InfoHub Logo

Beıker-strıttegi qarapaıym sahnamyzdan ne qıly shıelenisti epızodtar kórinis bergen edi, alaıda onda óner magıstri, fılosofıa doktory, t.b. jáne t.t. ataq ıegeri Tornıkroft Haksteıbl alǵash paıda bolǵan kezdegideı múldem tosyn ári tańǵalarlyq nárseni áli eshqashan jolyqtyrǵan emen.

Ǵylymı dárejelerdiń osyndaı uzaq tizbesi úshin tym - tym bálekeı kórinetin vızıt kártishkesi odan birneshe sekýnd buryn ǵana kirdi; kártishkeniń izin ala onyń ózi de, bul ustamdylyq pen tabandylyqtyń aıǵaq nyshanyndaı uzyn boıly, deneli, mańǵaz adam edi, - boı kórsetti. Sóıtip, ishke kirgen boıda - aq eki qolymen ústelge tirendi de, aqyryn-aqyryn edenge shóge bastady, sosyn esinen tanyp qulap, kamınimizdiń aldyna jaıylǵan aıý terisiniń ústine eńgezerdeı denesimen uzynynan túsip sulap jatty.

Ornymyzdan atyp turyp, ózimizge áldebir alys qıyrda, shetsiz de sheksiz ómir teńizinde turǵan surapyl kúshti daýyl jetkizip bergen, kúıreý men qıraýdyń osynaý qomaqty kesegine bir mınýttaı únsiz tańyrqaı qarap qaldyq. Odan soń Holms jedel qımyldap basynyń astyna kópshik saldy, al men aýzyna bir rómke konák tostym. Beıtanystyń qýqyl tartqan tolyq betin tereń ájim torlapty; isinip ketken kózderiniń astyna kókshiltim tústi kireýke qonypty; jartylaı ashyq qalǵan aýzynyń ezýleri erepeısiz salyńqy tartyp ketken; buǵaǵynan qylshyqtar qylańdaıdy. Shamasy, ol jyraqtan kelse kerek, sebebi jaǵalyǵy men kóılegi kirlep ketipti, kópten taralmaǵan shashy jazyq ta ásem mańdaıyna tutam - tutam bop qonaqtaǵan. Bizdiń aldymyzda áldenendeı bir úlken qasiretke dýshar bolǵan adam jatyr edi.

— Buǵan ne bolǵan, Vatson? - dep surady Holms.

— Ál-dármennen aırylǵan... sirá, ashtyq pen aryp - talýdyń saldarynan bolar, - dep jaýap qattym, tamyrynan ómir aǵymy ázer-ázer seziletin bilegine saýsaǵymdy basyp turǵan men.

— Mekltonǵa qaıtatyn bılet. Ol Anglıanyń soltústiginde ǵoı, - dedi onyń saǵat qaltasynan temir jol bıletin sýyryp alǵan Holms. - Qazir áli on eki bolǵan joq. Tym erte shyǵýyna týra kelgen eken!

Qonaǵymyzdyń isińki qabaǵy dir etti de, qońyrqaı kózi bizge meńireıe qarap qaldy. Uıattan qyp-qyzyl bop ketken ol sálden soń ornynan turdy.

— Aıypqa buıyrmańyz, mıster Holms. Júıkem ábden shıryqqandyqtan talyp kettim. Joq, raqmet sizge. Bir úzim keptirilgen nan men bir staqan sút jetedi - bári oıdaǵydaı bolady. Mıster Holms, munda sizdi ózimmen birge ala keteıin dep keldim. Búl isti keıinge qaldyrýǵa bolmaıtynyn eshqandaı telegramma sizge túsindirip bere almaıtyndaı kórindi maǵan.

— Ózińiz birjola saýyǵyp ketińiz, sosyn...

— Qazir tolyq qalpyma keldim. Ne bolǵanyn bilmeı turmyn ózime. Mıster Holms, eń alǵashqy poıyzben Mekltonǵa attanýyńyzdy ótinem sizden.

Holms basyn shaıqady:

— Sharýa kóp, qolymyz bos emes, buǵan áriptesim dáriger Vatson da kýálik ete alady. Ferer qujattarynyń joǵalýyna baılanysty tergeý júrgizý úshin avans alyp qoıǵam, oǵan qosa jaqynda Abergavennıdegi kisi ólimi jaıyndaǵy is tyńdalmaqshy. Aıryqsha mańyzdy bir nárse bolmasa Londondy tastap shyǵa almaımyn.

— Mańyzdy bolǵanda qandaı! - Qonaǵymyz qolyn kókke jaıdy. - Apyraı, gersog Holdernestiń jalǵyz ulyn urlap ketkenderi jaıynda qalaısha eshteńe estimegensiz?

— Gersog Holdernestiń deısiz be? Burynǵy mınıstrdiń be?

— Iá, ıá, tap sonyń! Búl týrasynda gazetterde eshteńe jarıalanbaýy úshin barymyzdy salǵanbyz, biraq keshegi "Globýsta" árqıly ósek-aıań jaryq kórip te úlgeripti. Budan ózińiz de habardar bop qalǵan shyǵarsyz degen boljamym durysqa shyqty.

Holms uzyn da taramystaý qolyn sozyp, sóreden ensıklopedıalyq anyqtamalyqtyń "X" árpine arnalǵan tomyn aldy.

— "Holderness, altynshy gersog, Baılaýysh ordeniniń ıegeri, Qupıa keńestiń múshesi..." jáne taǵy basqa, osylaı jalǵasyp kete barady. "Boverlı barony, Karlton grafy..." Apyraı, neǵylǵan kóp ataq deseńshi! "Hellemshır graftyǵyndaǵy sottyń tóraǵasy (1900 jyldan). Ser Charlz Eppldordyń qyzy Edıtke úılengen (1888). Jalǵyz uly jáne murageri - lord Soltaır. Eki júz elý myń akr jerdiń qojaıyny. Lankashır men Ýelste kenishteri bar. Adresi: Karlton-haýsterras; Holdernes-holl, Hellemshır; Karlton qamal-saraıy, Bangor, Ýels. Admıralteıstvo lordy, mınıstr..." Bir sózben aıtqanda belgili adam, bálkim, tipti elimizdegi eń belgili adamdardyń biri shyǵar.

— Eń belgili, oǵan qosa, eń baı adamdardyń biri bolýy múmkin. Bilýimshe, mıster Holms, óz salańyzda siz qarajaıaý bireý emessiz jáne qashanda qandaı iske bolsyn sol istiń jumbaǵyn sheshý maqsatynda kirisesiz. Alaıda, aıypqa buıyrmasańyz aıtaıyn, balasyn taýyp bergen adamǵa mártebeli myrza bes myń fýntqa chek berýge, sondaı-aq, qaraqshynyń nemese qaraqshylardyń kim ekenin aıtsa, álgige qosymsha taǵy da myń fýnt berýge ýáde etti.

— Aıtary joq, mol syılyq! - dedi Holms. - Vatson, abzaly, ekeýmizdiń doktor Haksteıblmen birge Anglıanyń soltústigine attanǵanymyz jón shyǵar. Al siz, doktor, sút iship alyńyz, sosyn bizge ne bolǵanyn, qashan bolǵanyn, qaı jerde bolǵanyn, sondaı-aq, Meklton mańyndaǵy ınternattyń dırektory doktor Tornıkroft Haksteıbldiń búl iske qandaı qatysy baryn jáne nelikten onyń oqıǵa ótkennen keıin úsh kúnnen soń ǵana, -muny saqaly qyrylmaǵan ıegińizge qarap aıtyp otyrmyn, - azyn-aýlaq qabiletime senim bildirip maǵan kelip turǵanyn aıtyp berińiz.

Qonaǵymyz keptirilgen nanmen bir staqan sút iship aldy da, qyzbalana sóılep, bolǵan jaıdy eshteńesin qalys qaldyrmaı egjeı-tegjeıli túrde baıandaı bastady. Kóz janary jandanyp, júzi shyraılanyp sala berdi.

— Sizderge aıtyp qoıǵanym artyq bolmas, jentlmender, men Meklton mańyndaǵy mektep-ınternattyń negizin qalaýshy ári dırektory bop tabylam. Haksteıbldiń "Gorasııge túsiniktemesi", bálkim, kim ekenimdi esterińizge salar. Er balalarǵa arnalǵan ınternatymnyń Anglıadaǵy eń táýir jáne eń joǵary dárejeli oqý orny ekeninde daý joq. Lord Leverstoýk, graf Blekýoter, ser Ketkart Soms - mine, osyndaı adamdar maǵan uldaryn senip tapsyryp otyr. Alaıda ataq-dańqynyń shyrqaý shegine mektebim budan úsh apta buryn jetti - sol kúni lord Holderness óz hatshysy Djeıms Ýaılder arqyly on jasar lord Soltaırdyń, jalǵyz uly ári murageriniń, meniń mektebimde oqıtynyn habarlaǵan edi. Basy osylaı jaqsy bastalǵan is uzamaı-aq ómirimdegi eń úlken baqytsyzdyqqa aınalady dep sol kezde oılap pa edim!

Lord Soltaır birinshi mamyrda, jazǵy semestrdiń basynda keldi. Osynaý súıkimdi bala kúndelikti ómir tártibimizge tez kóndigip ketti. Eskertip qoıǵanym jón shyǵar, - bul úshin meni eshkim ádepsizsiń dep aıyptaı qoımas, óıtkeni búl jóninde aıtpaı ketýdiń esh qısyny joq, - bala óz úıinde jarym kóńil júrgen bolatyn. Gersogtyń otbasylyq ómiri asa kóńil tolarlyqtaı emestigi jurttyń bárine málim jaı-tuǵyn, sóıtip ózara kelisim boıynsha erli-zaıyptylar ajyrasyp, gersogıná Fransıanyń ońtústigine baryp oryn tepken-di. Munyń bárine kóp ýaqyt óte qoımaǵan, al balanyń perzenttik sezimi, keıin bilgenimizdeı, tolyǵymen anasynyń jaǵynda bolǵan. Ol Holderness-holldan attanyp ketken soń bala anasyn saǵyna bastaǵan, osyny kórgen gersog ony meniń ınternatyma jiberýdi uıǵarypty. Eki aptadan keıin kishkentaı lord Soltaır bizge ábden baýyr basyp ketti, ózin óte jaqsy sezinip júrdi.

Sońǵy ret jurt ony on úshinshi mamyr kúni keshkisin, ıaǵnı dúısenbi kúni kóripti. Oǵan bólingen bólme ekinshi qabatta bolatyn, al onymen bir esikten kiretin úlken irgeles bólmede eki bala jatatyn. Bul balalar túnde eshteńe kórmegen, eshteńe estimegen, endeshe lord Soltaır óz bólmesinen esik arqyly shyqpaǵan. Terezesi ashyq qalypty, al bul jerdegi qabyrǵany qalyń bop ósken, butaqshalary ájeptáýir jýan shyrmaýyq basyp ketken-di. Jerden eshqandaı iz tappadyq, óıtse de onyń tereze arqyly shyqqanyna esh kúmán joq.

Qashqynnyń mektepte joqtyǵyn seısenbi kúni, tańǵy saǵat jetide bildik. Kereýetindegi tósek jınalmapty. Keteriniń aldynda mektep formasyn - qara tústi ıtondyq kúrteshesi men súr shalbaryn kıipti. Túnde onyń bólmesine eshkim kirmegen, eger ol jaqtan aıqaı-uıqaı nemese alys - julystyń dybysy shyqsa ony, Konter, irgeles bólmedegi balalardyń úlkeni, árıne, estigen bolar edi, óıtkeni uıqysy óte sergek.

Lord Soltaırdyń joǵalǵany anyqtalǵan boıda - aq búkil ınternatty - balalardy, muǵalimderdi, malaılardy túgel jınap aldym. Sol arada biz lord Soltaırdyń jalǵyz qashpaǵanyna kóz jetkizdik. Nemis tiliniń muǵalimi Haıdegger de joq bop shyqty. Haıdeggerdiń bólmesi ekinshi qabattyń qarama-qarsy qanatynda bolatyn, onyń da terezesi kógalǵa qaraıtyn. Muǵalimniń de kereýeti jınaýsyz qalypty, alaıda oǵan durystap kıinýdiń, shamasy, reti kelmegenge uqsaıdy, sebebi kóılegi men úıyqtary edende jatyr eken.

