InfoHub Logo

«Morg kóshesindegi kisi ólimine» qosymsha

Shynaıy oqıǵalar men olardyń minsiz júıeliligi paralleldi túrde qatar júredi. Olar únemi bir-birimen dál úılese bermeıdi. Adamdar men jaǵdaılar ádette oqıǵalardyń minsiz tizbegin ózgertip otyrady. Sondyqtan da olar jetilmegen sıaqty bolyp kórinedi de olardyń nátıjeleri de shalaǵaı bolyp shyǵady. Reformasıada da dál osylaı boldy — protestantyqtyń ornyna lúterandyq keldi.

NOVALIS. Moralǵa kózqaras

Onyń bar bolǵany jaı ǵana kezdeısoqtyq ekenine senýdiń ózi aqylǵa syımaıtyn oqıǵa bolyp kórinetin kezdeısoqtyqqa tap bolǵan kezde tipti eń baıypty, eń baısaldy degen adamnyń túıtkildi kóńiline de táńirdiń qudiretine ılaný sezimi uıalaı bastaıtyn shyǵar-aý osy. Kezdeısoqtyq doktorınasyna nemese onyń menshikti esimimen atar bolsaq, yqtımaldyq teorıasyna júginbeıinshe, ondaı sezimdi (óıtkeni men aıtyp otyrǵan kóńildegi shúbáli, bulyńǵyr senim eshqashan da tolyq aqyl-oıǵa aınalmaıdy) basý múmkin emes. Bul teorıa — óziniń tabıǵatynda taza matematıkaǵa tán teorıa; sonymen ǵylymnyń búkil bizge bereriniń ishindegi eń júıelisi de, dáli de oımen boljaý salasyndaǵy qolǵa túse bermeıtin kóleńkeli, shúbáli elesti jaqtardy aıqyndaýǵa paıdalanylady. Men jurtqa jarıalaǵaly otyrǵan aıtsa adam nanǵysyz bul oqıǵanyń egjeı-tegjeıi, bolǵan kezi jatynan dál sol kúıinde alynǵan, ári onyń ózi ádetten tys kezdeısoqtyqtyń birinshi tarmaǵyna jatady, al ekinshi, qorytyndy tarmaǵynan oqýshylar qaýymy, árıne, jaqynda Nú-Iorkte bolǵan merı Sesılıa Rodjerstiń ólimi jaıynda biletin bolady.

Budan bir jyl buryn men «Morg kóshesindegi kisi ólimi» dep atalatyn maqalada dosym shevale S.— Opost Dúpenniń oılaý erekshelikteriniń keıbir jaqtaryn jazǵan kezde, bul taqyrypqa taty da qaıtyp oralamyn degen oı úsh uıyqtasam túsime de kirgen emes. Maqsatymnyń ózi de sony jazý bolatyn. Dúpenniń dara darynyn ashýǵa múmkindik bergen shytyrman oqıǵanyń júıesi jónindegi meniń áńgimemde onyń bári tolyq júzege asyryldy. Meniń basqa da mysaldar keltirýime ábden bolar edi, biraq olar buryn dáleldengendi dáleldeýden basqa eshteńe bermes edi. Alaıda taıaýda bolǵan oqıǵalardyń bet burysy maǵan amalsyz aǵynan jarylǵan syńaıdaǵy oqıǵanyń kútpegen jerden jańa jaı-japsaryn ashyp berdi. Taıaýda esitýime týra kelgenderden keıin, eger budan áldeqashan buryn esitip, bilgenderim jóninde úndemeı qalsam, munym yńǵaısyzdaý da bolar edi.

Madam L" Espane men onyń qyzynyń qaıǵyly qazasynyń syryn ashqan soń shevale sol zamatynda-aq bul istiń bárin dym kórmegendeı umytty da, óziniń báz-baıaǵy enjar qalpyna qaıta tústi. Onyń kóńil kúıi meniń ámánde oqshaý da ońasha júrýdi unatatyn qushtarlyǵymmen úndesti de, biz burynǵysha Sen-Jermenniń shet jaǵyndaǵy yńy-shyńy joq mekenimizde Bolashaqty taǵdyrdyń yrqyna tapsyryp, aınaladaǵy úırenshikti dúnıeden qıalǵa nár taýyp, Búgingi kúnniń muńsyz tirshiligin qanaǵat tuttyq.

Biraq sol qıaldyń ózi oqta-tekte qojyrap ketetin, Morg kóshesinde bolǵan qaıǵyly oqıǵany anyqtaýda meniń dosymnyń atqarǵan róli Parıjdiń polısıasyna aıtarlyqtaı áser etkeni daýsyz. Dúpenniń esimi endi onyń agentteriniń aýzynan túspeıtin boldy. Qupıanyń syryn ashýǵa kómektesken qarapaıym oıynyń júıesin ol menen basqa eshkimge de, tipti prefektige de aıtqan emes, sondyqtan tergeýdiń syryn bilmeıtinderge bul oqıǵa shyn máninde keremet bolyn kórindi de, shevaleniń taldaý jasaý jónindegi daryny onyń sáýegeılik dańqyn asyrdy. Eger ol áýesqoılardyń suraǵyna ashyq jaýap bergen bolsa, árıne, bul jańsaq pikir lezde-aq jarıa bolar da edi, biraq áldeqashan oıynan shyǵyp ketken oqıǵaǵa qaıta oralýǵa oǵan kádimgi enjarlyq esh múmkindik bermedi. Sondyqtan da ol únemi polıseılerdiń nazarynda boldy, al prefektýra bolsa, ony qaıta-qaıta kómekke shaqyryp mazalaı berdi. Este qalar sondaı bir áreket Marı Boje degen órimdeı jas qyzdyń óltirilýine baılanysty jasalǵan-dy.

Bul Morg kóshesindegi jan túrshigerlik sumdyq oqıǵadan keıin eki jyl ótken soń bolǵan edi. Marı (onyń aty-jóni men famılıasynyń álgi sıgar satýshy qyzdyń aty-jóni, famılıasymen dál kelýiniń ózi ǵajap) Estella Roje degen jesir áıeldiń jalǵyz qyzy bolatyn. Ákesi onyń jas kúninde qaıtys bolǵan, baıandalǵaly otyrǵan qaıǵyly oqıǵaǵa deıin bir jarym jyl boıy sheshesi ekeýi Pave-Sent-Andre (Nassaýstrıg) kóshesinde birge turdy. Madam Roje pansıonat ustaıtyn, Marı bolsa oǵan kómektesetin. Marı jıyrma eki jasqa kelgenshe, solaı turdy da, sodan keıin onyń sırek kezdesetin asqan sulýlyǵy Pale-Roıaldiń tómengi qabatynan dúkenge bólme jaldaǵan jáne alys-beris jasaıtyndarynyń bárin sol kvartalda sendeı soǵylysyn júrgen kileń alaıaqtardan jınap alǵan parfúmerdiń nazaryn ózine aýdardy. Marı sulý dúkeninde istese paıdasynyń eseleı túsetinin mose Leblan (Anderson) jaqsy túsindi, sheshesi onsha peıil bildire qoımasa da, onyń bergen ýádesine qyz qyzyǵyp, birden qulaı ketti.

Parfúmerdiń úmiti aqtaldy, aqjarqyn sulý qyzdyń arqasynda onyń dúkeni lezde aınalaǵa áıgili boldy. Ózine qushtar jandardyń kóńilin qobaljytyp, kenet dúkennen zym-zıa joq bolyp ketken kezde Marıdiń mose Leblannyń qaraýynda jumys istegenine de jylǵa jýyq bolyp qalǵan edi. Onyń nege ketkenin mose Leblan bilmedi, al madam Rojeniń ártúrli kúdikti oılardan úreıi ushty. Bul oqıǵa gazetke jarıalandy, polısıa tergeýdi shyndap qolǵa alýdy uıǵarǵan kezde, arada dál bir apta ótken soń aıaq astynan bir kúni Marı sál qabaǵyn kirbiń shalǵany bolmasa, deni saý, qol-aıaǵy bútin dúkenge kelip, óziniń satýshylyq ornyna qaıta turdy. Tergeý jumysy, árıne, dereý toqtatyldy, al mose Leblan suraǵandardyń bárine óziniń eshteńe bilmeıtinin aıtsa, madam Roje men Marı ótken aptada derevnádaǵy bir týysqanynda qonaqta bolyp qaıtqanyn habarlady. İs sonymen bitti, sonan keıin jurt ony múldem umytyp ta ketti. Óıtkeni sypsyń sózden qutylǵysy kelgen bolsa kerek, qyz da kóp uzamaı parfúmerdiń dúkenin tastap, Pave-Sent-Andre kóshesindegi sheshesiniń úıine qaıtyp keldi.

Marı sheshesiniń qolyna qaıtyp kelgennen keıin úsh jyldaı ótken soń qyzdyń taǵy da kútpegen jerden zym-zıa joǵalyp ketýi onyń dostaryn qatty abyrjytty. Úsh kún boıy onan esh derek bolǵan joq. Tórtinshi kún degende baryp, onyń múrdesi Senadan (Gýdzonnan), Sent-Andre kvartaly ornalasqan jaǵanyń arǵy betinen, Dúrýl (Ýıýken) zastavasynyń mańyndaǵy elsiz jerden shyqty.

Aıýandyqpen jasalǵan ólim (ony bireýdiń óltirip ketkenine eshqandaı kúmán bolýy múmkin emes-ti), jastyq pen sulýlyqtyń qurban bolýy, al eń bastysy kúni keshe jurtqa aty áıgili bolǵan onyń kenet qazaǵa ushyraýy oqys oqıǵa dese qulaǵyn tosa qalatyn parıjdikterdi lezde yntyq etti. Jurttyń bárin bulaısha qatty tolqytqan mundaı oqıǵany men buryn-sońdy estigen emespin, tipti mańyzdy saıası oqıǵalardy yǵystyryp jibergen bul másele birneshe apta boıy kún tártibinen túspeı qoıdy, prefekt ádetten tys áreket jasasa, Parıjdiń polısıasy, árıne, odan beter álekke tústi.

Ólik tabylǵan kezde, jurttyń bári ony óltirgen adamdy izdeý jónindegi sharalar kóp uzamaı óz nátıjesin berer dep oılady. Arada apta ótken soń baryp, aqyry, ony ustaǵanǵa syılyq beriletinin jarıalaý uıǵaryldy da, onyń ózinde de nebári bir myń frankpen ǵana shekteldi. Eger aqylǵa qonbaıtyn ister jasalǵany bolmasa, bul kezde tergeý qyzý júrgizilip jatty, eshqandaı nátıje shyqpasa da kóptegen adamdardan jaýap alyndy, qupıanyń syryn ashýǵa ıneniń jasýyndaı ısharattyń bolmaýy bul iske degen jurttyń yntyǵyn kúsheıte tústi. Toǵyz kúnnen soń syılyqtyń mólsherin eki ese kóbeıtýge týra keldi, al ekinshi aptanyń aıaǵynda da odan eshteńe shyqpady. Parıjde eshqashan óshpeıtin polısıaǵa degen narazylyq aqyry birneshe márte kóshedegi qaqtyǵysqa ákep soqtyrdy, «óltirgen adamdy áshkereleýge» nemese, eger oǵan qatysýshylar birnesheý bolsa, onda «óltirgen adamdardyń bireýin áshkereleýge» prefektiniń ózi ǵana jıyrma myń frank syılyq usyndy. Syılyq jónindegi habarlandyrýlarda sonymen qatar óziniń sybaılastaryn kórsetken adamǵa kim bolsa da tolyq keshirim jasalatyndyǵy jarıalandy; qulaqtandyrý ilingen jerdiń bárinde de prefekt jarıalaǵan syılyqtyń syrtynda oǵan adal azamattar komıtetiniń taǵy da on myń frank qosylatyndyǵy habarlandyryldy. Sonymen jalpy alǵanda syılyq otyz myń frank boldy: eger qyzdyń onsha dáýleti joq, qarapaıym ekenin jáne de úlken qalalarda mundaı jan túrshigerlik qylmystar jıi bolyp turatynyn eskerer bolsaq, munyń ózi buryn-sońdy qulaq estimegen kóp syılyq-ty.

Sodan keıin-aq bul qylmystyń qupıasy dereý ashylatynyna eshkim kúmándanǵan joq. Ras, eki-úsh adam tutqyndaldy da, biraq kúdiktilerdi bultartpaıtyn dálel tabylmaǵandyqtan olardy sol zamatynda bosatyp jiberýge týra keldi.

Bir ǵajaby jurtty sonsha dúrliktirgen bul oqıǵany biz Dúpen ekeýmiz alǵash ret ólik tabylǵan soń úshinshi apta degende — apta boıy jasalǵan áreketten túk shyqpaı jurtty asa abyrjytyp turǵan shaqta baryp estidik. Biz kúnde kelip turatyn gazetterden saıası habarlardy sholyp shyqqanymyz bolmasa, úıden attap baspaı, tipti qonaq ta qabyldamaı aıdan astam ýaqyt bir isti zertteýmen álek bolyp júrgen edik. Marı Rojeniń ólimi jóninde bizge alǵash habarlaǵan G-niń ózi boldy. 18... jyldyń 13 ıýli kúni ol bizdikine kelip, tún ortasyna deıin otyrdy. Kisi óltirýshini tabý jónindegi barlyq áreketinen túk shyqpaǵanyna ol qatty qynjylady eken. Báıgege meniń bedelim tigilip otyr dedi ol shynaıy parıjdikterge tán syńaımen. Ol bylaı tursyn — tipti onyń namysyna syn bolyp turǵan kórinedi. Jurttyń bári oǵan úmit artady, sondyqtan osy oqıǵanyń syryn ashý úshin ol qandaı qurbandyqtan bolsa da bas tartpaıdy. Dúpenniń «sypaıygerligi» dep ataǵan óziniń osy kólgirýin qısynsyz mánerli maqtaýyn aıaqtaı kelip, áı-sháıdi jıyp qoıdy da týra meniń dosyma shynynda da jomarttyq usynys jasady, áıtse de ony bul arada men ashyp aıta almaımyn da, sondaı-aq meniń bul aıtyp otyrǵan máseleme onyń eshqandaı qatysy da joq.

Kólgirsigen mánerli maqtaýdy meniń dosym hosh kórmedi, áıtse de ázirge naqty paıdasy bola qoımasa da onyń usynysyna kelisim berdi. Kelisken boıda prefekt dereý buryn bizdiń túk habarymyz joq álgi iske baılanysty óziniń kózqarasyn aıtyp baıandaı bastady. Ol uzaq baıandady, árıne, óziniń kóp jáıtti biletindigin de ańǵartty, men de oqta-tekte óz oıymdy aıtyp qoıyp otyrdyń, al maýjyraǵan tún saǵaty tynymsyz soǵyp, aıaldamaı ótip jatty. Quddy uıyp tyńdaǵan jandaı Dúpen tyrp etpeı kresloda otyrǵan. Onyń kózinde kózildirigi bar-dy, men sonyń jasyl áınegine arakidik urlana qarap qoıamyn, qaraǵan saıyn dosymnyń sybysyn bildirmeı tátti uıqyǵa ketkenine esh kúmánim qalmaıdy, aqyry prefekt — polısıa bastyǵy ketkenshe baıaý jyljyp, jeti saǵat ótkenshe ol uıqysynan oıanǵan joq.

Tańerteń prefektýradan jınalǵan barlyq faktilerdi, al gazetterdiń redaksıalarynan sol qaıǵyly oqıǵa jóninde málimetter jarıalanǵan barlyq gazetterdiń nomerin jınap aldym. Qısyny kelmeıtinderdiń bárin sypyryp tastaǵanda oqıǵa bylaı bolatyn:

Marı Roje 18... jylǵy 22 ıýlde, jeksenbi kúni tańǵy saǵat toǵyzdyń shamasynda Pave-Sept-Andre kóshesindegi sheshesiniń úıinen shyqqan. Ketip bara jatyp mose Jak Sent-Estash (Peın) degen bireýge — tek soǵan ǵana — Drom kóshesinde turatyn naǵashy apasynyń úıine bir kúnge baryp qaıtatynyn aıtady. Tar, qysqa, biraq adam aǵylyp jatatyn Drom kóshesi Senanyń jaǵasyna jaqyn bolatyn, eger týra júrse, madam Rojeniń pansıonatynan eki mılden sál ǵana asady. Sent-Estashti Marıdiń resmı atastyrylyp kúıeý jigiti sanaıtyn, ol sol pansıonattan tamaqtanatyn, sonda turatyn. Ol keshke qaraı óziniń qalyńdyǵyna kelip, ony úıine shyǵaryp salýǵa tıis-tin. Biraq tústen keıin jańbyr qatty jaýyp ketken soń, Marı naǵashy apasynyń úıinde qonyn qalatyn bolar dep (mundaı kezde ol ylǵı da solaı jasaıtyn) ol óziniń ýádesin buzdy. Keshke madam Roje (jetpis jastaǵy aýrý kempir) «endi qaıtyp Marıdi kórmeıtin shyǵarmyn» degen kúdigin bildiredi, biraq onda onyń bul sózine eshkim mán bere qoıǵan joq.

Dúısenbide Marı naǵashy apasynyń úıine múldem barmaǵany anyqtaldy da, keshke deıin úıine qaıtyp oralmaǵan soń, qala men tóńirekte bolady-aý degen jerlerden ony tym kesh te bolsa izdestire bastaıdy. Alaıda habar-osharsyz ketkenine tórtinshi kún degende baryp onyń deregi shyqty. Sol túni (25 ıýnde sársenbide) Senanyń arǵy betindegi Dúrýl kúzetiniń mańynda joldasymen Marıdi surastyryp júrgen mose Bove (Krommelın) degen bireý ózenmen aǵyp bara jatqan bir ólikti balyqshylardyń jańa ǵana jaǵaǵa alyp shyqqanyn estıdi. Ólikti kórgende Bove sál qıpalaqtap turady da artynsha onyń buryn parfúmer dúkeninde istegen satýshy qyz ekenin tanıdy. Al onyń qasyndaǵy serigi bolsa qyzdy kórgen boıda birden tanı ketedi.

Ólgen qyzdyń júzin aýzynan aqqan qan jýyp ketipti. Ádette sýǵa ketkenderdiń aýzynan shyǵatyn kóbik kórinbeıdi. Tamaǵynda qantalap ketken saýsaqtardyń tańbasy bar. Shyntaǵy búgilip, keýdesine aıqastyrylǵan qoldary siresip tas bolyp qatyp qalypty. Oń qolynyń saýsaqtaryn tas qyp túıip alypty da, sol qolynyń saýsaqtary sál tartylǵany bolmasa, alaqany ashyq jatyr. Sol qolynyń basynda quddy birneshe márte shandyp baılaǵan tárizdi jiptiń izine uqsas eki dóńgelek beldeý kórinedi. Búkil denesindegi, ásirese jaýyrynyndaǵy sıaqty oń qolynda da jara bar. Ólikti jaǵaǵa alyp shyǵý úshin balyqshylar ony arqanmen shandypty biraq odan eshqandaı iz qalmaǵan. Moıyny aıryqsha kúp bolyp isip ketipti. Denesinde kesilgen jer de, soqqydan kótergen jer de kórinbeıdi. Moınyn shilterdiń úzindisimen qatty tańyp tastapty, ol tipti tamaǵynyń qatparynan kórinbeı ketken. Onyń ushyn aparyp sol jaq qulaǵynyń tusynan shıelep turyp baılapty. Óltirý úshin osynyń ózi-aq jetip jatyr. Medısınalyq tekserýdiń protokolyna qaraǵanda qaza bolǵan qyzdyń páktigine eshqandaı kúmán joq. Ol aıýandyqpen zorlanǵan dep kórsetilgen onda. Tabylǵan kezde ólikti tanýǵa ábden bolatyn edi.

