InfoHub Logo

Imanıpedagogıkanyń álemdik abyzy
Qoja Ahmet Iassaýı (1093 - 1041(1103), j. sh.), – túrkistandyq ǵulama, áýlıe. Qoja Ahmet Iassaýıdiń arǵy tegi qojalar áýleti. Ákesi – Isfıdjabta dańqqa bólengen áýlıe, Áziret Áliniń urpaǵy Sheıh Ibrahım. Anasy – Musa sheıhtyń qyzy Aısha (Qarashash ana). Musa sheıh te Isfıdjabta áýlıeligimen tanylǵan. Keıbir derekterde Qoja Ahmet Iassaýıdyń Ibrahım atty uly men Gaýhar Hoshnaz (Jaýhar Shahnaz) atty qyzynyń bolǵandyǵy aıtylady. Qoja Ahmet Iassaýıdyń urpaǵy negizinen osy qyzynan taraıdy. İH ǵasyrda Otyrar, Isfıdjab, Balasaǵun, Iasy, Saýran, Syǵanaq Shash, Sútkent, Jent, Kýdýr, Otlýk, Ózkent, taǵyda basqa Maýerannahr qalalarynda ıslam dini ýaǵyzshylarynyń belsendi áreketteri saıası sıpat alǵan bolsa, H ǵasyrdan bastap ıslam ilimi jolyndaǵy tálim - tárbıelik ordalar – medrese - tekkeler túbegeıli ornyǵyp, ıslamdyq - rýhanıattyq ahlaqı (moraldyq) ustanymdar qalyptasa bastady. Qoja Ahmet Iassaýı dúnıege kelmeı turyp, Isfıdjabta ıslamdyq fıkh (quqyq) mektebi hanafı mazhabynyń ondaǵan ókilderi ómir súrdi. Iassaýı ilimi osy saıası - áleýmettik, tarıhı sharttarǵa baılanysty qalyptasty. Qoja Ahmet Iassaýı ustazdarynyń kóshbasshysy – Arystan bab. Kashıfı “Rashahat - ýl aın - ıl haıat” atty eńbeginde Qoja Ahmettiń Arystan babtyń shákirti bolǵandyǵy, odan zahır jáne batın ilimderiniń syry men mánin úırengendigi, oǵan 16 jyly qyzmet etkendigi týraly málimet beredi
Uztazy Arystan babtyń sońǵy demindegi ósıetimen Iassaýı Buharaǵa baryp, qoja Júsip Hamadanı haziretiniń qyzymetinde bolyp, múrshıdtik kemel mártebege jetedi. Júsip Hamadanıdiń ekinshi halpesi qoja Hasan Andakı dúnıe salǵan soń qoja Ahmet Iassaýı atamyz pir bolyp Buhara halqyna daǵýat jasap júrgende, Ilahı aıanmen Túrkistanǵa barýy lázim bolady. Pirlikti qoja Abdýlhalyq Ǵyjdýanı haziretine berip, barsha shákirtteriniń oǵan qol berýin ósıet etti. (Máýlana Álı ıbn Hýseıin. «Rashahat anı ál - Haıat».- Astana, 2017. 456 bet). Týǵan óńiriniń dini basqa otarshyl halyqtardyń qol astynda qalatynyn bilip, halqyn qutqarýǵa keledi.
Qoja Ahmet Iassaýı Islam dininiń týra jolymen túrki - ıslam uǵymyndaǵy dinı qaǵıdanyń negizin qalady. Islam dinin túrkiler arasynda endirý óte qıynǵa soqqan, sebebi ıslam dini kelgenge deıin túrki dúnısinde ózindik ata - babadan mura bolyp qalyptasyp qalǵan salt - dástúr, ádet - ǵuryp ushan teńiz edi. Onyń ústine kóptegen basqa dinderde kirisip qanatyn keń jaıǵan bolatyn. Solardyń bárin jeńip olardyń ishindegilerdi qajetinshe paıdalanyp qoldanýy úshin ózindik erekshe qaǵıda jasaýǵa týra keldi. Mundaı qaǵıda jasap shyǵý úshin, burynǵy qalyptasqan salt - dástúr, ádet - ǵuryp, basqa din qaǵıdalaryn jaqsy jete bilýi kerek edi. Ony bilmeı turyp jańa ıslam din qaǵıdasyn qalyptastyrý múldem múmkin emes bolatyn. Mine solardyń bárin elekten ótkizip bir júıege túsirip halyqqa paıdalanýǵa óz tilinde saıratyp alyp kelgennen keıin jańa túrdegi ıslam dinin qabyldaý qıynǵa soqqan joq. Biraq muny jasap shyǵý úshin Iasmaýı talaı ter tókti. Sol úshin ómirin sarp etti. Sońynda jer astyna tirideı tústi.
