq reaksıalar nátıjesinde alady.

Talshyqtardyń erekshelikter men qasıetteri
Jasandy talshyqtarǵa vıskozdy, asetatty, úsh asetatty, polınozdy jáne aqýyzdy talshyqtar jatady.
Vıskozdy talshyqtardyń eń arzan, ári keń taraǵan túrleri alǵash 1892 jyly alyndy. Vıskozdy talshyqtar úshin shıkizat – shyrsha, qaraǵaı, arsha sıaqty aǵashtardan alynǵan tabıǵı selúloza b. t. selúlozany hımıalyq óńdeý nátıjesinde jip ıirý eritindisi – vıskozany alady. Odan sýly túrde talshyq qalyptastyrady.

Qarapaıym vıskozalyq talshyqtar túske turaqty, jumsaq, sozylý jáne gıgroskopıalyq qasıetterge baı. Alaıda ylǵaldyqpen qamtamasyz etkende talshyqtar qatty burtyıyp, óz beriktigin joǵaltady (50% deıin). Sondyqtan da vıskozdy talshyqtardyń quramynyń qasıetterin jaqsartýǵa jumys isteýge óte qajet: onyń beriktigin, gıgroskopıalyǵyn, túske turaqtylyǵyn, qajaýǵa qarsy turaqtylyq, sýǵa salǵanda beriktiktiń joǵalýyna azaıtý sıaqty mańyzdy qasıetterin atap ketýge bolady.

Mıtılon atty vıskozdy talshyq mıkroorganızmderdiń áserine, túske qarsy, tozýǵa qarsy joǵary turaqtylyǵymen erekshelenedi. Qolmen ustaǵanda jáne syrt túrin kórgende mıtılon atty vıskozdy talshyǵy jún talshyǵyna uqsas. Sondyqtan da atalǵan talshyqtardy kilem toqýda jún jipteriniń ornyna paıdalanady.
Hımıalyq úderistiń negizinde túrli spesıfıkalyq qasıetteri bar vıskozalyq talshyqtar alýǵa bolady: órtke turaqty, bakterısıdti, qyshqylǵa qarsy turaqty, maı men sýǵa turaqty jáne t. b.