Óliktiń ústindegi kıimderi alba-julba jyrtylǵan. Syrtyndaǵy ıýbka eteginen jalpaqtyǵy on eki dúımdeı jeri beline deıin uzyna boıyna jyrtylypty, biraq múldem julynyp alynbaı, sol kúıinde beline úsh qaıyra oralypty da, arqasynan ilgektelip baılanypty. Ekinshi ıýbka juqa aq bátesten eken, odan da jalpaqtyǵy on segiz dúımdeı etip jyrtyp alypty — julmalamaı ǵana jyrtyp alypty. Jyrtylyp alynǵan aq bátesti óliktiń moınyna bostaý etip orapty da ushyn sheshilmesteı etip shıelep baılap tastapty. Sol aq bátes shúberek pen shilterdiń úziginiń ústinen qalpaqtyń lentalary ótipti. Bul lentalar sıaqty ilgektep baılanbaı, teńizshiler sıaqty shıelenip tastapty.

Óliktiń kim ekendigi anyqtalǵan soń ádettegideı ony morgke aparmaı (ony qajetsiz dep sanady) jaǵaǵa, shyǵarylǵan mańǵa asyǵys túrde jerleı saldy. Boveniń aralasýymen isti múmkin bolǵanynsha dabyrlamaı basyp tastady, ol jurttyń nazaryn aýdarǵansha arada birneshe kún ótip ketti. Alaıda, sodan soń onymen aptalyq gazet (Nú-Iorktiń «Merkúrı» gazeti) aınalysa bastady, ólik ashylyp alynyp, qaıta tekserildi, biraq joǵaryda aıtylǵandardan bóten eshteńe tabylmady. Ras, bul sapar qaza bolǵan qyzdyń kóılegin, qalpaǵyn, taǵy basqa kıim-keshekterin sheshesi men tanystaryna kórsetip edi, bulardy qyzdyń sol kúni erteńgisin úıden kıip ketken kıimderi ekenin olar birden tanydy. Áıtse de barǵan saıyn jurttyń gý-gýi kúsheıe tústi. Birneshe adam tutqynǵa alyndy, biraq izinshe bosatyldy. Bárinen buryn Sent-Estash kúdikke ilindi, alǵashqyda sol bir qaraly jeksenbini ol qalaı ótkizgenin jóndep aıtyp ta bere almady. Biraq kóp uzamaı ol mose G.-ge senimdi kýálerdiń jaýabymen qosa óziniń sol kúni qaıda, qaı ýaqytta bolǵany jóninde jazbasha túrde málimet berdi. Eshqandaı jańalyqsyz kúnder ótken saıyn qalada bir-birine qarama-qaıshy myń san qaýeset taralyp jatty, al jýrnalıser bolsa alýan túrli dolbarlar men boljaýlar jasaı bastady. Solardyń ishinen Marı Roje tiri eken, Senadan basqa bir baıǵus qyzdyń múrdesi tabylǵan kórinedi degen laqap jurtshylyqty erekshe eleń etkizdi. Sol boljaý jóninde «Egýalde» (Nú-Iorktiń «Brazer Djanoǵa» gazeti) — ájeptáýir bedeldi gazette jarıalanǵan sol maqalasynyń úzindisimen oqýshyny tanystyrýdy men óz paryzym dep bilemin.

«Mademýazel Roje Drom kóshesinde turatyn naǵashy apasyna ma, álde basqa týysqanyńa ma, sonda baryp kelemin dep 18... jylǵy 22 ıýnde jeksenbide tańerteń sheshesiniń úıinen shyǵyp ketedi. Sodan beri ony ázirge eshkim kórmegeni anyqtalyp otyr. Ol iz-túzsiz joǵalyp ketti, onyń taǵdyry áli kúnge deıin belgisiz... Sheshesiniń úıinen shyǵyp ketken soń sol kúni ony kórdim degen ázirge birde-bir kýá de tabylǵan joq. Sonymen, Marı Roje 22 ıýndegi jeksenbi kúngi tańǵy saǵat onnan keıin tiriler arasynda boldy dep batyl aıta almasaq ta, oǵan deıin onyń tiride deni-qary saý bolǵany aıdaı anyq. Sársenbide kúndizgi saǵat on ekide Dúrýl zastavasynyń mańynda Senadan bir áıeldiń óligi shyqty. Bul oqıǵa — eger Marı Roje úıinen ketken soń ony ári ketkende úsh saǵattan keıin ózenge tastady dep eseptegenniń ózinde de — ol úıinen ketken soń nebary úsh táýlikten keıin, tup-týra úsh táýlikten keıin boldy. Alaıda, qanisherler qyzdyń denesin tún ortasyna deıin ózenge tastap úlgererlikteı ony úıden shyqqan boıda óltirdi (eger ol shynynda óltirilgen bolsa), dep oılaý tym qısynsyz bolar edi. Óıtkeni mundaı pasyqtyq qylmys jasaıtyndar kúnnen góri qarańǵy túndi táýir kóredi... Bylaısha aıtqanda, eger ózennen tabylǵan dene shynynda da Marı Rojeniń múrdesi bolsa, onda ol sýda eki jarym táýlikteı — nemese ári ketkende — týra úsh táýlik qana bolýy yqtımal. Burynǵy tájirıbelerge qaraǵanda, sýǵa ketkenderdiń nemese qanisherlerdiń qurbany bolyp, óltirilgen soń ózenge tastalǵandardyń denesi tek ábden borsyp, shirı bastaǵan kezde ǵana, ıaǵnı keminde alty — on kún ótken soń ǵana sý betine qalqyp shyǵady. Tipti keıde ústinen zeńbirekpen atqylaǵan soń baryp bes-alty kún bolmaı jatyp sý betine qalqyp shyǵatyn deneniń ózi eger sol zamatynda súzilip alynbasa, qaıtadan sý túbine shógip ketedi. Sonymen, biz ádettegi tabıǵat zańynyń buzylýyna bul sapar nendeı sebep boldy degen ózimizge suraq qoıýǵa tıispiz?.. Eger zaqymdanǵan dene seısenbiden sársenbige qaraǵan túnniń ortasyna deıin jaǵada jatsa, ol jerde qanisherdiń bir izi qalýy kerek qoı. Onyń ber jaǵynda, tipti óltirilgen soń eki kúnnen keıin baryp ózenge tastalǵannyń ózinde de óliktiń bulaısha tez qalqyp shyǵýy ekitalaı. Sondaı-aq aıtylyn júrgenindeı, muny jasaǵan qanisherlerdiń ondaı saqtyq jasaýdyń eshqandaı qıyndyǵy joq kezde óliktiń moınyna aldyn ala saldaýyr baılamaı turyp sýǵa tastaýy sirá da, múmkin emes».

Maqala avtorynyń oıynsha, Bove kórgen boıda birden tanı almaı qalǵandyqtan da ólik ábden shirip, sý túbinde «bar bolǵany úsh táýlik emes, odan bes ese artyq» bolsa kerek. Alaıda, bul pikir bútindeı joqqa shyǵaryldy. Onan soń maqalada bylaı delingen-di:

«Óltirilgen qyzdyń sózsiz Marı Roje ekenin dáleldeý úshin mose Boveniń súıener faktileri qandaı? Óltirilgen qyzdyń kóıleginiń jeńin jyrtyp jiberip, sol aradan kóńilinde kúmán qaldyrmaǵan belgini kórdim dep málimdeıdi. Qalyń jurtshylyq, árıne, erekshe belgileri degendi tyrtyq nemese meń dep oılaıdy. Shyndyǵynda ol alaqanymen sıpalap edi — bileginde — túk bar eken! Bizdiń oıymyzsha, mundaı qısynsyz belgini tabý qıyn, óıtkeni onyń ózi jeń ishinen qol tabyldy degen ýájben birdeı! Ol kúni keshke mose Bove pansıonatqa qaıtyp oralmady, al saǵat jetide madam Rojege qyzyn izdestirý áli júrip jatyr degen habar jiberdi. Eger ol shynynda Marıdiń denesi ekenine kámil sengen bolsa, tipti jasy ulǵaıǵan, qaıǵyly madam Roje ózi baryp kórýge shamasy kelmedi degenniń ózinde de (olaı dep aıtýdyń ózi qıyn) baryp, bárin óz kózimen kórip qaıtýdy óz mindetine alatyn bireýdiń sózsiz shyǵýy múmkin edi. Biraq ondaı eshkim shyqpady, ol jaqqa barmady. Pave-Sent-Andre kóshesindegi úıdiń turǵyndaryna esh habar berilmedi, ne bolyn jatqanyn olar tipti estigen de joq. Qyz sheshesiniń pansıonatynda turatyn Marıdiń atastyryp qoıǵan kúıeý jigiti ári qushtary bolyn júrgen Sent-Estash óziniń atastyrylǵan qalyńdyǵynyń denesi tabylǵany jóninde erteńine tańerteń mose Bove bólmesine kelip, ótken túnde bolǵan oqıǵalardy aıtqanda baryp estigenine ol ant-sý ishedi. Bizdiń oıymyzsha, jańalyqtyń sıpatyna qaraǵanda, oǵan eshkim onsha kóńil bólmegen, eleń qyla qoımaǵan sıaqty».

Gazet mine osylaısha Marıdiń jaqyndary eshqandaı áreket jasamaı, enjar kúıinde qaldy — shynymen onyń óligi tabylǵanyńa sendi degen pikirmen syıyspaıtyn kórinisti sıpattaýǵa tyrysady. Bul ósek-aıańnyń qysqasha máni mynadaı: óz qamqorshysynyń ataǵyna kir keletin bolǵandyqtan Marı dostarynyń kómegimen qaladan basqa jaqqa ketip qaldy, endi Senadan joǵalǵan qyzǵa azdaǵan uqsastyǵy bar bireýdiń óligi tabylǵan kezde, onyń dostary sony paıdalanyp, ony óldi dep jurtty ılandyrmaq bolady. Biraq «Etýal» taǵy da meılinshe asyǵystyq jasady. Enjarlyq pen bıárekettiktiń bútindeı oıdan shyǵarylǵandyǵy, kempirdiń shynynda da shamasy joq, qaıǵy onyń halin nasharlatyp jibergeni, Sent-Estash ol habardy salqyn tyńdamaq bylaı tursyn, tipti esi shyǵyp ketkeni, onyń sharasyzdyǵyn kórgen Bove ony eksgýmanasıaǵa jibermeý úshin týysqandarynyń birin sonyń qasynda qalýǵa zorǵa kóndirgeni keıin baryp anyqtaldy. Ol ol ma, tipti «Egýal» ólik jurtshylyq esebinen ekinshi ret jerlendi, Marı Rojeniń jaqyndary bolmashy ǵana jerleý shyǵynynyń ózin tóleýden úzildi-kesildi bas tartty, olardyń eshqaısysy jerleýge qatysqan da joq dep jarıalasa da,— qaıtalap aıtamyn, munyń bárin «Etýal» óz oqýshylarynyń pikirin qalyptastyrý úshin jasaldy deı tursa da álgi aıtylǵan pikirlerdiń bári túgeldeı joqqa shyǵaryldy. Osy gazettiń keıingi bir nomerlerinde Boveniń ózin kúdikti etip kórsetýge de áreket jasaldy. Redaktor óz maqalasynda bylaı dep málimdedi:

«Mine endi bári de ózgerdi. Birde madam B. madam Rojeniń úıinde turǵanda mose Bove keter aldynda oǵan ózderiniń jandarmnyń kelýin tosyp otyrǵanyń, ol, madam B. ózi qaıtyp oralǵansha jandarmǵa eshteńe demeýi kerek ekenin, barlyq túsiniktemesin ózine ǵana berýge tıis ekenin aıtty dep bizge habarlady... Qazirgi sátte mose Bove istiń barlyq jaı-japsaryn aýzynan shyǵarmaı jadyńda saqtap otyr deýge bolady. Mose Bovesiz attap aıaq basýǵa bolmaıdy, óıtkeni qaıda barsań da, qalaı da soǵan tap bolasyń... Bir sebepterden tergeý jumysyna ózinen basqa eshkimdi qatystyrmaýǵa uıǵarǵan, erkek kindik týysqandarynyń aıtýyna qaraǵanda, amalyn taýyp olardy áıteýir shetke yǵystyryp shyǵarǵan. Ol týysqandaryna ólikti kórsetpeýge qolynan kelgenniń bárin jasap baqqanǵa uqsaıdy».

Osy maqalada aıtylǵan Bove jónindegi kúdikti myna tómendegi fakti dáleldeıtin tárizdi. Qyz joǵalardan birneshe kún buryn Boveniń keńsesinde ońasha qalǵan bir kelýshi kilt uıasyna qystyrylýly turǵan raýshangúlin, al sonyń qasynda ilýli turǵan trıfeldi taqta betine jazylǵan «Marı» degen jazýdy kóredi.

Alaıda gazetterge súıenip aıtar bolsaq, jalpy pikir Marı bir top qaraqshylardyń qurbandyǵyna ushyrady, solar ózenniń arǵy betine alyp ketip, jábirlep, óltirdi degenge kelip saıady. Alaıda, asa bedeldi gazet, «Kommersel» bolsa, bul boljaýǵa meılinshe qarsy shyǵady. Men sonyń betinen birneshe úzindi keltireıin.

«Dúrýl zastavasymen aınalysqan tergeý buǵan deıin jalǵan izge túsip, jańsaq basyp keldi. Jurtqa áıgili bul boıjetken qyz sıaqty jannyń úsh kvartal ótkenshe eshkimniń kózine túspeýi múldem múmkin emes, al kórgen adamdar ony eshqashan umytpaǵan bolar edi, óıtkeni tanıtyndardyń bári oǵan ińkár, yntyq bolatyn. Onyń ózi de kóshede halyq qaptap júretin kezde úıden shyqqan toı... Dúrýl zastavasyna nemese Drom kóshesine jetkenshe ony keminde jıyrma shaqty adam tanyǵan bolar edi, solaı bola tursa da, úıden shyqqan soń ony kórgen birde-bir kýá tabylmaı otyr, aıtty degennen basqa, shynymen ol sol kezde sheshesiniń úıinen shyqty ma, joq pa, ol jóninde bizdiń qolymyzda eshqandaı derek joq. Onyń kóılegi jyrtylǵan julym-julym, quddy ol býma júkteı-aq ólikti kóterýge yńǵaıly bolýy úshin jyrtylǵan matamen qyzdyń denesi shandylyp baılanǵan. Eger Dúrýl zastavasynyń mańynda óltirilgen bolsa, muny jasaýdyń esh qajeti bolmas ta edi. Deneniń ózennen, zastava mańynan shyǵýy, onyń sýǵa qaı jerden tastalǵanyn kórsete almaıdy. Baıǵus qyzdyń ishki ıýbkasynyń bireýiniń eteginen uzyndyǵy eki fýttaı jáne eni bir fýttaı jyrtylyp alynyp, ony tańǵysh retinde paıdalanyp, óliktiń tamaǵynan orap aparyp, jelkesine shıelep baılap tastaǵan. Múmkin muny qyzdyń shyńǵyrǵan daýysyn shyǵarmaý úshin jasaǵan bolar, árıne, ony qaltalarynda bet oramaldary joq, bireýler istegeni aıdan anyq».

Alaıda prefekt bizge kelerden bir-eki kún buryn polısıa «Kommerseldiń» aıtqandarynyń kópshiligin joqqa shyǵaratyn mańyzdy málimetter alsa kerek. Eki bala, madam Dúlúk degen bireýdiń uldary Dúrýl zastavasynyń mańyndaǵy ormanda qydyryp júrgende qalyń butanyń arasynan úsh-tórt jaqpar tastan jasalǵan arqalyǵy jáne aıaq qoıyp otyrýǵa arnalǵan tekpeshegi bar oryndyq kóredi. Tastyń ústinde ishten kıetin aq ıýbka, al ekinshi tasta jibek sharqat jatsa kerek. Keıin sol mańnan qolshatyr, qolǵap jáne bet oramal tabylady. Bet oramalda «Marı Roje» dep tigilgen jazý bar. Tikendi butalardyń butaǵyna matanyń tamtyǵy ilinip qalypty. Jerdiń beti aıaqpen taptalyp basylǵan, butalar synǵan — onyń bári aıaýsyz arpalystyń kýásindeı. Sonan soń, qalyń jynys butamen ózenniń arasyndaǵy sharbaqtan tesik tabyldy, topyraqtaǵy izge qaraǵanda sol aradan aýyr birdeńe súıretip ótkeni baıqalady.

Parıjdiń barlyq baspasóziniń pikirin qaıtalaı kelip, «Soleı» (Fıladelfıanyń «Saterdeı ıvnıng postysy»), bul tabylǵan buıymdary bylaısha sıpattady:

«Bul zattardyń ol jerde keminde úsh-tórt apta jatqanyna kúmán joq; jańbyrdyń saldarynan olar ábden kógerip, jabysyp qalǵan. Aınalasyna shóp ósken, tipti keı jerlerinde sol zattardyń ózine shóp shyǵyp ketipti. Qolshatyrdyń jibegi qalyń eken, áıtse de onyń qatparlarynyń arasy tas bop jabysyp qalypty, al jınalǵan ústińgi beti kógerip, shirip ketkeni sonshalyqty, tipti ony ashqan kezde múldem sypyrylyp túsip qaldy... Kóılektiń jyrtylǵan lattasynyń eni úsh dúımdeı de uzyndyǵy alty dúım keledi. Onyń bireýi qolmen jyrtylǵan etektiń tómengi ádibi de, ekinshisi ıýbka eteginiń orta tusynan jyrtylǵan eken. Olar ádeıi jyrtylyp alynǵan sıaqty da, jer betinen bir fýttaı bıiktikte ilinip qalypty... Aqyry, osy pasyqtyq qylmys jasalǵan jerdiń anyqtalǵanyńa eshqandaı kúmán joq».

Bul jańalyq sońǵy málimetter alýǵa kómektesti. Madam Dúlúk bergen jaýabynda óziniń Dúrýl zastavasynyń mańynda Senanyń jaǵasynda shaǵyn ǵana traktır ustaıtynyn aıtty. Aınalada el-jurt joq, tipti meńireý dala dese bolǵandaı. Parıjden onda tek qaıyqpen ǵana barýǵa bolady. Qalanyń bardan qashqandary sol araǵa baryp, jeksenbide kóńil kóterýge áýes. Sol qaıǵyly jeksenbide kúndizgi saǵat úshtiń kezinde qasynda qara tory jas jigiti bar bir boıjetken qyz traktırge keledi. Olar biraz ýaqyt otyrǵan soń, shyǵyp ketedi de, irgedegi qalyń ormanǵa qaraı betteıdi. Madam Dúlúk qyzdyń kóılegin baıqap qalypty, óıtkeni ol óziniń jaqynda ǵana qaıtys bolǵan bir týysynyń kóılegine uqsaıdy eken. Ásirese onyń basyndaǵy shálisin jadynda jaqsy saqtap qalǵan kórinedi. Álgi eki jas ketken soń artynsha topyrlaǵan bir top buzaqylar traktırge keledi, beıbastaqtyq jasaıdy, ishken-jegenderine dáneńe tólemeı, olar da qyz ben jigit bet alǵan ormanǵa qaraı tartady, sodan traktırge ymyrt úıirile qaıtyp oralady da, áldeqalaı asyǵys ózenniń arǵy betine ótip ketedi.