Jergilikti halyqtyń salt - sanasy men senim - nanymyna, ádet - ǵurpyna qaıshy kelmeıtin dinı - mıstıkalyq mekteptiń negizin qalaǵan Qoja Ahmet Iassaýı shyǵarmashylyǵy sopylyq aǵymnyń túrkilik dástúrine dańǵyl jol saldy. “Islam dinin tek arab tili arqyly ǵana tanýǵa bolady” degen túsinikti teriske shyǵaryp, sopylyq ádebıet ustanymdaryn kóne túrki ádebı til – shaǵataı tilinde sóıletti. Qasıetti kitaptyń arabsha maǵynasyn tolyqtaı túsindirý, sharıattyń qyr - syryn, din qaǵıdalaryn qalyń qaýymǵa óz tilderinde tereńnen tanytý maqsatynda hıkmetterin jergilikti halyqqa jaqyn aıshyqty poezıa tilimen jazdy. Ol, shyǵarmashylyq ádebıetinde erteden qalyptasqan, Quran Kárimde baıandalatyn tarıhı ańyzdar men paıǵambarlar, áýlıe - ánbıeler jónindegi ápsanalardy hıkmetterinde utymdy paıdalandy. Hİİ ǵasyrdan beri túrki halqynyń dúnıetanymyna eleýli yqpal etken Qoja Ahmet Iassaýı saryny Asan Qaıǵydan Abaıǵa, sondaı - aq, kúni búginge deıingi qazaq aqyndary shyǵarmalarynda kórinis tapqan. Adamdy tárbıeleıtin Paıǵambarlar tizbegi toqtaǵan soń, ustazdyq qyzmetti áýlıe - ǵulamalarǵa berildi. Qoja Ahmet Iassaýıge Allanyń nury túsken úlken áýlıe. Qoja Ahmet Iassaýı túrki halyqtarynyń dúnıetanymynyń kókjıegin keńeıtti, kóne túrkilik dúnıetanymdy ıslam qaǵıdalyrymen baıytty, jańa órkenıet qalyptastyrdy. Dál solaı máńgilik ilim kóne túrkilik mádenıetke de óz sáýlesin shashty. Qoǵamdy jańartty, Iassaýı túrkiniń ejelgi ómir súrý zańdylyqtarynyń sharıǵatqa qaıshy emes jaqtaryn sol boıynsha qaldyrdy, qaıshy - laryn nazıralyq jolmen aqyryn jańǵyrtyp, sıntez jasaı bildi. Iassaýı qazaq ultynyń ulttyq ıdeologıasyn jasady. Osy ıdeıany jas urpaqqa, jalpaq jurtqa oqytypp úırete - tetin, olardyń boıyna sińrip, júregine qondy - ratyn ózine tán erekshe ádis - tásili bar Imanıpndagogıka dep atalatyn tárbıeleý, baýlý ilimin tujyrymdap turaqtandyrdy, mektep - medireselerdiń is - áreketin, taǵylymdyq úderisin sol negizde qurdy. Ahmet Iassaýı eńbekterindegi adamshylyq, ımandylyq, ınabattylyq, ádeptilik t. b. tárbıeler nusqasy, aqylmandar ónegesi qalyń buqaradan alynǵan. Sebebi Iassaýı óz eńbekterin jazǵanda el - jurttyń ádet - ǵuryp, salt - dástúr, nanym - senim, yrym - tyıym, maqal - mátel, ańyz - áńgimeler, sonymen qatar «Quran Kárim»» Muhammed /s. ǵ. s/ Paıǵambar hadısterin basshylyqqa alyp otyrǵan. Sondyqtan da, Iassaýıdiń pedagogıkalyq oı tujyrymy ál - Farabı negizin salyp, J. Balasaǵunı qabyrǵasyn qalaǵan ımanıpeda - gogıkanyń shymbaıly nusqasy, ózindik erekshe - ligimen álemge tanylǵan (Óz basyn kópshilik ǵalymdardyń ony tárbıeleý sopylyq ilim, sopylyq pedagogıkasy dep ataýyn múldem unatpaıym.) nusqasy, Iassaýıdiń sopylyq dúnıetanymyna, moraldik etıkalyq kózqarasyna negizdelgen dinı - fılosofıalyq qazanynda qaınap pisken tóltýyndy. Osy halyqtyń adamgershilik, ımandylyq sıpattary ǵasyrlar boıy qalyptasqan jáne urpaqtan urpaqqa jalǵasyp, ótkenderdiń keler jas áýletke syıy retinde úzdiksiz berilip otyrdy. Naǵyz adamdyq moral - bul halyqtyq moral dep súısine jazdy, ózimizdiń oıly ǵalymdar, ǵulamalar, pedagoggar men jazýshy, aqyndarymyz.(Bizdiń pikirimizshe, halyqtyq - uǵymy ımanıpedagogıkada tym kósilme. jadaǵaı sóz. Sebebi qazaq uǵymynda halyq dep handy da, qarany da, baıdy da, kedeıdi de, kórgendi de, kórgensizdi de, jaqsy da jaman adamnyń bárin sıystyryp aıtady. Al. orystyń narod degeninde qalyń buqara, qarasha basymdylyq alady. Imanpedagogıkada ımandy adam, kórgendi adam, jaqsy adam, kemel adam, jetilgen adam, parasatty adam, baqytty adam, tolyq adam, kemel kisi, izgi kisi, taqýa adam, sopy, dárýish, ǵarıp adam t. b. beıneleri dáripteledi. Iassaýı babamyz osyndaı jandardyń qalyptasý ádis - amalyn, jetildirý jolyn kórsetedi.) Qoja Ahmet jyrlary ádildik, shapaǵattyq, meıirimdilik, toqýalyq shynshyldyq, oılylyq, tazalyq sekildi ıgi isterge shaqyrady. Ony óziniń parasatylyqty paıdalaný men baılamǵa keltirý jolymen ómir men turmys, tirshilik týraly tolǵamdarynda pash etedi. Hıkmetteri taqýalyq ǵumyr, ǵarip, paqyr, jetimderge pana bolyp, qamqorlyq jasaý, Alla elshisiniń jolyn ustaý, ómirdi bosqa ótkizbeý men Quranı kárimniń súre, aıattaryndaǵy ýaǵyzdar men Muhammed paıǵambarlardy eske túsiredi. Saıyp kelgende uly aqyn burynyraq ǵumyr keshken musylman shyǵysynyń ustazdary men danalarynyń kámil adam tárbıeleý ıdeıasyn alǵa tartady, ári ol sopylyq taǵylym, dástúrmen sabaqtasyp jatyr.
Halqymyzdyń danalyǵyna súıensek, «... kózi soqyrdan góri, kókiregi soqyr jaman», - degen ǵoı. Bul tirshilikte ártúrli jaǵdaılarmen durys tárbıe ala almaǵan «kókiregi soqyrlar» tym kóp. Sonyqtan da ómir shyndyǵynyń asqar taýdaı uly kórinisteri, olar úshin kúndelikti iship jegenderinen artyq emes sıaqtanyp kórinedi. Iassaýı turaqtandyrǵan ımanıpedagogıkasynyń basty muraty pendeniń kókirek kózin ashý. Iassaýı babamyzdyń adamshylyqqa, ımandy - lyqqaqa, kisilikke tárbıeleý, baýlý kózqarasy onyń eńbekterinde tolyq qamtylǵan. Máselen, áýeli «Hıkmentterinde» ekinshisi «Paqyrnama men Múnajatnamasynda», al úshinshisi bolsa, «Mırat - ýl - Qýlýb» atty eńbekterinde taldanyp, berilgen. Qalǵan máseleler ómirbaıanyna negizdelip jazylǵan ańyz - áńgimeler men hıkaıattarynda keltirilgen. Mine, osy eńbekterdi oqýdyń, toqytýdyń, tanýdyń arqasynda adam balasy ózin adamgershilikke, ımandylyqqa tárbıeleı alady.