Ol terezeden shyqqan, sosyn shyrmaýyqqa jarmasyp temen túsken, muny jerdegi izi aıǵaqtap túr. Kógal shetinde ornalasqan shaǵyn saraıǵa qoıyp júretin velosıpedi de ornynda joq bop shyqty.

Haıdegger mektebime budan eki jyl buryn kelgen, qolynda júrekke jyly kepildemeleri bolǵan, biraq ol kóp sóılemeıtin, qabaǵy ashylmaıtyn tuıyq adam edi, oqýshylar da, muǵalimder de ony onsha jaqtyrmaıtyn.

Búgin kún beısenbi, qashqyn jaıynda seısenbiden beri eshqandaı jańa derek ala almaı otyrmyz. Árıne, men salǵan jerden Holderness-hollmen habarlastym. Gersogtyń meken-jaıy mektepten bar-joǵy birneshe mıl ǵana jerde, úıin saǵynǵan lord Soltaır ákesine qaıtyp oralǵan shyǵar dep úmittengenbiz, biraq ol onda joq bop shyqty. Gersog alabóten abyrjyp otyr, al maǵan kelseńiz, mazasyzdyq pen shákirt taǵdyryna degen jaýapkershilik sezimi adamdy qandaı kúıge dýshar etetinine ózderińiz kýá boldyńyzdar. Mıster Holms, ótinem sizden, aıanyp qalmańyzshy! Bul ózi bar ynty - shyntyńyzben kirisýge turarlyq is.

Sherlok Holms sormańdaı dırektordyń áńgimesin muqıat tyńdap aldy. Túıilip ketken qabaq pen qos qabaqtyń ortasyna jınalǵan qyrtys - onyń búl iske eshkimdi jalyndyrmaı-aq kirisetinin, oqıǵany tergep-tekserýge bar kúshin aıamaı jumsaıtynyn kórsetip turǵan, óıtkeni búl asa jaýapty bolýymen qatar, shetin de shytyrman jaılardyń sheshýin tabýǵa degen baıyrǵy yntyzarlyǵyna qozǵaý salǵan is edi. Ol qaltasynan bloknotyn alyp, este saqtaý maqsatynda áldeneni jazyp qoıdy.

— Maǵan sol boıda kelmeı úlken qatelik jasaǵansyz, - dep saldy dosym qatýly júzben. -Búl tergeýdi keremetteı qıyndatyp jibergeli túr. Máselen, kógal da, qabyrǵadaǵy shyrmaýyq ta tájirıbeli adamdy kop nárseden habardar etetinine kámil senimdimin.

— Munda meniń kinám joq, mıster Holms. Mártebeli myrza munyń jurtshylyqqa jarıa bop ketpeýine baryn saldy. Otbasyndaǵy yryń-jyryńy ósek-aıańǵa jel bere me dep qaýiptendi. Mundaıdy onyń sýqany súımeıdi.

— Lord Soltaırdyń qashyp ketý oqıǵasyna jergilikti ókimet oryndary tergeý júrgizdi me?

— Iá, ser, biraq, - áttegen-aı deseńshi! - budan eshteńe ónbedi. Áý basta qashqyndardyń izine túskendeı bolǵanbyz - áldebir jigittiń tańerteńgi poıyzǵa otyryp ketkeni, qasynda bir bala bolǵany jóninde stansamyzdan habar kelgen. Alaıda keshe keshkisin olar Lıverpýlde qolǵa tústi - munyń qatelik ekeni sol boıda belgili boldy. Mine, osydan keıin tipten qatty toryǵyp kettim, sosyn túnimen kirpik ilmeı shyqtym da, eń alǵashqy poıyzben ózińizge attandym.

— Polısıa burys jolǵa túsken boıda - aq, shamasy, oqıǵa bolǵan jerdegi tergeý jumysy shabandap qalǵan shyǵar, solaı ma?

— Shyntýaıtynda, tergeýdi toqtatyp tastady.

— Demek, úsh kún bosqa ótken. Sóıtýge bola ma!

— Iá, aıyp menen. Durys aıtasyz.

— Jalpy, bul sheshýin tabýǵa bolatyn jumbaq. Búl iske qýana-qýana kirisem. Aıtyńyzshy, ǵaıyp bolǵan bala men nemis tili muǵaliminiń arasyn jaqyndatatyn áldenendeı bir dáneker bar ma edi, sony anyqtaı aldyńyz ba?

— Olardyń arasynda ondaı eshteńe bolǵan emes.

— Muǵalim onyń synybyna sabaq beretin be edi?

— Joq, jáne, bilýimshe, ol tipti balamen bir aýyz tildesip te kórmegen.

— Ǵajap, ǵajap, aıtary joq! Balada velosıped bar ma edi?

— Joq.

— Al basqa velosıpedter ornynda ma?

— Ornynda.

— Kámil senimdimisiz buǵan?

— Záredeı kúmánim joq.

— Nemis balany kóterip alyp tas qarańǵy túnde velosıpedke otyryp ketip qaldy degen oıdan aýlaq shyǵarsyz?

— Álbette.

— Endeshe, muny qalaı túsindirer edińiz?

— Bálkim, olar velosıpedti kóz aldaý úshin alǵan bolar, sosyn ony bir jerge tyǵyp tastap, ózderi jaıaý ketken shyǵar.

— Múmkin. Biraq munyń kóz aldaýdyń qolaısyzdaý tásili ekenine ózińiz de kelisetin shyǵarsyz. Óıtkeni, saraıda basqa da velosıpedter turdy emes pe?

— Iá.

— Eger sizdi jaıaý ketpeı, velosıpedpen ketkenderi týraly oıǵa jetelegisi kelse, oǵan ekeýin tyǵyp tastaǵan táýir emes pe?

— Solaıy solaı.

— Mine, kórdińiz be. Joq, búl túkke alǵysyz teorıa. Áıtse de, velosıpedtiń joǵalyp ketýiniń ózi tergeýdi odan ári júrgizýge jasalatyn alǵashqy qadam bola alady. Túptep kelgende, ol ózi op-ońaı jasyryp qoıatyn nemese joıyp jiberetin nárse emes. Taǵy bir suraq: qashyp keteriniń aldynda balaǵa bireýler kelgen joq pa?

— Joq.

— Bálkim, onyń atyna hattar kelgen shyǵar?

— Iá, bir hat bolǵan.

— Kimnen?

— Ákesinen.

— Oqýshylaryńyz alatyn poshtany ashyp qaraısyz ba?

— Joq.

— Endeshe, hattyń ákesinen kelgenin qaıdan bildińiz?

Konverttiń syrtynda gerb beınelengen bolatyn, adresi de gersogtyń oıqy-shoıqy qoltańbasymen jazylǵan edi. Oǵan qosa, balasyna hat jazǵanyn gersogtyń ózi de eske aldy.

Oǵan deıin bala basqa hatty qashan alyp edi?

Sońǵy kúnderde onyń atyna eshteńe kelgen joq.

Al Fransıadan hat bolǵan joq pa?

— Eshqashan.

— Neni dittep otyrǵanymdy siz, árıne, túsinetin shyǵarsyz dep oılaımyn. Lord Soltaırdy ne kúsh qoldaný arqyly alyp ketken, ne ol óz erkimen qaıtyp ketken. Sońǵy joramalǵa oraı: eger syrttan bireý túrtpektemese, balanyń mundaı iske óz betimen táýekel ete almaıtyny jaıynda tujyrym jasaýǵa bolady. Oǵan eshkim kelmegen, demek oǵan hat arqyly túrtpek jasalǵan. Balaǵa hat jazyp habarlasatyndardyń kim ekenin bilgim kelgeniniń máni, mine, osynda.

— Bul turǵyda sizge kómek kórsete almaımyn - aý deımin. Bizge belgilisi - oǵan hat jazǵan tek ákesi ǵana.

— Jáne ákesiniń búl haty tap sol bala qashatyn kúni kelipti. Ákesi men balasynyń araqatynasy qandaı - olar tatý-tátti, dostyq qatynasta ma?

— Mártebeli myrza eshkimmen dostyq qatynas ornatyp áýre bolmaıdy: mańyzdy memlekettik isterden basqaǵa burylýǵa murshasy joq. Ádettegi adamgershilik sezimder odan aýlaq júretin sekildi kórinedi. Áıtkenmen, oz turǵysynda ulyna jaman qaramaıdy.

— Sóıtse de, bala anasyn jan-tánimen jaqsy kóredi dep oılaısyz ba?

— Iá.

— Ózi aıtty ma muny?

— Joq.

— Kim aıtqan? Gersog pa?

— O ne degenińiz! Árıne, ol emes!

— Sonda muny qaıdan bildińiz?

— Mártebeli myrzanyń hatshysy mıster Djeıms Ýaıldermen bir-eki ret tildeskenim bar. Lord Soltaırdyń kóńil kúıi týrasynda maǵan qupıalap habar bergen sol.

— Túsinikti. Aıtpaqshy, gersogtyń sol haty balanyń bólmesinen tabyldy ma?

— Joq, hatty ózimen birge alyp ketipti... Mıster Holms, bizge vokzalǵa baratyn ýaqyt bolǵan joq pa?

— Qazir keb shaqyrtam. Shırek saǵattan keıin sizdiń quzyryńyzda bolamyz. Úıińizge jedelhat salmaq nıetińiz bolsa, mıster Haksteıbl, ondaǵylar izdestirý jumysy álige deıin Lıverpýlda júrgizilip jatyr dep oılaı bersin. Jalǵan joramal polısıany sol jaqqa jetelep ketti emes pe? Al búl kezde men mektebińiz esiginiń qaq aldynda bireý -mireýdiń bógetinsiz jumys isteıtin bolam, bálkim, myna turǵan quldyǵyńyz ben Vatson sekildi tis qaqqan eki tyńshyny túısigi aldaı qoımas, oqıǵa ótken orynda birdeńeniń quıryǵynan ustar.

Keshkisin biz Derbı graftyǵynyń boı sergiter salqyn aýasyn jutyp turdyq, doktor Haksteıbldiń atyshýly mektebi osy graftyqta bolatyn. Oǵan kelgen kezimizde kún qarańǵy tartyp ketken. Aýyzǵy bólmedegi ústelde vızıt kártishkesi jatyr eken. Malaı dırektorǵa áldene dep sybyr etti de, abyrjyp qalǵan anaý bizge qaraı júzin burdy.

— Gersog osynda, - dedi ol - Gersog pen mıster Ýaılder meni kabınette tosyp otyr. Júrińizder, jentlmender, sizderdi oǵan tanystyraıyn.

Osynaý esimi dúıim elge máshhúr memlekettik qaıratkerdi men, árıne, fotosýretterinen jaqsy biletinmin, alaıda ol portrettegi keıpine múldem derlik uqsamaıtyn bop shyqty. Qarsy aldymyzda, kamın janyndaǵy kilemde, júdeýleý qýshyq betti, erepeısizdeý kórinetin ımekteý uzyn muryndy, keremet sándi kıingen, mańǵaz da órkókirek adam tur edi. Júzi aq qaǵazdaı qýaryp ketipti, óńiniń osynsha qýqyldyǵyn jalyndaı jaınaǵan uzyn jıren saqaly aıshyqtaı túsetindeı; saqalynyń tusynan, aqshyltym jıletten, saǵattyń altyn shynjyr baýy jylt - jylt etedi. Burynǵy mınıstr bizge yzbarlana qarap turdy. Janyndaǵy alasa boıly, qaǵylez, kógildir kózdi jas jigit - ózim jobalaǵandaı, onyń jeke hatshysy Ýaılder bolatyn. Aldymen sol sóıledi jáne birden barynsha ekpindep ári tipti kárlene sóıledi.

— Doktor Haksteıbl, búgin tańerteń osynda bolǵam, biraq, ókinishke qaraı, keshigip qaldym, Londonǵa saparyńyzdy toqtata almadym. Aıtýshylar maǵan sizdi onda mıster Sherlok Holmsty shaqyryp kelý úshin ketti dedi, myna isti tergeýdi soǵan tapsyrmaq kórinesiz. Ózimen aldyn-ala aqyldasyp almaı osyndaı qadamǵa barǵanyńyzǵa mártebeli myrza qatty tańyrqap túr, doktor Haksteıbl.

— Polısıanyń izdestirýi eshqandaı nátıje bermegenin bilgen soń...

— Mártebeli myrzanyń buǵan kózi áli jete qoıǵan joq.