Sol kúni keshke jaqyn, ymyrt úıirilip, ábden qarańǵy túsken kezde madam Dúlúk pen onyń úlken uly traktırdiń mańynan áıeldiń ashshy daýsyn estıdi. Daýys qatty shyǵady, biraq kóp uzamaı tyna qalady. Madam Dúlúk shálini ǵana emes, óliktiń ústindegi kóılekti de tanıdy. Endi famılıasy Balans degen omnıbýstyń shoferi de sol jeksenbide qasynda qara tory jigiti bar Marıdiń Senanyń arǵy betine ótkenin óz kózimen kórgenin aıtyp otyr. Ol, Balans, Marıdi tanıdy eken, aǵat aıtýy múmkin emes. Toǵaıdan tabylǵan zattardyń bárin Marıdiń týysqandary tanıdy.

Dúpenniń ótinishi boıynsha gazetterde jarıalanǵan maqalalardan terilip alynǵan meniń málimetterimniń ishinde, álgi aıtylǵandardan tys taǵy bir fakti bar-dy, alaıda ol fakti aıryqsha mándi bolyp kórindi. Toǵaıdan sháli men basqa da zattar tabylǵan soń, qazir jurttyń bári ólim bolǵan jer dep júrgen mańǵa jaqyn tustan ólip jatqan nemese ólim aýzynda jatqan Marıdiń atastyrylǵan jigiti Sent-Estashtyń denesi tabylady. Janynda bos shyny saýyt jatyr — onyń búıirine japsyrylǵan qaǵazǵa «apıyn» dep jazylǵan. Sent-Estashtyń tynys alysyna Qaraǵanda, ol shynymen sol ýdy ishkenge uqsaıdy. Ol esin jımaı jan tapsyrdy. Onyń qaltasynan hat tabyldy: óziniń Marıge degen súıispenshiligin qysqasha baıandaı kelip, ol ózin ózi óltirýge uıǵarǵanyn habarlaıdy.

— Morg kóshesindegi kisi ólimine qaraǵanda,— dedi Dúpen meniń jazbalarymdy muqıat oqyp shyqqan soń,— bul istiń áldeqaıda shytyrman ekenin, árıne, meniń sizge aıtyp jatýymnyń onsha qajeti bola qoımas: áıtse de odan munyń bir eleýli aıyrmashylyǵy bar, bul qanshama zulymdyqpen jasalǵanyna qaramastan kádimgi qarapaıym ǵana qylmys. Ádettegiden tys munda eshteńe de joq, Bilip qoıyńyz, soǵan qarap jurttyń bári onyń qupıasyn ashý qıyn bolmas dep oılaǵan edi, shyndyǵynda sol istiń ádettegi qarapaıym is bolýy jurtty súrindirer basty kedergi bolyp otyr. Alǵashqyda tipti syılyq jarıalaýdyń ózin qajet dep sanamady. Bul pasyqtyq qylmystyń nege jáne qalaı jasalǵanyń prefektiń mırmıdonándary birden bile qoıdy. Olardyń qıaldary qylmysty júzege asyrý ádisin — kóptegen ádisterin, sondaı-aq ony jasaýǵa ıtermelegen sebepti — kóptegen sebepterdi oılap tabýǵa keremet sheber bolatyn. Óıtkeni sol ádister men sol sebepterdiń bireýi áldeqalaı shyndyq bolýy yqtımal edi, al olar bolsa solardyń biri qalaı da shyndyq bolýǵa tıis dep sanady. Alaıda alýan túrli boljaýlardyń op-ońaı jasalýy, olardyń shyndyqqa uqsastyǵynyń ózi durys sheshim tabý anaý aıtqandaı ońaı bolmaıtynyń, qaıta óte qıyn bolatyndyǵynyń kýási edi. Shyndyqty izdegen kezde logıka óz jolyn ádettegi men úırenshiktegiden tys jaqtan izdestiretinin, mundaı jaǵdaılarda «ne boldy?» dep suramaı «ádettegiden tys, buryn bolmaǵandaı nendeı oqıǵa boldy?» dep suraý kerek ekenin men talaı-talaı baıqap júrmin. Madam L" Espaneniń úıinde tergeýdi júrgizgen kezde G.-niń agentteri bolǵan oqıǵanyń ádetten tys ekenin kórip ábden sasqalaqtap qaldy, al durys baǵyttalǵan ıntellekti mine, sol ádetten tys jaǵdaıdy istiń jemisti bolýynyń kepili dep sanaǵan bolar edi; prefektiniń qaraýyndaǵylar parfúmer satýshy qyzdyń joǵalyp ketý jaǵdaıynyń syrt kózge qarapaıym bolyp kórinýin ońaı jeńistiń jeleýi dep sanaı tursa da, álgi ıntellekt — bilgir adam onyń syrt qaraǵanda ǵana qarapaıym bolyp kórinetinine shúbásiz sengen bolar edi.

Madam L" Espane men onyń qyzy jónindegi isti júrgizgen kezde biz olardy bireýlerdiń óltirgenin áýel bastan-aq anyq bilgen edik. Olardy ózin ózi óltirdi deýge eshqandaı negiz joq bolatyn. Munda da ózin ózi óltirdi deýge múldem bolmaıdy. Dúrýl zastavasynyń mańynan tabylǵan óliktiń túri bul másele jóninen eshqandaı kúmán de, kúdik te qaldyrmaıdy. Alaıda bul múrdeni Marı Rojeniń múrdesi emes degen de qaýeset shyǵyp júr, onyń ber jaǵynda ony óltirgen adamdy, nemese óltirgenderdi tapqanǵa syılyq jarıalanǵan, onyń bizdiń prefektimen kelisimimizge de qatysy bar. Ol myrzany bizdiń ekeýmiz de jaqsy bilemiz. Oǵan asa kóp sene berýge bolmaıtyny da anyq. Eger biz tergeýimizdi múrdeden bastaıtyn bolsaq, ony óltirgen adamdy tapqan soń, eń bolmaǵanda munyń Marı emes, bóten bir áıeldiń denesi ekenin anyqtaǵan jaǵdaıda da, nemese, eger siz birden Marı tiri dep sanap, aman-saý, qol-aıaǵy bútin kúıinde tapqan kúnde de — mose G.-men istes bolyp otyrǵandyqtan da bul eki jaǵdaıda da bizdiń eńbegimiz zaıa ketedi. Sondyqtan zańdylyq múddesi úshin bolmasa da óz múddemiz úshin áýel bastan-aq Senadan shyqqan óliktiń — shynynda joǵalyp ketken Marı Rojeniń múrdesi ekenine ábden kóz jetkizip alýymyz kerek.

«Egýaldiń» ýájderine jurtshylyq qulaq asqandaı, tipti gazettiń ózi de olaryn daýsyz dep biletin sıaqty, oǵan Marı Rojeniń isi týraly jarıalanǵan onyń bir maqalasynyń alǵashqy joly aıǵaq bola alady. «Tańerteńgilik shyǵatyn birneshe gazet, «Etýaldiń» dúısenbilik nomerinde jarıalanǵan istiń egjeı-tegjeıi túgel jazylǵan maqalany talqylaıdy»,— dep bastalady maqala. Meniń oıymsha, bul maqala avtordyń ǵana alypqashpa pikirin egjeı-tegjeıli dáleldeıtin tárizdi. Jalpy, bizdiń gazetterimiz shyndyqty ashýǵa kómektesýi emes, eń aldymen qalaı sensasıa jasaýdy oılaıtynyń umytpaý kerek. Olar ózderiniń bastapqy jáne basty maqsatyna jetýge járdemdesetin bolǵan kezde ǵana shyndyqty ashýǵa aralasady. Baspasóz tek jurtshylyq pikiriniń jeteginde ketse, (ol qandaı negizdi bolǵanymen de), kópshilik tarapynan qoldaý tappaıdy. Kóp adamdar jurttyń túsinigine qarama-qaıshy keletin boljam aıtqandardy danyshpan sanaıdy. Ádebıettegiden bir de kem emes deýge bolady. Logıkalyq pikirde de epıgram ádebıettegi sıaqty shuǵyl yqpal taýyp otyrady, al shyndyǵyna kelsek, bul eki jaǵdaıda da onyń quny shamaly.

Men bul arada Marı Roje áli tiri eken degen boljam jasaýǵa «Etýaldi» ıtermelegen tipti ıdeıanyń shyndyqqa jaqyn keletindigi emes, qaıta onyń tosyndyǵy men kúıki dramalylyǵy bolsa kerek, sondyqtan ol jurtshylyq tarapynan úndestik taýyp otyr degim keledi. Maqalanyń baıandalýyndaǵy irkes-tirkes júıesizdikti bylaı jıyp qoıyp, káni endi gazet pikirin ret-retimen taldap kóreıik.

Eń aldymen onyń avtory Marıdiń joǵalýy men ózende aǵyp bara jatqan óliktiń tabylýynyń aralyǵynda tym az ýaqyt ótti, sondyqtan muny onyń múrdesi deýge bolmaıdy dep dáleldegisi keledi. Óziniń kózdegen maqsatyna jetý úshin ol tipti bul aralyqty eptep qysqartýǵa tyrysady. Bul aǵattyq á degennen-aq ony múldem negizsiz boljam jasaýǵa májbúr etedi. «Qanisherler deneni tún ortasyna deıin ózenge tastap úlgiretindeı ony úıden shyqqan boıda sonshalyqty tez óltirip úlgerdi dep oılaý (eger ol shynynda óltirilgen bolsa), árıne, baryn turǵan qısynsyzdyq bolar edi»,— deıdi ol. Biz birden-aq «Nege?» degen tabıǵı suraq qoıamyz. Qyzdy úıinen shyqqan soń bes mınýttan keıin óltirdi dep oılaý qısynsyz bolady? Táýliktiń kez-kelgen ýaqytynda adam ólimi bolyp jatady ǵoı. Áıtse de eger jeksenbiniń uzaqty kúni erteńgi saǵat toǵyz ben on bes mınýty kem túngi saǵat on ekiniń aralyǵyndaǵy kez kelgen ýaqytta óltirilgen bolsa, sonyń ózinde de óltirýshiler «deneni túnniń ortasyna deıin ózenge tastap úlgirgen bolar edi». Demek, maqala avtorynyń ýáji, shyndyǵyna kelgende, bul ólim jalpy jeksenbide bolǵan joq degenge saıady, al eger biz «Etýaldiń» mundaı negizge súıenýine keńshilik jasar bolsaq, onda onyń oıdan shyǵarǵandarynyń bárine keshirim jasaýǵa týra keledi. «Baryp turǵan qısynsyzdyq bolar edi...» dep bastalatyn sóılem, «Etýaldiń» betinde qandaı túrde jarıalanǵanyna qaramastan jazǵan adamnyń mynadaı pikirinen kelip týǵan: «deneni tún ortasyna deıin ózenge tastap úlgirý úshin qanisherler qyzdy úıden shyqqan boıda-aq óltirgen (eger shynymen óltirdi deıtin bolsaq) bolýy yqtımal dep oılaý, árıne, tym qısynsyz bolǵan bolar edi; munyń bárin solaı deı otyrsaq ta, alaıda dene ózenge qalaı da tún ortasynan keıin ǵana (biz solaı jasaýǵa solaı bekem bel baıladyq) tastaldy dep uıǵarýdy biz qısynsyz dep oılaımyz» — bul aıtylǵandarda jóndi júıe joq, áıtse de anaý maqalalarda aıtylǵanǵa qaraǵanda, onsha-munsha qısynsyz da emes.

— Eger men,— dep sózin sabaqtaı tústi Dúpen,— «Etýalde» aıtylǵan pikirdiń osy jerin ánsheıin ǵana teriske shyǵarǵym kelse, onda álgi aıtylǵandardan bóten eshteńe aıtpaǵan bolar edim. Áıtse de bizge qajeti «Etýal» emes, shyndyq qoı. Álgi aıtylǵan sózderdiń qazirgi qalpynda bir ǵana máni bar, onyń sol mánin men búkpesiz tolyq ashyp berdim, biraq bizge tek sózben ǵana shektelip qoımaı, aıtylmasa da sol sózderdiń qalaı da aıtylýǵa tıis maǵynasyn úgý kerek bolady. Jýrnalıs bul qyz jeksenbide erteńgisin, kúndiz álde keshke óltirildi me, onyń bári bir, áıtse de ólikti ózenge tún ortasynan buryn tastaýǵa qanisherlerdiń batyly bara qoımaǵan bolar, degendi aıtqysy kelip otyr. Meniń oǵan aıtar qarsy daýymnyń túpki tórkini de mine osynda jatyr. Ólikti mindetti túrde ózenge alyp keletindeı quddy qyz bir jaqta, belgili jaǵdaıda óltirilgen sıaqty. Ol eshqandaı negizsiz dolbarlap soǵa beredi, al onyń jaǵada, tipti ózende óltirilýi múmkin ǵoı — onda ólikti táýliktiń qalaǵan ýaǵynda sýǵa tastaýǵa bolady, munyń ózi odan qutylýdyń ońaı da ońtaıly joly. Meniń muny múmkindiktiń eń ońtaıly túri dep esepteıtinimdi jáne bul týraly óz pikirimdi aıtqym kelmeıtinin siz, árıne, túsinesiz. Ázirge men istiń naqty faktisi jaǵyn qozǵamaımyn, sizdiń kóńilińizdi «Etýaldiń» boljamynyń saryny áýel bastan-aq syńarjaqty bolǵanyna aýdara otyryp, oǵan qarsy shyǵýdan saqtandyrǵym keledi.

Sonymen aldyn-ala óziniń kózdegen maqsatyna saı keletin shekteýler jasap, eger bul Marıdiń denesi bolsa, onda bul dene sýda shamaly ǵana ýaqyt jatýǵa tıis degen dolbarǵa súıenip gazet bylaı dep málimdeıdi. «Sýǵa ketkenderdiń denesi nemese qanisherlerdiń qolynan qaza taýyp, óltirilgen soń sýǵa tastalǵan dene isinip, buzylyp, edáýir shirı bastaǵan kezde ǵana, ıaǵnı keminde alty-on kún ótken soń baryp qana sý begine qalqyp shyǵady. Tipti ústinen zeńbirekpen atqylaǵandyqtan sý betine bes-alty kúnnen erte shyqqan ondaı dene, eger dereý ustap alynbasa, kóp uzamaı qaıta sý túbine shógip ketedi».

Ózderi ádeıi sýǵa ketken bes-alty adamnyń denesi sý betine «Etýal» aıtqan merzimnen erte qalqyp shyqqany jónindegi faktilerge súıenip, gazettiń «sýǵa ketkenderge» baılanysty aıtylǵan jerlerin ǵana teriske shyǵarýǵa tyrysqan «Monıterden» (Nú-Iorktiń «Kommershıel advertaızer» gazeti) basqa Parıjdiń barlyq gazetteri osy pikirge tolyq qosyldy. Áıtse de «Etýaldiń» jalpy pikirin oǵan qarama-qarsy naqty mysaldarǵa súıene otyryp teriske shyǵarýǵa tyrysqan «Monıterdiń» bul sóleketteý áreketinde fılosofıaǵa janaspaıtyn astarly birdeńe bar sıaqty. «Monıter» bes emes, elý óliktiń eki-úsh táýlikte sý betine qalqyp shyqqanyńa súıense de, báribir «Etýal» jarıalaǵan álgi erejeniń ózi teris ekenin dáleldegenshe, sol elý mysal da erejeden tys bolǵan tosyn jaǵdaı dep eseptegen bolar edi. Al eger erejeni durys dep sanaıtyn bolsaq («Monıter» ony teriske shyǵarmaıdy, tek tosyn ekenin ǵana aıtady), onda «Etýaldiń» aıtqany jón bolyp shyǵady, nege deseńiz, bul arada áńgime tek óliktiń úsh táýlik ótpeı jatyp cý betine qalqyp shyǵý múmkindigi jóninde ǵana bolyp otyr; «Etýaldiń» tujyrymyna balasha qarsylyq bildirip otyrǵandardyń mysaldary soǵan qarama-qarsy ereje jóninde aıtýǵa bolatyndaı dárejege jetkenshe, ol múmkindik sonyń paıdasyna qyzmet etetin bolady.

Ózińiz de ańǵaryp otyrǵan bolarsyz, istiń bul pýnktine qatysty pikirdiń bári álgi aıtylǵan erejeni joqqa shyǵarýǵa baǵyttalǵan bolýǵa tıis, al ol úshin biz onyń túpki tórkinin ashýymyz kerek. Áńgimeni jalpy alǵanda adamnyń denesi Senanyń sýynan edáýir aýyr nemese edáýir jeńil degennen bastap kóreıik, bylaısha aıtqanda, adam denesiniń sybaǵaly salmaǵy ádette sol dene syrtqa shyǵaratyn tushshy sýdyń sybaǵaly salmaǵymen shamalas keledi. Súıegi jińishke, etjeńdi, semiz adamdar men kópshilik áıelderdiń denesi súıegi iri, aryq erkekterdiń denesinen áldeqaıda jeńil keledi; al ózen sýynyń sybaǵaly salmaǵyna sý tasý kezindegi tolqynmen ózenge quıatyn teńiz sýy da áser etedi. Biraq teńiz sýyn bylaı qoıǵannyń ózinde, áldeqalaı tótenshe bir jaǵdaı bolmasa, ólgen adamnyń denesi tuzdy sýǵa op-ońaı baǵa qoımaıdy deýge ábden bolady. Eger óziniń denesiniń salmaǵyn syrtqa ıtergen sýdyń salmaǵyna teń keltire alsa,— bylaısha aıtqanda, eger búkil denesimen tússe — eshqashan sý túbine batpaıdy. Júzý bilmeıtin adamdarǵa júrip kele jatqandaı tikesinen tik turǵan qolaıly, ári aýzy men murny ǵana sý betinde qalatyndaı etip, basyn sál shalqaıtyp ustaǵan durys. Osylaısha jaıǵasyp alsańyz, eshqandaı qınalmaı sý betinde yǵatynyńyzdy kóresiz. Alaıda adam denesi men ol yǵystyrǵan sý salmaǵynyń tepe-tendigi bezbenniń eki basyndaı onyń bir jaǵyna aýyp ketýine bolmashy birdeńeniń ózi-aq jetip jatyr. Máselen, kezdeısoq qolyńyzǵa ilingen bir tutam aǵash basyńyzdy kóterip, tóńirekke tez tastaýyńyzǵa múmkindik berse, joǵary kóterilgen qol deneni demeýshiden aıyryp, basyńyzdy sýǵa batyryp jiberýge jetkilikti qosymsha salmaq qosady. Júzý bilmeıtin adam, ádette sýdy shalpyldatyp, qolyn kóterip, qashan da basyn tik ustaýǵa tyrysady. Sonyń saldarynan aýzy men murny sý betine tıip turady da dem alǵan kezde ókpesine sý ketedi. Sonymen qaǵar, sý jutyp, ishtegi aýa bos qýysty jaılap alady da, sý aýadan qanshalyqty aýyr bolsa, dene de sonshalyqty aýyrlaı túsedi. Tek súıegi jińishke, denesi rabaısyz semiz adamdar bolmasa, ádette adamnyń sý túbine ketýine osy aıyrmashylyqtyń ózi jetip jatyr. Ondaı adamdar sýǵa ketkenniń ózinde de olardyń denesi sý betinde qalqyp júredi.