Al Iassaýıdiń ýaqytynda órkónnıettiń túleýi prosesi nátıjesinde burynǵy qundylyqtar men ustyndar shaıqalǵan. Qoǵamdaǵy osyndaı ártúrli keleńsizdikter men haostyń ornyn toltyryp, retteý úshin Iassaýı óziniń tól ilimin úsynǵan. Ahmet Iassaýıdiń moraldik etıkalyq kózqarasyna dinı - pedagogıkalyq saraptama jasaý, onyń qazirgi tańda jas urpaqqa beretin paıdasyn jáne ıslam sopylyǵyna qosatyn úlesin anyqtaý, sonymen qatar ony tárbıe berý isinde qoldanýdy maqsat etý paıdaly bolar edi. Sebebi, sopylyq jol adamdy joǵary moraldyq – etıkalyq qundylyqtardy óz boıyna qalyptastyrýdy basty maqsat etip qoıady. Iassaýı kóshpendiniń rýhyndaǵy jaýyngerlik, kúreskerlik qýatty qıyn ári negizgi kúreske baǵyttaýǵa tyrysady. Bul jańa ári qıyn kúrestiń obektisi adamnyń ózi bolatyn. Óıtkeni Iassaýı sol dáýirdegi bolyp jatqan qubylystar men qıyndyqtardyń mánin túsine almaı dal bolǵan adam men qoǵamdaǵy psıhologıalyq úreıdiń sebebin onyń ózin - ózi tanymaýynan, óziniń ishki mánin asha almaýynan dep túsinedi. Qoǵamdaǵy bolyp jatqan áleýmettik qubylystar men ózgerister tikeleı adamnyń ishki álemindegi qarama - qaıshylyqtardyń, ishteı bólinýlerdiń ómirdegi kórinisi bolatyn. Adam bul dertten tek ishki áleminde tutastyqqa jetip, úndestik pen úılesimdilikke qaýyshqanda ǵana qutyla alady. Iassaýıdiń pikirinshe, adam óz nápsisin jeńgende jáne ishki tutastyqqa qaýyshqanda ǵana rýhanı tepe - teńdik pen baqytqa qol jetkizedi. Iassaýıdiń sopylyq dúnıetanymynda Allaǵa baǵynýǵa, ony tanýǵa kóp mán berilgen. Sebebi, Allany taný – kóńil kózin ashýdyń negizgi kilti. Sondyqtan sopylyq joldyń kezek kúttirmeıtin basty ózegi – Allany taný (maǵrıfatý - l - laH). Sopylyq dúnıetanym boıynsha álem men álemdegi barlyq jaratylystardy Allaћ ǵashyqtyǵynyń áseri retinde qaraý jáne súıý negizgi másele retinde qarastyrylady. Quran Kárimde: “Shyn sengenderge jer júzinde kóptegen ısharattar (belgiler) bar. Taǵy da óz bolmystaryńda belgiler bar. Esh kórmeısińder me? (50; 20 - 21)” - dep, adamnyń bolmysy, dene qurylysy Qudaıdyń bar ekendigin, osy tárizdes jaratylystar álem ıesiniń kemshiliksiz kórinisi ekendigin dáleldeıdi. Qudaıdyń qudireti men sheberligi kezdespeıtin eshbir dene, maqulyq joq. Sondyqtan jaratylǵan barlyq bolmys Qudaıdyń jaratqan órnegi, Allanyń aýyzben aıtyp jetkizýi múmkin emes sheberliginiń belgisi bolyp tabylady. Quran osy aqıqatty bylaı dep túsindiredi: “Qaıda qarasań Allanyń júzi (raqymdylyǵy, qaıyrymdylyǵy, qudireti) sonda” (Baqara - 115). Ahmet Iassaýı - osy aqıqatty túsingen uly oıshyl. Onyń pikiri boıynsha álem men álemdegi búkil jaratylystar uly Jaratýshynyń qudireti sheksiz ekendigin kórsetedi. Uly babamyzdyń kózqarasy boıynsha dúnıedegi barlyq jaratylystar Allanyń uly, jomart, meıirimdi de raqymdy ekenin dáleldeıdi. Jaratylysqa ómir bergen de, beıne bergen de tek ol ǵana. Ol - sheksizdik (mutlaq) qaınary. Iassaýı iliminde nápsi jamandyqtyń, al rýh bolsa jaqsylyqtyń qaınar kózi bolyp tabylady. Jaqsylyq pen jamandyqtyń birge bolýy múmkin bolmaǵany sıaqty, nápsi men rýhtyń qatar ómir súrýi de múmkin emes. Ekeýiniń biri ǵana ómir súrýi kerek. Al rýhtyń ómir súrýi úshin, nápsiniń ólýi shart. Óıtkeni ómirdiń máni rýhtyń tazalyǵynda, ıaǵnı kóńil aınasynyń ashylýynda jatyr. Rýh tazalyǵynan maqsat, ǵashyq mártebesine ulasyp, Haqdıdaryn kórý bolyp tabylady. Olaı bolsa, túrki halqynyń tarıhyndaǵy din týraly tolǵanystar men ondaǵy adam máselesiniń negizgi damý baǵyttaryn bylaısha júıelep kórsetýimizge bolady. Birinshi, dinnen adam bolmysyn týyndatyp, onyń etıkalyq jaqtaryna basa nazar aýdarý. Ekinshisi, dástúrli ıslamdyq dinı fılosofıany jańǵyrta otyryp, adam týraly ortodoksaldi dinı antropologıany negizdeý betalysy boldy. Úshinshisi, erkin - oı men ıslam dininiń jańa arnalaryn izdeýge talpynys jáne dinı senimniń ózindik bir «qazaqy» úlgisin jasaýǵa degen umtylys.