— Deı turǵanmen, mıster Ýaılder...

— Doktor Haksteıbl, ózińizge málim, mártebeli myrza búl istiń kópshilikke jarıa bop ketpegenin qalaıdy. Osy sebepti buǵan basy artyq adamdy aralastyra bermegendi jón kóredi.

— Muny jóndeý op-ońaı, - dep mińgirledi úreıi ushqan doktor. - Mıster Sherlok Holms tańerteńgi poıyzben Londonǵa júrip kete alady.

— Ondaı oıdan aýlaqpyn, doktor, ondaı oıdan aýlaqpyn, - dedi Holms sypaıy ezý tartyp. - Soltústiktiń aýasy sondaı unamdy, densaýlyqqa sondaı paıdaly, sol sebepti birneshe kún osynda, jazyqtyqta, bola turaıyn dep uıǵardym jáne bul kúnderdi barynsha qyzyqty ótkizýge tyryspaqpyn. Sizdiń shańyraqtan ba álde derevnályq meımanhanadan ba - qaısysynan maǵan oryn tabylatyny, álbette, tek ózińizge ǵana baılanysty.

Doktor baıǵus dal bop turyp qaldy, biraq sol arada oǵan jıren saqal gersogtyń beıne bir jurtty dúrliktirip túski asqa shaqyrǵan gong dybysyndaı bop estilgen gúrildegen jýan daýysy járdemge keldi.

— Mıster Ýaılder durys aıtyp túr, doktor Haksteıbl, menimen aqyldasyp alýyńyz kerek edi. Alaıda bul istiń jaı - japsaryn mıster Holmsqa málim etip qoıýyńyz sebepti onyń kómeginen bas tartqanymyz jón bolmas. Derevná meımanhanasyna barýdyń qajeti joq, mıster Holms, sizdi óz úıimde, Holderness-hollda, qýana-qýana qabyldaımyn.

— Shyn júrekten rızamyn, mártebeli myrza. Alaıda aınalyspaq isimizdiń paıdasy úshin, abzaly, meniń osynda, oqıǵa oryn alǵan jerde qalǵanym durys bolar.

— Sizdi májbúrleı almaımyn, mıster Holms. Áıtkenmen, ózimnen nemese mıster Ýaılderden áldenendeı derekter qajet bola qalsa, sizdiń quzyryńyzdamyz.

— Bálkim, Holderness-hollǵa baryp qaıtýyma týra keletin de shyǵar, - dedi Holms. - Al qazir, ser, bilgim kep turǵany jalǵyz-aq nárse - ulyńyzdyń jumbaq jaǵdaıda joǵalyp ketýin ózińiz qalaı túsindire alasyz?

— Bul suraǵyńyzǵa qandaı jaýap qaıtarardy bilmeı turmyn, ser.

— Jaǵymsyzdaý taqyrypty sóz etpegim úshin keshirim suraımyn, biraq onsyz bolmaıdy. Qalaı oılaısyz, búl iske gersogınányń aralasy bar ma?

Mınıstr birden jaýap qata qoımady.

— Aralasy joq, - dedi ol aqyry.

Iaǵnı, oqıǵanyń ózinen-ózi suranyp turǵan taǵy bir túsindirmesi bar: bálkim, balany qun tóletý úshin urlap o ketken shyǵar? Ondaı talap bolǵan joq pa?

Joq, ser.

Taǵy bir suraq, mártebeli myrza. Joǵalyp ketetin kúni ulyńyzǵa hat jazǵanyńyz málim.

— Joǵa, hat onyń aldynda jazyldy.

— Durys aıtasyz. Biraq balańyz hatty tap sol kúni aldy emes pe?

— Iá.

— Bul hatta ony alabóten abyrjytatyndaı nemese qashyp ketý jaıyndaǵy oıǵa ıtermeleıtindeı birdeńe bolǵan joq pa?

— O ne degenińiz, ser!..

— Hatty ózińiz salyp jiberdińiz be?

Gersog úshin hatshysy kidilene jaýap qatty:

— Mártebeli myrzanyń hat-habardy ózi jiberetin ádeti joq. Búl hat basqalarymen birge kabınettegi ústelde qaldyrylǵan bolatyn, keıin men bárin poshtaǵa arnalǵan sómkege saldym.

— Basqa hattardyń arasynda búl hattyń da bolǵanyna kózińiz anyq jete me?

— Iá, men kórgem ony.

— Sol kúni qansha hat jazdyńyz, mártebeli myrza?

— Jıyrma ma, otyz ba, bilmeımin. Hat alysatyn adamdarym óte kóp. Menińshe, negizgi máseleden azdy-kem aýytqyp kettik pe deımin.

— Joǵa, áste olaı emes! - dedi Holms.

— İzdestirý jumysyn Fransıanyń ońtústigine qaraı baǵyttaý jóninde polısıaǵa ózim keńes bergem, - dep sózin jalǵaı tústi gersog. - Qaıtalap aıtam: balasyn osyndaı sóleket iske ıtermeleý gersogınányń qolynan keledi dep oılamaımyn, biraq sheshesine ójet balanyń ózi qashyp ketýi ábden múmkin, onyń ústine, álgi nemis azǵyryp, kómek kórsetken bolsa. Al, endi, doktor Haksteıbl, qoshtasýǵa ruqsat etińiz.

Holmstyń áli talaı suraǵy bar ekenin sezip turdym, biraq gersog áńgimeni short kesti. Shonjardyń aqsúıektik namysy otbasylyq isterdi bóten adammen birge talqylaýǵa des bermegen edi; ol, shamasy, árbir jańa suraq ómiriniń muqıat túrde kóleńkelep qoıǵan burysh-buryshyna jaryq túsire me dep qoryqsa kerek.

Gersog pen mıster Ýaılder ketkennen keıin dosym daǵdyly qushtarlyqpen iske kiristi.

Balanyń bólmesi yqtıatpen tekserildi, biraq búl onyń tereze arqyly ǵana qashyp ketýi múmkin degen joramalǵa birjola toqtaýǵa kómekteskeni bolmasa, basqa eshqandaı nátıje bermedi. Nemis muǵalimniń bólmesindegi zattar arasynan da jańa aıǵaq tabylmady. Tereze astyndaǵy shyrmaýyq onyń salmaǵyn kótere almapty, kógalǵa qol shamnyń jaryǵyn túsirgenimizde aıaq kıim ókshesinen qalǵan tereń izdi kórdik. Japyrylǵan shóp qana osynaý túsiniksiz túngi oqıǵaǵa kýálik etip túr edi.

Sherlok Holms meni jalǵyz qaldyryp ketip qaldy da, sodan tek túngi saǵat on ekige taman keldi. Áldebir jerden osy aranyń úlken kartasyn taýyp alypty, ony meniń bólmemdegi kereýetke ákep jaıyp, qaq ortasyna shamdy ornalastyrdy. Sosyn temekisin tutatyp, ózi aıryqsha nazar aýdarǵan pýnktterdi qorqorynyń tútindep turǵan ıantar múshtigimen maǵan áredik - áredik kórsetip qoıyp, qolǵa túsirgen qadirli dúnıesine zeıin sala úńile bastady.

— Bul oqıǵa meni barǵan saıyn baýrap barady, Vatson, - dedi dosym. - Qyzǵylyqty oqıǵa, óte qyzǵylyqty... Biraq qazir, búl isti endi-endi ǵana qolǵa alǵan shaǵymda, jekelegen geografıalyq detaldarǵa nazaryńyzdy aýdarǵym kelip túr, óıtkeni tergeý barysynda bulardyń úlken kómegi tıýi múmkin. Kartaǵa kóz salyńyz. Myna shtrıhtalǵan sharshy -mektep. Buǵan túıreýish shanshyp qoıalyq. Mynaý tas jol Ol mekteptiń janymen shyǵystan batysqa qaraı tartylyp jatyr jáne bir mıldeı jerdiń uzyna boıynda odan ońǵa qaraı da, solǵa qaraı da basqa jol taramaıdy. Eger qashqyndar osy baǵytty tańdasa, onda olar tas jolǵa soqpaı óte almaıdy.

— Durys.

— Túrli jaǵdaılardyń sátti túrde toǵysýy arqasynda biz sol kúni túnde jol boıynda ne bolǵanyn bilip otyrmyz. Myna arada, qazir qorqorym turǵan jerde, túngi saǵat on ekiden tańǵy altyǵa deıin polısmen kezekshilik etken. Kórip turǵanyńyzdaı, búl tas joldyń shyǵys bóligindegi alǵashqy jol aıyryǵy. Polısmen óz postynan bir mınýt bylaı jyraqtamaǵan, eger sol mańaıdan ótse eresek adam men balany mindetti túrde baıqaǵan bolar edim, degendi aıtady. Búgin keshkisin onymen sóılestim, menińshe, onyń sózine senýge ábden bolady. Demek, olar tas joldyń búl bóligine aıaq baspaǵan. Endi onyń batys bóligindegi jaǵdaıdy qarastyraıyq. Onda "Qyzyl buqa" atalatyn meımanhana bar, qojaıyny áıel eken, syrqattanyp jatyr eken. Mekltonnan dáriger shaqyrýǵa adam jiberipti, biraq anaý basqa bir naýqasta bolypty da, buǵan tań alagóbeńde ǵana kelipti. Onyń kelýin kútken meımanhana adamdary túni boıy kóz ilmepti, kele jatyr ma dep tas jolǵa qaraǵyshtaýmen júripti. Olardyń aıtýynsha, meımanhananyń qasynan eshkim ótpegen kórinedi. Aıtqandaryna sensek, tas joldyń batys bóligine de eshqandaı kúmán keltirýimizge bolmaıdy. Endeshe, qashqyndardyń basqa bir joldy tańdaǵany anyq.

— Al velosıped she? - dep suradym.

— Iá, velosıped bar. Qazir sonyń jaıyn qarastyramyz. Sóıtip, áńgimemizdi ármen jalǵaıyq. Eger qashqyndar tas jolǵa shyqpasa, onda olar mektepten ne soltústikke qaraı, ne bolmasa ońtústikke qaraı baǵyt alǵan, buǵan daý joq. Qane, osy eki joramaldyń ekeýin de talqyǵa salyp kóreıik. Mekteptiń ońtústik betinde usaq telimderge bólingen aýqymdy egistik jatyr; ár telim tas dýalmen qorshalǵan. Ol jerden velosıpedpen ótý múmkin emes. Olaı bolsa, búl joramaldy da bylaı qoıý kerek. Endi soltústikke nazar salaıyq. Ol jaqtan Qısyq qaraǵaı atalatyn toǵaıdy kórip turmyz, al onyń syrtynda, soltústikke qaraı uzaǵan saıyn jota - tóbeleri kóbeıe túsetin, uzyndyǵy on mıldeı batpaqty jazyqtyq kósilip jatyr. Onyń sol jaq betinde Holderness-holl ornalasqan, oǵan deıin tas jolmen júrseń on mıldeı, týra tartsań alty mıldeı bolady. Búl - adam kop turmaıtyn, surqaı jazyqtyq. Ár jerine mal baǵatyn birneshe shaǵyn ferma qonys tepken. Qoı, sıyr jáne batpaqtaǵy qustar - mine, bul óńirdi meken etetin osylar ǵana. Kórip turǵanyńyzdaı, ármen qaraı Chester-fıld tas joly ótip jatyr. Joldyń boıynda eki-úsh kotej, shirkeý men meımanhana bar. Art jaqta - bıik te jarlaýytty jotalar. İzdestirý jumysyn osy jaqqa, soltústikke qaraı baǵyttaýymyz kerek, buǵan kámil senimdimin.

— Al velosıped she? - dep qaıtaladym men.

— Velosıpedtiń buǵan qatysy qansha! - dedi Holms degbirsizdenip. - Myqty velosıpedshiler tas jolmen ǵana júre bermeıdi. Jazyqtyqta ne kóp — súrleý soqpaq kóp, onyń ústine sol túni aı sútteı jaryq bolǵan... Tura turyńyz! Bul nemene?

Esik tars-turs qaǵyldy da, sol boıda bólmemizge doktor Haksteıbl kirip keldi. Qolynda kúnqaǵary aq jippen zerlengen kógildir tústi kepki bar.

Olja! - dep daýystap jiberdi o l - Qudaı sátin saldy! Balamyzdyń izine tústik - aý aqyry! Mynaý sonyń kepkisi!

— Ony qaıdan taptyńyzdar?