Ózen túbine shókken ólik álde bir sebepterden onyń salmaǵynan azaıǵansha sol kúıinde sý túbinde jaǵa beredi. Munyń shirýge, buzylýǵa, basqa da sebepterge baılanysty bolýy yqtımal. Ólik buzyla bastaǵan kezde, tán talshyqtarynyń qýys-qýysy tazǵa tolyp ketedi de dene adam túrshigerlikteı bop isinip, qampıyp ketedi. Ólik ábden isinip, kólemi ulǵaıyp, salmaǵy ózi yǵystyrǵan sýdyń salmaǵynan jeńildegen shaqta ol sý betine qalqyp shyǵady. Alaıda shirý prosesi kóptegen faktorlarǵa baılanysty, onyń jyldamdaýyna, nemese baıaýlaýyna kóptegen jaǵdaılar sebepshi bolady — ystyq pen sýyqtyń, sýda erip júrgen mıneraldyq zattar mólsheriniń, sýdyń tereń nemese taıaz bolýynyń, aǵys áseriniń, temperatýrasy men adamnyń óler aldyndaǵy densaýlyq jaǵdaıynyń buǵan yqpaly bolady. Sonymen, óliktiń shirý saldarynan sý betine qalqyp shyǵý merzimin dolbarlap aıtýdyń múmkin emes ekendigi aıdan anyq. Keıbir jaǵdaıda munyń ózi bir saǵatqa jetpeıtin ýaqyt ishinde bolýy, al keıde múldem bolmaýy da múmkin. Maldyń denesin shiritpeı, máńgi saqtaıtyn hımıalyq zattar bar, oǵan, máselen, qos hlorly synap jaǵady. Áıtse de, shirýden basqa óliktiń sý betine qalqyp shyǵýyna jetkilikti dárejede deneni isindirip jibere alatyn asqazanda ósimdikten jasalǵan tamaq qaldyqtary (basqa sebepterge baılanysty ózge qýystarda) ashýynyń nátıjesinde paıda bolýy yqtımal, ádette paıda bolady da.— Zeńbirekten atqylaý onsyz da qalqyp shyqqaly turǵan ólikti ornynan qozǵap, qaırańnan bosatýǵa sebepker bolatyn, nemese gazdyń áserimen deneniń isinýine bóget bolyp jatqan shirigen talshyqtardy buzatyn dúmpý, terbelis qana jasaıdy.

Demek, bul nárseniń fılosofıalyq negizimen tanysqan soń, sonyń kómegimen biz endi «Etýaldiń» pikiriniń ádildigin op-ońaı teksere alamyz. «Burynǵy tájirıbelerge qaraǵanda,— dep jazady bul gazet,— sýǵa ketkenderdiń denesi nemese qanisherlerdiń qolynan qurban bolǵandardyń denesi, óltirilgen soń kóp uzamaı, sýǵa tastalǵanda, ábden shirı bastaǵanda baryp qana, ıaǵnı kem degende alty-on kún ótken soń ǵana sý betine qalqyp shyǵady. Tipti zeńbirekpen atqylaǵandyqtan sý betine bes-alty kún buryn shyqqan ondaı deneniń ózi, eger dereý ustap alynbasa, kóp uzamaı qaıta sý túbine shógip qalady».

Endi munyń bári túgeldeı odan-budan quralǵan, ári qısynsyz birdeńelerdiń qoıyrtpaǵy tárizdi. Sýǵa ketken adamnyń denesi ábden shirip, isinip, sý betine qalqyp shyǵý úshin mindetti túrde alty-on kún kerek ekenin eshqandaı burynǵy tájirıbe kórsetpeıdi de. Qandaı kúıde bolatyny ǵylymǵa da, praktıkalyq tájirıbege de deneniń qalqyp shyǵar aldynda belgisiz, shyndyǵynda da dál solaı. Eger ólik zeńbirekpen atqylaǵan kezde sý betine qalqyp shyǵatyn bolsa, onda — «ol dereý ustalyp alynbaǵan kúnde de, qaıta sý túbine «dereý» shógip ketpeıdi, tek ábden shirigendikten paıda bolǵan denedegi gaz bir jerden sańylaý taýyp, jaryp shyqqan soń baryp qana ólik qaıta shógedi. Áıtse de «sýǵa ketken adamnyń denesi» men «óltirilgen soń kóp uzamaı ózenge tastalǵan adam denesiniń» arasynda jasalǵan aıyrmashylyqqa sizdiń nazaryńyzdy aýdarǵym keledi. Olardyń arasyndaǵy aıyrmashylyqty avtor moıyndaı tursa da, ekeýin de bir kategorıaǵa jatqyzady. Sýǵa ketken adam denesiniń sybaǵaly salmaǵy sýdyń sybaǵaly salmaǵynan qalaı artatynyn men álginde aıttym, eger qolyn shyǵaryp alyp, sýdy shalpyldatpasa, dem alamyn dep, shashalmasa, sonyń saldarynan aýa ornyna ókpesi sýǵa tolyp ketpese, ondaı adamnyń sýǵa ketpeıtinin men kórsetip berdim. Biraq, óltirilgen soń kóp uzamaı ózenge tastalǵan dene qolyn kótermeıdi, sýǵa shashalmaıdy. Demek, mundaı jaǵdaıda ólik, ádette múldem sýǵa batpaıdy,— shamasy bul jóninen «Etýaldiń» habary joq bolsa kerek. Tek ábden shirigen kezde ǵana, eti sydyrylyp, qańqa súıekteri yrsıyp jalańashtanǵan kezde ǵana, tek sonda baryp qana ol sý túbine shógedi.

Sonymen tabylǵan ólik — Marı Rojeniń denesi emes, óıtkeni ólik ózennen shyqsa da, qyzdyń joǵalǵanyna nebary úsh-aq kún ótti degen pikirge qalaı qaraýymyz kerek? Eger ol sýǵa ketse, onda áıel bolǵandyqtan ol múldem sý túbine shókpeýge tıis, al eger sý túbine shóge qalsa, onyń denesi bir táýlikke jetpeı-aq qaıta qalqyp shyǵýy yqtımal. Biraq eshkim ony sýǵa ketti dep sanamaıdy, al ol óltirilgen soń sýǵa tastalǵan eken, onda deneniń sý betine qalqyp shyǵýynda turǵan túk te joq; ol sý túbine shókpeýge tıis.

Alaıda «Etýal» «Eger jábirlengen qyz denesi seısenbiden sársenbige qaraǵan tún ortasyna deıin jaǵada jatqan bolsa, sol jerden ony óltirýshiniń izi tabylýǵa tıis» degen tujyrym jasaıdy. Bul arada avtordyń nege megzep otyrǵanyn birden ańǵarý qıyn. Shyndyǵyna kelgende ol óz teorıasyna aıtylar qarsy daýdy qozdyrǵysy kelmeıdi,— ıaǵnı deneni eki táýlik boıy jaǵada tastap ketken, sonda jatyp buzylǵan, sý astyna qaraǵanda áldeqaıda jyldam shirigen degendi aıtqyzǵysy keledi. Mundaı jaǵdaıda dene sársenbide-aq qalqyp shyǵýy múmkin dep oılaıdy, ári tek sondaı jaǵdaıda ǵana qalqyp shyǵýy múmkin dep sanaıdy. Sondyqtan ol ony jaǵada qaldyrmaǵanyn kórsetýge asyǵady, áıtpese «ol jerden óltirýshiniń áldeqalaı qaldyrǵan izi tabylǵan bolar edi». Sizdiń kúlkińizdi keltirgen kútpegen jerden baıqalǵan sebep sabaqtastyǵy bolar dep oılaımyn. Óliktiń jaǵada uzaq jatýynyń bir ózi óltirýshiniń qaldyrǵan izin kóbeıtýge qalaı sebepker bolǵanyn siz túsinbeı otyrǵan bolarsyz. Ony men de túsinip otyrǵanym joq.

«Odan keıin,— dep áńgimesin sabaqtaı túsedi gazet,— ondaı saqtyqty jasaý onsha qıyndyq keltirmeıtin jaǵdaıda qaskúnemderdiń ony bylaısha óltirip, aldyn ala eshqandaı saldaýyr baılamaı turyp onyń denesin sýǵa tastaýy ekitalaı». Kórdińiz ǵoı, adamnyń kúlkisin keltiretin qoıyrtpaq!.. Eshkim, tipti «Etýaldiń» ózi de óligi Senadan shyqqan áıeldiń óltirilgenine shúbá keltirmeıdi. Bizdiń avtor bir ǵana maqsatty kózdeıdi: ol — oqýshy qaýymdy óltirilgen Marı emes degenge qalaı da ılandyrýǵa tyrysady. Ol óligi tabylǵan áıeldiń óltirilmegenin dáleldegisi kelmeıdi, tek Marı óltirilgen joq degendi aıtqysy keledi. Biraq onyń bul ýáji tek alǵashqysynyń dáleli ǵana. Bizdiń aldymyzda jatqan denege baılanǵan eshqandaı saldaýyr joq... Qanisherler ony sýǵa tastaǵan kezde qalaı da oǵan saldaýyr baılaǵan bolar edi. Osydan kelip, óltirýshiler ony sýǵa tastaǵan emes degen qorytyndy shyǵady. Eter ol birdeńeni dálelder bolsa, ondaı ýáj sodan bóten eshteńesi de dáleldeı almaıdy. Óltirilgen qyzdyń kim ekendigi jónindegi máselege onyń múlde qatysy da joq, al «Etýal» bolsa osydan sál buryn ǵana aıtqan óziniń pikirin teriske shyǵarý úshin qısynsyz birdeńelerdi shatyn ketedi. «Tabylǵan dene,— delingen bolatyn onda,— sózsiz óltirilgen áıeldiń óligi ekenine bizdiń esh kúmánimiz joq».

Maqalanyń osy jaǵynda bizdiń avtorymyz óz pikirine ózi qarsy shyǵýy bir bul ǵana emes. Men joǵaryda aıtqanymdaı, ol Marıdiń joǵalyp ketýi men óliktiń tabylýynyń arasyndaǵy ýaqytty múmkin bolǵanyńsha qalaı da qysqartýdy kózdeıdi. Sóıte tura ol qyz sheshesiniń úıinen shyqqan sátten keıin ony eshkim kórgen joq degendi meılinshe atap kórsetýge tyrysady. «Sonymen,— deıdi ol,— 22 ıýndegi jeksenbidegi erteńgi saǵat toǵyzdan keıin Marı Rojeniń tiri bolǵanyn biz anyq aıǵa alamyz». Pikiri aıqyn syńarjaqty bolǵandyqtan da, eń bolmasa bul jaǵdaıdy aýyzǵa almaı-aq qoıǵany jón bolatyn edi, eger Marıdi dúısenbide, nemese aıtalyq, seısenbide álde bireý kórgen bolsa, jańaǵy aralyq edáýir qysqarar edi de, onyń óz oıyna oraı tabylǵan ólik dál sulý-prızetkanyń denesi bolýy múmkindigi aıtarlyqtaı azaıǵan bolar edi. «Etýaldiń» óz oqýshylarynyń nazaryn istiń egjeı-tegjeıine aýdarýǵa aıryqsha umtylýyna, sóıtip, óz pikirin nyǵaıta túskisi keletin aınalasyna qaıran qalasyń.

Endi maqalanyń Bove qalaı tanyǵany jóninde baıandaǵan tusyn qaıta oqyp shyǵyńyz. Shash jónindegi máselede «Etýal» meılinshe ospadarsyzdyq kórsetti. Esýas bolmasa mose Bove ólikti tanyǵan kezde bilektiń túgin dálel retinde keltirer me edi? Túk barlyq qolda da bolady. «Etýaldiń» ekiushty etip jazýynan kýániń aıtqan sózi ózgerip ketip otyr. Ol, árıne, álgi túkterdiń — erekshe túsi, qalyńdyǵy, uzyndyǵy nemese qalaı shyqqany jónindegi ózindik erekshelikterin sózsiz aıtqan bolar edi.

«Myńdaǵan ózge áıelderdiń aıaǵyndaı,— dep jazady gazet,— onyń da aıaǵy kishkentaı bolatyn. Báteńkesi sıaqty onyń beldigi de myqty dálel bola almaıdy, óıtkeni ondaı uqsas báteńke men beldikter myń-myńdap satylady ǵoı. Onyń qalpaǵyndaǵy gúl jóninde de dál sony aıtýǵa bolady. Mose Bove onyń beldiginiń ilgegi qaıta qadalǵan degendi qasaryp aıta beredi. Bul túkke turmaıdy, óıtkeni áıelder beldikti dúkennen satyp almas buryn kıip, ólshep kórýdiń ornyna, ádette ony úıge ákelgen soń baryp, qaıta yqshamdap alýdy táýir kóredi». Avtor muny shynymen aıtyp otyr deýge senýdiń ózi qıyn. Eger mose Bove Marıdy izdep júrip músini men syrt poshymy joǵalǵan qyzǵa uqsaıtyn bir áıeldiń múrdesine tap bolsa, onda (jalpy kıimin qarap jatpaı-aq) árıne, ol óziniń bul áreketi sátti aıaqtaldy dep sanaýyna ábden bolady. Al eger, jalpy uqsastyǵynan tys, bir kezde ózi Marıdiń bileginen kórgen túkterdi ólgen qyzdyń bileginen de kórgen bolsa, onda bul belginiń ereksheligine tepe-teń dárejede onyń senimi de arǵa túsken bolar edi. Eger Marıdiń aıaǵy da óliktiń aıaǵyndaı kishkentaı bolsa, onda munyń Marıdiń denesi ekenine degen senimi arıfmetıkalyq emes, qaıta geometrıalyq progres dárejesinde arǵa túsken bolar edi. Sonyń bárine endi qyz joǵalatyn kúni kıip shyqqan báteńkeni, «dúkenderde satylyp jatatyn sol myńdaǵan par» báteńkeni qossańyz, boljaýdy kúmánsizdik dárejesine deıin jetkizesiz. Ózdiginen dál belgi bolyp tabylmaıtyn nárse endi basqa da kóptegen belgilerdiń qataryna qosyla kelip, bultartpas dálelge aınalady. Oǵan joǵalǵan qyz taǵatyndaı qalpaqqa qadalǵan gúldi qosyńyz, sonda tolyq tanyldy deýge ábden bolady. Bir gúldiń ózi-aq jetip jatyr. Al eger ol ekeý nemese úsheý bolsa, álde odan da kóp bolsa qaıter edi? Olardyń árqaısysy bizdiń senimimizdi jaı ǵana kúsheıtip qoımaıdy, myń-myń márte nyǵaıta túsedi. Endi qaza tapqan qyzdyń da tiri qyz taqqandaı beldigi bar ekenin kórip otyrmyz desek, munan ári izdeýdiń ózi múldem qısynsyz. Sóıtse, Marı úıden keterde óz beldigin taqqandaı etip, ony jýan sanyna dál keltirý úshin álgi beldiktiń ilgekteri qaıta qadalǵan bolyp shyqty. Munan keıin esýas nemese ekijúzdi adam ǵana kúmándanýy múmkin. Beldiktiń elastıkalyq tabıǵaty ilgekti bulaısha qaıta qadaýdyń ádetten tys nárse ekenin tanytady. Eger zat ózdiginen qysqaratyn bolsa, onda qajetine qaraı qysqartý azdy-kópti bolyp tursa kerek. Biraq Marıdiń beldiginiń ilgegi bulaısha qaıta qadalýy týrasyn aıtqanda, kezdeısoq nárse bolatyn. Onyń kim ekenin dál anyqtaý úshin sol bir ǵana beldiktiń ózi-aq jetip jatqan-dy. Nege deseńiz, ólikten tek qana joǵalǵan qyzdyń beldigi, nemese onyń báteńkesi, nemese onyń qalpaǵy, nemese onyń qalpaǵyna qadalǵan gúli ǵana tabylǵan joq, tek qana óltirilgen qyzdyń aıaǵy da sondaı kishkentaı, nemese onyń da bileginiń túkteri sondaı, nemese dene, tulǵasy men syrt beınesi Marıge uqsas qana bolyp shyqqan joq qoı,— joq, ólikten sol belgilerdiń bári tabylyp otyr. Eger osyndaı jaǵdaıdyń ózinde «Etýaldiń» redaktory óltirilgen qyzdyń kim ekenine áli de shynymen kúmán keltiretinin dáleldeýge múmkindik bolsa, onda eshqandaı medısınalyq komısıanyń qorytyndysynsyz-aq ony esinen aýysqan dep jarıalaýǵa ábden bolar edi. Kóbine ol zańnyń uǵymdaryn ońdy-soldy qaıtalaı otyryp, advokattardyń kásibı tilin qoldaný arqyly óziniń qýlyǵyn asyrǵysy keledi. Aıtqandaıyn, sottar bátýaǵa almaıtyn kóp jáıtter oıshyl adamdarǵa baryp turǵan bultartpas dálel bolyp tabylady. Óıtkeni, sot aıǵaqty quraıtyn, ony sıpattaıtyn jalpy prınsıpterdi basshylyqqa alady, solaı emes pe, ıaǵnı jurt moıyndaıtyn, kodeksterde jazylǵan prınsıpterge súıenedi, jeke jaǵdaılarda odan qıa basqysy kelmeıdi Bulaısha prınsıpten bultarmaý jáne oǵan qarsy keletin kezdeısoq jáıtterdiń bárin elemeý qalaı degenmen de aıqyndaýǵa bolatyn shyndyqty ashýdyń durys joly bolyp tabylady. Demek, jalpy alǵanda mundaı praktıka fılosofıalyq jaǵynan da kóńilge qonymdy, áıtse de onyń kóptegen ózindik qatelikke dýshar etetinin de moıyndaý kerek.

Bove jónindegi ósek-aıańǵa keletin bolsaq, siz olardy bátýaǵa alyp bas qatyryp jatpaıtyn bolarsyz. Ol myrzanyń shynaıy sıpaty, árıne, sizge aıan. Ózgeniń isine orynsyz kıligýdi unatatyn aqyly qysqa, ushqalaqtaý jan. Ádette ondaı adamdardyń bári de osyndaı qysyltaıań jaǵdaıda ózderiniń ospadarsyz minezderimen qytymyrlaý nemese ózin onsha unata bermeıtinderdiń kóńiline kúdik uıalatady. Mose Bove (sizdiń aıtýyńyzǵa qaraǵanda) «Etýaldiń» redaktorymen áńgimelesken, sonda redaktordyń teorıasyna qaramaı, ol qalaı bolǵanda da óliktiń Marı Rojeniń múrdesi ekenine esh kúmán joqtyǵyn aıtyp, onyń namysyna tıedi. «Ol,— dep jazady gazet,— muny Marıdiń múrdesi dep qasarysyp bolmaıdy, áıtsede biz jurt talqysyna salynǵannan bóten onyń kókeıge qonar birde-bir belgisin aıta almaıdy». «Ózgeler úshin bultartpas belgiler, zattar», tabý jalpy múmkin emestigi jónindegi máselege qaıta oralmaı-aq mynany atap kórsetken jón: mundaı jaǵdaıda adamnyń ózi shúbásiz sene tursa da oǵan ózgelerdiń kózin jetkizýge qajetti dáleli bolmaýy da múmkin. Belgili bir adam jóninde kókeıińizge uıalaǵan pikirdi ashyp aıtý da qıyn. Tanysyn árkim-aq biledi, biraq sony qalaı biletinin logıkalyq turǵydan túsindirip bere alatyn adamdar kemde-kem. Mose Boveniń shúbásiz senimi úshin «Etýal» redaktorynyń oǵan renjýiniń esh qısyny joq.