Tarıhtyń bıik shyńynan kóringen túrik - musylmandyq qaıta órleýindegi (Vİİİ - Hİİ ǵǵ.) uly tulǵalardyń, adamnyń eń qundy qasıetteri men ómir súrý prınsıpterin ǵylym men ıslam ilimi úndestigi negizinde damytý qajet degen pikirlerine júginsek, urpaqtar arasyndaǵy, ǵasyrlar boıyndaǵy jalǵastyqty, muragerlikti júzege asyryp otyratyn salt - dástúr, ádet - ǵuryptardyń aınalyp kelip dinge sıysatynyna kózimiz jetip otyr. İzgilik pen qaıyrymdylyq, parasattylyq pen adamgershilik, jaqsylyq pen jamandyq túsinikteriniń tarıhy o bastan dinmen organıkalyq baılanysta qalyptasqan. Basty nazardy adamdyq qundylyqtarǵa aýdarýdy maqsat etip, adamnyń álemdegi orny men róli, aqyly men senimi, tanymy men erkindigi sıaqty adam bolmysynyń kúrdeli de mańyzdy jaqtaryn túsindirýdi erekshe ulaǵat etken qomaqty týyndy, túrki halyqtarynyń, sonyń ishinde qazaq halqynyń, baıyrǵy mádenıetiniń tarıhynda aıryqsha orny bar uly aqyn, pálsapashy Qoja Ahmet Iassaýıdiń — "Dıýanı hıkmet" (Hıkmat - jınaq) kitaby. Bul eńbektegi hıkmetterdiń máni, fılosofıasynyń ózegi – adam. Al avtor adam “kemeldikke” jetýi úshin qajetti bilimdi ıgerýi kerek jáne ózin - ózi tanýy qajet deıdi. Halyqty izgi qasıetterge, adamgershilikke úndeıdi: «... Ǵarıp, paqyr jetimderdi qylǵan shadman, Quldyq qylyp, ǵazız jandy etkin qurban.... Ǵarıp, paqyr jetimderdi árkim súıer, Rıza bolar ol pendege párýárdiger.... Dúnıe úshin qam jeme, haqtan ózgeni deme. Kisi malyn sen jeme, sırat kópirinde tutar.... Alla jaıyn aıta almaı, ólip ketsem, Essiz ómirim armanda óter dostarym.... Haqıqat darıasynan ishken kisi, Ózi muńlyq, kóńili synyq kózi jasty...,... Haq qaharynan qorqyp, jasyn tókpegender, Tozaqta júz myń azap tartar dostar... Ádiletsiz zulym patsha bolǵany — aı, Ordasyna óńsheń qýdyń tolǵany — aı. Birin biri jınalysyp qolpashtap, Sý tógilmes júr ǵoı bári jorǵadaı.
Din adamzattyń qoǵamdaǵy ómirin, azamat retindegi ómirin, januıadaǵy ómirin jáne bul dúnıeden keıingi ahırettegi ómirin retteıdi, Men kimmin, qaıdan keldim, qaıda baramyn, bul jaratylys qalaı boldy, ómir qalaı paıda boldy, bul álemdi, bul kosmosty jaratqan qandaı kúsh degen suraqtar budan talaı myń jyldar buryn da bolǵan, ol, áli neshe myń jyldan keıin de adamzatta bola beredi. Osyndaı suranystar, qajettilikter bolǵandyqtan, adamzat ómirinde din árqashanda bolady. Imandylyq tárbıe adamnyń ózin - ózi ishteı de syrttaı da kóz júgirtip, tolyqtyryp otyratyn adam tárbıesiniń joǵarǵy satysy. Ǵylym bilimniń joǵarǵy satysy dep qarasaq, ımandylyq tárbıeniń joǵarǵy satysy dep qaraýymyz kerek.
Q. A. Iassaýı óziniń eńbektrinde ımandylyqqa baýlýdyń, kemel adam qalyptastyrýdyń jeti qaǵıdatyn qarastyrǵan: 1. Allahqa degen mahabbat 2. Yqylas pen shynaıylyq 3. Adamǵa degen súıispenshilik 4. Kishipeıildilik 5. Áıel men erkek teńdigi. 6 Eńbekti baǵalaý 7. İlim máselesi "Dıýanı hıkmet" (Danalyk kitaby) oǵyz - qypshaq tilinde óte qarapaıym, kópshilikke túsinikti tilmen jazylǵan ádebı týyndy. Hıkmet tili din Islamnan habary bar janǵa jeńil. Hıkmetterdi tereńirek úńilip, mán bere oqyǵan adam Iassaýı jyrlarynyń qypshaq tiline óte jaqyn ekendigin ańǵarady. Sondyqtan, Q. A. Iassaýı shyǵarmalary búkil túrki halyqtaryna ortaq rýhanı mura. Aqynnyń shamamen 143 hıkmeti bar. "Dıýanı hıkmettiń" alǵy sózinde jalpy musylman dininiń negizgi qaǵıdalaryn, sharttaryn, paryzdaryn baıyppen baıandaıdy. Mundaǵy oı - tujyrymdar tómendegi júıelerden turady: táýbashyldyq, ǵıbadatshyldyq, mahabbat, sabyrlylyq, shúkirshilik, rızashyldyq, zahıdshilik (anyqtyq), ǵariptik. Munda súıispenshilik sıaqty máseleleri arnaıy sóz bolady. "Dıýanı hıkmet" adamzatty ımandylyqqa, baýyrmaldyqqa, súıispenshilik pen izgilikke tárbıeleýdi maqsat ete otyryp jazylǵan shyǵarma. Aqyn "Dıýanı hıkmet" eńbeginde adamzatqa aqyl, ósıet aıta otyryp úlgi, ónege kórsetýte shaqyrǵan. Qaıda júrseń kóńil jumsaq sypaıy bolǵyn, Kóre qalsań músápirdi syrlas bolǵyn. Mahshar kúni táńirge jaqyn bolǵyn, Menmensigen halyqtan qashtym mine. Bul hıkmetinde aqyn adamdardyń bir - birine degen baýyrmaldyǵyn, meıirimdiligin, súıispenshiligin nasıhattaıdy. Q. A. Iassaýı óziniń "Dıýanı hıkmet" shyǵarmasynda Allahqa súıispenshilik máselesine erekshe mán bergen. Osy álemdegi ómirdiń túıini - Allahqa qulshylyq etý, táýbege kelý, qudaı jolyna janyn pıda etý sekildi paryz mindetterdi sýrettep qana qoımaı, ony iske