— Jazyqtyqta qonyp jatqan syǵandardyń fýrgonynan taptyq. Olar seısenbi kúni kóship ketken edi. Búgin polısıa qýyp jetip, fýrgonǵa tintý júrgizdi. Tabylǵan nárse - osy.

— Bul olardyń qolyna qalaı túsken? Ne deıdi olar?

— Jón sóılemeıdi, jaltarady. Kepkini jazyqtyqtan seısenbi kúni tańerteń taýyp aldyq dep ant-sý ishedi. Joǵa, ol ońbaǵandar biledi, balanyń qaıda ekenin! Bir jaqsysy, bárin torǵa tyǵyp tastady. Zańnan záresi ushyp, áli-aq saırap berer olar. Bálkim, tek qorqynysh qana emes, gersogtyń ámıany da kómektesip qalar.

— Nesi bar, bul jaqsy habar, - dedi Holms, doktor bólmeden shyǵyp ketken soń. - Qalaı bolǵanda da, búl jazyqtyqtan izdestirý ǵana belgili bir nátıjege jetkizedi degen teorıamnyń durystyǵyn dáleldep túr. Polısıa munda syǵandardy tutqyndaǵannan basqa túk bitirgen joq. Kartaǵa qarańyzshy, Vatson. Jazyqtyqta jylǵa bar. Mektep pen Holderness-holldyń aralyǵyndaǵy keı tusy batpaqqa aınalǵan. Qurǵaqshylyq bop turǵany sonsha, basqa jerlerden iz kesý bos áýreshilik bop shyǵady, al batpaqta, bálkim, birdeńe qalǵan da shyǵar. Erteń sizge erterek soǵarmyn, sosyn ekeýimiz osynaý qupıasy mol hıkaıanyń syryn ashýǵa talaptanyp kórermiz.

Erteńine tań eleń-alańda oıanǵanymda, kereýetimniń tap qasynda turǵan uzyn boıly, juqaltań Holmstyń tulǵasyn birden kózim shaldy. Kıinip alypty, tipti serýendep qaıtqany da baıqalady.

— Kógal men velosıpedter turǵan saraıdy tekserip shyqtym, - dedi dosym, - sosyn Qısyq qaraǵaıda qydyrdym. Turyńyz, Vatson, kórshi bólmede kakao daıyn tur. Tezdetýińizdi ótinem, óıtkeni búgin bizge kóp sharýa tyndyrýǵa týra keledi.

Dosymnyń júzi alaburtyp, kózi jaınap túr edi - súıikti isine kiriskisi kelip shydamsyzdanyp turǵanynda daý joq - ty. Búl basqa Holms bolatyn - kóńili shat, jigerli, Beıker - strıttiń óńi qýqyl tartyp, óz oıymen ózi bop tunjyrap otyratyn armanshyl adamyna múldem uqsamaıtyn Holms edi. Kúsh-qaıraty tasyǵan, sergek te shıraq keıpin kórip búgin tynym taba almaıtynymyzdy túsindim.

Biraq búl kún óte úlken ókinishpen bastaldy. Jaıylǵan maldyń sansyz kóp súrleý-soqpaǵy kesip ótip jatqan, qońyrqaı shymtezek japqan jazyqtyqpen zor úmittiń jeteginde jolǵa shyǵyp, kóp uzamaı ózimiz kelgen jer men Holderness-holl aralyǵyndaǵy batpaǵy basym jasyl shabyndyqqa da jettik. Eger bala úıine qaraı zytqan bolsa, onda osy mańaıǵa soqpaı óte almas edi, sondyqtan búl arada onyń nemese nemis muǵalimniń izi qalar edi. Biraq biz ondaı eshteńe taba almadyq. Shabyndyqtyń jıegimen júrip kele jatqan, qabaǵyn qars túıip alǵan dosym onyń múk basqan ústińgi qabatyndaǵy qaraýytqan daq ataýlynyń bárine qadala qaraýmen boldy. Qoı tuıaǵynyń izi munda kóptep kezdesetin, al taǵy da birneshe mıldi artqa tastaǵannan keıin sıyr tuıaǵynyń tańbalaryn kórdik. Bar tapqanymyz osy ǵana edi.

— Qatelik ketti, - dedi Holms aldymyzda kósilip jatqan jazyqtyqty jabyrqaý kózben sholyp. - Ana jerler de - batpaq, aralyǵynda ótýge bolatyn ensizdeý qurǵaq jer bar. Qarańyzshy! Anaǵan qarańyzshy! Ne mynaý?

Biz qara lenta sekildi ıreleńdegen soqpaqqa tústik. Onyń qaq ortasynan, ylǵaldy topyraqtan velosıped shınalarynyń izi ap-anyq kórinip jatyr edi.

Ýra! - dep aıqaılap jiberdim men. - Mine, velosıped te tabyldy!

Biraq Holms basyn shaıqady, álpetinen qýanyshtan góri tańyrqaýshylyq pen áldenege alańdaýshylyq ańǵarylyp tur edi.

— Velosıped ekeni velosıped, biraq ol emes, basqa, - dedi ol. - Men velosıped shınasy qaldyratyn qyryq eki túrli tańbany bilem. Mynaý, kórip turǵanyńyzdaı, "Danlop" fırmasynyń shınasy, oǵan qosa, jamaýy bar. Haıdeggerdiń shınasy "Palmer" fırmasynan bolatyn, uzyna boıy sozylatyn jolaǵy bar-tyn. Demek, bul aradan Haıdegger emes, basqa bireý júrip ótken.

— Endeshe, ana bala shyǵar?

— Shirkin, onyń velosıpedi bolǵanyn dáleldeı alǵanymyzda ǵoı! Onda velosıped bolǵan joq dep sendirip túr i oı bizdi. Myna iz mektepten bermen qaraı shyqqan iz, oǵan ózińiz de kóz jetkize alasyz.

— Bul mektepke qaraı baǵyt alǵan iz bolýy da múmkin.

— Joǵa, qymbatty Vatson. Artqy dóńgelek qaldyratyn tańba ámanda tereńirek bolady, sebebi oǵan salmaq kóbirek túsedi. Kórip tursyz ba? Birneshe jerde ol aldyńǵy dóńgelek qaldyrǵan bolmashy izdi basyp ótip joıyp jibergen. Joǵa, velosıpedshiniń mektep jaqtan kele jatqanyna kúmán keltirýge bolmaıdy. Bálkim, munyń izdestirýimizge eshqandaı qatysy joq ta shyǵar, áıtkenmen, iz kesýdi ármen jalǵastyrý úshin, qanekı, osyny boılap keri qaraı júrip kóreıik.

Biz tap solaı istedik, sóıtip eki júz úsh júz ıardtaı júrgen soń, soqpaq batpaqty jerden burylyp ketken kezde, shına tańbasy da ǵaıyp boldy. Sál ármenirekte soqpaqty jińishkeleý jylǵa kesip ótetin, onyń arǵy betinen iz qaıtadan paıda bola ketti, basym bólegin sıyrlar taptap tastapty. Odan soń soqpaq Qısyq qaraǵaıǵa - mektep ǵımaratynan qol sozym jerde turǵan toǵaıǵa endi. Velosıpedshi, shamasy, osy toǵaıdan shyqsa kerek. Holms qoıtasqa tize búkti de, qolymen jaǵyn taıanyp otyryp qaldy. Ol osylaı qybyr etpeı oılanyp otyrǵan kezde men eki sıgaret tartyp úlgerdim.

— Nesi bar, - dedi dosym aqyrynda, - aldy-artyn baıqaýǵa mashyq adamnyń iz jasyrý úshin, álbette, velosıped shınasyn aýystyrýy da múmkin ǵoı. Ondaı keremet kóregendigi bar qylmyskermen ustasýdy ózim úshin zor baqyt sanaǵan bolar em. Búl suraqty jaýaby tabylmaǵan kúıinde qaldyryp batpaqqa qaıtyp oralaıyq, óıtkeni ondaǵy jerdiń bárin túgel qarap shyqqan joqpyz.

Jazyqtyqtyń batpaqty bóligin qaıtadan muqıat teksere bastadyq, sóıtip kóp uzamaı eńbegimiz de aqtaldy: Holms ylǵaly mol taǵy bir soqpaqty kórip, oǵan jaqyndaı bere shattana daýystap jiberdi. Soqpaqtyń qaq ortasymen telegraf symyndaı jińishke jolaqtar sozylyp jatyr edi. Bul palmerlik velosıped shınasynan qalǵan tańba bolatyn.

— Mine, gerr Haıdegter ótken jer! - dedi Holms debdirep. – Oı tujyrymym onshalyqty osal emes eken-aý, Vatson!

— Quttyqtaımyn sizdi.

— Biraq jumbaqtyń sheshýi áli tabylǵan joq. Ótinem sizden, soqpaqpen júrmeńizshi. Endi myna izdi boılap ilgerileıik. Munyń uzamaı úzilip qalary anyq.

Alaıda jazyqtyqtyń búl bóliginde ylǵaldy jerler demil - demil jolyǵyp jatty, velosıped izi jıi-jıi joǵala bergenimen biz ony jyldam taýyp alyp turdyq.

— Myna arada velosıpedshiniń pedaldy barynsha qatty basqanyn baıqadyńyz ba? - dedi Holms. - Bul aıdan anyq nárse. Aldyńǵy dóńgelektiń de, artqy dóńgelektiń de izderi saqtalǵan myna jerge qarańyzshy. Ekeýi de ap-aıqyn. Al muny velosıpedshiniń velojarysqa qatysýshylar sekildi rólge salmaq salǵanymen ǵana túsindirýge bolady. Mássaǵan, ol qulap qalypty!

Balshyqty soqpaqtan uzyn da jalpaq oıyq beder baıqaldy. Odan ári shárkeıdiń izi, sodan soń qaıtadan velosıped izi kórindi.

— Dóńgelekteri taıyp ketti me eken? - dep suradym men.

Holms jerden bekishtiń synǵan butasyn aldy. Júregim zyrq ete qaldy: sarǵysh gúlderdiń betinde qyzǵyltym daqtar bar eken. Soqpaqtan da, bekish butalarynan da qatqan qannyń qońyrqaı daqtary qaraýyta kórinip túr edi.

— İs nasyrǵa shaýypty! - dedi Holms. - Jaqsylyqtyń belgisi emes búl! Myna jerdi basyp ketpeńiz, Vatson, ármenirek turyńyz. Sonymen, budan ne ańǵarýǵa bolady? Ol jaralanyp qulaǵan... ornynan turǵan... qaıtadan velosıpedke otyrǵan... ármen ketken. Soqpaqpen tabyn júrip ótken. Ony buqa súzip qulatpaǵany anyq! Biraq munda basqa iz joq. Alǵa, alǵa, Vatson! Qan daqtary, velosıped shınasynyń tańbalary - osy izdermen - aq ony taýyp alarymyz kámil!

İzdestirýimiz uzaqqa sozylǵan joq. Velosıped izi ylǵaldy soqpaqpen olaı da bulaı bultalaqtaı bastady. Sol arada alǵa qaraı kóz jibergem, kenet kóz aldymda birdeńe temirdiń jaltylyndaı bop jarq ete qaldy. Biz bekish butalary arasynan palmerlik shınasy bar velosıpedti sýyryp aldyq. Bir pedali maıysyp qalypty, róli men aldyńǵy dóńgelegin qan jýyp ketipti. Sál ármenirekten, shop arasynan shárkeı kórinip turǵan. Solaı qaraı tura umtylyp, beıshara velosıpedshiniń ózin de kórdik - búl kesek deneli, qaba saqaldy adam edi, kózinde oń jaq áınegi synyp qalǵan kózildirik bar eken. Ólimine bas súıegin ýatyp jibergen surapyl soqqy sebep bolypty. Mynadaı jaraqattan keıin qaıtadan velosıpedke otyryp áli de birneshe metr júrgeni janynyń siriligi men rýhynyń myqtylyǵyn pash etip túr edi. Shárkeıin aıaǵyna jalań kıipti, al beshpetiniń astynan tósekke jatarda kıetin kóılegi kórinip túr. Buǵan eshqandaı shúbá keltirýge bolmaıtyn: aldymyzda jatqan adam nemis muǵalim edi.