Oǵan baılanysty kúdikti jáıtterdi maqala avtory jymysqydan aıyp taqqysy keletin kináli jannan góri ózgeniń isine orynsyz kıligýdi unatatyn ushqalaqtaý adam desek meniń pikirime súıene otyryp túsindirý áldeqaıda jeńil. Eger biz aıaýshylyq, raqymshylyq turǵysynan qaraıtyn bolsaq, onda esikke qystyrylǵan raýshangúldiń de, grıfıl taqta betindegi «Marıdiń de» «erkek jynysty týysqandaryn shetqaqpaı etýdiń de», olarǵa ólikti kórsetpeýge tyrysýdyń da, ózi qaıtyp kelgenshe (Bove) jandarmǵa eshteńe aıtpaı qoıa turý kerektigi jóninde madam B.-ǵa aıtty degen eskertýleriniń de, sondaı-aq «Tergeýge basqa eshkimdi qatystyrmaý» jónindegi onyń birbetkeı uǵymynda da syryn op-ońaı uǵýǵa bolady. Menińshe, Bove Marıge sózsiz ińkár bolǵan, qyz bolsa onymen qyljaqtasyp júrgen, al ol jurttyń kózine ózin qyzdyń kóńildesi, qalaýlysy etip kórsetýge tyrysqan sıaqty bolady da turady. Bul jóninde men bacqa eshteńe de aıta almaımyn, al faktiler «Etýaldiń» Marıdiń anasy men onyń basqa da týysqandarynyń enjarlylyǵyn — shynynda tabylǵan Marıdiń múrdesi ekendigi jónindegi shúbásiz senimine kúdiktiń kóleńkesin túsiretin enjarlyqty bútindeı teriske shyǵarady, munan bylaı qaraı biz endi óltirilgen qyzdyń kim ekendigi tolyq anyqtaldy degen pikirge ılanatyn bolamyz.

— «Kommerseldiń» dolbary jóninde ne aıtar edińiz? — dep suradym men.

— Sıpatyna qaraǵanda olar bul is jóninde aıtylǵan barlyq pikirlerden góri áldeqaıda kóbirek kóńil bólýge turarlyq dep oılaımyn. Alǵysharttardan jasaǵan tujyrymdary fılosofıalyq turǵydan alǵanda durys ári tapqyr, alaıda keminde eki jaǵdaıda alǵysharttar jańsaq, shalaǵaı baqylaýlarǵa súıenedi. «Kommersel» Marı sheshesiniń úıiniń mańynda qaraqshylar tobynyń sheńgeline ilikti degenge megzeıdi.

«Jurtqa tanymal ondaı boıjetken qyzdyń úsh kvartal boıy kózge túspeýine senýdiń ózi qıyn,— dep qasarysady gazet». Mundaı pikirdi qaladaǵy qyzmet ornyna belgili bir kóshemen ǵana qatynaıtyn er adam, Parıjdiń baıyrǵy turǵyny, qoǵamnyń áıgili múshesi ǵana aıtýy múmkin. Óziniń bes kvartal jerdegi keńsesine jetkenshe áldebir tanysyn kezdestirmeıtin, bireýlermen tildespeıtin kezi kemde-kem bolatynyn ol óz tájirıbesinen biledi. Ol óziniń tanystary kóp ekenin biledi, óz tanymaldyǵyn parfúmer dúkenniń satýshysymen salystyra kelip, pálendeı aıyrmashylyq tappaıdy da, sodan baryp, oǵan da kóshede tanystary odan kem ushyraspasa kerek degen qorytyndy jasaıdy. Alaıda, eger sol sıaqty ol da qalanyń belgili bir bóligine únemi bir jolmen qatynaıtyn bolsa solaı bolar edi. Ol belgili bir saǵatta baryp-kelip júredi, onyń júretin joly kásiptes, áriptes bolǵandyqtan tanysqysy-biliskisi keletinder qadam basqan saıyn ushyrasatyn kóshemen ótedi. Marı bolsa, qydyrǵan kezde únemi belgili bir kóshemen júrmegen shyǵar. Al bul sapar ol ádettegiden áldeqaıda ózgesheleý jolmen júrýge uıǵardy dep oılaýǵa ábden bolar. Eger biz salystyryp otyrǵan eki adam búkil qalany aralap ótken jaǵdaıda «Kommersel» solaı jasaǵan bolar-aý dep uıǵaryp otyrǵan salystyrý ábden oryndy bolar edi. Bul rette, ekeýiniń tanystarynyń mólsheri birdeı bolǵan jaǵdaıda olardyń ózderin biletin adamdardy ushyratý múmkindikteri de teń bolýǵa tıis. Marı álgi aıtylǵan ýaqytta óz úıinen naǵashy apasynikine baratyn alýan joldyń bireýimen ózin tanıtyn, nemese onyń ózi tanıtyn birde-bir adamdy kezdestirmeýi múmkin ǵana emes, solaı bolýy ábden yqtımal ekenine men áste shúbálanbaımyn. Bul máseleni meılinshe tolyqtaı durys sheshýdi qarastyra otyryp, biz tipti ataǵy áıgili parıjdiktiń tanystary men Parıjdiń búkil turǵyndarynyń arasy alshaq jatqanyń áste esten shyǵarmaýymyz kerek.

Eger «Kommerseldiń» boljamy áli de mánin joımaǵan bolsa, bul rette biz Marıdiń qaı ýaqytta, qaı saǵatta úıden shyqqanyn eske alýymyz qajet. «Ol úıden shyqqan kezde,— deıdi «Kommersel»,— kóshede halyq qaptap júrgen-di». Alaıda istiń jóni basqasha bolatyn. Munyń ózi tańerteńgi saǵat toǵyzda bolǵan edi. Shynynda aptanyń jeksenbiden basqa kúniniń bárinde tańǵy saǵat toǵyzda kóshede halyq yǵy-jyǵy qaptap júredi. Jeksenbide tańerteńgi saǵat toǵyzda qala turǵyndary ádette úıinde bolady, shirkeýge barýǵa ázirlenip jaǵady. Jeksenbide tańerteńgisin saǵat segiz ben onnyń arasynda qalanyń kósheleri aıryqsha qańyrap bos qalatynyń kóńil bólgen adam sózsiz baıqaǵan bolar edi. Saǵat on men on birdiń arasynda júrginshilerdiń kóshege tolyp ketetini ras, biraq, álgi aıtylyp otyrǵandaı budan erte emes.

«Kommersel» taǵy bir jaǵdaıda da baıqaǵyshtyq jasaı almaǵan. «Beıshara qyzdyń ishki ıýbkasynyń eteginen,— deıdi gazet,— uzyndyǵy eki fýt jáne eni bir fýt keletindeı mata jyrtylyp alynǵan. Sony ıeginiń astynan moınyn orap aparyp, jelkesinen shıelep baılapty. Onyń ózi, árıne, qyzdyń shyńǵyrǵan daýysyn shyǵarmaý úshin jáne de qaltalaryndaǵy bet oramaldary bolmaǵan adamdar jasaǵan bolýy múmkin». Bul dollardyń qanshalyqty negizdi ekenin biz keıinirek qarastyramyz, áıtse de «qaltalarynda bet oramaldary bolmaǵan adamdar» degende avtordyń eń azǵyn qanǵybastardy aıtyp otyrǵanynda kúmán joq, biraq bet oramal ádette solarda, tipti ústinde jeıdesi joqtarda bolady. Sońǵy jyldary bet oramal barsha qala jalań aıaqtarynyń janynan tastamas buıymyna aınalǵanyń, shamasy sizdiń ózińiz de baıqaǵan bolarsyz.

— Al «Soleıdegi» maqala jóninde ne deýge bolady? — dep suradym.

— Ony jazǵan adamnyń totyqus bolyn týmaǵany ókinishti-aq, áıtpegende sóz joq álemdegi eń áıgili totyqus bolar edi. Ózge gazetterdiń betinen áldekimderdiń aıtqandaryn tirnektep jınap, bar bolǵany solardy qaıtalaýdy ǵana biledi. «Bul zattardyń bári, sol jerde keminde úsh-tórt apta jatqanyna esh kúmán joq, sonymen sol jeksuryndyq qylmys jasalǵan jer aqyry anyqtalǵanyna shúbá keltirýge bolmaıdy». «Soleı» bul arada qaıta jarıalap otyrǵan faktiler meniń kóńilimdegi kúdikti joıa almaıdy, biz olardy keıinirek osy taqyryptyń taǵy bir qyryna baılanysty tereńirek taldaıtyn bolamyz.

Al ázirge biz basqa máselemen aınalysýymyz kerek. Óliktiń meılinshe júrdim-bardym ústirt qaralǵanyn siz, árıne, baıqaǵan bolarsyz. Ras, óltirilgen qyzdyń kim ekeni aıtarlyqtaı tez anyqtaldy, áıtse de kóptegen jáıt ashylmaı qaldy. Ólik tonaldy ma eken? Óltirilgen qyz úıinen áldeqandaı asyl áshekeıin taǵyp shyqty ma? Eger taǵyp shyqqan bolsa, olar óliktiń boıynan tabyldy ma. Bul asa mańyzdy suraqtarǵa tergeý materıaldary eshqandaı jaýap bermeıdi, basqa da sondaı mándi máseleler eleýsiz, eskerýsiz qalǵan. Osy aǵattyqtardyń ornyn biz ózimiz toltyrýymyz kerek. Sent-Estashtyń qatysyn qalaı da qaıta tekserý qajet. Meniń ol jóninde eshqandaı kúdigim joq, áıtse de biz isti júıeli túrde júrgizýimiz kerek. Biz onyń sol jeksenbide qaıda jáne qashan bolǵany jóninde bergen jazbasha jaýabyn meılinshe muqıat tekseretin bolamyz. Ondaı jaýaptar kóp rette senimsiz de bolady. Eger biz odan, árıne, qaıshylyqtar tappasaq, onda Sent-Estashqa qaıtyp oralmaımyz. Alaıda biz onyń bergen jaýaby jalǵan ekenin dáleldeı alǵan bolsaq, onda onyń ózin ózi óltirýi oǵan degen kúdikti kúsheıte túsken, eger jaýaby durys bolǵan kúnde de onyń ashynǵannan jasaǵan áreketin túsinýge bolǵan bolar edi, endeshe oǵan bola bizge ádettegi taldaý ádisin ózgertip jatýdyń eshqandaı qajeti joq.

Men ázirge qaıǵyly oqıǵanyń ózimen tikeleı aınalyspaı qoıa turyp, sonyń aldynda jáne sol kezde bolǵan jaǵdaılardy anyqtaýǵa basa kóńil bólýdi usynamyn. Mundaı tekserý isinde jıi kezdesetin jáne eleýli qatelerdiń biri — faktiniń ózi ǵana tekserilip, al oǵan tikeleı nemese janama qatysy bar nárseniń bári eskerýsiz qaldyrylatyndyǵy bolyp tabylady. İske tikeleı jáne anyq qatysy bar zattar men kýálerdiń jaýabyn ǵana bátýaǵa alyp, sottar odan da eleýli qate jiberedi. Alaıda, ótkenniń tájirıbesi san ret dáleldep jáne shynaıy fılosofıa árqashan kórsetkenindeı, basym kópshiligi bolmaǵanmen shyndyqtyń edáýir bólegi bir qaraǵanda múldem qatysy joq, tosyn jaǵdaılar arqyly ashylady. Osy zamanǵy ǵylymnyń kezdeısoqtyqqa súıený batyldyǵynyń negizinde de bútindeı bolmaǵanmen sol prınsıptiń ushtyǵy jatqany daýsyz. Biraq meniń bul aıtqandarym múmkin sizge túsiniksiz bolar. Asa baǵaly jańalyqtardyń kópshiliginiń ashylýyna ámánda qosalqy, kezdeısoq nemese tosyn jaǵdaılar sebepker ekenin adamzat biliminiń jınaqtalý tarıhy dáleldep keledi, sondyqtan da bolashaqqa sholý jasaǵan kezde qalaı bolǵan kúnde de kezdeısoqtyq pen batyl boljaýlarǵa, meılinshe paıdaly degen ónertabystarǵa barynsha mol múmkindik, keń oryn berý qajettigi týyp otyr. Biraq tek buryn bolǵanǵa ǵana súıene otyryp, bolashaqqa boljaý jasaý fılosofıamen áste syıyspaıdy. Myna jaǵdaı sol qurylystyń jurt tanyǵan bóligin quraıdy. Biz kezdeısoqtyqty dál esepteý pánine aınaldyramyz. Biz tosyn jáıt pen aqylǵa syımaıtyndy ǵylymı materıaldyq formýlaǵa baǵyndyramyz.

Shyndyqtyń kópshiligi qosalqy jaǵdaıǵa baılanysty ashynǵanyn men aıtqan bolatynmyn; faktiniń túpki tórkininde jatqan prınsıptik sıpatyna oraı bul isti tergeýdi men endi buǵan deıin shıyr bolǵan jáne esh nátıje bermegen oqıǵanyń qunarsyz qyrtysynan oǵan janama qatysy bar oqıǵalarǵa kóshiremin. Siz sol jeksenbide Sent-Estashtyń qaıda jáne qashan bolǵany jónindegi jaýabynyń shyndyǵyn anyqtaýmen aınalysasyz da, men sizdeı júıeli de nysanaly bolmasa da gazetterdi sholyp shyǵamyn. Ázirshe biz aldyn ala barlaý ǵana jasadyq, áıtse de men qolǵa alǵaly otyrǵan baspasózdi sholý óz kezeginde tergeýdi qaı baǵytta júrgizýge jón silteıtin istiń eleýsiz qalǵan áldebir jaı-japsaryn ashyn bermeýi múmkin emes.

Dúpenniń tapsyrmasyn oryndap, men joǵaryda aıtylǵan jaýapty muqıat zerttep shyqqanda onyń shyndyǵyna, demek, Sent-Estashtyń kinásiz ekendigine esh kúmánim qalmady. Bul kezde meniń dosym gazet tigindilerin birinen soń birin aqtaryp, muqıat qarap shyqty, munysy maǵan múldem orynsyz bolyp kórindi. Arada apta ótken soń ol myna tómendegideı gazet úzindilerin meniń aldyma ákep tastaı saldy:

«Shamamen aıtqanda budan úsh jarym jyldaı buryn da Pale-Roıaldaǵy mose Leblannyń parfúmer dúkeniniń satýshysy osy Marı Rojeniń joǵalyp ketýine baılanysty dál osyndaı bir dúrbeleń bolǵan edi. Alaıda burynǵysynan sál júzi qýqyl tartqany bolmasa, bir aptadan keıin ol aman-saý dúkenine qaıtyp oralǵan-dy. Mose Leblan men qyzdyń sheshesi ony derevnáda turatyn bir qurbysynyń úıine baryp qaıtty deı salǵan edi, is sonymen tynǵan-dy. Onyń bul joǵalýynyń da sebebi sondaı birdeńe bolar, apta, álde aı ótken soń ony taǵy da óz aramyzda kóretin bolarmyz dep oılaımyn».

(«Keshki gazet» (Nú-Iorktiń «Ekspress» gazeti), dúısenbi, 23 ıýn).

«Keshe keshki gazetterdiń biri mademýazel Rojeniń alǵashqy jumbaq joǵalýyn jazdy. Mose Leblannyń dúkeninde bolǵan aptany onyń ataǵy shyqqan bir teńizshi ofısermen birge saýyq-saıranmen, esiriktikpen ótkizgeni belgili. Abyroı bolǵanda aralarynda urys shyǵyp, der kezinde úıine qaıtyp kelipti desedi. Qazir Parıjde júrgen sol lútarıonnyń esimi bizge áıgili, áıtse de belgili sebepterden ony jurtqa jarıalamaı otyrmyz».

(«Merkúrı» (Nú-Iorktiń «Gerald» gazeti), seısenbi, 24 ıýn, erteńgilik shyqqan basylymy).

«Burnaǵy kúni bizdiń qalanyń shet jaǵynda sumdyq bir qylmys jasalypty. Bir myrza ymyrt úıirile bastaǵan kezde áıeli men qyzyn ózennen ótkizý úshin Senada qaıyqpen serýendep júrgen alty jigitti jaldaıdy, qaıyq jaǵaǵa jetken kezde úsh jolaýshy túsip qara úzim jerge barǵanda ǵana qyzy qol shatyrynyń qaıyqta qalyp qoıǵanyn baıqaıdy. Ol qaıyqqa qaıtyp barady, sol kezde álgi ońbaǵandar ony ustap alyp aýzyna shúberek tyǵyp, ózenniń ortasyna aparady da aıýandyqpen zorlap, aqyry ata-anasymen qaıyqtan túsken jerdiń tusyna ákelip, jaǵaǵa tastap ketedi. Qylmyskerler qashyp ketken, biraq polısıa olardyń izin tapty, kóp uzamaı endi solardyń keıbireýleri tutqynǵa alynatyn bolady».

(«Tańerteńgi gazet» (Nú-Iorktiń «Kýrer end ınavaırer» gazeti), 25 ıýn).

«Jaqynda jasalǵan sumdyq qylmysqa Meneniń kináli ekenin dáleldeýdi kózdeıtin biz birneshe hat aldyq, biraq resmı túrde júrgizilgen tergeýden keıin ol tolyq aqtalǵandyqtan, al bizdiń sol tilshilerimizdiń ýáji faktiden góri qylmyskerdi qalaı da tabýdan týǵan izgi nıet bolǵandyqtan olardy jarıalaýdy orynsyz dep bilemiz».

(«Tańerteńgi gazet», 28 ıýn).

«Biz birneshe yzaly hattar aldyq, shamasy olardy Marı Roje baıǵustyń jeksenbi kúndegi qala tóńireginde qaptap ketetin kóp qaraqshylar tobynyń bireýiniń qurbany bolǵanyna shúbási joq ártúrli adamdar jazǵan bolsa kerek. Munyń ózi bizdiń pikirimizben úndesip jatyr. Keıinirek bul hattardyń birsypyrasyn gazet betinde jarıalaýǵa oryn tabarmyz dep oılaımyz».

(«Keshki gazet», seısenbi, 30 ıýn).

«Dúısenbi kúni salyq basqarmasynda isteıtin bir qaıyqshy Senanyń boıymen tómen qaraı yǵyp bara jatqan bos qaıyqty kóripti. Jelkenderi oralǵan kúıi qaıyqtyń tabanynda jatyr eken. Qaıyqty ol óz aıaldamasyna súırep aparypty. Erteńine bireýler ony jergilikti jerdiń bastyqtarynyń ruqsatynsyz aly ketken. Qaıyqtyń jetegi aıaldamanyń keńsesinde tur».

(«Dılıjans», Nú-Iorktiń «Standarty», seısenbi, 26 ıýn).

Men osy ártúrli úzindilerdi oqyp shyqtym, maǵan olardyń biri-birimen eshqandaı baılanysy joq bolyp kóringeni bylaı tursyn, tipti biz aınalysyp otyrǵan iske olardyń qandaı qatysy bar ekeniniń qısynyń taba almadym. Men Dúpenniń túsindirýin kúttim.

— Ázirge maǵan,— dedi ol,— birinshi jáne ekinshi úzindiniń qajeti shamaly. Olardy negizinen men sizge bizdiń polısıanyń adam aıtyp bolmas salaqtyǵyn kórsetý úshin keltirdim, óıtkeni prefektiń sózinen meniń uqqanym ol eń arjaǵy álgi teńizshi ofıserdiń kim ekenin anyqtaýdy da qolǵa almaǵan. Al Marıdiń alǵashqy jáne sońǵy joǵalýynyń arasynda eshqandaı baılanys joq dep sanaý, árisin aıtpaǵanda, esýastyq bolar edi. Aıtalyq, onyń alǵashqy márte úıden qashýy uryspen aıaqtaldy da aldanǵan qyz amalsyz sheshesine qaıtyp oraldy deýge bolar. Endi onyń bul saparǵy qashýyn biz beıtanys basqa bireýdiń eliktirýiniń saldary deýden góri, álgi aldaýyshtyń qaıta kóńil bóle bastaýynyń nyshany (eger munyń shynynda da qashý ekenin bilsek) dep qaraýǵa daıynbyz — óıtkeni jańa tanystyqty bastady deýden, árıne, tatýlasqan soń burynǵy kóńildestikti qaıta jańǵyrtty dep oılaý ońaı. Basqa bireý tabylyp, oǵan sondaı usynys jasady dep sanaýdan góri bir kezde Marıdi qashýǵa ılandyrǵan súıgen adamy ony bul sapary taǵy da kóndirdi, burynǵy ádetine qaıta basty dep oılaýdyń múmkindigi onyń birine ǵana teń bola alady. Bul arada men sizdiń nazaryńyzdy alǵashqy shyn qashý men ekinshi dolbardyń aralyǵynda ótken ýaqyttyń bizdiń áskerı kemelerdiń ádettegi uzaq saparda bolatyn merziminen sál ǵana artyq ekendigi jónindegi faktige aýdarǵym keledi. Múmkin aldap-arbaýshy adam alǵashqyda teńizge shyǵyp ketetin bolǵandyqtan da óziniń aramzalyq oıyn júzege asyra almaǵan shyǵar da, endi sapardan oralǵan boıda óziniń aıaqtalmaı qalǵan, bylaısha aıtqanda, ózi aıaqtaı almaǵan aramzalyq pıǵylyn júzege asyrýdy qaıta qolǵa alǵan bolar. Bul jaǵy bizge múlde beımálim.

