InfoHub Logo

PROLOG

Almaty. Taý qyraty

Saǵat 22.38

Syrt... syrt... syrt...

Sıferblattaǵy soıaýdaı til bir qalypty yrǵaqtan tanbaıdy. Bara-bara onyń árbir syrtylynyń úni zoraıyp, solq-solq etkizip mıyna kúrzideı tıdi... Joıqyn soqqydan basy shaǵyldy...

Kirpigin ázer qımyldatady. Jumylǵan janarynyń «tigisin sógý» úlken qıyndyq týǵyzdy. Kózin ashsa sharasy qos shekesimen qosa dý etip, odan aryǵa shamasy jetpeı qarashyǵy lajsyz qaıtadan jasyrynady.

Bolmashy jylt etken jaryq sónisimen mańdaıynyń aldy qyzyl boryqqa aınalyp, bir sát myna álem qanǵa malynǵandaı qoshqyldanyp tuna qalady. Birte-birte álgi álemishtengen shymqaı dúnıeniń ústinen, qańbaqtaı salmaǵy joq beımálim deneler qalqı bastaıdy. Kenet, aıaq astynan osynaý jumbaq tylsymnyń reńi ózgerip, eńseńdi basyp, tynysyńdy taryltqan tastaı túnekke ulasady.

Sol-aq eken dúnıe shaq-shálekeıi shyǵyp, astań-kesteń tóńkerile jóneledi. Mıy aýzyna túsip, shybyn janyn qoıarǵa jer tappaı qystyǵyp, demi biteledi. Eki beti albyraı kúıip-janyp, móri tamady.

Aýa jetpegen soń qımylyn baǵyp, baǵdarlaı almaı jantásilim qoldaryn aıqush-uıqysh sermeıdi. Keıde soıaýdaı tyrnaqtarymen ózin-ózi julyp tastaıdy. Eshtemeni ekshemeıdi, dánemeni qajet etpeıdi. Tek býlyqqan qaıran jany alqymyna kelip syǵymdalyp, aınalmasy asqynǵan tusaqtaı sereńdeı shorshyp, gúrs etip qulaıdy. Qol-aıaǵyn erbeńdetip, dóńbekship, jarty saǵattaı shúberekke túıgen janyn qoıarǵa jer tappaı alasurady. Ábden qara terge shomyp, qalshyldaı qaltyraıdy da dirildep baryp basylady.

Jyny qaıtarda aýzynan aq kóbigi aǵyp, kók jelkesi tartyp, qarashyǵy teris aınalady. Ezýinen shubyrǵan silekeıi kóldeı bop jaıylyp, qımyldan aıyrylady. Uıyqtap ketkenin ıákı úzilip ketkenin bilmeısiń. Sol qalpy uza-a-aq mızimeı sereıip jatqany.

...Taǵy da úreıdi ushyrar yshqynǵan daýys. It talaǵandaı ah ura typyrlap, ózin-ózi silkilep laqtyra bastady. Aıqaılaıdy, shyńǵyrady. Keıde bir nárselerdi aıtyp, baldyrlaıdy. Biraq, sózin adam balasy uǵynbaıdy. Basqa gallaktıkanyń tilinde sóıleıtindeı.

Oń-solyn baǵdarlaı almaıtyn halde byrsh etip bir nársege soǵyldy. Soqtyǵysqan buıymy qumyǵyńqy mylqaý dybys shyǵardy. Izinshe shatqaıaqtap, qaıyra turǵan sıaqtandy. Jas baladaı apyl-tapyl basqany ańǵaryldy, dizesi dirildeı adymdaǵany bilindi. Sóıtkenshe-aq, kesken terekteı qaıtadan omyryla qulady. Sál ótpeı ashqaraq bireý áldebir suıyqty optyǵa ishkendeı sylpyldaǵan súıkimsiz ún qulaqqa shalyndy. Aqyry onyń sońy jan túrshigerlik qorylǵa ulasty. Qy-yr-r, qo-or-r, qy-yr-r... Keńirdegi orylyp, baýyzdaýynan qan atqalaqtaı jandármen typyrlaǵan mal sıaqty.

Áıtkenmen, osynaý soıqandy ábiletke tóńiregindegi eshkim nazar aýdarmady, áýeli jan shydamas úndi estı tura selt etpedi. Óz tirlikterimen, beımaral.

Bólmede óli tynyshtyq ornady. Meńireý dúnıe zilmaýyr batpanyn ıyqqa artady. Tek qabyrǵadaǵy kóne saǵat qana tynbaı syrt-syrt etip, tirshilik sekýndtaryn sanap tur. Sertshil soıaýdaı tilderi árbir pendeshilikti qalt jibermeı jadyna túıip, tynymsyz kúıi qupıaly sheńberdi shyrq aınalady... Álde, «pátýasyz jalǵannyń taǵy nendeı bálesi bar?» dep, soǵan jetýge baıyzsyzdana sýmań qaǵatyndaı. Áıteýir, damylsyz syrtyl.

Syrt... syrt... syrt...

1-TARAÝ

Qońyr «Honda» mashınalardy synalap, asyǵys zaýlaıdy. Bultyń-bultyńǵa basyp, qatarlasa júıtkigen san túrli kólikterdiń arasynan múdirmeı ótedi. Keı tustarda qyzyl janýǵa aınalǵan baǵdarshamnyń kózine qaramaı, kóshe qıylystarynda jol tártibin óreskel buzýda. Ondaıda baıbalam salyp, kúlin shashqan kókaıyl qatyndardaı mashına bitken bepildeı jóneledi. Qaısybiriniń júregi aýzyna tyǵylyp, shamyn jarq etkizetini bar. Biraq olardyń birine nazar aýdaryp, búıregi búlk eter túri kórinbeıdi. Jolyndaǵynyń bárin múıizimen jaıqap, naýadaǵy jemge tabynnyń arasynan batyl umtylatyn qaqsal qońyr sıyrdaı top ishinen sýyrylyp, sýmańdaı túsedi. Dáp bir ajalyna asyǵatyndaı.

Alǵan beti — áýejaı.

Salyp-uryp Ábdirahmandar áýejaıǵa jetti. Áleńkedeı jalanǵan syrqyndylar saqadaı saı. Nókerleri munyń qabarǵan qabaǵyn kórip, «saspa, bárin qalaǵanyńdaı jasaımyz» degendi ańǵartqysy keldi me, biri:

— Áli bizdiń reıs qonǵan joq, — dedi gúr etip.

Onyń sózin estimegendeı kósemderi yzbarlana, osharyla qalǵan jandaıshaptarynyń júzine ýytty kózimen qarady. Sosyn, moıynyn sozyp, óz jendetteriniń tanys mashınalaryn barlap qoıdy. Biri qalmaı báriniń osynda jınalǵanyn baǵamdady.

— Gújaan! — Kemeńgerdiń úni qatqyl, pármendi. — Qazir mylqaý adamsha qarap turmaı, Gúlmırany qalaı da kóndir! — Tý syrtyna jelkesin kújireıtip, betin sál buryp, úıirindegi jaqamaǵandarǵa bir ezýlep yr eter kókjalsha asa unatpaı óktem til qatty.

— Maqul.

Ánsheıinde sypsyńdap attyǵa — jol, jaıaýlyǵa — sóz bermeıtin kelinshek múláıim kepte. Daýysy dirildeı, qumyqty.

— Áıtpese qarnyńdy jaryp, alty jyl bala dep ańqań kepken armanyńa tabanda jetkizem!

Bileý-bileý beti búlk etpesten aıyzy qana tistenip sóıledi de, qaltasynan temekisin shyǵardy. Janyndaǵy qaýmalaǵan táıkúshikter japa-tarmaǵaı ottyq izdedi. Syǵyr kóz sarysy birinshi bop shylymyn tutatyp berdi. Osynyń ózin mártebe kórip, nasattanǵany járeýke júzinen anyq bilinedi.

— Jańaǵy jol boıyndaǵy áńgimeni umytqan joqsyń ǵoı?

Ábdirahmannyń qasynan bir eli qalmaıtyn Sultan suńǵylalyq tanytyp, sharýanyń ıleýin qandyrmaq nıetpen kelinshektiń mindetin taǵy da pysyqtady. Oń qolyn onyń jaýrynan asyra ıyǵyna artyp, sol qolymen shermıgen qarnynan sıpady. Ábden eti ólip ketken be, álde qarsylasýdyń sońy ózine taıaq bop tıe me, Gúljan selt etpedi. Sýmaqaı saýsaqtar sypsyńdap tómendep barady, qymsynar kelinshek kórinbeıdi.

— Sony taǵy da jadyńa salǵym keledi. — Beti sharyq tabaqtaı qap-qara neme aıarlana ezý tartty. — Gúlmıraǵa batylyraq bol. Má, ol úshin mynany qylǵyta sal!

Bas barmaǵy men suq saýsaǵynyń arasyndaǵy túıir dárini shúlensı usyndy. Gúljan tartynbaı aýzyna apara berdi. Izinshe endi biri ashylǵan qalbyrdaǵy syrasyn ustatty. Áıeldiń saýsaqtary men erinderi dir-dir etip, qara qumda shólden kenezesi kepken kisideı jabysty. Sýsynyn qolynan áldekim julyp áketetindeı asyǵys jutqany sonsha, eki ezýinen silekeı aralas syra tamdy.

— Jańa qulyndaǵan bıedeı shólden ólgen be, myna qanshyq? — dep, buıra basty, boıy soraıǵan Bidiráli tótesinen orysshalaı boqtady. Bireý syrtynan jaqsy sóz aıtqandaı Gúljan oǵan da lám dep tis jarmady. Balaǵat-boqtyqqa ábden qulaǵy úırenip, eti ólgeni sonsha, olardyń ersi qylyǵy men sózderine nazar da aýdarmady. Shamdanbaıdy da, namystanbaıdy da.