Holms máıitti uqyptap aýdardy da, asyqpaı qarap shyqty, sosyn otyryp alyp oıǵa berildi. Dosymnyń mazasyzdanyp ketken álpetine kóz júgirtip óttim de, oqystan tabylǵan osynaý jan shoshyrlyq oljanyń tergeýimizdiń alǵa jyljýyna onsha kóp kómektese qoımaǵanyn uqtym.

— Ne isteýimiz kerek, soǵan basym jetpeı otyr, Vatson, - dedi aqyry Holms. - Ármen qaraı júre bermek oıym bar. İzdestirýdi sozyp alǵanymyz sonsha, endigi jerde bir saǵatty da bosqa jiberýge bolmaıdy. Sóıte turǵanymen, polısıaǵa da habar berý kerek. Myna sormańdaıdyń máıitin osy araǵa qaldyryp ketýge bola ma!

— Qaǵaz jazyp berińiz, men baraıyn.

— Siz maǵan kereksiz, maǵan kómektesýińiz qajet! Tura turyńyz, ana jerde bireý shymtezek oıyp jatyr eken. Sony shaqyryńyz, polısıany osynda ertip keletin bolsyn.

Men Holmstyń ótinishin oryndadym, sóıtip ol záre - quty qalmaǵan fermer baıǵusty qaǵaz jazyp berip, doktor Haksteıblge attandyrdy.

— Sonymen, Vatson, - dep qaıtadan sóılep ketti dosym, - búgin tańerteń ekeýimiz eki túrli izge tap boldyq. Birinshisin palmerlik shınasy bar velosıped qaldyrǵan, onyń bizdi qaıda alyp kelgenin ózińiz kórip tursyz. Ekinshi tapqanymyz - danloptyq jamaýly shına qaldyrǵan iz. Osy ekinshi izge túspes buryn aldymen ózimizge málim nárselerdi anyqtap, mándisi men mánsizin ajyratyp alǵanymyz durys bolar... Eń áýeli men balanyń óz erkimen qashyp ketkenin atap aıtqym keledi. Ol syrtqa tereze arqyly shyqqan da, jalǵyz nemese sybaılasymen birge zytyp bergen. Buǵan eshqandaı kúmán keltirýge bolmaıdy.

Men qoshtap bas ızedim.

— Bul solaı. Endi beıshara nemistiń jaıyn qarastyraıyq. Bala kıinip úlgergen - ıaǵnı, ol qashýǵa aldyn-ala daıyndyq jasaǵan. Al nemis, shamasy, asyǵys kıinse kerek, sondyqtan uıyǵyn kımesten ketken.

— Durys aıtasyz.

— Ony terezeden qarǵýǵa ne májbúr etýi múmkin? Balanyń qashyp bara jatqanyn kórip qalǵandyǵy shyǵar. Ony qýyp jetip, keıin qaıtarǵysy kelgen bolar. Sóıtip, ol velosıpedin alady da, qashqynnyń sońynan túsip beredi, aqyrynda batpaqta qaza tabady.

— Oqıǵa shynymen-aq osylaı órbigen sıaqty.

— Endi osy baılamnyń eń daýly bóligine toqtalaıyn. Kishkentaı balany ustap alǵysy kelgen eresek adam sońynan tura júgirýge tıis bolatyn. Óıtkeni ony qýyp jetý esh qıyndyq keltirmes edi. Alaıda, doktor Haksteıbldiń aıtýynsha, keremet jaqsy velosıpedshi bop tabylatyn nemis basqasha qareket jasaıdy, ıaǵnı velosıpedin alý úshin saraıǵa qaraı júgiredi. Budan shyǵar qorytyndy: balanyń jaıaý adamnan góri jyldamyraq júretin birdeńeni paıdalanǵanyn kórgen.

— Basqasha sózben aıtqanda, bala bireýdiń velosıpedin alǵan ǵoı, solaı ma?

— Qashyp ketý oqıǵasyn tolyqtaı qalpyna keltireıik. Nemis mektepten bes mıldeı jerde qaza tabady - jáne, kórdińiz be, oqtan emes, - oqty bala da ata alady ǵoı, - kúsh-qaıraty mol adamnyń bastan urǵan aıaýsyz soqqysynan kóz jumady. Demek, balanyń janynda serigi bolǵan jáne olardyń jedel jyraqtap ketkeni sonsha, velosıpedshi olardy tek besinshi mılde ǵana qýyp jetken. Qan tógilgen oryndy qarap shyqqanymyzda sıyr tuıaqtary qaldyrǵan izdi ǵana kórdik. Men elý qadamdaı bolatyn alshaqtaý sheńber jasap júrip óttim, áıtse de birde-bir basqa soqpaqty keziktire almadym. Ekinshi velosıpedshiniń kisi ólimine eshqandaı qatysy joq, ol jerden adam izi de tabylmady.

— Holms! - dep daýystap jiberdim men. - Bul adam sengisiz nárse!

— Bárekeldi! - dedi ol. - Taýyp aıttyńyz. Meniń baıandaýymda oqıǵalar adam sengisiz nárse bop kórinedi eken ǵoı - demek, bir jerden qate jibergenmin. Biraq siz únemi menimen birge boldyńyz, bárin óz kózińizben kórdińiz. Men qaı jerden qatelestim?

— Bálkim, ol qulaǵan kezde basyn jaryp alǵan shyǵar?

— Batpaqty jerde me, Vatson?

— Ne derimdi bilmeı turmyn, Holms.

— Já, já, biz budan áldeqaıda qıyn jumbaqtyń da sheshýin tapqanbyz. Oı-tolǵamǵa jaraıtyn materıal bizde molynan jınaqtaldy, tek sony aqylmen paıdalana bilý kerek... Sonymen, endi ármen qaraı qozǵalaıyq, Vatson. Palmerlik shına bizge aıtarynyń bárin aıtty. Endi danloptyq jamaýly shınanyń bizdi qaıda alyp baratynyn baıqastaıyq.

Sol izdi boılap júrip kettik, biraq uzamaı aldymyzdan qalyń arsha ósken jataǵan jotalar kólbedi; jylǵa artta qaldy, velosıped izi de joǵaldy. Endi onyń bizge kómegi tımeıtin. İzi ǵaıyp bolǵan danloptyq shınalar búl jerden bizdi sol jaqtaǵy, aıbarly munaralary aspanǵa boı sozǵan Holderness-hollǵa, ne tý syrtynan, karta boıynsha kórinip turǵandaı, chesterfıldtik tas jol ótip jatqan alasa surqaı úılerge ǵana alyp barýy múmkin edi.

Mańdaıshasynda áteshtiń beınesi bar, tozyǵy jetken ári kórer kózge sıyqsyz meımanhanaǵa qol sozymdaı jer qalǵanda Holms aıaq astynan ah uryp, qulap ketpes úshin ıyǵyma jarmasa ketti. Ol aıaǵyn qaıyryp alǵan edi, al mundaı jaǵdaıda adamnyń múldem dármensiz bop qalatyny belgili jaı. Aýzynda qorqory bar, orta jastaǵy, myǵym deneli, qońyrqaı óńdi bir adam otyrǵan meımanhananyń kire berisine deıin ol aqsańdaı basyp ázer jetti.

— Sálem, mıster Rúben Heız, - dedi Holms.

— Ay, siz kimsiz jáne aty-jónim qandaı ekenin qaıdan bilesiz? - dep surady álgi adam Holmsqa jaman kózben kúdiktene qarap.

— Aty - jónińiz tóbeńizdegi mańdaıshada jazýly túr. Al qojaıyndy taný qıyn emes. Aıtyńyzshy, aýlańyzda tarataıka sekildi eki dońǵalaqty arba bar ma?

— Joq.

— Oń aıaǵymdy basa almaı qaldym.

— Basa almaı qalsańyz, baspańyz.

— Qalaı júrem sonda?

— Birdeńe ǵyp bir aıaqpen sekirip bararsyz.

Mıster Rúben Heızdiń jaýabynan izettilik ańǵarylyp turǵan joq-ty, biraq Holms onyń dórekiligine tańdanarlyq túrde shydamdylyq bildirdi.

— Beri qarańyz, qurmettim, - dedi ol, - qandaı bálege tap bolǵanymdy kórip tursyz ǵoı. Bizge jeter jerimizge jetip alsaq boldy, al qalaı jáne nemen jetemiz - ol jaǵy maǵan báribir.

— Al maǵan baıaǵydan báribir, - dep jaýap qatty oǵan dókir neme.

— Men munda mańyzdy ispen aınalysyp júrmin. Maǵan velosıpedińizdi berińiz de, aqysyna soveren alyńyz.

Qojaıyn eleń ete qaldy.

— Qaıda barmaqsyz?

— Holderness-hollǵa.

— Gersogtyń tap ózine qonaqqa barmaqpysyz? - dedi qojaıyn balshyqqa bylǵanǵan kıimimizge mysqyldaı kóz jiberip.

Holms keń peıildene kúldi:

— Gersog bizdi qushaq jaıa qarsy alady.

— Ne sebepti?

— Sebebi onyń joǵalyp ketken uly jaıynda jaqsy habar ákele jatyrmyz.

Mıster Heız selk ete qaldy.

— Shynymen-aq taýyp aldyńyzdar ma?

— Lıverpýlden balanyń sonda ekeni jaıynda habar keldi. Búgin-erteń tabylyp ta qalar.

Saqal-murty alynbaǵan suryqsyz usqynnan áldebir ózgeris nyshany jylt etti. Mıster Heız qolma-qol jibip sala berdi.

— Gersogtan ala almaı júrgen óshim bar, - dedi ol, - sebebi onda atshy bop istegem, sol kezde meni jer soqtyrdy. Pishenshiniń men jaıynda ne qıly ótirikti kóıitkenine senip, jumystan bosatyp jiberdi, tipti kepildik hat ta bergen joq. Sóıtse de, jas lordtyń Lıverpýlden tabylǵanyna men báribir qýanyshtymyn. Jaraıdy, myna jaqsy habardy Holderness - holǵa jetkizýge járdemdeseıin.

— Raqmet, - dedi Holms. - Biraq biz áýeli keshki as ishemiz, sosyn bizge velosıpedińizdi beresiz.

— Mende velosıped joq.

Holms oǵan soverendi kórsetti.

— Aıtyp turmyn ǵoı sizge, mende velosıped joq dep! Atpen barasyzdar.

— Bopty, - dedi Holms. - Bizge tamaq berińiz, bul jaıynda sosyn taǵy sóılese jatarmyz.

Edenine tas taqtaıshalar tóselgen as úıde ekeýmiz ońasha qalǵan kezde Holmstyń aıaǵy oıda joq jerden jazylyp ketti. Kún keshkirtip kele jatqan. Qarnymyz ashyp qalǵan edi, sondyqtan ústelden turýǵa asyǵa qoımadyq. Óz oıymen ózi bop ketken Holms tis jaryp til qatpaǵan kúıi birneshe ret ornynan turyp tereze aldyna bardy. Tereze qoqyr-soqyr toly aýlaǵa qaraıtyn. Onyń bir buryshynda kórik úıi ornalasqan edi, onda ústi-basy kir qojalaq bozbala jumys istep jatqan, al ekinshi buryshynda - atqora bar-tyn. Osyndaı bir qydyrystan keıin Holms qaıtadan ústel basyna otyrdy, sosyn kenet aıqaılap jiberip ornynan atyp turdy.

— Taptym, Vatson, taptym! - dep sóılep ketti ol. - Endi bári túsinikti. Búgin tańerteń sıyr tuıaǵy qaldyrǵan tańbalardy kórgen edińiz ǵoı?

— Kórgem.

— Qaıdan?

— Qaıdan derińiz bar ma - barlyq jerden. Batpaqtan da, soqpaqtan da, sosyn ana beıshara Haıdegger ómirmen qoshtasqan mańaıdan da.

— Durys. Al endi, Vatson, aıtyńyzshy, neshe sıyr kórdińiz?

— Sıyr kózime túspedi.

— Ǵajap qoı, Vatson! Qaıda qarasań da sıyr tuıaǵynyń tańbalaryn kóresiń, al sıyrdyń ózi joq. Shynynda da, ǵajap emes pe?

— Ras-aý.

— Endi, Vatson, qaperińizdi kishkene shıryqtyryńyz da, sol izderdiń soqpaqta qandaı túrde kórinis bergenin kóz aldyńyzǵa elestetińiz.

— Al, elestettim.

— Esińizde me? Keıde olar mynadaı túrde bolatyn. - Ol nannyń qıqymyn ústel ústine jaıa bastady: — :::: — Keıde mynadaı: - :.:.:.:. - Al keıde mynadaı túrde kezdesetin: - .:.:.: -Esińizde me?