Alaıda ekinshi ret ol kóńildesimen qashqan joq dep qarsylyq bildirersiz. Solaı ekeni sózsiz, áıtse de sondaı birdeńe bolmady dep kesip aıta alasyz ba? Biz bilgende Marıdiń Sent-Estashtan, bálkim Boveden bóten oǵan adal nıetimen sóz salyp, jurttan jasyryn kóńil bildirip, júrgen basqa eshkim bola qoımasa kerek. Basqa eshkim jóninde esh nárse estigen de emespiz. Sonda týysqandary (bári bolmasa da kópshiligi) tanymaıtyn, eshteńe bilmeıtin, biraq jeksenbi kúni tańerteń Marı jolyǵyp, eshteńeden kúdiktenbeı, Dúrýl zastavasynyń mańyndaǵy qulazyǵan qalyń toǵaı ymyrt qushaǵyna engenshe ońasha qalýǵa seskenbeıtin kóńildesi kim bolǵany? Bylaısha aıtqanda, týysqandarynyń kópshiligi eshteńe bilmeıtin, onyń sol jumbaq kóńildesi kim bolǵany deımin men? Jeksenbi kúni erteńgisin Marı ketken soń aıtqan madam Rojeniń sáýegeıligin qalaı túsinýge bolady? «Marıdi endi qaıtyp kóre almaımyn ba dep qorqamyn» degen sonyń sózi.

Biraq eger biz boljaýly qashý jóninde madam Roje bildi dep oılamaǵannyń ózinde de, qyzdyń ózi sondaı nıette boldy dep joramaldaýymyzǵa bolmaı ma? Shyǵyp bara jatyp, naǵashy apasyna baratyndyǵyn aıtady da, ol Sent-Estashtan keshke qaraı Drom kóshesindegi úıge soǵyp, ózin ertip ketýdi ótinedi. Bir qaraǵanda bul jaǵdaı meniń joramalymdy joqqa shyǵaratyn sıaqty. Áıtse de oılastyryp kóreıik. Onyń bireýmen jolyqqany, sol adammen ózenniń ar jaǵyna barǵany, kúndizgi saǵat úshterdiń shamasynda, bylaısha aıtqanda, úıden shyqqan soń birneshe saǵattan keıin Dúrýl zastavasynyń mańynda bolǵany aıdaı anyq. Alaıda, álgi beıtanys adammen sol jaqqa barýǵa kelisti degenniń ózinde de (qandaı maqsat kózdese de, sheshesi bilse de, bilmese de, sóz emes), Marıdiń óziniń bul ketýin qalaı túsindiretini jóninde, sondaı-aq ózin atastyrǵan Sent-Estashtyń qaıran qalatyny, ony ertip ketý úshin aıtylǵan saǵatta Drom kóshesine kelip, kerek dese tipti onyń munda soqpaǵanyń bilgen kezde kóńilin qandaı kúdik bıleıtinin, odan pansıonǵa kelgen soń, ony taǵy da taba almaǵanda qandaı kúdik bıleıtinin oılamaýy áste múmkin emes. Ol Sent-Estashtyń ábigerge túsetinin, óziniń iz-túzsiz joǵalyp ketýi jurt kóńiline kúdik uıalatatynyń bilýge tıis-tin. Mundaı (eskapada) jaǵdaıdan keıin onyń úıge qaıtyp kelýi de qıyn bolatyn, áıtse de eger áýel bastan sheshesiniń úıine qaıtyn oralǵysy kelmegen bolsa, onda bul jónindegi oıdan ol onsha qymsynbaǵan da bolar edi.

Ol shamasy bylaısha oılaǵan bolar dep joramaldaýymyzǵa bolady: «Men pálen degen adammen qol ustasyp qashý úshin — nemese ózime ǵana aıan bir maqsatpen onymen qalaı da jolyǵýym kerek. Maǵan eshkim bóget bolmaıtyndaı etýim kerek, artymnan qýǵynshy shyqpaýy úshin ýaqyttan utýym kerek, sondyqtan da men kúndiz Drom kóshesindegi naǵashy apaıymdikine baramyn deımin de, Sent-Estashtan kesh túsip, ymyrt úıirilgen soń sonda kelip ketersiń dep ótinemin. Sonda meniń ketkenimdi keshke deıin eshkim elemeıdi de, kúdiktenbeıdi de. Solaı etsem men ýaqyttan da utamyn. Eger men Sent-Estashqa ymyrt úıirilgen soń kel desem, ol odan buryn onda barmaıdy, eger men oǵan eshteńe aıtpasam, odan meniń utar ýaqytym shamaly bolady, óıtkeni onda meni úıge áldeqaıda erte qaıtyp keledi dep oılaıdy da meniń keshigýim kóńilderinde kúdik týǵyzady. Eger men qaıtyp keletin bolsam — eger sol adammen serýendep qana qaıtatyn bolsam — onda men Sent-Estashqa sońymnan sonda kel demegen bolar edim, óıtkeni onda ol meniń onyń kózine shóp salǵanymdy bilip qoıar edi de onda meniń odan eshteńeni jasyrýymnyń qajeti bolmaıdy, eger men oǵan eshteńe aıtpaǵan bolsam, ymyrt úıirilgenshe úıge qaıtyp keler edim de, sodan keıin baryp Drom kóshesindegi naǵashy apamnyń úıinde boldym deı salar edim. Alaıda, men múlde qaıtyp oralmaýǵa uıǵarǵandyqtan — eń bolmaǵanda birneshe apta ótpeı nemese birsypyra saqtyq sharalaryn jasamaı turyp qaıtyp kelmeıtin bolǵandyqtan — qalaı etkende ýaqytty kóbirek utýǵa bolady, bárinen buryn tek sony oılaýym kerek».

Siz óz maqalańyzda aıtqanyńyzdaı, áýel bastan-aq bul qaıǵyly oqıǵa jónindegi jurtshylyq pikiri Marı Roje buzaqylar tobynyń qurbany boldy degenge saıdy. Al endi, keıbir jaǵdaılarda jurtshylyq pikirin elemeýge bolmaıdy. Ol óz-ózinen paıda bolǵan jaǵdaıda — týra, ózdiginen týa qalǵan jaǵdaıda ǵana ondaı pikirdi danyshpan adamdarǵa tán tapqyrlyqtyń bir kórinisi dep qaraý kerek. Júzdiń toqsan toǵyz jaǵdaıynda men buǵan kelisemin. Biraq ol pikirdiń áldekimniń ne álde birdeńeniń megzeýinen týmaǵanyna shúbásiz senetin bolý kerek. Bul pikir tek qaýymnyń óz pikiri ǵana bolýǵa tıis, áıtse de ondaı aıyrmashylyqty baıqaý da, túsindirý de qıynǵa túsedi. Myna jaǵdaıda qaraqshy top jónindegi bul «jurtshylyq pikiri», meniń terip alǵan úshinshi úzindimde baıandalǵan osyǵan uqsas oqıǵanyń áserinen týǵanyn kórip otyrmyn. Jurtshylyq kózine túse bastaǵan búldirshindeı jap-jas qyzdyń — Marıdiń múrdesi tabylǵanyna búkil Parıj dúrligýde. Óli deneden ozbyrlyqtyń izi kórinedi ári ol ózennen shyǵarylyp otyr. Alaıda sol zamatynda Marı Roje óltirilgen kezde, sol kezde nemese sol shamada bir top jeksuryn jastardyń sheńgeline túsken basqa bir qyzdyń odan sál jeńildeý bolsa da sondaı qorlyqqa tap bolǵany anyqtaldy. Óreskel qylmys jónindegi bultartpas málimetterdiń áli tolyq anyqtala qoımaǵan basqa qylmysqa baılanysty jurtshylyq pikirin qalyptastyrýǵa yqpal etkenine tańdanýǵa bola ma? Jurtshylyq pikiri kinálilerdi izdestire bastap edi, al ony soǵan uqsas basqa bir qaıǵyly oqıǵanyń jaǵdaıy megzeı qoıdy. Óıtkeni Marı álgi ekinshi qaıǵyly oqıǵa bolǵan ózennen tabyldy ǵoı. Bir qaraǵanda bul eki oqıǵanyń bir-birimen uqsastyǵy taıǵa tańba basqan tárizdi, eger jurtshylyq bul uqsastyqty elemese jáne oǵan jarmaspasa, onda buǵan sózsiz tańdanýǵa bolar edi. Biraq mundaı qylmys ádiline kelsek, qaıta sol kezde jasalǵan ekinshi qylmystyń odan, múldem sıpaty basqa ekenin dáleldeıdi. Eger bir top ońbaǵandar bir jerde asa sırek bolatyn aıýandyq qylmys jasap jatqan kezde taǵy bir top qaraqshylar sol qalanyń basqa jaq shetinde sondaı jaǵdaıda, sol kezde, dál sondaı aıýandyq qylmys jasaǵan boldy bar ǵoı — munyń ózi múmkindiktiń sheginen asqan, baryp turǵan keremet bolar edi! Nege deseńiz, ılandyrýdyń áserimen qalyptasqan jurtshylyq pikiri álgi aqylǵa syımaıtyn qısynsyz sáıkestikti qalaı da tekserýdi talap etedi.

Áńgimeni odan ári jalǵastyrmas buryn, endi qyz óltirildi degen jer jóninde — Dúrýl zastavasynyń mańyndaǵy toǵaı jóninde áńgimeleseıik. It tumsyǵy batpaıtyn qalyń bolsa da bul toǵaı qasqa jolǵa jaqyn jatyr. Onyń ortasynan arqalyǵy men aıaq qoıatyn tekpeshegi bar otyrǵysh sıaqty etip qalanǵan úsh-tórt oryndyq tabylǵan. Joǵarǵy tastyń ústinen aq ishki kóılek, al ekinshisinen — jibek sharqat tabylǵan. Sol aradan qol shatyr, qolǵap pen bet oramal da tabyldy. Bet oramalda «Marı Roje» degen jazý bar. Aınaladaǵy butaqtarǵa jyrtylǵan kóılektiń matasy ilinip qalypty. Aınala taptalǵan, butaqtar synǵan barlyq jerde de jan ushyrǵan arpalys izi baıqalady.

Gazet bul tabylǵan zattarǵa qanshama mán bergenimen, aqyry qylmys jasaǵan jer tabyldy dep qanshama jarıaǵa jar salǵanymen, áli de kóńilge kúdik uıalatar sebepter az emes. Qylmystyń sol arada jasalǵanyna meniń senýime de, senbeýime de bolady, biraq kúdiktenýge ábden bolatyn mándi sebepter de bar. Eger «Kommersel» joramaldaǵanyńdaı, qylmys Peve-Sent-Andre kóshesiniń mańyndaǵy bir jerde jasalǵan bolsa, eger oǵan qatysqandar Parıjde júrgen bolsa, olar jurtshylyq nazarynyń durys baǵdar alǵanyn kórip záre-quty ushar edi de, aqyl-oıy sondaı iske beıim turatyn adamdar sol nazardy basqa jaqqa aýdarý úshin bir sharany qoldanýǵa umtylǵan bolar edi. Al Dúrýl zastavasynyń mańyndaǵy qalyń toǵaı kóńilge kúdik týǵyza bastaǵan eken, munyń ózi olarǵa qyzdyń kıim-keshekterin sol tabylǵan jerine aparyp tastaý jóninde oı salyp, túrtki bolýy yqtımal. «Soleı» ılandyrmaq bolyp qanshama álektengenimen ol zattardyń toǵaıda úsh-tórt kúnnen artyq jatqanyn tanytatyn shynaıy dálel joq, óıtkeni janyma derekter qaıǵyly jeksenbi men balalar tap bolǵan keshke deıingi aralyqta ótken jıyrma shaqty táýliktiń ishinde olardyń kózge túspeýi múmkin emes ekendigin sıpattaıdy. «Jańbyrdyń saldarynan,— deıdi «Soleı», basqa gazetterdiń aıtqanyn qaıtalap,— ol múldem kógerip ketipti, tipti jabysyn qalypty. Aınalasyna shóp ósip ketken. Qolshatyrdyń jibegi qalyń eken, áıtse de búktelgen jerleriniń arasy bir-birine jabysyp qalypty, al ústińgi, qattalǵan jaǵy kógerip, shirip ketkeni sonshalyqty, tipti ashqan kezde ol qaqyrap túsip qaldy. «Aınalasyna ósip ketken» shópke, «keı jerlerinde» kókteı ósken shóptiń sabaqtaryna keletin bolsaq, bul faktiler aıtýshylardyń sózinen. demek, eki kishkentaı balaqaıdyń aıtýynan ǵana alynýy múmkin, óıtkeni ózderi taýyp alǵan zattardy úılerine aparǵan sol balalar da, ol zattardy toǵaıda kórgen basqa eshkim de joq. Alaıda qyz óltirilgennen bergi jerde shóp táýligine eki-úsh dúım ósetindeı aýa raıy jyly da jaýyn-shashyndy boldy. Qyltıǵan kók ústine qoıylǵan qolshatyr naqty bir aptanyń ishinde-aq qaýlap ósken shóptiń arasynan kórinbeı ketýi ábden yqtımal. Al men eki-úsh aýyz sózben úzindi keltirgen «Soleıdiń» redaktory qasarysyp qaıta-qaıta aıǵa beretin kógerý jaıyna keletin bolsaq, ol ony úsh márte aýyzǵa alady — kógerýdiń tabıǵaty qandaı ekenin sol myrzanyń shynymen-aq bilmeıtin bolǵany ma sonda? Al jıyrma tórt saǵattyń ishinde ósip, shirý sańyraýqulaqtarǵa ton qasıet ekenin oǵan túsindirip jatý kerek bolǵany ma sonda?

Sonymen, bul zattardyń toǵaıda «keminde úsh-tórt apta jatqandyǵyn tanytatyndyǵy jónindegi saltanatty kýálikterdiń ózi bul faktini eshqandaı dáleldemeıtinin biz kórip otyrmyz. Ekinshi jaǵynan, bul zattar álgi toǵaıda aptadan artyq ıaǵnı bir jeksenbiden ekinshi jeksenbige deıin kózge túspeı jatty degenge senýdiń ózi qıyn. Qaladan tym alysqa bolmasa aıaq jeter jaqyn mańnan ońasha jer tabýdyń qıyn ekenin Parıj tóńiregimen tanys adamdar jaqsy biledi. Bul ormandar men toǵaılarda ońasha jer túgil jurt sırek baratyn jer bar dep oılaýdyń ózi múmkin emes. Káni, óz mindetin atqarý úshin osyndaı ǵalamat zor astananyń shańy men ystyǵyna baılanǵan tabıǵatty súıetin adam, káni sondaı adam ońasha qalyp bylaıynsha kúnniń ózinde aınaladaǵy tabıǵat sulýlyǵyna degen qushtarlyǵyn qandyryp kórsin! Ony mınýt saıyn dabyrlaǵan daýys, áıtpese ilbigen bir qańǵybas, nemese kóńil kóterip jatqan qala jalań aıaqtarynyń dýmany alańdatatyn bolady. Ol aǵashtar men buǵalar arasynan ońasha oryn izdep bekerge álektenbeıdi. Ádette odan qashqan — budan qashqandar sonda kóbirek jınalady, kóbine tabıǵattyń sol ǵımarattary lastanady. Ondaı qańǵybas unjyrǵasy túsip, amalsyz lastalǵan Parıjge qaıta oralady, óıtkeni aǵylǵan aramdyqtyń ortasynda onyń ózi kózge onsha oǵash kórinbeıdi. Eger qala tóńireginde bylaıynsha kúńde halyq qaptap júretin bolsa, jeksenbi kúnderi onyń odan áldeqaıda kóp bolatyny múlde daýsyz. Bir kúni jumystan moıny bosaǵan nemese ádettegi qylmysty áreketinen qaǵylǵan qalanyń azǵyndary qala syrtyna shyǵýǵa umtylǵanda, olar ózderi ólerdeı jek kóretin selo tabıǵatyna emeshegi eljirep turǵandyqtan barmaıdy, qaıta qoǵam salǵan buǵaý men shekteýlerden qutylý úshin barady. Olardy yntyqtyratyn taza aýa men jaıqalǵan orman emes, áldeqalaı baqylaýdyń joqtyǵy ǵana. Jol boıyndaǵy traktırde nemese qalyń aǵash japyraǵynyń astynda, jat kózden shalǵaıda otyryp, olar sybaılastarymen birge — ózderinshe kóńil kóterý dep sanaıtyn — bassyzdyq pen ishkilikten kelip týǵan taǵylyq dyrdýǵa basady. Bir keremet bolǵan jaǵdaıda ǵana álgi aıtylǵan zattardyń Parıjdiń irgesindegi kez-kelgen toǵaıda bir jeksenbiden ekinshi jeksenbige deıin jat kózge shalynbaı jatýy múmkin degendi qaıtalaı otyryp, men buǵan kez kelgen adamnyń kelispeýi múmkin emes degim keledi.

Onyń ber jaǵynda naǵyz qylmys jasalǵan jerden nazardy basqa jaqqa aýdarý maqsatynda ol zattardy zastava mańyndaǵy qalyń toǵaıǵa áldekimder ádeıi aparyp tastady dep kúdiktenýge basqa da negizder jetkilikti. Eń aldymen zattardyń qaı kúni tabylǵanyn bilip qoıýlaryńyzdy qalaǵan bolar edim. Sol kúnmen meniń gazetterden jazyp alynǵan besinshi úzindimdegi kúndi salystyryp kórińiz. Sonda siz keshki gazet óziniń «ashýly hattar» alǵanyn habarlaǵannyń izinshe-aq bul jańalyqty ashqanyn aıqyn kóresiz. Mazmuny, túri jaǵynan bir-birine uqsamaıtyn, ártúrli adamdar jazǵan bul hattardyń bári bir nársege saıady — bylaısha aıtqanda, olar qylmysty jasaýǵa kináliler bir top ońbaǵan jeksuryndar ekenine, onyń sol álgi Dúrýl zastavasynyń mańynda jasalǵanyna megzeıdi. Hattarǵa nazaryn aýdarǵandyqtan da, hattardy oqyǵan balalar týra toǵaıǵa baryp, sol aradan Marı Rojeniń zattaryn taýyp aldy dep aıtýǵa, árıne, bolmaıdy, biraq balalardyń bul zattardy odan buryn taba almaǵan sebebi, buryn ol zattar toǵaıda múlde bolǵan emes, olardy gazet hattar jóninde habarlaǵan soń (nemese sonyń aldynda ǵana), sol hattardyń kináli avtorlarynyń ózderi sol jerge aparyp tastady dep oılaýǵa jáne sonyń ózi shyndyqqa jaqyn keledi-aý dep oılaýǵa ábden bolady.