«Máskeý — Almaty, 505-shi reıs kelip qondy» degen dıktordyń reprodýktordan sańqyldaǵan daýysy eserlerdiń esin jıǵyzdy. Bári bir kisideı dúrk kóterilip, kútý zalyna shubaı jóneldi. Negizgi lekten aldyda eki-úsh qadam ozyq — Ábdirahman, Sultan, Serikter. Sońdarynda bir urǵashyny ortalaryna alǵan jendetter. Ár nárseni sóz ǵylyp, óz ara ázildesip barady. Áıteýir, neni aıtsa da Gúljanǵa baǵyshtap, qaǵytyp tısedi. Bári bylaıǵy kózge ásheıin dostaryn qarsy alýǵa kelgen kóńildi top sıaqty. Eshkim eshteńe ańǵara almaıdy. Jańaǵydaı emes Gúljan da tomsarmaı, bularǵa ish tarta jymıatyndaı. Sát saıyn onyń kúlkisi túzelip, aıyl jyımaıdy. Bireý keleke, ájýa etse de ol úshin — kúlki. Ómir sekýnd sanap ajarlanyp, ǵajaıyptanyp barady.

Kóp sarǵaıtpaı perronnan jolaýshylardy alyp, mańǵoldyń jylqysyndaı uzyn bel avtobýs irgege kep tejeldi. Artynsha, tóńkerilgen qorjynnyń aýzynan tógilgen qyzyldy-jasyldy zergerlik buıymdaı, qos esiginen laq etip ártúrli buldan kıim kıgen adamdar enteleı syrtqa atyldy. Sol lektiń arasynan Daırabaılardyń da tóbesi kórindi, jandarynda Gúlmıra bar.

Azamattardyń «adal eńbegine» Ábdirahmannyń rızashylyq peıili oıandy. Qıynnan qıýyn tabar máttaqamdyqtaryna ishteı súısindi de, biraq qıturqy astarmen onysyn baıyrqalatpady. Eń birinshi óziniń osy soıdaýyldarǵa kósem ekenin jadynan shyǵarmady. Sál ǵana jyly qabaq tanytsa, alaqanyndaǵylar aýasha jaıylyp, mórti kelgende syrt aınala jónelýi yqtımal.

Jaýyryny qaqpaqtaı, qasqa mańdaı, gújban deneli Daırabaı ishke engen bette qalbalaqtap, ámirshisine umtyldy. Qos qolyn berip, tósterimen qosa sol jaq shekelerin de túıistirdi. Nókerdiń omyraýy ashyq jeıdesinen uıpa-tuıpa júndes keýdesi «burqyrap», birden nazarǵa turpaıy bop iligedi.

— Bári oıdaǵydaı.

Atan túıeniń turqyndaı súıegi iri alpaýyt, yrǵaıdaı tip-tik syıdań jigittiń aldynda jasyq balasha búgejekteı til qatty.

— Keshe, barǵan bette meken-jaı boıynsha taýyp aldyq. Sosyn, sharýany tyndyryp, ózderińe telefon shaldyq.

Osy áredikte Gúlmıra jandaryna ekpindeı jetip:

— Nurmıra qaıda?! — dedi tepsinip, ári ashý qysqandyqtan kózi shatynaǵan.

— Kelýińizben...

Jaǵyna pyshaq janyǵandaı, shashy kirpiniń tikenegindeı tikireıgen shıkil sary ǵaıarlana jymıdy.

Myna mysqyl onysyz da terisine syımaı turǵan Gúlmıranyń júregin shabaqtady. Jasaı qoıatyn lajy joq, dińkelegen kúıde «rahmet» dedi. Biraq, sharasyzdyǵyn jan balasyna sezdirmeýge tyrysyp, ishteı ózin borkemikshe úgitilýden saqtandyrdy.

— Nurmıra qaıda?

Qaıyra surady.

2-TARAÝ

Alyp Alataýdyń aqshúlen shyńdary Almatyǵa tóbesinen tónip qarap turǵaly qashan. Súreńsiz tirliktiń ańysyn baǵýdan áste jalyǵar emes. Keıde eki aıaqty pendeniń isine shamdana ma, muz qabaqtaryn shytynyp, qanaty aýyr qara bultyn tóbesine úıiredi. Ánsheıinde sál-pál desi júrgen tusynda qudaıdyń ózi qarsy kelse qaq mańdaıdan salyp qalýdan taıynbaıtyn paqyrlar muny qaıdan uqsyn. «E-e, kún jaýǵaly tur eken» dep topshylaıdy da qoıady. Sosyn qý qulqynnyń sońynan sólkektep, jóneı beredi. Óz janyna aýyrtpalyq batyp, qaraqan basyna qater tónbese — Alakóldiń sýyn asyǵynan keltirmeıdi. Emeýrinimen ǵana kóp jaıdy ańǵartatyn tuńǵıyq abyz Alataýdyń ishki álemin, óresiz mástekiler qalaı paıymdasyn?

Osynaý uzaq-sonar oıdyń súresinen shyǵa almaǵan qalpy Jasaral aıaldamaǵa tez-aq ilikti. Sol jerde kólik kútip turyp tolǵamyn odan ary sozbaqshy edi, ánsheıinde qasarysqandaı keshigetin neme eki ıininen dem ala pysyldaı kep esigin ashty. Bireýler andyzdap syrtqa umtylyp jatsa, jerdegiler ıin-tiresip, «syımaı qalamyz ba?» degen kúdikpen avtobýsqa mingenshe asyq. Sonadaıdan júgire basyp, entelep kele jatqandardyń da qarasy mol.

Jasaral avtobýsqa minýge asyǵa qoımady. Aıaq arta almasa, kóliktiń kelesisin kútýge de qulyqty.

Bar ekpinimen quıyndatqan bir qyz beımaral turǵan jigittiń dáp aldynda kenetten murttaı ushty. Ekpetinen qulaǵan qalpy kók taıǵaq muzdyń ústinde biraz jerge deıin syrǵanap bardy. Qaryna ilgen kishkene sómkesi bir jaqta qaldy.

Muny kórgender shý etip, jamyrasyp qoıa beristi. Jigit oqys qımyldap, beıtanys jannyń qoltyǵynan súıemeldedi. Ońbaı jyǵylsa kerek, súıretile zorǵa orynynan kóterildi. Sosyn jasań júzben Jasaralǵa qarady, jigit te onyń bet-álpetine bolmashy bógeldi. Sýyq shalǵannan ba, uıalǵannan ba eki betiniń ushy qyzarys taýypty.

Aıaldamadaǵy sham jaryǵy qyz dıdaryn ap-anyq kórsetedi. Aqsha mańdaıy, alaýlaǵan óńi, albyraǵan erini bári-bári qas sulýǵa ǵana tán. Áıtkenmen, moıyldaı móldiregen qarashyqtarynda áldebir kirbińdiktiń ushtyǵy kilegeılenedi. Kóziniń aıasyn torlaǵan bolmashy jas bar, biraq osy jas — nur baılap, janaryn árlendirip jibergen tárizdi. Buǵan soıaýdaı qaıqaıǵan kirpikteri ándem jarasyp, úılesim tapqan. Qabaǵynyń asty sál nildenip, ajaryn odan beter asha túsken. Qalammen salǵandaı qıylǵan qasy syrt kózge tym ádemi. Áıtkenmen, músinshiniń qolynan shyqqandaı qyr muryny jańaǵy soqqyny aýyrsyna bolmashy tyjyrynatyn syńaıly.

— Esh jerińiz aýyrǵan joq pa? Ońbaı jyǵyldyńyz ǵoı. — Jasaral janashyrlyqpen abdyraı surady.

— Joq. — Úninde synyqsýlyq bar.

Jany qystyqsa da sóz aıalǵysy bolǵan soń osylaı jaýap bergenin bul uqty.

Qyz aldyǵa adymdap edi, sol jaq jambasy qozǵaltpaı qalypty. Tipti, basa alar emes.

— Júrińiz, oryndyqqa otyryńyz.

— Rahmet! — Jigittiń jeńinen ustap, ilbip baryp jaıǵasty.

Bul kezde jańaǵy avtobýs áldeqashan júrip ketken. Endi onyń kelesisi kelgenshe qaı zaman. Jáne de myna qalpynda nópir halyqpen talasyp, mine de almas. Qazir adam qarasy kóbeıetin kez, jumys aıaqtalǵan shaq.

Osyny oılaǵan jigit:

— Qaıda turasyz? Taksımen aparyp salaıyn, — dedi.

— Áýre bolyp qaıtesiz, ózim baramyn.

— Myna kúıińizben be?

— Iá...

— Eshqandaı qysylmańyz, aparyp salaıyn.

Áıel keliserin de, kelispesin de bilmeı ekiudaı halde tyzaqtady. Biraq, úıde jalǵyz uıyqtap jatqan sábıi esine oralyp edi, júregi bulqyna jóneldi. «Oıanyp ketip, shoshyp, jylap júrer» dep oılap, kóńiline qypyl kire bastady. Qaıtkende de tezirek jetýi kerek. Jańa nárestesine bola asyǵam dep murttaı ushpady ma? Áıtpese kók taıǵaqta shalt qımyldyń oqys ekenin bile tura, jyn qýǵandaı júgirip nesi bar.

— «Samalda», — dedi baıaý ǵana.

Olar taksıde kele jatyp tanysty.

— Esimiń kim, qaryndas? — Árıne, eń birinshi sóz bastaý reti jigittiki edi.

— Nurmıra.

— Al, meniń atym — Jasaral. — Qolyn usyndy. Ol da jibekteı alaqanyn soza berdi. — Óte qýanyshtymyn sizben tanysqanyma, — dedi Jasaral daǵdyly aıtylatyn lepesti qaıtalap.