— Joq.

— Al men umytqan joqpyn jáne muny ant iship otyryp rastaı alam. Aıtqandaıyn, ol jerge áli qaıtyp oralamyz, sosyn bárin sol arada qolma-qol tekseremiz. Budan tıisti qorytyndy shyǵarmaǵanym ne bolǵanym, sony túsinbeı turmyn!

— Qandaı qorytyndy?

— Mynadaı: bular neǵylǵan keremet sıyr deseńshi, olardy jelispen de, shoqyraqpen de, aıańmen de júrgizýge bolady! Osy sózimdi umytpańyz, Vatson, mundaı alabóten aıla-sharǵy derevnályq arzan asqana qojaıynynyń qolynan kelmeıdi! Aýlada kórik úıdegi baladan basqa eshkim joq. Shyǵyp keteıik te, ondaǵy ahýaldyń qandaı ekenin kóreıik.

Jartylaı qıraǵan atqorada jal-quıryǵy sabalaq, ústi saýys-saýys eki at túr edi. Holms bireýiniń artqy aıaǵyn kóterdi de, qarqyldap kúlip jiberdi.

— Taǵalar eski, biraq jaqyn arada ǵana shegelengen. Taǵalar eski, shegeler jańa. Búl klasıkalyq isterdiń qataryna qosylǵaly turǵan oqıǵa boldy - ol soǵan ábden laıyqty da. Endi kórik úıge kirip shyǵaıyq.

Óz sharýasymen aınalysyp jatqan bozbala bizge túk kóńil aýdarǵan joq. Holmstyń temir kesekteri men aǵash jańqalaryna toly kórik úıdi jedel sholyp shyqqanyn baıqadym. Kenet art jaǵymyzdan aıaq dybysy estilip, qojaıynnyń bizge qaraı asyǵa adymdap kele jatqanyn kórdik. Ashý oty ushqyndaǵan kóziniń ústindegi qalyń qastary bir syzyqtyń boıyna jınalypty, qara kúreń beti demil - demil tartyp ketedi. Qolyna qorǵasyn quıylǵan keltek ustaǵan onyń bizge ses bildire tónip kelgeni sonsha, qaltamdaǵy revolverdi qolymmen sıpap kórip qýanyp kettim.

— Polısıa tyńshylary! - dep aıqaılady ol - Senderge ne kerek bul jerden?

— Mıster Rúben Heız, sabyr etińiz! - dedi túk saspaǵan Holms jaıbaraqat. - Myna jerden biz shyn máninde de birdeńe taýyp alar dep qorqyp turǵannan saýmysyz?

Ózin-ózi tejeý úshin Heızge zor kúsh jumsaýǵa týra keldi, sóıtip ótirik kúlimsiregen bop ernin jymyraıtty - munysy maǵan onyń kisi shoshyrlyq túrinen de qorqynyshty bop kórindi.

— Jaraıdy, izdeńizder. Tapqan nárseńizdiń bári sizderdiki bolsyn, - dedi ol - Biraq bóten bireýlerdiń aýlamda ruqsatsyz súmeńdegenin jaratpaımyn. Sondyqtan, mıster, neǵurlym tezirek esep aıyrysyp, búl jerden ketip otyrsańyz, soǵurlym jaqsy bolar edi.

— Renjimeńiz bizge, mıster Heız, - dedi Holms. - Jaı ánsheıin attaryńyzdy kóreıik degenbiz, alaıda men jaıaý júrip te jetetin sekildimin. Holderness-hollǵa deıin onsha alys emes qoı deımin?

— Osy aradan týra qaqpasynyń aldyna deıin eki mıldeı bolady. Jol áne, sol jaqta.

Ol bizdi aýladan túksıgen keıipte shyǵaryp saldy.

Biz jolmen onsha alysqa uzaı qoıǵan joqpyz, óıtkeni ózimizdi endi eshkim kóre almaıtynyn bilgen Holms onyń alǵashqy burylysynda - aq toqtaı qaldy.

— Balalar oıynynda aıtylatyndaı, tym "ystyq" bolyp edi, - dedi ol - Al, meımanhanadan jyraqtaı bastaǵanym sol, boıym da barǵan saıyn salqyn tartyp barady. Jo - joq, búl aradan ketýge áli erte!

— Rúben Heızdiń bárin biletinine shúbám joq. Odan asqan sumpaıy súdindi ómiri eshqashan kezdestirgen emen!

— Ras-aý! Naǵyz qanisher! Al, attary she? Kórik úıi she? Iá-á, "Sotqar átesh" atalatyn bul oryn tańyrqaýǵa ábden tatıdy - aq eken! Qane, onda ne bop jatqanyn baqylap kóreıik, tek saq bolaıyq, kórinip qalmaıyq.

Art jaǵymyzda surǵylt tústi qoıtastar jatqan jaıpaqtaý jota bar-tyn. Sonyń baýraıymen joǵary kóterile bastaǵanda Holderness - hol jaqqa kóz jibergem, kenet soqpaqpen júıtkip kele jatqan velosıpedshini kórip qaldym.

— Buǵynyńyz, Vatson! - dep aıqaılady Holms, ıyǵyma qolyn qoıyp.

Qoıtastyń tasasyna tyǵylyp úlgergenimiz sol edi, álgi adam janymyzdan zý etip óte shyqty. Velosıped kótergen shańnyń arasynan, qatty tolqyp, qýqyl tartyp ketken álpet aǵarań ete qaldy - áldeneden úreıi ushyp, záre-quty qalmaı qoryqqan adamnyń álpeti edi bul: aýzy ańqıyp qalǵan, kózi uıasynan shyǵa adyraıyp ketken. Keshegi tanysymyz -sánqoı da sergek Djeıms Ýaılderge jasalǵan sıyqsyz karıkatýra sıaqty bolatyn.

— Gersogtyń hatshysy! - dep daýystap jiberdi Holms. - Tezirek, Vatson! Anda oǵan ne qajet bolǵanyn kóreıik.

Tastan tasqa sekire otyryp baýraımen joǵary kóterildik, sol jerden meımanhana esigi kózimizge shalyndy. Ýaılderdiń velosıpedi qabyrǵaǵa súıeýli tur eken. Úıdiń ishinde qandaı da bir qımyl-qozǵalys bary baıqalmaıdy, terezeden eshkim syrtqa basyn shyǵarǵan joq.Kún Holderness-holldyń bıik munaralary tasasyna túsip, jazyqtyqty ymyrt jaılaı bastaǵan. Kóp uzamaı - aq, qoıýlana túsken qarańǵylyqta, meımanhana qasyndaǵy atqoradan búıirlerinde fonary bar eki aıaqty arba syrǵyp shyqty. Sosyn, birer mınýttan keıin, qos aıaqtap shapqan at álgi arbany janymyzdan alyp ótip, Chesterfıldke qaraı asty.

— Muny qalaı túsinýge bolady, Vatson? - dep sybyrlady Holms.

— Qashyp bara jatqan sekildi.

— Eki aıaqty arba, onda, kórip úlgergenim, bir ǵana adam otyr. Biraq bul mıster Djeıms Ýaılder emes, sebebi ol, qarańyz, áne tur.

Esiktiń jaryqqa shomylǵan sharshysynda hatshynyń sulbasy qaraýytyp turǵan. Bireýdi kútetindeı moınyn sozyp jan-jaǵyna qaraǵyshtaı beredi. Arada birneshe mınýt ótti, sóıtip aqyry jol boıynan aıaq dybysy estildi. Esikten túsken jaryqtan taǵy bireýdiń kóleńkesi eles berdi, esik jabylyp, meımanhana qaıtadan qarańǵylyq qushaǵyna endi. Sosyn joǵarǵy terezeleriniń birinen sham jaryǵy kórindi.

— "Sotqar áteshke" jumbaq júristi adamdar kóp keledi eken, - dedi Holms.

— Arǵy betinde ishimhana bar ǵoı.

— Durys. Álgi ekeý, sirá, soǵan kelýshiler emes, qojaıynnyń qonaqtary shyǵar. Alaıda, mynadaı qýystan mıster Djeıms Ýaılderge ne qajet boldy eken, onyń ústine osyndaı beımezgil ýaqytta deımin-aý? Ol jerde kimmen kezdesýge ýádelesip júr eken? Táýekel deıik, Vatson, olarǵa jaqyn jerden kóz salaıyq.

Biz jolǵa tústik te, urlana basyp meımanhana esigine keldik. Ýaılderdiń velosıpedi sol burynǵysha qabyrǵaǵa súıeýli túr edi. Holms shyrpy shaqty da, jaryǵyn velosıpedtiń artqy dóńgelegine jaqyndatty. Shyrpynyń bolmashy jaryǵynan danloptyq shınanyń jamaýyn kórgen onyń myrs ete qalǵanyn estidim. Sham jaǵylǵan tereze dál bizdiń joǵarǵy jaǵymyzda bolatyn.

— Terezeden sol ǵana syǵalaý kerek. Vatson, arqańyzdy tossańyz, al ózińiz qabyrǵaǵa tirenip tursańyz, men birdeńe etip solaı ister de edim.

Qas qaǵym ýaqyttan keıin Holms aıaǵymen ıyǵyma shyqty da, sol boıda - aq jerge sekirip tústi.

— — Júr, kettik, dostym, - dedi ol - Búginge osy da jetedi. Qoldan kelgenniń bárin jasadyq. Bosqa ýaqyt ketirmeıik: mektepke deıin birtalaı jer ǵoı.

Ekeýmiz sharshap-shaldyǵyp jazyqtyqpen jaı basyp kele jatqan kezimizde Holms jaq ashpady desem de bolady, sosyn jedelhat jóneltý úshin mektepke kirmesten birden stansaǵa ketti. Odan soń muǵalimniń qaıǵyly qazasyn qatty ýaıym ǵyp otyrǵan doktor Haksteıblge jubatý aıtyp jatqanyn estidim, ony óz bólmemnen tek tún ortasynan aýǵan kezde ǵana kórdim - tańerteń qandaı sergek te kóńildi bolsa, qazir de tap sondaı bolatyn.

— Bári oıdaǵydaı, dostym, - dedi ol - Erteń keshke qaraı bul qupıanyń jumbaǵyn sheshemiz dep sizge ýáde berem.

Erteńine saǵat tańerteńgi on birde Holms ekeýimiz Holderness-holldyń ataqty tıis aleıasymen júrip kele jattyq. Malaı bizdi keremet kórkem portal janynan qarsy alyp, joǵary mártebeliniń kabınetine ertip bardy.

Ol jerde aldymyzdan mıster Djeıms Ýaılder shyǵa keldi. Kishipeıil de sypaıy minez kórsetkenimen, demil - demil tartyp ketetin betinen, jan-jaqqa alaqtap turǵan kózinen úreı taby áli aryla qoımaǵan bolatyn.

— Gersogpen kezdeskińiz kele me? Ókinishke qaraı, mártebeli myrzanyń mazasy bolmaı túr. Keshe bizge doktor Haksteıbl jedelhat arqyly habarlaǵan ana qaıǵyly oqıǵadan esin áli jıa almaı jatyr.

— Meniń gersogpen kezdesýim kerek, mıster Ýaılder.

— Biraq ol bólmesinen shyqpaı otyr ǵoı.

— Endeshe, oǵan ózim baraıyn.

— Ol tósekte jatyr.

— Báribir onymen qalaıda kezdesýim qajet.

Holmstyń qarsylyq bildirýge kónbeıtin yzbarly daýysy aıtystan eshteńe ónbeıtinine hatshynyń kózin anyq jetkizdi.

— Jaraıdy, mıster Holms, kelgenińizdi habarlaıyn.

Gersog kabınetten boı kórsetkenshe bir saǵatqa jýyq ýaqyt ótti. Kózi burynǵydan da beter shúńireıip, ıyǵy salbyrap ketken - keshege qaraǵanda ájeptáýir qartaıyp qalǵandaı edi. Bizben asa bir syrbaz sypaıylyqpen bas ıip amandasqan ol kresloǵa kelip otyrdy.

— Qulaǵym sizde, mıster Holms.

Alaıda dosym jarylqaýshysynyń janynda turǵan hatshyǵa qarap qalǵan bolatyn.

— Mártebeli myrza, áńgimege mıster Ýaılderdiń qatysýy azdy-kem yńǵaısyzdyq týdyrǵaly túr.