asyrýdyń naqty joldaryna da arnaıy toqtalady. Allah adamdy mahabbat seziminen jaratqan. Musylmandyq Allahty súıýden bastalady jáne jalǵasady. Sol sebepti Qoja Ahmet: Iman joq súımegende, jany da joq, Bolmaıdy Rasýl sózin tanyp álek,- deıdi. Aqyn óz ómirinen qorytyndy shyǵaryp, bylaı deıdi: «Bar dúnıe meniki degen sultandarǵa, Ǵalam malyn sansyz jıyp aıdaǵandarǵa. Ómiri saýyq - saıran qurǵandarǵa, Ólim neshe bir opa qylmaıdy dep...»Osyndaı dúnıe - múlik úshin janyn jaldap, aramdyq, sumdyq, zulymdyqqa barǵan kisilerdi aıaýsyz áshkereleıdi. Olardy táýbege keltirip, ımandy etý úshin aqyn eń aldymen óz basyndaǵy mindetterdi tizbeleıdi. Kúrmeýge kelmes qysqa jipteı az kún jalǵanda, naryqtyq zaman qyspaǵynda Q. A. Iasaýı babamyzdyń hıkmetteriniń mańyzy zor. Eger árbir pende kúndelikti ómir, kúıbeń tirshilik qam - qareketterin kúıttep, rýhanı ilim, bilim, ádebıet, mádenıet máselesine mán bermese, qazaqqa eńseli eldik qaıda, egemendikten ne paıda?! Dáýirler, zamandar kóshi alǵa ozýda. Alaıda, ata - babalarymyzdan qalǵan asyl sóz eshqashan kónermek emes, " Ǵalymnyń haty ólmeıdi" degendeı Iassaýı kitabyn tek ádebı shyǵarma dep baǵalaý az. Mundaı asyl - muralar, tarıhı týyndylar adamdy tyǵyryqtan shyǵaryp, tutqıyldan bosatar, ınabatshyl kóńilderge ıman uıalatar mándi shyǵarma. Bul týyndylardyń túp tórkini, mańyzdylyǵy ar - uıat atalǵan álemdik jarasym ámirshisi - Allahqa degen senimde, sheksiz mahabatta jatyr. Tártiptilik pen tárbıelilik. Allahtyń kıeli aqjolynan bastaý alǵan, aǵaıyn. Uly baba Q. A. Iassaýı hıkmetteriniń negizgi ıdeıasy da osy. Úrpaq tárbıesinde ımanıpedagogıkany ustanym etken ata - ana, tárbıeshi ustazdar úshin bul eńbek oqýlyq sanalýda.
Islam órkenıeti Uly Dala ólkesine taraý arqyly ǵylym - bilim, mektep - medirese qatarly oqý - bilim oshaqtary óte baıaý bolsa da, onyń kóne damymaǵan túrleri kelse de, qazaq qoǵamynda jyljý boldy, qazaqtyń kókirek kózin ashý amal - aılasyna sińise otyryp, óz ornyn taýyp jatty. Sonyń biri ımandylyq arqyly kókirek kózin ashý amal - tásili edi. Munyń dálelin Iassaýıdiń iliminen «Mırat - ýl - Qýlýb» atty eńbeginen tabamyz. Iassaýı fılosofıasynda kóńildiń páktigi eń basty shart. Adam rýhynyń joǵarǵy sapalyq tazalyq kategorıasy “qalb - ı salım” dárejesine jetý qajet. Qalbı salım bolýdy Quran aıattarynda qalaı túsindirse, Iassaýı de óziniń «Kóńildiń aınasynda» onyń joldaryn, ósý satylaryn “darıa”, “keme”, “asý” sımvoldary arqyly óte anyq, túsinikti túrde aıshyqtaǵan. Adamdaǵy kóńil materıaldy, ıaǵnı kózge kórinetin, rýhanı, kózge kórinbeıtin álemderdi tutastandyryp, biriktirip turady. Kóńil osy eki álemde “tóreshi” bolýy úshin ózin damytyp, kemeldendirip, shyńdap «kózin ashýy» tıis. Sebebi: «…Zahır kózi ǵaflette, “Batın kózi” ashylsa eshqandaı “perde” qalmaıdy. “Jan kózi” — qaıran bolyp, “ıman nury” arqyly kóre bastaıdy. Syr kózi -“fana” maqamynda “ózdiń ózi” (rýhtyń rýhy) arqyly kóredi. … Kóńil kózi jarylmadan taǵat qylsa, Haq dergahynda qabyl bolmaıdy”. Iassaýı úshin kóńil ishki jáne syrtqy álemniń ortalyǵy bolý úshin kózin ashý qajet. Sonda ǵana jannyń da, tánniń de amaldary oń bolady. Mine, kóńil tán úshin de, jan úshin de óte mańyzdy ról atqarady. Degenmen, adamdy adam etken onyń máni, rýhy bolǵandyqtan, sopylyq fılosofıada kóńildiń rýhanı róli tánge qatysty qyryna qaraǵanda áldeqaıda joǵary turady. Sondyqtan osy rýhanılyǵy jaǵynan óte názik syrlar men qupıalardy hıkmetter arqyly adamnyń adaldyǵyn, mán - maǵynasyn qamtamasyz etetin kúsh – kóńil. Allanyń amanatyn arqalaıtyn kúsh ıman bolsa, sony eń aldymen boıǵa darytatyn aqyl, oı, til, sana emes, kóńil, júrek. Biraq, adamnyń bolmystyq tabıǵaty boıynsha, jaqsylyq pen jamandyqtyń, taqýa men asylyqtyń, ıman men kúpirliktiń kúres alańy da osy kóńil. Kóńil sondyqtan óle - ólgenshe bir qalypty bola almaıdy. Sondyqtan ol úzdiksiz baqylaý, tizgindeý, tárbıeleýge muqtaj. Kóńil – aına. Oǵan Alla da, perishte de, shaıtan da qaraıdy. Perishte qarap ketse, oǵan ıman, izgilik, ıgi amal, rýhanı hálder syılaıdy, al shaıtan qarap ketse, kúpirlik, kúdik, kúmán, jaman amal, shahýat, áýestik, menmendik uıalaıdy. Kóńil óz aınasyna qaraýǵa tek perishtege ǵana ruqsat beretin hálge jetýge tyrysýy shart. Kóńildi ondaı halge jetkizý úshin sopylyqta negizgi ádis – zikir, ıaǵnı, Allanyń aty, zaty, kómegi, qýatyn shaqyrý. Sonda ǵana kóńil zikirmen