Áne-mine degenshe zýlaǵan mashına mejeli jerge ákelip te úlgerdi. Jerge túsken soń jigit:

— Habarlasyp turyńyz, — dep, bir japyraq aty-jóni jazylǵan qatyrma qaǵazyn ustatty.

— Sizge kóp-kóp rahmet.

Aıaǵyn syltı basyp podezge enip bara jatty.

Arqasyna aıazyn batyra pende ataýlyny kıreleńdetip, qystyń biraz kúni mımyrttyqpen aldyǵa jyljydy. Yǵyr qylǵan aqpannyń taǵy bir tańy atyp edi. Jasaral erteńgilik jumysqa kelip, kabınetine jaqyndaǵanda árirekte turǵan áıel adamnyń qylpyn ańǵardy. Nazar toqtatyp qadalyp qaraýdy ábes sanap, ishke ene bergen. Syrt kıimin sheship, jaıǵasyp otyrǵany sol edi, tabaldyryqqa jaqyndaǵan aıaq dybysy sezildi. Izinshe esik ashylyp, jańaǵy adamnyń beınesi anyq kórindi.

— Sálemetsiz be? — Bosaǵa jaqta jasqanshaqtana bógelip, irkildi.

— Sálemet... — Myna júzi tanys jandy qaıdan kórgenin jadyna túsire almaı, «kim boldy eken?» degen suraýly keıipte amandasty. Áıtse de únsiz tomsyraıýdy min sanap:

— Kelińiz, otyryńyz, — dedi qarsy aldyndaǵy oryndyqty nusqap.

Osy sózden keıin ǵana beısaýat kisi ilgeri bir-eki attap basty. Qımylynan ımenýdiń, synyqtyqtyń nyshany seziledi. Áldekimderdeı basa-kókteýge dáti jetpeıtin tárizdi.

Kózi kózine qadalǵanda Jasaral áldene esine túskendeı boıyn tiktedi. Mynandaı muńly da sherli janardyń taby sanasynda kómeskilene silem berip, qylaýytatyndaı. Onyń erek bitimin, zıpa boıyn bireýge uqsatyp, áldekimmen shatastyryp turǵan da joq. Ári beıtanys, ári tanys jumbaq jandy óziniń biletinin taban astynda zerdeleýi qıyn. Ol az degendeı sypaıy, bıazy únin de bir jerde estigen. Biraq qaıda, qashan?..

Dúdámal sezimmen janaryn syrǵanatyp, qyzdyń jabyrqaý jamalyna júzdirdi. «E-e, mine, mine taptym» dep, ishteı qýanyp ketti. Qapelimde aýzyna jibi túzý sóz ilikpeı:

— Aıaǵyńyzdyń aýyrǵany qoıdy ma? — dedi abdyraı. Týra bulaı kabınetine izdep keledi degen oı qaperine de kirmegen. Áýeli sodan beri arada biraz kún aralap, ótkendegi oqıǵany umyta da bastapty.

— Qoıdy. — Saýsaqtaryn mán-maǵynasyz shuqylap, júzin tómen tóńkerdi.

— Iá, nendeı sharýamen? — Bas-kóz joq tóteleı saldy. Bul birjaǵy qyzdy áńgimege tartqan syqpyty. Dese de, sóziniń orynsyzdaý bolǵanyn baǵamdady.

3-TARAÝ

— «Nurmıra qaıda?» deımin!

Ábdirahman mańǵazdanǵan pishinde tis jarmaı, mysqylmen ezý tartty. Al odan ozyp jón aıta qoıar, dáp myna ortada eshkim joq. Bári aýyzdaryna qum quıylǵandaı jaq ashpaıdy.

— Men ketken bir-eki kúnde qalaı úılene qaldyń?

Taǵy da saýaly jaýapsyz. Keıpin ózgertpegen kúıi keleke etip, munyń ózin jyndy sanady.

— Sen ǵoı osynyń bárin uıymdastyryp júrgen!

Asaý aryn jetelep Gúljannyń qasyna ákeldi. Keskin-pishini ashynǵan jaraly jolbarystaı ma, bálenbaı jylǵy qurbysy tiksinip, bir basyp, eki basyp artqa shegindi. Kenet, qashqaqtap bara jatqan onyń jaǵyna shapalaq shart etip tıip, mán-maǵynasyz janarynyń oınaqshyǵan qarashyǵy baıyz taýyp, osy mezet baǵzy bir kózqarasymen qarady da, qarqyldap áýejaıdy basyna kótere kúldi. Sońǵy kezde qıly-qıly qıanatyn kórse de, onyń dál mynandaı júgensiz shekten shyqqanyna aıran-asyr. Qutyrǵan túlkideı kóz aldynda myń qubylyp, san ózgeriske engenine zıyny jetpedi. Ózinde synyq kúresh sana qalmaǵan tárizdi.

— Qaıynbıke, boldy, ashýlana bermeńiz. — Kúıeý balaǵa tán tómenshikteýden jurqana joq, batyl, zilmen kesetip sóıledi. — Syńaryńyz senimdi jerde. — Sóz álpetinde ájýa basym. — Saǵat úshten keıin «Áýezov» pen «Tóle bı» kósheleriniń qıylysynda kezdesemiz. Biraq, — únin qatqyldańqyrap, sál bógeldi, — ózińizsiz dáneńe sheshilmeıtin túri bar. Sizben jolyǵyp sóılesip baryp, maǵan kúıeýge shyqpaq.

Gúlmıra túkke túsinbedi. Janarynyń qarasynan aǵy basym, myna ala kózdi Nurmıra ıttiń etinen jek kóretin. «Qarashyǵy bop-boz eshqandaı sezim de, nur da joq jeksurynnyń endi qoınynda jatpaq pa?» Áıteýir, qansha kelege salyp qarasa da mıyna eshteme qonbaıdy. Mynalar bul uǵatyndaı jarytyp dáneńe aıtpady. Saly sýǵa ketip, tezirek Jasaralǵa habarlasýǵa asyqty. Osy oıdyń jetegimen syrtqa qaraı bet alǵany sol edi, bireý bileginen shap berip ustady.

— Siz, bizsiz eshqaıda attap baspaısyz.

Áldekimderdiń qasqa tisiniń arasynan syzdyqtatyp túkiretinindeı, álgi járeýke osy sózderdi baptana, kisimsı ejiktedi.

— Tipti, dáretke barsańyz da qasyńyzda kúzet júredi.

Myrs-myrs etip murynynan kúldi.

— Keshirińiz, ázirshe mindetim kisige qaraǵan joq. Sondyqtan dáret sýdy da, járdemshini de qajet etpeımin. Kishipeıildilikpen tanytqan qyzmetterińizge alda razy. — Gúlmıra da kekete lám qaıyrdy. Júzinen sýyqtyqtyń yzǵary esedi. — Siz aıtpasańyz da soıdaýyldaı-soıdaýyldaı úsh qaraqshy kúzetip, kesheden beri qasymnan qarǵa adym ajyramady. Ol, jaraıdy — syrt jerde, bógde elde júrgende jarasymdy. Nókerin ertken hanshadaı, aıbynymdy asyrdy.

Arshyndaı adymdap syrtqa umtyldy. Ózine júktelgen sharýa endi esine túskendeı, aýlaqtaý turǵan Gúljan sońynan júgire jóneldi. Olardyń ókshesin basyp qol-aıaǵy jeńil biri tura atyrylmaq edi, ámirshileri toqtatyp tastady.

— Qaıda barady deısiń... kóz jazbaı baqylańdar. Bul jerden eshqaıda ketpesin! Ne aıtý kerek ekenin ana qanshyqqa myqtap tapsyryńdar, — dep, ıegimen dedek qaqqan Gúljandy nusqady.

— Gúlmıra, Gúlmıra!

Sheńbirek atqan ishi qolapaısyzdyq jasap, jete almaı Gúljan qystyǵa daýystady.

— Toqtashy, durystap sóıleselik. Ekeýmiz bir-birimizdi túsinbeıtin kez joq edi ǵoı. Gúlmıra, janym, bógelshi...

Gúljanǵa qaıyrylmaýǵa tas túıin bekinse de, kishkentaılarynan birge óskendigi jadyna oralǵanda eriksiz irkildi. Áıtkenmen, júregi jylı qoımady.

— Ekeýiń bir kúnde týdyńdar. Bilem, eshkimge qıǵyń kelmeıdi, ózi unatqan adamyna barsyn deısiń. — Júrip keledi, sóılep keledi. Onyń munysyna, beıbereket mantyǵanyna, aıarlyǵyna ashýy qozdy. — Biraq, áıeldiń mahabbaty kóp jaǵydaıda óz basyn baqyt bıigine apara almaıdy. Kerisinshe, erkekterdiń qulaı súıýi, ómirde kez-kelgen joly jińishkege jolyǵa bermeıtin baq.

Shińgir-shińgir sharqaıa daýysymen mıdy piskilep, zypyldaqtyǵymen bel alyp barady. Betin qaıyryp tastamasa jýyq arada aıylyn jıyp, óz erkimen tejeletin nyshan baıqatpaıdy.

— Aýzyńdy japshy! — Ashynǵannan aıqaılap jiberdi. Óz terisine ózi syımaı, jarylýǵa shaq. — Men senen aqyl suraı kelgen joqpyn. Kósemsı qalypsyń... Onyń bir ret jańylysyp, «súıgen jigittiń» jeteginde ketkeni jetedi. Káne, sondaǵy shyqqan ushpaǵy? — Samaıyna túsken shashyn qulaǵyna qaraı ysyryp, ýytty kóziniń suǵyn Gúljanǵa qadady.

Kelinshek munyń ashý aıǵyzdaǵan júzinen ımense de, áperbaqandardyń dóńaıbattarynan qatty seskendi. Ózine júktelgen jumysty oryndaýǵa tyrysyp baqty.