Júzi qýqyl tartyp sala bergen hatshy Holmsty oqty kózben atty.

— Eger mártebeli myrza hosh kórse...

— Iá, ıá, shyǵa turyńyz... Sonymen, mıster Holms, maǵan ne aıtqyńyz kelip edi?

Hatshy esikti jaýyp shyǵyp ketkenshe dosym jaq ashqan joq.

— Mártebeli myrza, - dep bastady ol áńgimesin, - ózińiz yntaly bop otyrǵan istiń jaı-japsaryn ashqan kisige aqshalaı syılyq berýge ýáde etkenińizdi áriptesim dáriger Vatson ekeýmiz doktor Haksteıbldiń aıtýynan biletinbiz. Endi sony oz aýzyńyzdan estigim kelip tur.

— Estýińizge bolady, mıster Holms.

— Maǵan durys jetkizgen bolsa, ulyńyzdy taýyp bergen adamǵa bes myń fýnt taǵaıyndapsyz.

— Dáp solaı.

— Taǵy bir myńdy ony qamaýda ustap otyrǵan adamnyń nemese adamdardyń kim ekenin aıtqan kisige bermek bolypsyz.

— Dáp solaı.

— Bul arada, árıne, tek qylmyskerler ǵana emes, sonymen birge qylmysty uıymdastyrýshylar da megzelip otyr ǵoı, solaı emes pe?

— Iá, ıá! - dep degbirsizdene daýystap jiberdi gersog. - Mıster Sherlok Holms, bul qupıany ashar bolsańyz, sizden eshteńe aıap qalmaımyn.

Dosym qýtyń-qýtyń etip alaqanyn ysqylady, buǵan men tańyrqanyp qaldym, óıtkeni osy kúnge deıin ony azdy qanaǵat tutatyn, ashkózdigi joq adam retinde bilýshi edim.

— Ana ústel ústinde jatqan chek kitapshasy ma? - dep surady ol - Mártebeli myrza, maǵan alty myń fýntqa chek jazyp berýińizdi suraımyn! Oksford - strıttegi bank bólimshesinde aǵymdaǵy esepshotym bar, soǵan aqsha aýdaratyn chekti.

Kresloǵa tiktelip otyrǵan gersog dosyma ejireıe qarap qaldy.

— Qaljyńdap tursyz ba, mıster Holms? Ázil-ájýaǵa laıyq taqyryp pa bul?

— O ne degenińiz, mártebeli myrza! Ázildeýden aýlaqpyn.

— Bul neni bildiredi sonda?

— Bul meniń syılyq alatyn bolǵanymdy bildiredi. Men balańyzdyń qaıda ekenin bilem, sondaı-aq ony óz úıinde ustap otyrǵan adamdardy da, dálirek aıtsam, úıdiń qojaıynyn da bilem.

Gersogtyń qaǵazdaı qýaryp ketken óńinen jıren saqaly janǵan ot tárizdi lap ete qalǵandaı boldy.

— Balam qaıda meniń? - dedi ol ernin ázer qımyldatyp.

"Sotqar átesh" meımanhanasynda, úıińiz qaqpasynan eki mıldeı ǵana jerde. Qalaı bolǵanda da, áıteýir, ol keshe sonda boldy.

Gersog kreslo arqalyǵyna shalqalaı ketti.

— Kim aıypty buǵan?

Sherlok Holmstyń jaýaby meni tań-tamasha qaldyrdy. Ol eki-úsh attap gersogqa jetip bardy da, ıyǵyna qolyn qoıdy.

— Buǵan siz aıyptysyz. Al, endi, mártebeli myrza, raqym etip maǵan alty myń fýntqa chek berińiz.

Gersogtyń ornynan qalaı ushyp turǵanyn, beıne bir tereń quzdyń jaǵasynda táltirek qaqqan adamdaı qolyn sermelep qaltaqtaǵanyn ómiri umytpaspyn. Sosyn bar kúsh-jigerin jumsap aqsúıektik ustamdylyǵyn kómekke shaqyrǵan ol qaıtadan ústel basyna kelip, qolymen betin basyp otyryp qaldy. Arada birer mınýt ýaqyt ótti.

— Sizge málim jaılar qandaı? - dep surady beıbaq, basyn kótermegen kúıi.

— Keshe keshte balańyzben birge otyrǵanyńyzdy kórdim.

— Muny dosyńyzdan basqa taǵy kimder biledi?

— Men eshkimge eshteńe aıtqam joq.

Gersog saýsaǵy dir-dir etip qalamdy aldy da, chek kitapshasyn ashty.

— Men aıtqan sózimde turam, mıster Holms. Ýáde etilgen chekti alasyz, onyń ózime qaıǵy-qasiretten basqa eshteńe ákelmegen habar úshin tólenetinine de qaramaımyn. Syılyq berýge ýáde etken kezimde mundaı ahýalǵa tap bolam dep oılap pa edim! Sóıte turǵanymen, ózińizdi de, mıster Holms, dosyńyzdy da parasatty adam dep sanaýǵa bolatyn shyǵar?

— Ne aıtqaly otyrǵanyńyzdy túsine almadym, mártebeli myrza.

— Jaraıdy, endi áńgimeniń ashyǵyna kósheıik, mıster Holms. Eger bul istiń jaı-japsaryn ekeýińizden basqa eshkim bilmese, onda muny jyly jaýyp qoıýǵa bolady. Sizderge on eki myń fýnt qaryzbyn ǵoı, solaı emes pe?

Holms ezý tartyp kúldi de, basyn shaıqady:

— Ókinishti-aq, mártebeli myrza! Bir qaraǵanda, jeńil kóringenimen, munyń bárin typ-tynysh tyndyra qoıý ońaılyqqa túspeıdi. Muǵalimniń ólimi úshin bireý jaýap berýge tıis.

— Biraq bul iske Djeımstiń qatysy joq! Kinániń bárin oǵan arqalatýǵa bolmaıdy. Kisi óltirý - ana haıýannyń, ana ardan bezgenniń isi, baqytsyzdyǵyna qaraı Djeıms sonyń qyzmetin paıdalanǵan edi.

— Al men, mártebeli myrza, qylmys jolyna túsken adam sonyń saldarynan týyndaıtyn ne túrli nárseniń bárine moraldyq jaýapkershilikte bolýǵa tıis dep sanaımyn.

— Moraldyq degenińiz durys. Biraq ony zań aldynda jaýap berýge májbúr etpeńizshi! Óz kózimen kórmegen, bilmegen kisi óltirýshilik úshin, ózińizben birdeı dárejede kúıinip, qapalanǵan kisi ólimi úshin ony aıyptaýǵa bolmaıdy. Muǵalimniń qazasy jaıynda estigen boıda ol ar-uıatynyń azabyna shydaı almaı maǵan bárin jaıyp saldy. Sosyn izin sýytpaı baryp kisi óltirýshimen aradaǵy baılanysyn úzdi. Mıster Holms, qutqaryńyzshy ony, qutqaryńyzshy! Ótinem sizden, qutqaryńyzshy ony!

Gersogtyń aqsúıektik ustamdylyǵy jaıyna qaldy. Óńi buzylyp ketken shonjar qoldaryn olaı da bulaı sermep kabınette oıqastap júrip aldy. Aqyry sabasyna túsip, qaıtadan ústel basyna otyrdy.

— Sizdiń, eń aldymen, ózime kelgenińizge dán rızamyn. Meni masqarashylyqtan saqtap qalý úshin qandaı shara qabyldaý kerek - eń bolmasa osy jaıynda pikirleseıikshi.

Pikirleseıik, - dedi Holms, - Biraq ondaı jaǵdaıda, mártebeli myrza, bir-birimizdiń aldymyzda aqyryna deıin ashyq bolýymyz qajet. Bul istiń barlyq búge-shigesine qanyqqannan keıin, qolymnan kelgenniń bárin jasaýǵa daıynmyn. Sizdi durys túsinsem, álgi sózińiz Djeıms Ýaılder týrasynda aıtyldy - aý deımin, demek, kisi óltirýshi ol emes degen toqtam jasap tursyz ba?

— Iá, kisi óltirýshi qashyp ketti.

Holms bolmashy ǵana ezý tartty:

— Mártebeli myrza, bul saladaǵy azyn-aýlaq jetistikterimnen qulaǵdar emessiz - aý, shamasy, áıtpese meniń quryǵymnan op-ońaı sytylyp ketýge bolady degen oıǵa kelmes edińiz. Keshe, túngi saǵat on birde, mıster Rúben Heız meniń tapsyrmam boıynsha Chesterfıldte tutqynǵa alyndy. Ondaǵy polısıanyń bastyǵy bul jaıynda maǵan búgin tańerteń habarlady. Jedelhaty mektepten shyǵar aldynda keldi.

Gersog kreslonyń arqalyǵyna shalqaıyp, dosyma ańtaryla qarap qaldy.

— Apyraı, bilmeıtinińiz jerdiń astynda shyǵar, mıster Holms! - dep daýystap jiberdi ol -Demek, Rúben Heız qamaýǵa alynǵan ba? Nesi bar, buǵan tek qýanýǵa ǵana bolady. Onyń tutqyndalýy Djeımstiń taǵdyryna kesirin tıgizbes pe eken?

— Hatshyńyzdyń ba?

— Joq, ser, balamnyń.

Búl joly Holmstyń tańyrqaýyna týra keldi.

— Shynymdy aıtsam, mártebeli myrza, búl ózim múlde oılamaǵan nárse bop shyqty. Bálkim, bárin durystap túsindirersiz.

— Men eshteńeni jasyryp-jappaımyn. Siz durys aıtasyz: qyzǵanyshtan aqyl-esin joǵaltqan Djeıms ekeýimizdi birdeı tap qylǵan osynaý sumdyq ahýaldan, ózime qanshalyqty aýyr tıetinimen, tek aq - adal shyndyqty aıtýdyń arqasynda ǵana azdy-kópti arylýyma bolar. Jastyq shaǵymda, mıster Holms, ómirde bir-aq ret ǵashyq bolatyndardyń jaǵdaıyn men de bastan keshkem. Unatqan qyzyma úılenýge usynys jasaǵam, áıtkenmen ol mundaı neke meniń qyzmet babynda ósýime kedergi keltire me dep qaýiptenip, usynysymnan bas tartty. Eger ol tiri bolsa, basqa bireýge eshqashan úılenbes edim. Biraq ol dúnıe saldy, artynda kishkentaı sábıi qaldy, súıiktime degen mahabbatym úshin ony alaqanyma salyp aıalap ósirdim. Ákesi ekenimdi oǵan ashyq aıta almaıtynmyn, biraq balam óte jaqsy bilim aldy, sosyn, er jetken soń, únemi qasymda boldy. Búl qupıamdy ol kezdeısoq bilip qoıdy, mine sodan beri syrymdy jurtqa jaıatynyn aıtyp qorqytyp, perzenttik quqyn barynsha paıdalanyp baǵýǵa tyrysyp keledi. Áıelimnen ajyrasýyma da onyń Holderness-hollda turýy belgili bir dárejede sebepshi bolǵan-dy. Al, janyma eń aýyr tıgen nárse, kishkentaı ulymdy, zańdy muragerimdi, alǵashqy kúnnen-aq keremet qatty jek kórip ketkendigi edi.

Osyndaı is qylyǵyn kóre turyp, nelikten ony qasyńnan jyraqtatpadyń, dep suraýyńyz múmkin. Buǵan jaýabym mynadaı: ony kórsem sheshesin kórgendeı bolatynmyn, sol úshin shydap baqtym. Tek keskin - keıpimen ǵana emes, sonymen birge júris-turysymen de, mánerimen de súıgenimniń súıkimdi beınesin sát saıyn kóz aldyma ákeletin de turatyn. Onymen qosh aıtysý qolymnan kelmedi. Biraq aqyr sońynda bul Artýrǵa - lord Soltaırǵa bir jamandyq jasap júrer dep qorqa bastadym, sosyn balany ınternatqa, doktor Haksteıblge attandyryp jiberdim.

Qojalyqta atqarylatyn sharýalar Djeımstiń qolynda edi, jalgerlerimniń biri Cheızben ol osylaı tanysqan.