Bul toǵaı — asa aıryqsha toǵaı, múldem bólek toǵaı. Ózi ıt tumsyǵy ótkisiz qalyń. Al ishinde, qalyń buǵalardyń arasyna arqalyǵy men aıaq qoıatyn tekshesi bar otyrǵysh sıaqty bolyp keletin ǵajap tastar ornalasqan. Mine, osy ǵajap toǵaı balalary sasafrassanyń qabyǵyn jınap, ádette aınaladaǵy buǵalardyń bárin tintip shyǵatyn madam Dúlúktiń úıiniń irgesinde, nebári júzdegen qadam jerde bolatyn. Sol balalardyń biri bolmasa biri kún qurǵatpaı álgi salqyn da saıaly tabıǵı úıshikke kirip alyp, táshtıip taqqa minip otyrǵany kúmánsiz ekenine eger men myń frank bás tiksem, ony esýastyq deýge bola qoıar ma eken? Ondaı bás tigýden bas tartatyndar bolsa, onda olar ózderi eshqashan bala bolyp kórmegender nemese ózderiniń balalyǵyn múldem umytqandar. Men qaıtalap aıtamyn: bul zattardyń kózge túspeı toǵaıda eki kúnnen artyq jatýyn túsiný múldem múmkin emes, Sondyqtan «Soleıdiń» dıdaktıkalyq nadandyǵyna qaramastan olardy taıaýda ǵana sol tabylǵan jerine aparyp tastady deýge jetkilikti negiz bar.

Alaıda olardy aparyp tastady dep oılaýǵa odan da myqty — men buǵan deıin aıtqandarymnyń bárinen de kúshti negiz bar. Endi sol zattardy ádeıi qolmen qoıǵanyn eskerýsiz ruqsat etýińizdi ótinemin. Joǵarǵy tastyń ústinde appaq ish kóılek, ekinshi tasta — jibek sharqat, al aınalada qolshatyr, qolǵap jáne «Marı Roje» degen belgisi bar bet oramal ár jerde shashylyp jatyr. Bul zattardy tabıǵı túrde shashylyp jatqandaı etpek bolyp osylaısha ár jerge tastaý, shyndyǵynda, onsha aqyldy adamnyń isi emes. Shynynda da, bul zattardyń jatysy beker jatysqa múlde uqsamaıdy. Eger ár jerde shashylyp, aıaqqa basylyn jatsa, árıne olar budan áldeqaıda tabıǵı bolyp kóriner edi. Eger aıadaı alańda arpalys bolsa, onda ishki kóılek pen sharqat tastyń ústinde sirá da jatpaǵan bolar edi — olardy qalaı da jerge qaǵyp túsirer edi. «Aınaladaǵy jer taptalǵan, butalar qıraǵan — osynyń bári aıaýsyz arpalysqa kýálik etkendeı»,— dep jazady gazet, áıtse de ish kóılek pen sharqat tekshege jınalǵandaı qattalǵan kúıi tur. «Kóılekten jyrtylyp alynǵan shúberekterdiń eni shamasy úsh dúımdeı de, uzyndyǵy — alty dúımdeı. Sonyń bireýi kóılektiń etegindegi torlanǵan ádiptiń bir ushy bolyp shyqty. Bári de quddy kúshpen julyp alynǵan sıaqty». Bul arada «Soleı» áldeqalaı asa kúdikti etistik qoldanady. Shynynda da, jazýlaryna qaraǵanda álgi shúberek jalbalary julynyp alynǵan sıaqty bolyp kórinedi. Mundaı kıimnen tiken ondaı jalbany asa bir sırek jaǵdaıda ǵana «julyp» alyp qala alady. Óziniń tabıǵatynda mundaı matalar tikenge nemese shegege ilinip qalǵan kezde, olar bir-birine perpendıkýlár keletin tik buryshty eki jyrtyq jasaıdy, sonda mata solardyń ilingen jerinen ǵana jyrtylady, biraq bulaısha jyrtylǵan «jalbyr matany» kóz aldyna elestetýdiń ózi qıyn. Men ózim ondaıdy kórgen emespin. Siz de kórmegen bolarsyz. Ondaı matadan taspadaı etip jyrtyp alý úshin, qalaı bolǵan jaǵdaıda da eki jaqqa aıyra tartatyn qarama-qarsy kúsh kerek. Eger matanyń eki sheti bolsa ǵana.— Máselen eger siz bet oramaldyń shetinen qaq aıyryp jyrtyp alǵyńyz kelse ǵana, sonda, tek sonda ǵana birjaqty kúsh jetip jatyr. Al bul arada áńgime bir ǵana sheti bar kóılek jóninde bolyp otyr. Kóılektiń eteginen joǵary tustan, matany sheti joq jerden tiken ilip ketip, taspadaı etip jyrtyp alý úshin, erekshe bir sıqyrly kúsh kerek, al jalǵyz tiken ony áste isteı almaıdy. Biraq, tipti etektiń tómengi jaǵy bolǵannyń ózinde de ony jyrtyp alý úshin de eki taqqa qaraı aıyra tartatyn myqty eki tiken qajet. Áıtse de munyń ózi sheti ádiptelmegen mata bolǵanda ǵana jaraıdy. Eger ádiptelgen bolsa onda odan túk te shyqpaıdy. Sonymen, matany «tikenek» ilip julmalap «jyrtý» úshin oǵan múmkindik bermeıtin qanshama kedergiler bar ekenin kórip otyrmyz, al bizge birneshe, tilim mata tiken ilip jyrtyldy degenge sene kórińizder dep jalynady! Onyń ústine bireýi «ıýbka jelbiriniń tómengi ádipti sheti» bolyp shytyp otyr! Al ekinshisi «ıýbkanyń jelbirinen edáýir joǵaryraqtan» jyrtylsa kerek, ıaǵnı tiken ony shet jaǵynan emes, matanyń ishki jaǵynan julyp alǵan kórinedi! Iá, buǵan sengisi kelmeıtin adamǵa keshirim jasaýǵa ábden bolady, biraq bul aıǵaqtardyń bárin tutas alǵanda, kerek deseńiz, jalǵyz ǵana kúdikti jaǵdaıdan, ıaǵnı ólikti alyp ketýge ustamy jetken qanisher qaraqshylardyń bul zattardy ádeıi qalyń buta arasyna qaldyryp ketkendigi jónindegi faktige qaraǵanda áldeqaıda az kúdik týǵyzady. Eger meniń maqsatym — qylmystyń sol toǵaıda jasalmaǵandyǵyn dáleldeý dep paıymdaıtyn bolsańyz, onda sizdiń meni durys túsinbeıtin bolǵanyńyz. Onyń sonda jasalýy da yqtımal, álde bárinen de ony aıaq astynan dýshar bolǵan baqytsyzdyq jaǵdaı madam Dúlúktiń úıine ákelýi de múmkin, biraq bul fakti ekinshi kezektegi másele ǵana. Biz qylmystyń qaıda jasalǵanyn emes, ony kimniń jasaǵanyń ashqymyz keledi. Munyń bárin táptishtep aıtyp otyrǵandaǵy meniń maqsatym, birinshiden, «Soleıdiń» batyl da aǵat aıtqan pikirleriniń múldem orynsyz ekenin dáleldeý, ekinshiden, sizdi qyzdy óltirgen qaraqshylar toby ma, álde joq pa, degen máselege qalaı da ıtermeleý, bárinen de mańyzdysy sol bolatyn.

Biz bul isti tergeýdi polısıa dárigeri baıandaǵan júrek aınytarlyq jáıtterdiń egjeı-tegjeıimen qysqasha tanysqan soń, baryp qaıta júrgizetin bolamyz. Qylmyskerlerdiń sany jónindegi onyń jarıalanǵan qorytyndysy qate jáne múldem negizsiz bolǵandyqtan da Parıjdiń búkil kórnekti anatomdary tarapynan oryndy kúlkige dýshar boldy. Árıne, ol aqylǵa syımaıtyndaı eshteńe de paıymdaǵan joq, biraq ondaı paıymdaý jasaýǵa onyń naqty negizi de joq bolatyn. Alaıda basqa bir paıymdaýlar jasaýǵa jetkilikti negiz tabýǵa bolmas pa edi?

Endi «Jantalasqan arpalys izimen» aınalysaıyq. Bul izderdiń neni dáleldeý úshin oıdan shyǵarylǵanyn suraýǵa ruqsat etińiz? Qanisher qaraqshylar tobynyń bolǵanyn dáleldeý úshin. Biraq solardyń ózi keri jaǵdaıdy dáleldemeı me osy? Qarýy joq názik qyz ben jeksuryndar tobynyń arada qandaı arpalys — aınalada samsaǵan «izder» qaldyratyndaı qandaı jan ushyrǵan uzaq arpalys bolýy múmkin? Olar qyzdy ustap alyp, isti lezde yń-shyńsyz bitirgen bolar edi. Olardyń dóreki qoldarynan julqynyp shyǵyp ketýge qurbandyqtyń kúshi de jetpes edi. Sondyqtan qyzǵa ne istese de solardyń erkinde bolatyn. Biraq myna bir jáıtti eskerý kerek: tek eger qylmyskerler birnesheý boldy degen jaǵdaıda ǵana qylmystyń sol toǵaıda jasalǵanyna qarsy pikirlerdiń kópshiligin oryndy dep sanaýǵa bolady. Al eger qylmysker jalǵyz dep oılaıtyn bolsaq, sonda — tek sonda ǵana jantalasqan joıqyn arpalys qaldyrǵan álgi atyshýly «izderdi» kóz aldyna elestetýge oryndy.

Taǵy bir jáıt. Zattardyń tabylǵan jerlerinde ádeıi qaldyrylǵany jónindegi faktiniń meılinshe kúdikti ekenin men joǵaryda aıtqan bolatynmyn. Olardy toǵaıda umytyp ketti dep oılaý múldem múmkin emes. Qylmyskerlerdiń ólikti alyp ketýge (eń bolmaǵanda solaı dep oılaıdy) murshasy keledi, sóıte tura olar ólikten (kóp uzamaı shirip, adam tanymastaı bolatyn) áldeqaıda aıqyn aıǵaqtardy qylmys jasalǵan jerge tastap ketedi.— Men óltirilgen qyzdyń esimi men famılıasy bar bet oramaldy aıtamyn. Eger bul kútpegen oqıǵa bolsa, onda mundaı kútpegen oqıǵa toptasqan qylmysty joqqa shyǵarady. Eger qylmysker jalǵyz bolǵan jaǵdaıda ǵana solaı bolýy múmkin: Aqylǵa salyp kóreıikshi. Adam qylmys jasady delik. Qolynan qurban bolǵan jannyń qasynda onyń jalǵyz ózinen basqa eshkim joq. Bir sátti boıdy kernegen adýyn sezim basylyp, endi onyń júregin úreı bıleı bastady. Oǵan dem beretin qasynda sybaılasy da joq, Óltirilgen adammen bul jerde ońasha ózi ǵana, ne isterin bilmeı alasurady. Qalaıda ólikti bir jerge tyǵý kerek. Ol múrdeni ózen jaǵasyna aparyp, óz qylmysynyń ózge aıǵaqtaryn toǵaı ishinde qaldyrady, óıtkeni olardyń bárin birden alyp ketý qıyn, tipti múmkin emes, sondyqtan ol qalǵandaryn qaıtyp kelip alyp ketýge bolar dep oılaıdy. Alaıda, ózenge baryp jetkenshe, onyń boıyn burynǵydan on ese kúshti úreı bılep alady. Tóńirekte adamdar tolyp júrgenin ańǵartatyn dabyrlaǵan daýystar estiledi. Oǵan áldeneshe márte kútpegen kýániń aıaq basqan tyqyry estilgen tárizdi bolyp ta kórinedi. Áıtpese sol bolyp kórinýi yqtımal. Tipti qalanyń samaradaı samsaǵan jaryǵy da onyń záresin ushyrady. Aqyry ol úreıi ushyp ár jerge bir toqtap, áreń degende ózenge jetip, óziniń sumdyq júginen de qutylady, múmkin ol úshin qaıyqty da paıdalanǵan bolar. Biraq sol jalǵyz kisi óltirýshini endi úreıli estelikterge toly qaterli de qıyn soqpaqpen álgi qalyń toǵaıǵa qaıtyp barýǵa kóndiretin qandaı kúsh bar? Qandaı kúsh ıtermelese de ol endi álemdegi eń asyl qazyna úshin de sol toǵaıǵa qaıtyp barmaıdy. Tipti qaıtyp barýdy qalaǵan kúnniń ózinde de ol qaıtyp bara almas edi. Onyń qazirgi bar oıy: bul aradan zytý, múmkin bolǵanynsha tez qara óshirý. Sol bir sumdyq butalardy máńgi kórmeý úshin aldy-artyna qaramaı qashady.

Al endi ol arada qanisher top bolsa she? Olar kóp bolǵandyqtan batyl qımyldaıdy — jalpy túzelýden ketken jeksuryndar qylmys jasaýǵa shimirikpeıdi. Ádette ondaı tobyr sol túzelýden ketken buzaqylardan quralady. Qaıtalap aıtamyn, olardyń kóp bolýy, toptasýy álginde men aıtqan jalǵyz qanisherdi aqyl esinen adastyrǵan abyrjý men úreıden qutqarǵan bolar edim. Eger bireýi, ekeýi, tipti úsheýi aǵattyqty baıqamaǵan kúnniń ózinde de olardyń tórtinshisi ony qalaı da ańǵarary sózsiz. Endeshe olar butanyń arasynda eshteńe de qaldyrmas edi; óıtkeni onyń bárin birden jıyp alyp kete alady, sondyqtan olardyń onda qaıtyp oralyp kelýiniń eshbir qajeti de bolmas edi.

Endi óliktiń ústindegi syrtqy ıýbkasynyń eteginen joǵary qaraı qypsha beline jetkenshe, jyrtylǵan «eni on eki dúımdeı keletin mata, múldem julynyp alynbaı, beline úsh márte oralyp baryp, tý syrtynan ilgektelip baılanǵanyń» eske alyńyz. Munyń ólikti kóterip alyp júrýge ynǵaıly bolýy úshin jasalǵanyńa eshqandaı kúmán joq, Biraq birneshe erkekke onyń ne qajeti bar? Úsh-tórt adamǵa óli deneniń aıatynan, qolynan ustap kóterip áketý áldeqaıda yńǵaıly emes pe? «Mundaı «tutqa» deneni bir ózi kóteretin adam úshin ǵana qajet bolýy yqtımal, al munyń ózi bizge «sol toǵaı men ózen arasyndaǵy qorshaýdan tesik tabyldy, al jer betine túsken iz, sol aradan aýyr birdeńeni súıretip alyp ótkenin ańǵartady»,— degen habarǵa aıryqsha nazar aýdarý qajet ekendigin eskertedi. Qas qaǵym sátte-aq qandaı qorshaýdan bolsyn asyryp tastaý túkke turmaıtyn birneshe erkekke ólikti súıretip ótý úshin ony syndyryp jatýdyń qajeti bola qoıar ma edi? Keıin kýá bolatyn artynda iz qaldyryp, birneshe erkek deneni súıretip jatar ma edi?

Bul arada joǵaryda men aıtqan «Kommerseldiń» bir eskertýine kóńil aýdarýǵa týra keledi. «Baıǵus qyzdyń ishki ıýbkalarynyń bireýinen uzyndyǵy eki fýttaı, eni bir fýttaı ádipshe jyrtylyp alǵan da sonymen ıeginiń astynan ótkizip aparyp, jelkesinen shıelep baılap tastapty. Múmkin muny qyz aıǵaılamasyn dep qaltasynda bet oramaldary joq qańǵybastar jasaǵan bolsa kerek».

Qańǵybastardyń, urylar men basqa da kúdikti qýlardyń árqashan qaltasynda bet oramaly júretinin men joǵaryda aıtqan bolatynmyn. Biraq meniń qazir oılap otyrǵanym ol emes. Jyrtyp alǵan shúberekti qylmyskerdiń «Kommersel» oǵan teligendeı maqsat úshin qoldanýǵa ony bet oramaldyń joqtyǵy jeleý bolmaǵanyn toǵaıdan tabylǵan bet oramal bultartpastaı dáleldeıdi, jáne de ol shúberek» qyzdyń aıǵaılaýyna bóget bolýǵa arnalǵan da emes — ol úshin onyń odan áldeqaıda myqty quraly bar-dy. Alaıda ólikti tekserý kezinde jasalǵan protokolda «bos qylyp moınyna oralyp, shıelenip baılanǵan», bir bólek aq mýslın jóninde aıtylǵan. Onyń ózi onsha anyq bolyp jazylmaǵan, biraq bizdiń «Kommerselde» kórgenderimizden onyń edáýir aıyrmashylyǵy da bar. Eger uzynnan jyrtyp esetin bolsa, tipti juqa mýslın bolǵan kúnniń ózinde de eni segiz dúım keletin shúberek aıtarlyqtaı myqty arqan bolyp shyǵady. Al ol bolsa dál solaı esilgen. Men odan mynadaı qorytyndy jasaımyn: qurban bolǵan qyzdyń belinen ilgeshektep baılanǵan álgi espe jipten ustap, ony óltirýshi jalǵyz ózi ondaǵan qadam jerge (zastava irgesindegi toǵaıda ma, álde basqa jaqta ma,— onda turǵan eshteńe joq) kóterip aparǵan, biraq ondaı júktiń bir ózine tym aýyr ekenin kórgen. Odan ári qaraı ólikti súıreýge uıǵarǵan — jerde jatqan izder ólikti súıretkeniniń aıǵaǵy. Ol úshin jipti óliktiń moınyńa nemese aıaǵyna baılaý kerek. Oǵan moınynan baılaǵan yńǵaılyraq sıaqty bolyp kóringen, óıtkeni jip sypyrylǵandaı bolsa, ıek ustap qalady. Osy kezde qurban qyzdyń beline baılanǵan shúberektiń óltirýshiniń oıyna túsýi sózsiz. Biraq ony paıdalaný úshin onyń túıinin sheship, belinen bosatyp, beldikten julyp alý kerek. Odan da ishki ıýbkanyń eteginen taǵy sondaı bireýin jyrtyp alý áldeqaıda ońaı. Ol taǵy da jyrtyp alyp qyzdyń moınyna baılaıdy da óz qurbandyǵyn ózenge qaraı súıretedi. Biraz álek bolyp, edáýir ýaqyt sarp etip jasaǵan, biraq qajetke onsha asa qoımaǵan «baılaǵyshtyń» paıdalanylǵandyǵy jónindegi faktiniń ózi-aq biz oılaǵandaı, onyń bet oramaldy jaqyn jerden uzap ketken kezde, ıaǵnı óltirýshi toǵaıdan shyǵyp (eger bári solaı bolǵan bolsa), ózenniń jarǵy jolyna jetip qalǵan kezde tap bolǵan tótenshe bir jaǵdaıdyń saldarynan qoldanǵanyn aıqyn tanytady.

Alaıda qyzdy óltirgen kezde nemese sol shamada toǵaı mańynda áldebir jeksuryndar toby júrgeni jónindegi madam Dúlúktiń (!) bergen jaýaby, káni aıtyńyzshy, kóńilińizde kúdik qaldyrmaı ma? Iá, sóz joq qaldyrady. Sol bir qaıǵyly sátte nemese sol shamada Dúrýl kúzetiniń mańynda madam Dúlúk aıtqandaı, bes-alty buzaqylar tobynyń júrýi ábden yqtımal. Biraq madam Dúlúktiń kesh te kúdikti jaýabynan keıin ǵana kóńil bóline bastaǵan bul top — álgi adal da kinámshil áıeldiń aıtýyna qaraǵanda, onyń párápáshin jep, syrasyn iship, aqysyn tóleý jyryna da kirmegen birden bir tonaýshylar tobyry bolsa kerek. Ashý-yzanyń tórkini sonda jatpady ma eken osy?