— Aıqaılaı bermeı meni tyńdashy. — Maǵynasyz sylq-sylq kúlip, ıyǵynan qapsyra qushaqtady. — Ol Ábdirahmandy búgin jaqsy kórmese, ýaqyt óte ábden baýyr basady. «Nurmıra ne bop qaldy?» dep, alańdamaısyń, janymyzda júredi. Búkil jaǵdaıy jasaýly, barlyǵy as ta tók, atkópir. Ábdirahman: deldalshy-bedekshi.

— Biz sonda, seniń oıyńsha, úıi-kúıi joq kóshede qaıyr tilep júrgender ekenbiz ǵoı. — Ekilene daýystap, sózin bóle kımeledi. — Áke-sheshemiz joq bolǵanmen, olar qaldyrǵan dúnıe Nurmıra ekeýmizge jetip artylady. Janyń ashyp, bizdi baı-dáýlettige tıgizip, olaı músirkemeı-aq qoı. Jaqsylyǵyńdy ózińe jasa!

Gúljandy ıterip jiberip, uzaı berdi. Biraq, uzyn da keń kóılegi sóleńdep, ol Gúlmıranyń qyr sońynan qalmady. Avtomat-telefonnyń dúńbirshegine kirgende de baspalap taıanǵan.

— Aýlaq tur, men sóılesip alaıyn!

Sonda ǵana ol artqa eki-úsh adym sheginip, ármenirek jyljydy. Kespirinde ábirjýdiń de, japa shegýdiń de izi joq, jaırań qaǵady. Janarynyń qarashyqtary shynydaı móldirep, turaq tappaı tynymsyz taıǵanaqtaıdy. Baǵanaǵy dári dittegen jerine endi jetkendeı...

Bebeýlegen telefon siltideı tynǵan bólmedegi tynyshtyqtyń ózegin tile shyryldady. Onysyz da eki ottyń ortasynda alaǵyzǵan qalpy tutqany julyp alyp:

— Tyńdap turmyn, — dedi ózin barynsha sabyrlylyqqa shaqyryp.

— Jasaral, sensiń be?

Jigit daýysynan birden tanı qoıdy.

— Qashan keldiń, Gúlmıra?

— Osy álginde. — Úninde ábirjý men abdyraý basym. — Myna jerde bári meni qorshap tur, eshqaıda shyǵarmaıdy. Nurmıra qaıda, eshteme uǵynsam — buıyrmasyn!

4-TARAÝ

Áppaq júzi qyzaryp, oqystan kelip qalǵanyna qysylatyndaı. Sózdi neden bastaryn bilmeı, áńgimeniń jónin taba almaı dal. Albyraǵan qyp-qyzyl erini bolymsyz sańylaýlanyp, marjandaı tisteri kórinedi.

— Men sizderge Jastar isi jónindegi komıtet bolǵan soń kelip edim... — Ár sózin irkip-irkip aıtty. — Múmkin, kómektesersizder. Jumys taba almaı júrmin. Jalǵyz bolsam bir sári, kishkentaı sábıim bar.

Osyny aıtqansha óńi narttaı janyp, san alaýlap, san basyldy.

Jigit te qapelimde myna ýájge ne derin bilmeı tuıyqqa tireldi. Jumys jónine kelgende qaılasynyń joqtyǵyna qysyldy. Qystyqsa da onysyn sezdirmeýge tyrysyp, bolmashy bógelip baryp:

— Sizdiń mamandyǵyńyz ne? — dedi báseń.

— Tis dárigeri.

— Shynymen osyndaı úlken qalada stomatolgtarǵa da jumys joq pa?

Jasaral rasynda tańdanysyn jasyrmady. Buryn qaperine kirmegen sharýasy.

— Iá. — Jábir kórip, japa shekkendeı janarynyń aıasyn torlaǵan móltildegen móldir jas, qoıýlana kilegeılendi. Kirpigin qaǵyp qalsa, onysyz da ázer turǵan tamshylar tyrs-tyrs tamatyndaı. — Aıtsam, sener me ekensiz? — Jańaǵy úzilgen sózin qaıta jalǵady. — Kúlli tis emhanasynda jumys suraǵandardyń tizimi bar. Árkim óz kezegi kelgende ǵana ornalasady. Ondaǵylardyń sany múlde kóp, maǵan jetkenshe qaı zaman.

— Sonda tis dárigerleri elden-erekshe kóp bolǵany ma?

— Almatyda solaı. Basqa, birqatar shet aýdandarda olar emge tabylmaıdy.

Jasaral medısınalyq ınstıtýttaǵy stýdentterdiń deni astanalyq ekenin, olardyń oqý bitirgennen keıin ata-analarynyń qasynan uzap shyqpaı osynda qalyp qoıatynyn myna ýájden keıin topshylady. Áıtpese, stomatologtardyń yrǵyn ekenin, jumyssyz sendelip júrgenin buǵan deıin bilmegen.

Nurmırany aıap ketti. Áıeldi emes-aý, kishkentaı bóbegine jany ashydy.

— Sábıińdi qaıda tastadyń? Balabaqshaǵa barýshy ma edi?

— Barmaıdy. Tanys apaı bar, sol kisinikine qaldyrdym.

Jigit «qandaı amalyn qarastyrsam eken?» degen oımen biraz únsiz qaldy. Sosyn onsha kóp qatynasy joq, biraq jaqsy biletin bir myqtyǵa telefon soqty. Tis emhanasynyń bastyǵy.

— Alo!

Arǵy bettegi adam bıpazdana «ıá-á, qulaǵym sizde» degen ısharatyn jasady.

— Sálemetsiz be?

— Amanbyz...

— Qojahmet Qasymovıchti bola ma eken?

— Men tyńdap turmyn...

— Assalaýmaǵaleıkúm! — Ózine arnaıy naqtylap qaıta amandasty. — Jasaralmyn ǵoı.

— Álikimsalam.

— Úı-ishi aman ba, aǵa?

— Jaqsy.

— Sizge bir buıymtaımen habarlasyp ...

— Sender jón-josyqsyz zvondaýshy ma edińder... — Óz salmaǵyn áıgilep, kóp kisige qajet adam ekenin ańǵartty. — Iá, aıt.

— Sizderdiń salalaryńyz boıynsha bir bilgir mamanǵa jumys kerek. Qol astyńyzdan bos oryn shyqpas pa eken? — Isi túskennen keıin be daýysy kómeski. — Joldasymyz jumys taba almaı, qyjalat kórip júrgeni.

— Jalpy, sen meniń jaqsy kóretin inilerimniń birisiń, — dep bir qoıdy. — Áıtkenmen, dál qazir bos oryn joq. — Jasaraldyń dymy quryp, ishki dúnıesi azynap sala berdi. — Bizde tis dárigerleri jumysqa ornalasý úshin kezekte turady. — Nurmıranyń sózin bul da buljytpaı qaıtalady. — Biraq, jaqyn arada bir oryn bosaıdy, ol erteń tústen keıin belgili bolady. Sen maǵan erteń sol ýaqytta telefon shalshy... — Sál irkilip, sózin qaıta sabaqtady. — Kezekten tys ornalastyrýǵa tyrysamyn.

— Rahmet, Qojahmet Qasymovıch!

Telefonnyń qulaǵyn jaýyp qoıdy da, tutqadan qolyn aıyrmaǵan qalpy Nurmıraǵa qarady.

— Erteń keshke bir habary bolyp qalar.

Kórer kózge tap salar ádemi kelinshektiń sıqyrly janaryna nazaryn aýdardy. Onyń sıqyrlylyǵy — qaıaý muńda jatsa kerek. Kez-kelgen jannyń et-júregin eritip, ıitip jiberedi.

— Úıde telefon bar ma?

— Joq.

— Onda qaıttik? — Stoldy saýsaǵymen tyqyldatyp otyrdy da, — jaraıdy, ózim baryp jaýabyn aıtarmyn. Páterdiń nómiri qansha edi? — dedi kelinshekti sońyndaǵy balasyna kóńilin alańdatyp, ary-beri sabylta bergisi kelmeı.

— Jetpis bir.

Osydan soń Nurmıra kóp bógelmeı, alǵysyn bildirip shyǵyp ketti. Jigit áldebir alasurǵan oıdyń júlgesimen kabınetinde qala berdi.

Nurmıra sekildi qanshama qyz-jigitter júr. Ne jumys, ne baspana joq. Sodan, lajsyz, ómirdiń ózi olardy qylmysqa ıtermeleıdi. Ne bir jaqsylar men jaısańdar isti bolyp, túrmede quryp ketti-aý. Al tek qana jastardyń turmys-tirshiligimen, problemalarymen aınalysatyn eki birdeı mekeme bar. Biri — Qazaqstan Jastar odaǵy, ekinshisi — Jastar isi jónindegi memlekettik komıtet. Attary jer jarady, áıtkenmen qamqorsyzdarǵa septigi tıdi me eken?..

Bir túrli óz-ózinen uıalǵandyǵynan Jasaral orynynan atyp turyp, kabınetti tastaı laǵa bezýge beıil. Syrtqy júnin kúmpıtip bulaı otyrǵanyna arlandy. Bireýler pana tutyp, kórgen jábir-japasyn aıta keledi. Bular bolsa dánemeni sheshe almaı, kózderimen jer shuqıtynyna kúıindi.

Ertesinde Qojahmetke telefon shalyp, qýanyshty habar bolmasa da qylań etken jaqsylyqtyń nyshany baryn ańǵardy. Sosyn, «beker alańdatyp qoımaıyn» dep qorytyp, jumystan soń Nurmıraǵa soǵa ketpekke «Samal» jaqqa betke aldy.