Osynaý beseneden belgili jeksurynmen ony ne jaqyndastyrǵanyn bilmeımin, biraq áıteýir olar dostasyp ketti. Aıtqandaıyn, Djeımstiń qaǵylǵan-soǵylǵandarmen ámpeı -jámpeı bolýǵa degen qushtarlyǵyn burynnan baıqap júretinmin. Lord Soltaırdy urlap áketýdi uıǵarǵan ol osy adamdy ózine sybaılas qylyp aldy.

Qashyp keteriniń aldynda Artýrǵa hat jazǵanym esińizde me? Mine, Djeıms sol konvertti ashyp, ishine Artýrdan mektep irgesindegi Qısyq qaraǵaı toǵaıynda ezimen kezdesýin ótingen qaǵaz salypty. Bala kezdesýge kelgen, sebebi álgi qaǵaz gersogınányń atynan jazylyp otyr, delingen edi. Djeıms toǵaıǵa velosıpedpen barǵan, - muny maǵan keıin ózi aıtyp berdi, - sosyn balaǵa sheshesiniń qatty saǵynǵanyn, onyń osy araǵa jýyq mańda ekenin, eger tún ortasynda toǵaıǵa kelse, jeteginde buǵan arnalǵan aty bar jolbasshynyń kútip turatynyn aıtyp Artýrdy sendirgen. Beıshara bala osy qaqpanǵa túsip qalǵan. Belgilengen ýaqytta toǵaıǵa kelgen ol jeteginde ponıi bar salt atty Heızdi kóredi. Artýr ponıge minedi de, ekeýi jolǵa shyǵady. Keıin málim bolǵanyndaı, - búl jóninde Djeıms keshe ǵana bildi, — bireý olardyń sońynan túsipti. Heız qýǵynshyny keltekpen bastan salyp-salyp jiberipti, anaý alǵan jaraqatynan sol arada jan tásilim etipti. Heız Artýrdy meımanhanasyna alyp kelip joǵary qabattaǵy bólmege qamap, mıssıs Heızdi, meıirban jandy, biraq noıys kúıeýiniń sózin qalt etkizbeı oryndaıtyn áıeldi oǵan bas-kóz bolýǵa májbúr etipti...

Mine, mıster Holms, budan eki kún buryn, ózińizben kezdesken kezdegi istiń jaı-japsary osyndaı edi. Bunyń barlyǵy jaıynda men de ózińizden kop bile qoımaǵam. Eger menen Djeımsti mundaı iske ıtermelegen ne nárse dep surasańyz, sizge bylaı dep jaýap bergen bolar em: ol lord Soltaırdy ıttiń etinen jek kóretin. Djeıms meniń barlyq qojalyǵym óz qaramaǵyna ótýge tıis dep sanaıtyn, elde qoldanysta júrgen muragerlik zańdar jóninde jaqtyrmaı sóıleıtin. Aıta keterligi, oǵan tynym taptyrmaǵan tek es - tússiz óshpendilik qana emes-ti, sonymen birge kókeıtesti maqsaty da bar edi. Ol qojalyqtarymdy maıorat quzyryna jetkizbeı, ózine ósıet arqyly qaldyrýymdy kózdedi, Artýrdy qaıtarýǵa ýáde berip, menen osyny talap etýmen boldy. Ózin polısıaǵa eshqashan ustap bermeıtinimdi jaqsy biletin. Djeımstiń oı-nıeti osyndaı edi, biraq búl oı-nıet kúıinde ǵana qaldy, óıtkeni oqıǵalardyń jedel óristegeni sonsha, josparyn oryndaýǵa múmkindigi bolmady.

Siz Haıdeggerdiń máıitin taýyp aldyńyz, sol arqyly osynaý zymıandyq árekettiń tamyryna balta shaptyńyz. Muǵalimniń qazasyn estigen Djeımstiń esi shyǵyp ketti. Búl jaıynda biz keshe osy kabınette otyryp bildik: doktor Haksteıbldiń jedelhatyn osy araǵa alyp kelgen. Bul habar Djeımstiń ápter - tápterin shyǵardy, jer-kókke syımaı alasurǵany sonsha, óne boıy oıymnan ketpeı mazamdy alyp júrgen kómeski joramalym nyq senimge aınalyp shyǵa keldi de, osynyń bárin uıymdastyryp júrgen sen dep betine aıtyp saldym. Ol aǵynan jarylyp bárin túgel moıyndady, biraq artynsha surqıa sybaılasynyń qashyp qutylýy úshin úsh kúnge kidire turýymdy surap jalyna bastady. Qaı tilegine bolsyn qarsy kelmeıtin ádetim boıynsha, qarsylyq bildire qoıǵam joq. Heızdi saqtandyrý úshin jáne qashyp ketýine kómektesý úshin Djeıms sol boıda - aq meımanhanaǵa attandy. Maǵan ol jaqqa kún jaryqta barýdyń múmkindigi joq-ty, óıtkeni búl ósek-aıań týdyratyn. Qarańǵy túsýin tostym da, súıikti Artýryma qaraı tarttym. Ol aman-esen eken, biraq kisi óltirýdi kózbe-kóz kórip turýdyń balaǵa qandaı jaman eser etkenin oılap kórińizshi! Bergen ýádemdi esime alyp, amalym quryp, Artýrdy taǵy da úsh kúnge meımanhanaǵa, mıssıs Heızdiń kútimine qaldyryp kettim. Óıtkeni, kisi óltirýshini ustap bermeı turyp munyń bárin polısıaǵa habarlaý qısynsyz bolatyn, al Heızdiń tutqyndalýy sormańdaı balam Djeımstiń túbine jetetin.

Bir-birimizben ashyq áńgimeleseıik degen edińiz, mıster Holms, osy sózińizden aınymaýyńyzdy ótinem. Sizge bárin túgel aıtyp berdim, eshteńe jasyrǵam joq, eshteńe qosqam joq. Ózińiz de menimen aıaǵyna deıin ashyq bolyńyz.

Maqul, mártebeli myrza, - dep jaýap qatty Holms. - Eń áýelgi aıtarym, zań aldynda shamadan tys zor jaýapkershilikke dýshar bolyp otyrsyz. Qylmysty búrkep qaldyńyz, qylmyskerdiń qashyp ketýine kómektestińiz, sebebi onyń qashyp qutylýyna qajet aqshany Djeıms Ýaılder, dáý de bolsa, sizdiń qaltańyzdan alǵan shyǵar.

Gersog ún-túnsiz basyn tómen saldy.

— Iá, jaǵdaı shamadan tys aýyr. Alaıda, meniń oıymsha, kenje ulyńyzǵa qatysty istegen isińiz, mártebeli myrza, odan da asqan soraqy nárse. Ony osynaý jyn oınaqta taǵy da úsh kún qaldyrýǵa kelisim berdińiz!

— Maǵan ant-sý iship ýáde etti ǵoı...

— Ondaı adamdardyń ant-sý ishkenine senýge bola ma! Balańyzdy áldebir qıan túkpirge aparyp tyǵyp tastamaıtynyna senimdimisiz? Qylmysqa beıim úlken ulyńyzdyń shylaýynan shyǵa almaı, eshqandaı aıyp-kinási joq balaqannyń ómirin sebepsizden -sebepsiz qaterge tigip otyrsyz! Jo-joq, búl isińizdi keshirýge bolmaıdy!

Ór kókirek shonjar mynadaı sógis sózderdi estip daǵdylanbaǵan edi - jáne qaı jerde deseńshi! Óziniń, gersogtyń shańyraǵy astynda! Óńi alaburtyp shyǵa keldi, biraq ar-uıaty tilin tisteýge májbúr etti.

— Sizge kómektesem, biraq mynadaı shartym bar: malaıdy shaqyryńyz, ol meniń buıryǵymdy oryndaıtyn bolsyn.

Gersog bir aýyz til qatpastan elektr qońyraýdyń túımesin basty. Kabınetke malaı kirdi.

— Lord Soltaırdyń tabylǵany týraly habar, bálkim, sizdi qýantatyn shyǵar, - dedi oǵan Holms. - Gersog ony dereý osynda alyp kelý úshin "Sotqar átesh" meımanhanasyna kúıme jiberýge ámir etedi... Al endi, - dedi Holms qýanyshtan kózi jaınap ketken malaı kabınetten júgirip shyqqan soń, - aldaǵy kúnder jaıyn biryńǵaılaǵan soń, biz artta qalǵan kúnderdegi oqıǵalarǵa keńshilikpen qaraı alamyz. Ádildik qalpyna keletin bolǵandyqtan, men, beıresmı adam retinde, ózime málim jaılardyń bárin ókimet oryndarynyń qulaǵyna jetkizýdi qajet dep sanamaımyn. Heızdiń jóni basqa. Ony dar aǵashy kútip túr, onyń ómirin saqtap qalý úshin shóp basyn da syndyrmaımyn. Ol sizdiń qupıańyzdy asha ma álde ashpaı ma - ol jaǵyn bilmeımin, aldyn-ala boljaı almaımyn, alaıda artyq áńgime aıtýdyń oǵan paıdasy tımeıtini jaıynda qulaǵyna quıyp qoıýyńyzǵa bolatyny sózsiz. Polısıada Heızge balany qun óndirip alý maqsatynda urlap áketkeni jóninde aıyp taǵylady. Eger ondaǵylar ózderi tereńirek shuqylap júrmese, olardy basqadaı boljamdarǵa ıtermeleýdiń jóni joq dep bilem. Buǵan qosa, mártebeli myrza, mıster Djeıms Ýaılderdiń óz úıińizde odan ármen tura berýiniń túbi jaqsylyqqa soqtyrmaıtynyn sizge arnaıy qulaqqaǵys etkim keledi.

— Ony ózim de bilem, mıster Holms. Ekeýimiz kelisip te qoıdyq: ol Holderness - holmen birjola qosh aıtysyp, óz baqytyn izdeýge Avstralıaǵa attanady.

— Mártebeli myrza, bir sózińizde zaıybyńyzben aradaǵy kıkiljińge Djeıms Ýaılderdiń sebepker bolǵanyn aıtyp edińiz. Endi gersogınámen tatýlasýǵa, sóıtip otbasylyq ómirińizdi qaıtadan qalpyna keltirýge talap qylsańyz qaıter edi?

Bul týrasynda da oılandym, mıster Holms. Búgin tańerteń gersogınáǵa hat jazyp jiberdim.

Ondaı jaǵdaıda, - dedi Holms ornynan túregelip jatyp, - sizdiń jaqta ótkizgen azyn-aýlaq ýaqytymyzdyń ájeptáýir jemisti bolǵandyǵyna oraı dosym ekeýimiz ózimizdi quttyqtap qoıǵanymyz jon shyǵar. Maǵan bir máseleniń ǵana basyn ashyp alý qalyp tur. Heızdiń attary aıryqsha taǵamen taǵalanypty - qaldyrǵan izi sıyrdyń asha tuıaǵynyń tańbalaryna uqsas bop kórinedi. Oǵan mundaı aqylda kim berip júr eken - mıster Ýaılder emes pe eken?

Qabaǵyn túıip oıǵa shomyp qalǵan gersog bir mınýttaı únsiz otyrdy. Sosyn shyn mánindegi mýzeı bop tabylatyn kórshi bólmeniń esigin ashty da, arǵy shetindegi vıtrınaǵa ertip baryp áınek astyndaǵy jazýdy kórsetti.

"Bul taǵalar, - dep oqydyq biz, - Holderness-holl qamalyn qorshaǵan ordy qazý kezinde tabyldy. Bular jylqyny taǵalaýǵa arnalǵan, biraq sıyrdyń asha tuıaǵy túrinde jasalǵan. Shamasy, orta ǵasyrlarda qaraqshylyqpen aınalysqan Holderness-holldyń alpaýyttary búl tesildi qýǵyndy izden shatastyrý úshin paıdalansa kerek".

Holms áınek qaqpaqty kóterdi de, saýsaǵyn túkiriktep alyp taǵalardyń birine súıkep ótti. Saýsaǵynda qara daq qaldy - batpaqtyń balshyǵy áli jóndi kebe qoımapty.

— Raqmet sizge, - dedi dosym. - Sizdiń jaqta meni aıryqsha qatty qyzyqtyrǵan ekinshi nárse osy bolatyn.

— Al, birinshisi ne?

Holms chekti eki búktedi de, qoıyn dápteriniń arasyna meılinshe muqıattap salyp qoıdy.

— Men baı adam emespin, - dedi ol Sony aıtyp, dápterin beshpetiniń qoıyn qaltasyna súńgitip jiberdi.

---