Áıtse de sonda madam Dúlúk ne aıtty? «Elirip, edireńdegen bir top buzaqylar basa-kóktep traktırge kirip keldi, ishken-jegenderine eshteńe tólegen joq, olar da jigit pen qyz ketken jaqqa qaraı bet aldy, ymyrt úıirile traktırge qaıtyp oraldy da asa asyǵys túrde ózenniń arǵy betine ótip ketipti».

Sol «asa asyǵys túrde» madam Dúlúkke aıryqsha úlken bolyp kórinýi de múmkin, óıtkeni onyń párápáshtary men syrasyna ishi ashyn turǵan bolýy, tıesili aqshasyn alýdan áli de úmiti bolýy da yqtımal ǵoı. Áıtse de ymyrt úıirile bastaǵan olardyń «asa asyǵys túrde» ketkenin aıryqsha aıtýdyń oǵan qandaı qajeti bar? Tipti sondaı esirik toptyń úılerine qaıtqanyńa tań qalatyn nesi bar? Óıtkeni bult úıirilip, kún kúrkirep qarańǵy túsip keledi, al olardyń qyltyldaǵan kishkentaı qaıyqpen áli úlken ózennen ótýi kerek.

Men «qarańǵy túsip keledi» dep ádeıi aıtyp otyrmyn, óıtkeni áli ymyrt úıirile qoımaǵan bolatyn. Endi-endi ymyrt úıirile bastaǵan kezde sol «buzaqylardyń» ádepsiz asyǵystyq jasap madam Dúlúktiń kinámshil kóńiline kinárat túsirgendeı boldy. Biraq bizge sol keshte madam Dúlúk pen onyń úlken uly «traktırdiń mańynan qyzdyń daýysyn estigenderin» habarlaıdy. Sol daýys shyqqan keshki mezgildi madam Dúlúktiń qaı saǵatqa jatqyzǵanyn bilesiz be? Ol ony «ábden qarańǵy túsken soń estipti». Alaıda «ábden qarańǵy túsken soń» degen tún qarańǵylyǵy túskenin bildiredi de, «ymyrt úıirile bastady» degen áli kún jaryǵy kete qoımaǵanyn ańǵartady.

Demek, tonaýshylar tobyry madam Dúlúk estimeı turyp-aq Dúrýl zastavasy mańynan ketip qalǵan. Áıtse de madam Dúlúktiń jaýaby jónindegi habarlardyń bárinde de, onyń ózi álgi men sizben áńgimelesken kezde aıtqandaı turǵydan baıandalady da al onyń mánindegi óreskel qarama-qaıshylyqtardy ázirge gazetter de, polısıa agentteri de ańǵarmaı otyr.

Bul iske tyńdaýshylardyń qatysy bar degen joramalǵa qarsy men taǵy bir ýáj keltireıin, biraq meniń oıymsha, bultartpaıtyn ýáj sıaqty. Qylmyskerlerdi ustaýǵa úlken syılyq belgilenip, kimde-kim olardy kórsetetin bolsa, oǵan tolyq keshirim jasalatyny jarıalanyp otyrǵanda, ondaı top músheleriniń ishinen satqyn bireý qalaı da shyqqan bolar edi. Mundaı jaǵdaıǵa dýshar bolǵan shaıqa músheleriniń qaı-qaısysy da syılyq nemese jazadan qutylyp ketýden góri, óz sybaılastary tarapynan bolatyn satqyndyqtan kóbirek qaýiptenedi Basqalary ózin satyp úlgirmeı turǵanda ol ózgelerdi satyp jiberýge umtylady. Al qupıanyń ashylmaı qalýyna keletin bolsaq, munyń ózi ádilin aıtsaq, qupıanyń shyndyǵynda qupıa ekendigin kórsetedi. Bul sumdyq qylmystyń egjeı-tegjeıi tek bir adamǵa ǵana, nemese ári ketkende eki adamǵa ǵana — jáne bir qudaıǵa ǵana aıan.

Endi biz ózimizdiń uzaq taldaýymyzdyń tapshy da bolsa, daýsyz nátıjelerin jasaıyq. Onyń ózi qaıǵyly oqıǵanyń álde madam Dúlúktiń traktırinde bolǵanyn, álde qyzdyń Dúrýl zastavasynyń mańynda óltirilgenin, ony qaza bolǵan qyzdyń kóńildesi, eń bolmaǵanda sonyń jaqyn da qupıa tanysy jasaǵanyn kórsetip otyr. Ol jóninde bizdiń biletinimiz, ol — «qara tory» jas jigit qana. Sol «qara torylyq», atyshýly «shıe túıin», sondaı-aq qalpaqtyń lentasy baılanǵan «teńizshiler kúrmeýi» teńizshige megzeıdi. Onyń qaza bolǵan qyzben — albyrt ta bolsa talǵamy kúshti qyzben araqatynasyna qaraǵanda, ol qatardaǵy jáı ǵana teńizshi bolmasa kerek degen qorytyndy jasaýǵa bolady. Buǵan gazetterge joldanǵan jaqsy jazylǵan yzaly hattar da aıǵaq bola alady. «Merkúrı» baıandaǵan alǵashqy qashýdyń jaı-japsary bul teńizshini budan buryn da bir márte baqytsyz qyzdy qaterli jolǵa bastaǵan ózderińiz biletin sol «teńiz ofıserimen» baılanystyrýǵa májbúr etedi.

Sondaı-aq osy bir qara tory jigittiń buǵan deıin kózge túspeı, kóleńkede qalyp kelgenin aıta ketken oryndy bolar. Men ózgesin qoıa turyp, endi ol qońyrqaı ǵana emes, naǵyz qara ekenin, onyń qońyrqaılyǵynyń erekshe bolǵandyǵy sondaı, tipti Balans pen madam Dúlúk onyń basqadaı belgisine kóńil aýdarmaı, tek sonysyn ǵana aıyryp kórsetkenin atap ótkim keledi. Biraq sol jigit nege joǵalyp ketti? Múmkin shaıka ony da óltirgen bolar? Olaı bolǵan jaǵdaıda nege jalǵyz qyzdyń óltirilgenine megzeıtin izder ǵana saqtalyp qalǵan? Olardyń ekeýin de bir jerde óltirdi dep oılaý, árıne, oryndy bolar edi. Sonda onyń múrdesi qaıda? Óltirýshiler olardyń ekeýinen de bir ádispen qutylǵan bolar edi. Alaıda, ol tiri, qyzdy óltirdi degen kinádan qorqyp, jasyrynyp júr dep joramaldaýǵa da bolady. Bulaısha oılaýdyń ony kezinde kýálar Marımen birge kórgendikten qazirgi shaqta, edáýir ýaqyt ótken kezde tarazy basyn tartar belgili salmaǵy bolǵanymen de, ol kezde, qyz óltirilgen kezde onyń eshqandaı qaýqary joq-tyn. Eshbir kinási joq adam bolǵan oqıǵany dereý habarlap, qylmyskerdi ustaýǵa kómekteser edi Munyń ózi aqylǵa qonymdy sıaqty. Ony óltirilgen qyzben birge kórdi. Ol ashyq parommen ózenniń arǵy betine birge ótti. Qylmyskerdi áshkereleýdiń ózin kúdikpen aqtaýdyń arashalaýdyń birden-bir durys joly ekeni esýas ta túsingen bolar edi. Al jeksenbi kúni keshke birge bola turyp, jasalǵan qylmysqa esh kinási joq, odan beıhabar dep oılaýdyń múldem qısyny kelmeıdi. Eger ol tiri qalǵan bolsa, onda tek osyndaı jaǵdaıda ǵana qyzdyń óltirilgeni jóninde habarlamaǵan, óltirýshini áshkerelemegen bolar edi.

Al endi shyndyqty anyqtaý úshin bizdiń qolymyzda qandaı qural bar? Biz tıisti baǵytqa ilgeri basqan saıyn ol quraldardyń molaıyp, senimdi bola túsetinin kóremiz. Káni alǵashqy qashýdyń barlyq búge-shigesine deıin anyqtap kóreıik. Káni álgi «ofıserdiń» ómiriniń barlyq jaı-jaǵdaıymen tanysyp alaıyq, onyń qazir qaıda júrgenin, qyz óltirilgen sátte qaıda bolǵanyn bileıik. Káni, qylmysqa shaıkany kinálaý maqsatynda keshki gazetke joldanǵan hattardy muqıat salystyryp kóreıik. Sonan soń bul hattardy — olardyń stıli men jazýyn — budan burynyraqta tańerteńgi gazetke joldanǵan. Meneni meılinshe kinálaýǵa tyrysqan hattarmen salystyramyz. Sodan keıin baryp, bul hattardyń bárin «ofıserdiń» bir hatymen salystyryp qaraımyz. «Qońyrqaı jas jigittiń» basqadaı belgisin anyqtaý úshin madam Dúlúkten, onyń balalary men omnebýstyń aıdaýshysynan qaıta jaýap alyp kóremiz. Álgi aıtylǵan kýálar dál qazir ózderiniń birdeńe biletinderine eshqandaı senimi bolmasa da utymdy suraqtyń arqasynda solardyń bireýi sondaı bir belgini (múmkin basqa taǵy birdeńeni) esine túsirýi yqtımal. Káni dúısenbide tańerteń Senada yǵyp bara jatqan kezde tabylǵan, al keıin ólik tabylmaı turyp, prıstan bastyǵynyń ruqsatynsyz, ári rúlsiz kúıinde bireý alyp ketken qaıyqty izdestirip kóreıik. Árıne, ony aıaldamaǵa ákelgen qaıyqshy tanıtyn bolǵandyqtan ǵana emes, biz saqtyq jasaı otyryp, jalyqpaı izdesek ol qaıyqty qalaı da tabatynymyzǵa eshqandaı kúmán joq. Óıtkeni, onyń eskegi bizdiń qolymyzda. Eshteńeden qaýiptenbeıtin adam kenet qaıyqtyń jetetin eskegin qalaı bolsa solaı tastap ketpeıdi. Osy arada meniń bir suraq bergim keledi. Tabylǵan qaıyq jóninde eshqandaı habarlandyrý jarıalanǵan joq. Ony prıstan aparyp qoıady, erteńine ol zym-zıa joq bolyp shyǵady. Biraq onyń ıesi, nemese ony jaldap alýshy adam dúısenbide tabylǵan qaıyqtyń qaıda turǵanyn habarlandyrýsyz seısenbi kúni tańerteń ol qaıdan biledi? Belgili mekemeler arasynda baılanys, ortaq múdde negizinde ornaǵan usaq-túıek jańalyqtar almasý bar ekenin joramaldamasa muny túsindirý qıyn.

Kisi óltirýshiniń qurbandyǵyn jalǵyz óziniń ózenge qaraı qalaı súıretkenin baıandaǵan kezimde men ol sodan keıin qaıyqty paıdalanǵan bolar dep aıtqan edim. Endi biz Marı Rojeni shynynda da ózenge qaıyqtan tastaldy dep aıǵa alamyz. Basqasha bolýy múmkin emes. Ólikti jaǵadaǵy taıyz sýda tastap ketýge kimniń dáti barady? Qurban bolǵan qyzdyń arqasy men ıyǵyndaǵy birtúrli batyqtar qaıyq tabanyndaǵy qursaý beldikterdi eske salady. Óliktiń ózenge saldaýyrsyz tastalýy da sol joramaldyń durystyǵyn dáleldeıdi Eger ony jaǵaǵa jaqyn jerge tastaǵan bolsa, onda qalaı da saldaýyr baılaǵan bolar edi. Kisi óltirýshiniń bul aǵattyǵyn biz, ol asyǵyp júrip ózimen birge saldaýyrǵa yńǵaıly birdeńe alýdy umytyp ketken bolar degen boljam jasaǵanda ǵana túsindire alamyz. Deneni sýǵa tastaǵan kezde, ol, árıne, óziniń aǵattyǵyn baıqady, biraq ony jóndeýge esh múmkindigi bolmady. Qarǵys atqan sol jaǵaǵa oralmaý úshin ol qandaı táýekelge bolsa da bel baılaýǵa bardy. Óziniń qaterli júginen qutylǵan boıda kisi óltirýshi, sóz joq, qalaǵa tartqan bolar. Onda ol bir qarańǵy aıaldamada qarǵyp tústi. Biraq qaıyq she? Baılady ma eken ol ony? Joq, qaıyqty baılap, áýrelenip jatýǵa onyń ýaqyty qaıda? Sonyń ber jaǵynda, ony prıstanǵa baılasa, ózine qarsy bultartpas aıǵaq qaldyratynyn da ol sezdi. Onyń, árıne, ózi jasaǵan qylmysqa qatysy bardyń bárinen qutylǵysy keldi. Ol prıstannan aldy-artyna qaramaı ózi qashqanymen turmaı, onda qaıyqty da qaldyrǵysy kelmedi. Árıne, ol qaıyqty ózenge aǵyzyp jiberdi. Qıalymyzdy odan ári qaıda jeteleıtinin kóreıik. Erteńgisin sumyraı, qaıyqty ustap alyp, kún saıyn derlik baryp júrgen, múmkin qyzmet babyna baılanysty barýǵa tıis jerge aparyp qoıǵanyn bilip úreıi ushady. Sol kúni túnde keńseden eskekti (jetekti) alýǵa batyly barmaǵan ol qaıyqty urlaıdy. Sonymen, qazir sol eskeksiz qaıyq qaıda? Eń aldymen biz sony bilip alýymyz kerek. Ol jónindegi alǵashqy málimet bizdiń isimizdiń sátti bolatyndyǵyna alǵashqy qadam. Osy qaıyq, ózge túgil ózimizdi qaıran qaldyratyn shapshańdyqpen bizge sol bir qaıǵyly jeksenbiniń qarańǵy túninde onymen júzgen adamdy taýyp beretin bolady. Aıǵaq ústi-ústine aıqyndalady da kisi óltirýshiniń kim ekendigi anyqtalady.

(Biz bul arada aıtyp jatpaıtyn jáne bizdiń kóptegen oqyrmandarymyz aıtpasaq ta túsinetin sebepterden Dúpen tapqan azyn-aýlaq aıǵaqtardyń qalaı paıdalanylǵandyǵyn táptishtep turyp baıandalǵan qoljazbadan keregimizdi alýǵa qalaı batylymyz barǵanyn moıyndaýǵa májbúr bolyp otyrmyn. Alǵa qoıylǵan maqsattyń oryndalǵanyn jáne asa qulyqsyz bolsa da prefektiń shevelemen jasasqan kelisiminiń sharttaryn oryndaǵanyn qysqasha baıandaýǵa mindettimiz dep sanaımyz. Mıster Ponyń maqalasy tómendegishe aıaqtalady — redaksıa) (osy maqala alǵash jarıalanǵan jýrnaldan).

Meniń bul arada basqa eshteńe emes, tek týra kelý jaıly ǵana aıtyp otyrǵanym ózinen ózi túsinikti. Bul jóninde joǵaryda aıtqandarym jetkilikti bolar deımin. Aıryqsha qudiret degenge meniń óz basym senbeımin. Tabıǵat pen onyń táńirisin — bul ekeýiniń egizdigin aqyl-esi bútin adam áste joqqa shyǵara almaıdy. Sońǵysy alǵashqysyn jarata otyryp, oǵan óz ámirin júrgizetini de, ony óz erkimen ózgergeni de daýsyz. Men «óz erkimen» dep ádeıi aıtyp otyrmyn, óıtkeni bul arada áńgime logıkalyq esýastyǵy joramaldaǵandaı óktemdi, ámirlik týraly emes, erik týraly bolyp otyr. Árıne, jaratýshy Jappar haqtyń óz zańdaryn qalaı ózgertse de haqy bar, biraq sondaı ózgertýdiń qajettigin oılap taýyp, biz onyń ar-namysyn qorlaımyz. Bul zańdar áýel bastan-aq bolashaqtyń ishinde jaratylýy haq múmkindik ataýlynyń bárin qamtıtyndar bolyp jasalǵan. Qudaı úshin bári degen — tek qazir ǵana.

Men taǵy da qaıtalap aıtamyn, bul jerde áńgime bolǵandardyń barlyǵyn tek týra, tutas kelý dep qarastyramyn. Onan soń: meniń aıtqandarymdy oılastyryp qarasańyz, baıǵus Márı Sesılın Rodjerstiń taǵdyry — men bul taǵdyrdyń áıgili ekeni aıan — Marı Roje degen bireýdiń taǵdyrynda belgili bir sátke deıin paralelızm bar ekenin ańǵarý onsha qıyn emes, bul eki taǵdyrdyń keremet uqsastyǵy adamdy aqylynan adastyrǵandaı. Iá, ıá, ony ańǵarý onsha qıyn emes. Marıdiń qaıǵyly oqıǵasyn álgi aıtylǵan sátten keıin ádeıi jalǵastyrdy jáne de olardyń ózara uqsastyǵyn megzeý úshin nemese ádemi trızetkany óltirgen kisini tabý úshin Parıjde qoldanylǵan sharalardy, áıtpese soǵan uqsas taldaýǵa negizdelgen sharalar bul arada da sondaı nátıjege jetkizedi degendi eskertý nıetimen qyz óliginiń qupıasy qalaı ashylǵanyn baıandap berdi dep oılaýǵa bolmaıdy. Óıtkeni bulaısha oılaǵan jaǵdaıda ne bul, ne ol oqıǵadaǵy faktilerdiń bolmashy ǵana aıyrmashylyǵynyń ózi keremet qatelikke dýshar etetinin, nege deseńiz, onda eki oqıǵanyń da jelisi bir-birinen alshaqtaı bastaıtynyn umytpaý kerek. Dál sondaı arıfmetıkada da bastapqy bolmashy qate birneshe mártebe kóbeıtýden keıin eseptegen kezde shyndyqqa múlde janaspaıtyn nátıje berýi múmkin. Onyń ber jaǵynda, men súıenip otyrǵan yqtımaldyq teorıasynyń ózi de mundaı paralelızmdi jalǵastyrý ataýly oıdyń bárine tyıym salady — belgilengen paralelızmniń uzaqtyǵy men dáldigine táýeldi bolǵandyqtan da úzildi-kesildi tyıym salady. Munyń ózi — matematıkadan (aýlaq) alys adamdardyń aqyl-oıyn arbaı tursa da, soǵan qaramastan tek matematıkterdiń ǵana tolyq meńgere alatyn aýytqýlarynyń biri. Máselen, súıek oınaǵan kezde altylyqtyń qatarynan eki márte túsýi, onyń úshinshi ret túsýine meılinshe múmkindik qaldyrmaıtynyna, sondyqtan oǵan qarsy qalaǵan somańdy qoıýǵa bolatynyna kádimgi oqyrmandy ılandyrý múldem múmkin emes. Qatardaǵy zıaly muny túsine almaıdy, ótkenge tán eki sekiris ázirge joq, tek bolashaqta ǵana bolatyn sekiriske qalaı yqpal etetinin ol uqpaıdy. Altylyqtyń túsý múmkindigi de dál sondaı basqa jaǵdaılardaǵy sıaqty — ıaǵnı súıekterdiń qalaı tastalýyna baılanysty. Munyń dál solaı ekeni, sonda tipti oǵan qarsy aıtylǵan pikir múldem qulaqqa da ilinbeıdi, qaıta jurttyń kúlkisin keltiredi Bul aradaǵy — kózden tasa qateniń — óreskel qateniń mánin maǵan qazir berilgen orynǵa baılanysty aıtyp túsindire almaımyn, al fılosofıadan habary bar adamdarǵa eshqandaı túsindirýdiń qajeti de joq. Bul arada aqyl-oıdyń shyndyqty jeke jáıtterden izdeýge beıimdiliginen kelip týatyn onyń jolyndaǵy sansyz qatelikter qataryna jatatynyn aıtýdyń ózi-aq jetip jatyr.

---