Ótkende ózi kórgen úıdi jazbaı tanydy. 71-shi páterdi de qınalmaı tapty. Kelip, qońyraýdy basyp edi, jópeldemede esikti eshkim asha qoımady. Sosyn sál irkilip, qara túımeni qaıta basty. Báribir, tym-tyrys. Esiktiń noqattaı kóz tesiginen ishte sham jaryǵy baıqaldy. Biraq, adamnyń bary, joǵy beımálim. Sonda da dúdámaldanǵan qalpy úshinshi ret qońyraýdy shyryldatty. Melshıgen tutqa syldyrlap dybys bermeı sol qalpy bedireıdi.

Amaly qurı keri burylyp, baspaldaqpen jaılap tómendedi. Sóıtkenshe, podezge engen áldekimniń asyǵys adymdaǵany estildi. «Osy bolar» dep oılady jigit, birtúrli senimdi túrde.

Aıaq dybysy birte-birte jaqyndady. Mine, adamnyń da sulbasy kórindi. Aıtqandaı túısigi aldamapty, izdegen kisisi ózine qarsy jolyqty.

— Sálem! — Arnaıy at basyn burǵanyna oraı kezdeskenderine Jasaraldyń qońyrqaı úni jarqyn shyqty.

— Amansyz ba? — Ádettegi uıań qalpy. Óziniń úıde bolmaı qalǵanyna qysyldy ma, eki betiniń ushy alaýlap basyldy.

— Uzaq kútip qaldyńyz ba?

— Kelgenim jańa ǵana.

— Ulym oıanyp ketken joq pa eken? Uıyqtata salyp, dúkenge nan alýǵa júgirip ketip em, — dep, óz jaıynan maǵulym etti.

Esikti ashqan bette arǵy bólmege ótip, nárestesin baıyrqalap, onyń qapysyz uıqyda ekenin bilgen soń bosaǵada bógelgen jigitke «kirińiz» dedi. Mólideı qarashyqtarynda seıilmes nala muńnyń sharbysy bar. «Múmkin kóńiline aıyqpas alǵaý túsken shyǵar» dep júptedi Jasaral.

— «Núrken oıanyp, jylap qaldy ma?» dep alań bop kep, sizge «úıge kirińiz» dep aıtpaı ózim birinshi kımelep ketippin. — Sóz láminen ǵafý ótingendigi ańǵarylady.

— Eshteme etpeıdi.

Beımálim baspanany janarymen sholdy. Asa bálendeı buıymy joq, jupyny da emes úıiniń ishi orta sharqy. Lodjysy bar eki bólmeli páter, jalǵyzbasty áıelge bylaıynan jetip jatyr. «Qaıta bunyń baǵy bar eken».

Jasaral sostıyp turyp qalyp edi, «otyryńyz» dedi Nurmıra tór jaqtaǵy kreslony nusqap.

Jigit aıaǵyn eppen basyp kep jaıǵasty. Astyna kórpeshe tóselgen kishkene náreste jerde tanaýy pysyldap, uıyqtap jatyr. Kelinshek as úı jaqta ydys-aıaqtardy syldyrlatyp, áldenege ábigerlene kiristi. «Eshtemege áýre bolma, qazir ketemin. Keshegi sharýanyń babymen kelip edim» dep daýystaýdy ábes sanady. Qasyna barýdyń retin taǵy tappady. Dińkesi quryp, kógendeldi de qaldy. Abuıyr bolǵanda sábı bir qyryna aýnap túsip, jón-josyqsyz tebinip, kishkentaı bilegimen bet-aýzyn bir-eki súıkep, qyńsylap jylaı bastady. Sol-aq eken ústine jeńil halat kıgen Nurmıra as úıden shyǵa keldi. «Uıyqtaı ǵoı, botam, uıyqta» dep, sóıleı jetip ulynyń jambasynan qaqty. Uıqysyn asha almaı kózin tyrmalap jatqan balaqaı oǵan kóne qoıatyn kórinbeıdi. Jylaýyn údetip, jastyqtan basyn julyp ap, shoqıyp otyrdy.

— Núrkentaı, qulynym, qoıa ǵoı. Jylama. Turasyń ba? — Balasyn kóterip aldyna aldy. Bóbeshik baı-balamyn basyp, saıabyrlatty. Jigit osy tusty paıdalanyp:

— Keshegi kisimen sóılestim, aıtqan adamy jýyq arada ketpek. «Baılanysty úzbeı, habarlasyp turyńdar» dedi. Bir lajy bolar.

Kelinshek úndemedi. Ekiushtylaý jaýap, jabyrqaý janyn jadyrata qoımasa kerek.

Endi bul arada omalyp otyra berýdiń artyqtyǵyn uǵynǵan Jasaral:

— Men júreıin, osy sharýamen ǵana kelip edim, — dep, tysqa bet almaq nıetpen qozǵalaqtady.

— Qaıda asyqtyńyz, shaı iship ketpedińiz be?

— Rahmet.

Orynynan turdy. Kelesi kresloǵa jaıǵasqan kelinshek te balasyn kótere túregeldi.

Jańa alǵash kirip kelgendegi qylpy qylań etip, júregin shymyrlatqan-tuǵyn. Al, myna beınesi múlde sulý. Terekteı túzý turqy, balǵyn aqqaıyńdaı bilegi, top-tolyq burymy eriksiz esten tandyrdy. Ásirese, jup-jumyr áppaq tamaǵy, keýdesin tyrsyldatqan qaz omyraýy, úzilýge shaq qypsha beli kóz ben qulqynnyń qurtyn qozdyrady. Buryn syrt kıimniń astynan mynandaı músindi baıqamapty.

— Maǵan telefon shalyp turyńyz.

Áıel únsiz basyn ıezdi.

Jigit baspaldaqpen tómen quldılap, syrtqa bettedi.

5-TARAÝ

Keshe Jasaral ádettegideı jumysta otyrǵan. Túske qaraı Nurmıra telefon soqty. Ánsheıindegideı emes, sóz láminen mazasyzdyq baıqalady.

— Meni búgin áketpekshi.

— Qaıda? Kim? — Erikten tys daýysy qatqyl shyqty.

— Ábdirahman degen jigit! Taldyqorǵanǵa.

— Óziń kelistiń be?

— Joq, alyp qashyp barady.

Jigit qaraptan-qarap shamdandy

— Qazir qaıdasyń?

— Bilmeımin...

— Bilmeıtiniń qalaı?

Jasaral odan beter aıran-asyr.

— Solaı... Mashınaǵa zorlap mingizgen soń kózimdi qara matamen baılap tastady. — Úni dirildep, jylaýǵa shaq. — Týra podezdiń aýzyna toqtap, aldy-artyma qaratpaı birden ishke engizdi. Besinshi qabatqa kóterilip, 32-shi páterge kirdik. Bar biletinim — osy.

Olardyń panasyzdy basynǵan qaraý tirlikterine ıt jyny qozdy. Ystyq qany mıyna shaýyp, qashyrlata azý tisin qaırady.

— Sen oǵan qalaı tap bolyp júrsiń?

Kókeıinde dúdámaldana boı kótergen saýalyn irikpedi.

— Gúljan ǵoı aldap alyp shyqqan.

Budan aryǵa shydamaı jylap jiberdi. Jigittiń de qaırany taýsylyp, eki kózine erik bergen jannyń solqyldaýyn tyńdaýdan basqa sharasy qalmady. Áıtkenmen, áıelmen qosylyp áıelshe jasýdy jón kórmeı, tez esin jıdy.

— Al-lo, al-lo! Sen meni estip tursyń ba?

— Iá... — Qumyǵa ázer sóıledi.

— Onyń kúıeýi qaıda?

— «Bitimnen bir jola ajyrastym» dep, ózimen shabadandaryn qosa alyp júr ǵoı.

— Ym-m... — Jigit sál-pál oı seline shomdy. — Qazir kimmen júr?

— Serik degen ınelik tárizdi...

Kenet, qolynan bireý tutqany julyp alyp, sózi short úzildi. Dyńyldaǵan membranada sháýildegen qandenniń ashshy sharqaıa daýysyndaı sháńkildek ári zýyldaq ún paıda boldy. Jasaral birden tanydy.

— Iá, qalyń qalaı? — Kelemejdegeni anyq bilinedi. — Telefonmen bolsa da sońǵy ret sóılesip qalsyn dep, múmkindik berdik. Maýyqtaryń basylǵan shyǵar. Endi ony kóremin dep oılamaı-aq qoı.

Qıańqy sózder shamyna tıse de, qyzbalyqqa boı urmaýǵa tyrysty.

— Nege kórmeımin?

— Almatydan bir jola áketsek, qalaı kórmekshisiń?

— Qaıda?

— Úıgentasqa.

— Meni ol jaqqa jete almaıdy dep kim aıtty saǵan?

— Ábden Ábdirahmanǵa qatyn bop qoıǵannan keıin barǵanyń túkti de ózgertpeıdi.

Bireý qulaq shekesinen qoıyp jibergendeı, mıy zyń ete qaldy.

— Onyń balasy bar ekenin bile me?

— Nege bilmesin, «balanyń eshqandaı kinási joq, týǵan ákesinen ármen bolamyn» dep otyr.

Judyryq ústine judyryq tıgendeı sansyrady. Qapelimde tiline eshteme oralmaı qara tuıaqtan hal ketip, uzaq shabystan qaljyraǵan jylqysha sendeldi.

— Qashan júresińder?

— Erteń. Búgin úsh jigit Máskeýge Gúlmırany alyp kelýge ushyp ketti. Solar oralysymen jolǵa shyǵamyz. Ol jaqtaǵylar «kelin túsedi» dep kútinip, daıar otyr. Habarlap qoıǵanbyz.

Mystan sıaqty zymıannyń sóz maqamynda tabalaý basym. Óziniń jasaǵan erligine nasattanatyn tárizdi.

— Kóresiń áli meniń qolymnan ne keletinin!