tynyshtyq, baqytqa keneledi. Al kóńildiń tynyshtyǵy ımannyń artýyna, bekýine múmkindik beredi. Sonda ǵana kóńildiń perdeleri ashylyp, kórinetin jáne kórinbeıtin álemderdiń syrlary aıan bolady. Barlyq syrlardy búgip jatqan álem oqylýǵa daıyn kitapqa aınalady. Biz munda ımanıpedagogıkanyń tárbıeleý bir ádisi zikir týraly aıtyp qaldyq. Iassaýı eńbekterinde kámil adam qalyptastyrýdyń barlyq tásilderi egjeı tegjeıli túsindiriledi. Olar kórsetý, úıretý, jattyqtyrý, sendirý, ótiný, keńes berý, maquldaý, sáttilik tileý, tyıym salý, ant berý, kúsheıtý, sógis berý, kináláý, táýbaǵa kelý, minájat etý, qulshylyq etý, jan jylýyn mazdatý, ǵashyq bolý, qushtar bolý, taza bolý, qanaǵatshyl bolý, sabyr qylý, saýap jasaý, nápsiń tyıý, qudaı jolyna janyn pıda etý jáne t. b. Bulardy istep oryndaı alǵan sopy, dárýish kemel adam dárejesine kóterile alady.« Iassaýtanýshylardyń» tujyrymyna súıensek Ahmet Iassaýıdiń óz halqyna jasaǵan mańyzy zor úsh qyzmeti bar eken. 1. Qoja Ahmet Iassaýı ómir súrip turǵan dáýirde, ıaǵnı 12 ǵasyrda ózge túrik ǵulamalary eńbekterin arab, parsy tilderinde jazdy sol ǵulamalardyń arabsha, parsysha eńbekterin qarapaıym kóshpeli otyryqshy halyq túsine almady. Sondyqtan ıslamnyń jyldam túrikter arasynda taralýyna kedergi boldy. Al Ahmet Iassaýı tuńǵysh túrik ıslam sopysy retinde túrikterge ıslamdy jáne sopylyq joldy túsindirý úshin, arab, parsy tilderin óte keremet meńgergenine qaramastan hıkmetterin túrik tilinde jazdy. Hıkmetteri túrik álempniń túkpir - túkpirine taraldy. Ahmet Iassaýı ıslamdy óz halqynyń, ıaǵnı túrik tilinde ýaǵyzdady. Túrik tili qaıtadan jandala bastady. Óıtkeni, Iassaýıdiń jolyndaǵylardyń barlyǵy da túrikshe sóıleıtin boldy. Qoǵamnyń barlyq qyzmeti oǵan úılestirilip, oqý - toqý, bilim berý isine túrik tili jetekshilik ete bastaǵan. 2. Iassaýıdiń halqymyzǵa jasaǵan qyzmetiniń ekinshisi, Quran men súnnet negizderine súıene otyryp, adasqan aǵymdarǵa túspesten, túrik halqynyń 90 - 95 musylman bolyp qalyptasýyna belsendi úles qosqan adam. 3. Iassaýı joǵarydaǵy eki qyzmeti arqyly ózimizdiń ulttyq mádenıetimizdi qalyptastyrdy. Óıtkeni til men din bir ulttyq mádenıetiniń negizgi irgetasy. Sondaı - aq Ahmet Iassaýı jan - jaqqa tarydaı shashylyp ketken kóshpeli túrik taıpa - larynyń otyryqshylyqqa aınalyp jatqan kezinde ıslamnyń biriktirýshi negizderin qoldanyp, úlken áser etti. Sóıtip, túrik ıslam mádenıetiniń negizgi irgetasyn qalady. Tek qana Orta Azıa men Qazaqstanǵa ǵana emes, Anadaǵy Anadoly (kishi Azıa), Balqan, shyǵys Eýropadaǵy túrik halyqtarynyń basqa halyqtarǵa sińip ketpesten, túrik ulty bolyp ornalasýyna, kógerip gúldenýine belsendi áser etken Ahmet Iassaýı jáne onyń shákirtteri bolatyn Uly ustaz Qoja Ahmet Iassaýıdiń óz halqyna qyzmet etýge umtylysy onyń máni óshpes, áıgili murasy "Dıýanı hıkmet" (Aqyl, danalyq kitaby) atty jınaǵynan aıqyn kórinis berdi. Ol halyq danalyǵy men oǵan túsinikti tárbıe týraly ıdeıalardy qorytyńdylaı kele, olardy erekshe beınemen ózgertti jáne halyqtyń ózine kaıtardy. Múnda halyqtyń bolashaqqa mazasyzdyqpen qaraýy, adamgershilik sabaqtary qyzmetin atqarǵan sol tarıhı zerdeniń ózi, oryndalýy búgingi kúni de maǵynalylyǵyn joımaǵan keleshek urpaqqa ósıetter bar. "Kóshpeli jartylaı kóshpeli qypshaq, oǵyzdardyń turmys - tirshiligin, kózqaras - tanymyn eskere otyryp, sol jurttyń óz tilinde tógilte jyrlaǵan, arab tilińdegi kuran men sharıǵat zańdaryn óleńmen sıpattap bergen" bul shyǵarma, sonymen bir mezgilde pedagogıkalyq asa kórnekti týyndy ekendigi kúmán týǵyzbaıdy. Avtor tárbıeniń maqsaty tulǵanyń kemeldenýi jaıly qamqorlyq dep udaıy esińde ústaıdy. Máselen shyǵarmadaǵy "Basty izgilikterdiń" olardyń mańyzdylyǵy esepke alynyp birizdilikpen ornalastyrýy qyzyǵýshylyq týdyrady: jetilýdiń nátıjesi - aqyl, biraq anyqtaýshysy adamgershilik túrǵyda kemeldený: «Qaıda júrseń kóńil jumsaq, sypaıy bolǵyn, Kóre qalsaq músápirdi syrlas bolǵyn,...» Ári qaraı eńbek aqyl, densaýlyq, ásemdik jóne basqalary ilesedi. Jáne de aqyl utymy adamgershiliktiń kóptegen mańyzdy belgilerin engizetin asa aýqymdy mánge ıe: «Aqylǵa erseń ǵaripgterdi meıirimmen súı, Mustafadaı eldi kezip, jetimdi jyı, Dúnıeqońyz, pasyqtardan boıyńdy tyı...» Jetilýdiń sheksiz jóne óte keń múmkińdikteri aıryqsha atap kórsetiledi. Avtor ózin - ózi tárbıeleý jolymen jastar óz boıyna eń jaqsy adamdyq sapalar; meıirimdilik, ádeptilik, eńbeksúıgishtik, qarapaıymdylyq, ádilettilik, adaddyq pen shynshydsyqty sińire alatynyna senimdi. Shyǵarmadaǵy pedagogıkalyq túrǵydan qyzyǵýshylyq týǵyzatyn ortalyq sújetti jelilerdiń biri - ol jas sıpattamalary:«Bir jasymda arýaq maǵan úles berdi,"Eqi jasta paıǵambarlar kelip kórdi. Úsh jasymda shilten kelip halim bildi,... Bes jasymda sharıǵatqa belim býdym, Din jolynda oraza ustap ádet qyldym.» Eńbekte avtordyń ómiri pedagogıkalyq sıkl retinde tolyq baıańdalýmen qamtamasyz etilgen:«Jazýmenen jasym jetti jıyrma bes, Sýbhan ıem, zikirmenen kókeıim tes. 