Onyń sońǵy sózi jigittiń qıtyǵyna tıdi.

— Gúljan!

Baǵanaǵydaı máıpezdemeı, mysasyna minip qatty ketti.

— Alty jyl bir shıki ókpe dep ańyrap, bıyl ǵana úmitińniń shyraǵy jandy. Ol qýanyshty kúnge de alla jazsa, sanaýly ǵana táýlikter qaldy. Osyndaı jaqsy tileýdiń aldynda turyp, mynandaı qıanatqa barýdan qudaıdan qoryqpaısyń ba? Jiber. Jibertkiz Nurmırany! Seniń on tórt-on bes jyl dos bolǵanyńnyń óteýi osy ma? Ol az deseń marqum áke-sheshesiniń aldyn kórip, besinshi synyptan ınstıtýtty bitirgenshe úıinde turmadyń ba? Qaıyrymdylyqqa jasaǵan jaqsylyǵyń osy ma? Eń qurymaǵanda arýaqtardy syılasańshy.

— Men eshtemeden qoryqpaımyn, sodan keletin kerdi kórip aldym. Bar maqsatym — janashyr qamqorshysy senen Nurmıranyń irgesin aýlaqtatý.

Qyby qanyp, jigittiń opynǵanyn qyzyqtaıtyndaı.

— Sonda ne bolmaq?

— Saǵan da, maǵan da, oǵan da jaqsy bolady. Osy meniń jasaǵanyma áli talaı alǵys aıtasyńdar.

Jasaral áńgime álpetin ádeıi basqa arnaǵa burdy.

— Bitim qaıda?

— Balalaryna ketti.

— Nege «balalary» deısiń, «balalarymyz» deýshi ediń ǵoı.

— Men onymen endi birge turmaımyn. Tórt balasyn alty jyl baǵyp-qaqtym, sol da jeter.

— Ketýińe ne sebep?

— Onyń saǵan qajeti shamaly.

— Seriktiń ashynasy ekenińdi bilgen shyǵar?

— Qabyrǵańa batyp bara ma?

«Ar-ımannan jurdaı, joıdasyz nemede ne kelbet bar?» dep oılady Jasaral tek telefonmen ǵana tildesip júrgen, ómiri bet-júzin kórmegen Gúljan týraly ishteı topshylap. Onymen bulaı sóılesýdiń ózi kúná sıaqty. Sońǵy paıymyn seze qoıǵandaı ol da arǵy jaqtan:

— Tergep bittiń be? — dep surady.

— Nurmırany shaqyrshy.

— Joq! Endi sóılespeısińder dedim ǵoı.

Telefonnyń tutqasyn jaba qoıdy.

6-TARAÝ

Álgi jigittiń ketkenine de biraz mezgil boldy. Dalań úıdegi jalǵyzdyq áıel janyn qyjyrtyp, jaı taptyrmaı shyjǵyrady. Tór kórpeniń ústinde ary aýnady, beri aýnady. Mezi etse de daldasynda kete beretin ádettegi mazań oılar da jaqsy eken. Soǵan aldanyp, kún jubatyp ýaqyt ótkizetin. Qazir odan da sarsylyp, sharshaǵan, qajyǵan múskin hal keshýde. Kókiregin kórikteı etip ýaıym, sher kernep áketip barady. Muńǵa tunshyqqan júreginiń solyǵy da, áptigi de basylar emes. Dert-derbezeniń ýyty sanasyn tutqyrlandyryp, qańyryǵyn tútetedi. Bir kezde qandaı edi ...

Nurmıra oń jaq jambasyna qaraı aýnap túsip, aýyr kúrsindi. Sol kúıindi qalpynda yrǵyn oıdyń yrqynda jóneı bergen.

...Elmıra, Gúlmıra, Nurmıra, Gúljan tórteýi máre-sáre qalpy qaqpadan aýlaǵa endi. Qýanyshtarynda shek joq. Mektepti bitirgenderi óz aldyna, jańa sońǵy emtıhannan alǵan bestikteriniń býy bar, lekigen kóńilderi tym asqaq.

Olardyń osy saltanatty shaqtaryn odan ármen árlendirip, shashtaryndaǵy aq bantıkteri erke jeldiń erkimen elegize qalady. Nur jaınaǵan óńderinde balaýsa qyzdarǵa tán bolmashy ǵana alaýlaǵan qyzyldyń taby bilinedi.

Tórteýi de ásem, tórteýi de sulý. Gúljan oqshaý da, qalǵan úsheýiniń uqsastyǵy sondaı, birinen-birin aıyrý múmkin emes. Boılary da, qyltıǵan qylpy da birdeı. Syńǵyrlaǵan kúlkilerine, názik únderine deıin aına qatesiz. Ańǵary keń nárkes kózderi de tym uqsas, qoıý qastary da aınymaıdy. Úsheýi de qordyń úr qyzyndaı úlbirep tur. Eliktiń laǵyndaı asa názik. Biraq, náýetek júrekterinde asqaq armannyń muzart shyńy bar-tuǵyn.

Úıge kire berer tusta olardy ájeleri qarsy aldy.

— Botaqandarym meniń, keldińder me?

Qushaǵyn jaıa álde tolqýdan, álde meımanasynyń tasyǵandyǵynan saýsaqtary dirildeı qalt-qult etip, nemerelerine qarsy bir-eki adymdady. Olar da damylsyz «byldyrlap», adamdy shyr kóbelek aınala ushatyn aq tamaq qarlyǵashtardaı, ájelerin shurqyraı kep qaýmalady.

— Táýba, qudaı, táýba! Osylardy kórsetkenińe shúkir.

Mańdaılarynan kezek-kezek súıdi.

— Apa, bárimiz de bes aldyq!

Nurmıranyń shattyq kernegen úni oınaqy ári kózderi kúlim qaǵady.

— Qulyndarym-aı... Qudaıa quldyq, qudaıa quldyq. Úlken jigit bolyńdar!

Talasyp-tarmasyp ájeleriniń qoltyǵyna tyǵylǵan qalpy, tórteýi ólmeli kempirdi súıreleı úıge bettedi. Ájeleri balapandaryn qanatynyń astyna alǵan quddy bir kúrik bolǵan mekıennen aýmaıdy. Áldenelerdi baldyrlap, tynbaı sóılep keledi.

— Endi álgi «otaýdyń balasy» qaıda júr eken? — dep, ulyna alańdady. — Tamaǵy sýyp qalmaı jyldamyraq kelse kórim.

Bulardy syrttaı bosaǵadan baıqap, nazaryn aýdarmaǵan Ydyhannyń júregi eljirep, emeshegi ezildi. Bir sát qyzdaryna tura júgirýge umsyndy da enesinen ımenip, ózin tejedi. Ezýinde balalarynyń baqytty shaǵyn kórgendikten úıirilgen rıasyz kúlki.

Anasyn eń birinshi ańdaǵan Elmıra:

— Mama, biz aqyrǵy emtıhandy da tapsyrdyq! — dedi barynsha aıqaılap, keýdesinde atqalaqtaǵan shattyǵyn irke almaı.

— Qansha aldyńdar?!

— Bes!

Tórteýi ýaǵdalasqandaı bir mezette shý etip, qoldaryn kótere saýsaqtaryn tarbıtty.

Ydyhan qyzdaryna óbekteı jetip, betterinen shóp-shóp súıdi. Árıne, Gúljandy da óz qyzdarynan bıttáı da alalaı almaıdy. Ol da ishi-baýyryna kirip tur.

— Men alańdap, senderdiń joldaryńa qaraýmen júrdim. Dastarhandy jasap qoıdym da, baıyz taba almaı úıde sendeldim de qaldym. Bári jaqsy bolǵan eken, ıyǵymdy basyp, eńsemdi ezgen batpannyń salmaǵy jeńildedi.

Ana shirkin aǵynan jarylyp, óziniń qalaı qınalǵanyn qysqasha aıtyp túsindirdi. Bebeý qaǵyp qystyqqan sát artta qalyp, endi jaıbyrahat qalpy kúlki aralastyra sóıleıdi.

— Tamaq daıyn, tez-tez kıimderińdi aýystyryp, dastarhanǵa jaıǵasyńdar. Qazir ákeleriń de eki ókpesin qolyna alyp jeter, — dedi Ydyhan.

— Mama, endi biz myna mektep formasyn eshqashan kımeımiz ǵoı. Búgin sheshinbeı osy qalpymyzben otyraıyqshy, — dedi Nurmıra aýzy burtıa sóılep, erkeligin tanytyp.

— Jaraıdy, kúnim, jaraıdy. — Shesheleri birden kelisti. — Búginshe kıińder, sosyn tyǵyp qoıamyn. Keıin turmys quryp, úı bolǵandaryńda jasaýlaryńa qosyp aparamyn, — dedi qyzdaryn erkelete ázildep.

— Sony ǵana kórýge asyǵyp júrsiń be, mama?

Elmıra kózin alaıtyp, zilsiz til qatty.

— Árıne. Balasynyń er jetkenin kórgisi kelmeıtin ata-ana bola ma?

Osy kezde Qusan úıge endi. Qolynda bir qushaq qyzǵaldaq. Kózinde shattyqtyń nury esedi. Qýanyshtan júregi atqalaqtap turǵany aıparadaı anyq.

Ákesine qaraı órim qyzdar quralaıdaı qylpymen tura umtyldy. Alǵash jetken Nurmıra men Gúljan áke baýyryna kúmp berip kirdi de Elmıra men Gúlmıra eki qoltyǵyna tyǵylyp, jabysa qaldy.

Shyraıly, máre-sáre qalypty bir sát bolsa da uzarta túskisi kelgendeı Qusan, balalarynyń betine meıirimin tóge bajaılaı qarady. Ezýinde kúlki. Meımanasy tasyp, kóńili asqaqtady. Balapandaryn qushaǵynan shyǵarǵysy joq, ómiriniń shuraıly qalpy qolaıyna jaǵyp barady.

Raıys ystyq sátte eń birinshi Elmıranyń betinen súıip, qolyndaǵy gúlin berdi.

— Dáý jigit bol, qoshaqanym!

Arqasynan qaǵyp, qaıyra mańdaıynan ıiskedi. Sosyn Gúlmıraǵa óbekteı úıirildi. Gúljanǵa júrek jardy láminiń legin aǵytty. Eń sońynda Nurmıraǵa emirene ázdektedi.

— Qudaı aldaryńnan jarylqasyn! — Mańdaıynan óbip, basynan sıpady. Biraq, áke tilegi bárine birdeı arnalyp aıtylyp jatyr edi. — Azamat boldy degen osy, kámletke toldyńdar.

— Balalaryń bes alypty! — Áıeliniń úni sózin bóldi.

— O-o, altyndarym! — Qusan keńkildeı kúlip, bóbekteriniń betinen alma-kezek taǵy bir súıdi.

— Júrińder endi, tamaqtaryńdy ishińder, — dedi Ydyhan qıyla til qatyp.

Tórt qubylasy saı, tórt kózi túgel keń dastarhanǵa jaıǵasqan soń Qusan sheshesine:

— Apa, nemerelerińizdiń mektep bitirip, úlken jigit bolýy qutty bolsyn! — dedi.

— Aıtsyn, kúnim! Qaǵanaǵym — qarq, saǵanaǵym — sarq, Alakóldiń sýy asyǵymnan kelmeı otyr. Osy qarǵalarym aman-esen bop, mynaý syǵanaqtar ǵana syr saýyp ishken syrdaq jalǵannan marqadam tapsa eken.

Sol kúni olar baqyt qushaǵynda terbele shaıdy da, tamaqty da sirep ishti. Ómiri shóli qanbaıtyn qarıanyń da saryǵy basylǵandaı.

... Tún jarymynan aýsa da kirpigi aıqaspady. Qoıannyń jymyndaı shyıyrlanǵan kórgenderi men estigenderi ábden sarsańǵa saldy. «Shýaqty kúnder áldeqashan ótip ketken eken ǵoı...»

7-TARAÝ

Myna betbaq kelinshektiń sonsha qorlaǵany janyn kúıdirip, qaırany joqtyq — óńezi týyrylǵan ózegin tilgiledi. Orynynda baıyz taýyp otyra almaı, kabınetinde ersili-qarsyly júrdi. Qaltasynan temekisin alyp tutatty. Qas qylǵandaı ánsheıinde damylsyz bebeýleıtin telefon da bezerlenip, úndemeıdi.

Záýzadada «osynyń bárin áıelim bilse, qaıtedi?» degen suraq sanasynda jarq etip, ushqyn berdi. Sol-aq eken júreginde sýyl paıda bop, óne-boıy shymyrlaı jóneldi. Mańdaıynan sup-sýyq ter burq etti. Bireýge qamqorsımyn dep júrip, óziniń istegen isine esep berýden qalǵanyna qatty opyndy.

Sybaǵasyn ıt jegendeı tereń kúrsindi. «Shýaǵym meniń, osynyń bárinen beıhabar, úıde balany oınatyp júr ǵoı».

Bir sát zaıybyna jany ashyp, ózin jeksurynnyń jeksuryny kórdi. Ári-beriden keıin osynshama bylǵanyp, onyń qasyna jaqyndaýdy úlken min sanady. Uzaqty kún muny kútip, jolyna qaraılaǵan kógenkózge emeshegi ezile, jany aýyrdy.

Párýana kúıden aryltyp, selk etkizip telefon shyryldaı jóneldi. Asyǵys tutqany julyp ap, «ıá» dedi.

— Nurmıramen sóılesesiń be?

Suqsur úırekteı sýmańdaı til qatty.

Mynanyń aıaq asty quıyndaı ózgergenine Jasaral tań-tamasha.

— Ber...

— Qazir.

Bir mınýttaı shamasynda tutqany jan balasy ala qoımady. Sosyn, jeli boıynda qytyrlaǵan dybys júgirip, bireýdiń kótergeni bilindi.

— Al-lo, Jasaral! — Taǵy da Gúljan. — Qazir keledi, sóılesip tur. Janym ashyǵandyqtan tildestireıin dedim, áıtpese...

Buny qoıa ǵoıyp, arǵy bettegi bireýge «jibershi, boldy endi» dep, keıiı til qatty.

Az úzilisten soń Nurmıranyń úni estildi.

— Ana aıýandar kúsh kórsetip jatqan joq pa? — dedi degbiri qashqan bul.

— Tıispek nıet baıqatty, biraq, «osydan maǵan jaqyndasań, terezeden sekiremin» dep, bar shynymdy aıttym. Janyndaǵylary «keshke de úlgeresiń ǵoı» dep, toqtatqan boldy.

— Andaǵy úıdiń telefonynyń nomerin bilmeısiń be?

— Bilsem mılısıaǵa habarlamaımyn ba? Gúljan ary barshy! — dedi. Shamasy qylqıyp janynda anaý tursa kerek. Tam-tum úzilisten soń:

— Gúljanmen durystap sóılesshi, aldaýsyratyp. Jiberetin shyǵar, eń qurymaǵanda jarty saǵatqa.

— Urlanyp shyǵyp ketýdiń múlde joly joq pa?

— Úsh-tórteýi meniń qasymda, ańdyp otyr. Álginde jatyn bólmege jalǵyz ózimdi jaýyp tastady.

Jaǵdaıdyń tym shıelenisip bara jatqanyn baǵamdady.

— Maqul, jumsaǵyraq sóılesýge, til tabysýǵa tyrysamyn. Shaqyrshy ony.

Gúljannyń qylyǵy zyǵyrdanyn qaınatsa da jigit meılinshe ózin tejedi, ashýyna sabyr sýyn septi. Kóp keshikpeı shińkildek ún membranadan qulaǵyna shanshýdaı qadaldy.

— Nemenege maǵan qushtar bola qaldyń?

Salǵan jerden shaptyqty.

— Gúljan, meni túsinshi. Tek jarty saǵatqa ǵana bosatshy Nurmırany. Sodan keıin qaıta oralady. Onyń baratyn jeriniń bárin bilesiń, qashyp ketken kúnde de qutqarmaısyńdar.

— Olaı, sen oılaǵandaı nárseni jasaı almaımyz.

— Mine, Gúljan, ana bolǵaly otyrsyń. Shapaǵat-meıirimiń, janashyrlyq sezimiń qaıda?

Muny estigen odan sál-pál jaýap bolmaı, eki ortada únsizdik ornady.

— Men bilmeımin. — Quty qasha, abyrjı sóıleıtin tárizdi. — Ony jibergen kezde analar kelip qalsa, ne jasamaqpyn? — Qolynda dáneńe turmaǵanyn jasyryp-jappady. — Mynda bireýi bar, sonymen sóıleseıin. Qazir, telefondy ózim soǵamyn.

Bul kútpegen jaǵdaıy, shaptyqqan neme elp etip birdemde ózgerdi.

Jasaral dińkelegen qalypta, oryndyǵynyń arqalyǵyna shalqaıdy. Óne-boıy del-sal, mıynda myńǵyrǵan oı. Endi, Nurmırany jibere qalsa ony qaıda apararyn bilmeı sarsyldy. Ana sheti men myna shetine at shaýyp jete almas Almatydan, bir adamǵa bir kúnge ońtaıly oryn tabylmady. Barlyq qýys-qýysty kózderi shatynaǵan adam-ajdaha jaılaǵandaı. Eger buıymtaı aıtqan kúnde óziniń tanystary munyń tirligin qalaı túsinip, qaı saqqa júgirtetinin topshylaǵanda, topshysy qıylǵan qara qustaı olshıdy da qaldy.

Apalaqtap oısha árkimge bir toqtaıdy, eshqaısynyń jóni kelmeıdi. Aqyry tapty-aý. Syrttaı syılas, onsha qarym-qatynasy joq Orazbek deıtin jigitke ótinish bildirýge bekindi. Táýekelge bel býǵanymen sonda da telefon qulaǵyna qoly san baryp, san qaıtty. Báribir ishki kúshtiń áýselesinen asyp, yndyny shyǵarǵan sheshimge quldyǵy tegeýrindik tanytpady.

Túısigi aldamapty. Janyn qýyrǵan qystalańda Orazbek qol ushyn berip, kómek kórsetti. «Onda turǵan ne bar, kelip qonsyn. Eshqandaı sókettigi joq» dedi jaıbaraqat. Osyny estigennen keıin Jasaraldyń sál de bolsa tynysy ashylyp, arqasyn keńge saldy.

Bul — bir sáttik qana áser eken, áıtpese dyzaqtap, ýaqyt ótken saıyn baıyz tappaı barady. Endi «Gúljan telefon soǵa ma?», «Nurmırany bosata ma?» degen túıtkildi kúmándar omyraýyn syǵymdap, tynysyn taryltty. Sál bolmaǵanda qaıtkendeı edi, óti jarylýǵa shaq qalǵanda mylqaý telefonǵa til bitti. Apyl-ǵupyl tutqany julyp aldy.

— Jasaral!

Gúljannyń shińkildek únin sýqany súımese de, barynsha jumsaǵyraq, sypaıyraq kórinýge tyrysyp baqty.

— Ne boldy?

— Sen aldamaısyń ǵoı? Ony qaıyra jiberesiń be?

— Qashan kórip ediń aldaǵanymdy? Onyń mende zattary bar, alady da ketedi. Jiberemin!

— Onda jarty saǵatqa ǵana bosata alamyn. Qazir úshten qyryq mınýt ótipti. Tórt onda qaıta osynda bolýy tıis.

— Maqul, kelistik.