'Kókiregimdegi túıinderdi sen óziń shesh, Sol sebepten haqqa sıynyp keldim mine... Otyz toǵyz jasqa kirdim, qyldym qasiret, Ýá darıǵa, ótti ǵumyrym, qane taǵat? Qanaǵatshyl haq qasynda hosh saǵadat, Qyzyl júzim taǵat qylmaı soldy, dostar...», «Pendeniń kemel jasy – qyryq.»Syrtqy keıpi jáne mazmuny boıynsha da aıqyn pedagogıkalyq qubylystar retinde kórinetin múńdaı úlgiler osylaı jalǵasyp kete beredi. Munyń barlyǵy "Dıýanı hıkmetti" poezıa men pedagogıkanyń uly eskertkishi retinde qarastyrýǵa múmkindik beredi. Onyń ómirde nege umtylyp, neden beziný kerektigin belgileıtin moraldyq uǵymdaryn oqyp úırenýdiń búgingi kezeń úshin mándi tusy jastardyń tártibi, etıkalyq jóne estetıkalyq kózqarastaryn qalyptastyrý isińde tálim - tárbıelik baǵdar bola alatyn múmkindiginde. Mundaǵy oı - tujyrymdar tómendegi júıelerden turady: táýbashyldyq, ǵıbadatshyldyq, mahabbat, sabyrlylyq, shúkirshilik, rızashyldyq, zahıdshilik (anyqtyq), ǵariptik. Munda súıispenshilik sıaqty máseleleri arnaıy sóz bolady. "Dıýanı hıkmet" adamzatty ımandylyqqa, baýyrmaldyqqa, súıispenshilik pen izgilikke tárbıeleýdi maqsat ete otyryp jazylǵan shyǵarma.
Aqyn "Dıýanı hıkmet" eńbeginde adamzatqa aqyl, ósıet aıta otyryp úlgi, ónege kórsetýte shaqyrǵan. Qaıda júrseń kóńil jumsaq sypaıy bolǵyn, Kóre qalsań músápirdi syrlas bolǵyn. Mahshar kúni táńirge jaqyn bolǵyn, Menmensigen halyqtan qashtym mine. Bul hıkmetinde aqyn adamdardyń bir - birine degen baýyrmaldyǵyn, meıirimdiligin, súıispenshiligin nasıhattaıdy. Q. A. Iasaýı óziniń "Dıýanı hıkmet" shyǵarmasynda Allahqa súıispenshilik máselesine erekshe mán bergen. Osy álemdegi ómirdiń túıini - Allahqa qulshylyq etý, táýbege kelý, qudaı jolyna janyn pıda etý sekildi paryz mindetterdi sýrettep qana qoımaı, ony iske asyrýdyń naqty joldaryna da arnaıy toqtalady. Allah adamdy mahabbat seziminen jaratqan. Musylmandyq Allahty súıýden bastalady jáne jalǵasady. Sol sebepti Qoja Ahmet: Iman joq súımegende, jany da joq, Bolmaıdy Rasýl sózin tanyp álek,- deıdi. Aqyn óz ómirinen qorytyndy shyǵaryp, bylaı deıdi: Bar dúnıe meniki degen sultandarǵa, Ǵalam malyn sansyz jıyp aıdaǵandarǵa. Ómiri saýyq - saıran qurǵandarǵa, Ólim neshe bir opa qylmaıdy,- deposyndaı dúnıe - múlik úshin janyn jaldap, aramdyq, sumdyq, zulymdyqqa barǵan kisilerdi aıaýsyz áshkereleıdi. Olardy táýbege keltirip, ımandy etý úshin aqyn eń aldymen óz basyndaǵy mindetterdi tizbeleıdi. Kúrmeýge kelmes qysqa jipteı az kún jalǵanda, naryqtyq zaman qyspaǵynda Q. A. Iasaýı babamyzdyń hıkmetteriniń mańyzy zor. Eger árbir pende kúndelikti ómir, kúıbeń tirshilik qam - qareketterin kúıttep, rýhanı ilim, bilim, ádebıet, mádenıet máselesine mán bermese, qazaqqa eńseli eldik qaıda, egemendikten ne paıda?! Dáýirler, zamandar kóshi alǵa ozýda. Alaıda, ata - babalarymyzdan qalǵan asyl sóz eshqashan kónermekemes. Mundaı asyl - muralar, tarıhı týyndylar adamdy tyǵyryqtan shyǵaryp, tutqıyldan bosatar, ınabatshyl kóńilderge ıman uıalatar mándi shyǵarma. Bul týyndylardyń túp tórkini, mańyzdylyǵy ar - uıat atalǵan álemdik jarasym ámirshisi - Allahqa degen senimde, sheksiz mahabatta jatyr. Tártiptilik pen tárbıelilik. Allahtyń kıeli aqjolynan bastaý alǵan. Uly baba Q. A. Iassaýı hıkmetteriniń negizgi ıdeıasy da osy
Qazaq dalasyna ıslamnyń taralýy dinı bilim men arab tilin oqytyp úıretý qajettiligi negizinde meshit, medirese, kitaphanalar salynyp, osy is - áreketke tikeleı áser etýshi túrkistandyq pir Iassaýıdiń dana da, lara danalyǵy negizinde tárbıeleý sopylyq ilim qalyptasyp, oqytyp bilim berýdiń sopylyq pedagogıkasy saltanat quryp, san mıllıondaǵan urpaqtardyń bilim alyp, saýat ashyp, júregine rýh nuryn quıýda ólsheýsiz ónege kórsetti. Mysaly, ol kezdegi qazaqtar mekendegen Syr boıyndaǵy, Talastaǵy qalalarda, qystaqtarda - mektepter, medreseler bolǵan. Olar negizinen arab jazýyn úırenýge den qoıǵan. Ol kezdegi arab jazýyn úıretetin úlgili mektepter Tashkentte, Túrkistanda, Saýranda, Syǵanaqta, Otyrarda, Saıramda, Shymkentte, Sozaqta ornalasqan. Bul medreselerdi ashýǵa Qoja Ahmet Iassaýıdiń urpaqtary, shákirtteri úlken sebepker bolǵan. Bulardyń barlyǵy Iassaýıdiń adamgershilik, shyndyq, ádilet sózderin qadirlep, bar ómirin bilim dúnıe tanýǵa, jumsaǵan ǵalymdar, halykty nadandyqta qaldyrmaı, ilgeri bastyrýǵa umtylǵan adamdar. Qoja Ahmet Iassaýıdiń óz urpaqtary saldyrǵan meshit, medrese, mektepteri Qarataýdyń soltústigindegi Qumkent qalasymen qatarlas ornalasqan. Olardyń tarıhı mazmuny halyq aýzynda ańyz retinde aıtylady. «Shashti ázizdiń» dańqy Qumkentpen qatar aıtylady.(Á. Marǵulan) Sharıǵat ilimderin tereń ıgertýge baǵyttalǵan dástúrli medreseler júıesimen qatar dinı bilimdi rýhanı tájir - ıbemen ushtastyrýdy, rýhanı kemeldenýdi maqsat etken tarıqat ustazdary qalyptastyrǵan rıbat, tekke, qujyra, zabıa, hanaka sekildi bilim ordalary orta ǵasyrlarda qazaq jerinde keńinen tarady. Medreseler naqty mamandandyrý júıesi bolsa, atalǵan rýh - anı bilim ordalary rýhty kemeldendirý júıesi retinde qyzmet etti. Rýhanı ilimge degen halyq suranysy qazaq jerinde dinı bilim berý júıesiniń jartylaı otyryqshy, jartylaı kóshpeli turmys - saltyna tán ózindik úlgilerin qalyptastyrdy. Sonyń ishinde iri qalalarda jalǵasyn tapqan medreseler qyzmetimen qatar kóshpeli jurt arasynda molda ustap, bala oqytý dástúri de keń taraǵanyn atap aıtý qajet. Jaz jaılaýda, qys qystaýda jaǵdaıly otbasylar jaldaǵan moldalar qazaq balalarynyń hat tanyp, saýat ashýyna yqpalyn tıgizdi. Qazaq jomart qoldaýshylarynyń kómegimen el ishindegi dinı bilimdi rýhanı tulǵalar da óz júıesimen bala oqytý arqyly halyqtyń dinı saýatyn kóterdi. Osyndaı rýhanı qaıratkerlerdiń kúsh - jigerimen bertinde Syr boıynda ataqty ahýndar mektebi qalyptasty. Bir ǵana Aldashbaı ahýnnyń mektebinde 2000 - ǵa jýyq qazaq balalary bilim alǵany týraly derekter saqtalǵan. Mundaı mysaldardy qazaqtyń qaı ólkesinen de keltirýǵe boldy. Munyń bári - qazaq saharasyna ózindik ózgesheligi bar dinı pedagogıkany týǵyzdy. Eń qyzyqty qubylys aýyl moldalarynyń shaǵyn mektebi qurylyp, dinı mektep áýlettik mektpke aralasyp, dinı pedagogıka men áýlettik mektep pedagogıkasy ózara qabysyp, tárbıeleý ádis - tásiline dinı qaǵıdattar men ustanymdar tireý bola bildi. Qazaqtyń tárbıeleý úrdisinde sahıh hadıster men sýnnat, ıslamı tyıymdar men buıryq - tar alǵa shyǵyp, urpaq tárbıesin alǵa súıretti. Imanıpedagogıkanyń damý tarıhynda, jas urpaqqa tálim - tárbıe berip, olardy ómirge daıyndaý úrdisi Uly Dalanyń Ulyq ustazdaryn týǵyzyp, olardyń ózindik ilimin aıshyqtady. Qorqyt Atanyń ósıetnamalyq tárbıeleý ilimi, Farabıdyń moraldyq - etıkalyq ilimi, J. Balasaǵunıdiń Kisilik qasıet qalyptastyrý izgilik ilimi. Sondaı - aq, tárbıeleý Abaı ilimi -«Adam bol!» formýlasy, kisilik fıloso - fıasy, tárbıeleý Shákerim ilimi - ar - ojdan ilimi, aqıqat fılosofıasy, Iassaýıdiń sopylyq - moraldyq ilimi, ıslamı - túriktik fılosofıasy t. b. Osy qatarly, ilimder jınaqtala kelip, qazaq pedagogıkasynyń shoqtyǵy bıik bir salasy ımanıpedagogıka bolyp ornyqty. Bul pedagogıkanyń irgeli taraýy qazaqtyń ustazdyq ilimi. Osy ilimge de Iassaýı babamyzdyń qosqan úlesi orasan zor. Osynyń bárin jınaqtaı kele Ahmet Iassaýı babamyz ımanıpedagogıkanyń álemdik abyzy dep maqtanyshpen aıta alamyz
Derekkóz:
1. Iasaýı dúnıetanymynyń qupıalary – Qojalar. kzkozhalar. kz›20186388 - iasaui - dunietanymynyng…
2. Dosaı KENJETAI. «MENİŃ PİRİM – IASAÝI» abai. kz›post/11238
3. Qoja Ahmet Iassaýıdiń sopylyq fılosofıasy... ppt - online. org›618094
4. Iasaýı murasy jáne qazaq musylmandyq túsinigidinvko. gov. kz›…bayandamalar…zder/2014 - 06…
5. Iasaýı dúnıetanymynyń qupıalary – Qojalar. kzkozhalar. kz›20186388 - iasaui - dunietanymynyng…
6. Beısenbaı K., Nýrmatov J. E. Q. A. Iasaýıdiń – dinı fılosofıasyndaǵy «kemel adam» konsepsıasy // Molodoı ýchenyı. — 2017. — №7. 1. — S. 7 - 9.
7. Qoja Ahmet Iassaýıdiń dýnıetanymyndaǵy Qurannyń... e - islam. tarmpu. kz›index. php…
8. Qoja Ahmet Iasaýıdyń pedagogıkalyq eńbekterindegi... kznews. kz› bilim/qozha - ahmet - j
9. Kenjetaı D. «Qoja Ahmet Iassaýı dúnıetanymy» – Almaty, 2008.
Qobdabaı Qabdyrazaquly