Baǵanaǵydaı mashınany podezdiń aldyna taqap qoıypty. Mingennen keıin birden Nurmıranyń kózin tańyp, sodan soń biraq jyljydy. Ózderi qap-qara kózildirik taqqan. Jalpy, shýaqty kúndi ádeıi kúńgirt etip kórgileri keletin ispetti.

Kóp uzamaı mýzyka qosyldy. Óz ara daýryǵysa sóılep, qarqyldasa kúlisedi. Biraq, olardyń áńgimelerine den qoıyp, qulaq túrip otyrǵan Nurmıra joq. Oı teńizinde maltyp, mıyn qatyrýda.

Gúljannyń sonsha jeksuryndyqqa baryp, ata jaýy jasamaıtyn qaskóıligine zıyny jetpedi. Bir sát Bitimge jany ashydy. Mineziniń shaıpaýlyǵynan bir shańyraqtyń astynda beıbit ot tútetip tura almaı, alǵashqy áıelimen ajyrasty. Bastapqyda tórt balasynyń birin de tastamaı óz sońynan áketip edi, sońyra úlkeni kishkenelerin jetelep, ákelerine qaıtyp kelgen. Shamasy, ekinshi kúıeýi eshqandaı jazyǵy joq sábılerge jaısyz bolsa kerek.

Sodan, áke qarashyqtarynan jan jylýyn aıamaı álpeshtep, aq tańnan qara keshke deıin tyrbynýmen boldy. Qaıtse de kóp balaly erkekke jalǵyzbastylyq aýyr soqty. Úı-ishti kútip ustaý, kir-qońdy jýý ońaıshylyqqa túspedi. Aqyry buıryq solaı shyǵar Gúljanǵa jolyǵyp, ekeýi sozbaqqa salmaı erli-zaıypty ǵumyr keshken. Onyń balalaryna degen meıirmandyǵy Bitimniń et júregin eljiretti. Birinshi áıelinen áldeqaıda jas, qylyqty kelinshek te úı-ishti baýraı bildi. Tek bir áttegen-aıy, qursaq kótere qoımady. Munyń sebebin de biletin. Ańǵal qyz kezinde ot basyp, aldaýǵa túsipti. Abyroıdan aıyrylyp, oń bosaǵada otyryp júkti bolý — áke-sheshesin tirideı jerleýmen teń. Ar azabymen qatar jan azabymen arpalysyp júrip, ishindegi segiz aılyq balany jasyryn joldarmen aldyrǵan.

Sol endi ókinishke uryndyryp, óziniń de, eriniń de barmaǵyn shaınatýda. Biraq Bitim jaqsylyqqa uıǵaryp qoıǵan. Asyl armany aldamapty, arada alty jyl ótkende zaryqtyryp baryp, áıeli bala kóterdi. Jaqsy tileýdiń ústinde júrgen. Áıtkenmen, baqyt alystan bir qylań berip, qaıta tasalanǵandaı.

Al qazirgi Gúljannyń tirligi bolsa mynaý. Óńsheń teris azý arlannyń ortasyna dara túsken qanshyqtaı, saýsyldaǵan úrtis erkektiń arasynda jadylanyp jalǵyz júr. Adam abyroısyzdyqqa ushyrap, aqymaq bolaıyn dese aıaq asty.

Birdi oılap, birge ketti.

Ábdirahmannyń myna tirligine de túsinbeıdi. «Basymdy aýyrtpaı, meni jaıyma jibershi. Kózdegeniń — úıim be, berdim ony» degen shamdanyp. «Óziń kereksiń, dúnıe-múlikke jarymaı qańǵyp júrgen emespin, úı — ózimde de bar. Má, kerek pe, aqshany men saǵan bereıin!» dep, buryshta turǵan jáshikti aıaǵynyń astyna tóńkere saldy. Qyzyldy-jasyldy býma-býma aqsha taý bop úıilip qaldy. «Men mynaǵan taǵy da úı, taǵy da mashına satyp alýǵa qudiretim jetedi. Kez-kelgen qyzben oınap-kúlýime jaraıdy. Áıtkenmen, ondaıǵa barǵym kelmeıdi. Tek sen qajetsiń maǵan». Qabaǵyn túıip, qabaǵan ıttiń yryldaǵanyndaı tamaǵy qyryldady.

— Qalqataı, kep qaldyq.

Oń jaǵynda otyrǵan basy qazandaı, beti jap-jalpaq, kózi dop-domalaq, óziniń etjeńdiligine qaramaı zýyldaq, ushyp-qonǵan bireý-tin. Sol kelemejdeı til qatty.

— Kózińizdi ashýǵa ulyqsat etińiz.

8-TARAÝ

Quıymyr ómir shuǵylaly shaqqa tym sarań. Keshe ǵana qýanysh pen shattyqty emizdiktetip, úıip-tókti. Onysy bir sáttik eken. Búgin sýy tartylyp, tabany aıǵyzdanǵan irkindiniń orynyndaı kóńil de, tirlik te súreńsiz — aıǵyz-aıǵyz.

Mektepti bitirisimen joǵarǵy oqý oryndarynyń birine kóshten qalyspaı, jurtpen qatar túsetindeı sezinetin. Átteń, jazymysh bulardyń oılaǵanynan áldeqaıda basqasha. Endi, mine, desteri qaıtyp, saly sýǵa ketip, kóńilderi pástenip, jer tezek bolyp qalǵany. Qalap barǵan joǵarǵy oqý orynynan dáris alýdy qudaı bulardyń peshenesine jazbapty. Buıryq solaı ma...

Buǵan Ydyhan qatty opynyp júrdi. Úsh qarǵasynyń taǵdyry qabyrǵasyna batty. Qoldan keler qaıran qaısy? Áldekimderge arqa súıeıtin jal-quıryǵy joq, ózi bireýdiń jalǵyzy. Qas qylǵandaı eri de áke kindiginen jalqy. Sóıtip, eki jarty bir bútinge aınalǵan. Ekeýi de úbirli-shúbirli bolýdy armandaıtyn, oǵan táńir jiberdi me?..

— Ýh-h, — dep tereń dem aldy. Kúrsinip edi kókiregi qars aıyrylyp jeńildegendeı sezindi. Biraq, túısigin oı býnaǵan qalpynan aryla almady.

... Ydyhan Lenıngradta dúnıege keldi.

Sheshesi Zıbash Qazaqstannyń ońtústik óńirinen. Ol, qyzyl men aq arpalysqan qalaımaqan zamanda ata-anadan erteleı aıyrylyp, balalar úıinde tárbıelendi. Jetimhanaǵa ne bary tórt-aq jasynda bardy, aldy-artynda baýyrlarynyń bar-joǵy beımálim. Ózinen keıin bir inisi bolǵan sıaqty, keıde onysy túske uqsańqyrap ketedi. Aty qaperinde joq. Aqyry osy saýaldyń ushtyǵyna jete almaı, sharshap qoıǵan. Áıteýir, es bilgeli soqa basy sopıyp jalǵyz keledi.

Sóıtip júrip, balalar úıinen 7 synyptyq bilim alǵannan keıin, Almatydan jarty jyldyq medısınalyq kýrsty bitirdi. Odan Bishkekke sanıtarlyq jumysqa jiberdi. Ol jerde de taǵdyr ony baıyzdatyp turaqtatpaı, eńbek etkenine bir jyldaı ýaqyt taıanǵanda Reseıden bir-aq shyǵardy. Anaý-mynaý qala emes, Lenıngradqa top ete tústi. Ári, medısınalyq ýchılıshege joldamamen keldi. Eki jarym jyldaı sol jerde bilim aldy. Ýchılısheni óte úzdik baǵamen aıaqtap, pedagoktar uıymynyń sheshimimen medısınalyq ınstıtýtqa qaldyryldy.

Bilim qýyp júrip, turmys quryp, ot tútetý jaǵyn oılamapty. Ábden otyzǵa taıanǵanda baryp, Almatydan arnaıy joldamamen Lenıngradtaǵy medısınalyq aspırantýraǵa qabyldanǵan Sanjar degen jigitpen otasty. Sodan Ydyhan dúnıege keldi. Balalary úshke taıanyp quldyrańdap júgirip júrgen... Zıbash úshin ómirdiń tilmen aıtyp jetkize almas kerim tusy edi ol. Biraq bul jazǵannyń salǵanyna kónbeske amal bar ma? Shuǵylaly shaǵynyń shaqshálekeıi shyǵyp, tutqıyldan soǵys bastaldy. Sanjar ile-shala Keńes armıasy qataryna shaqyrylyp, týǵan jerine de barmastan maıdanǵa attandy. Izinshe, eki aı óter-ótpeste qolyna qara qaǵaz tıdi. Sóıtip, eri — Zıbashty jesir, Ydyhandy jetim etip baqılyq dúnıege jóneı berdi.

Zıbash eń bir asyl da abzal janyn joǵaltqannan keıin bul ómirden túńildi. Kóńiliniń qulazyǵany sondaı, bir kezdegi ásem Lenıngradtan juryn ǵana qalǵandaı. Sanasyn mazasyz muń keýledi. Tirliktiń myna jalǵandyǵyna kúıindi. Noıys taǵdyrmen arpalysyp «jer basyp júrmin» dep kúneltýdiń qara sýdaı keneýi joq, bos sóz ekenin ábden uǵyndy. Biraq, bir ǵana kóz qýanyshy Ydyhandy oılasa nemese erkeletse ýyty kúshti ýaıymnyń irgesi sógilip, shamaly ýaqytqa ydyraıtyn. Osy kishkentaı qulynshaǵyn kóztúrtki etip, eshkimge turmysqa shyqpaı-aq qoıaıyn degen sheshimge toqtady. Ári, Sanjarynyń shańyraǵyn kóziniń tirisinde ortasyna oıran etip túsirgisi joq.

Surapyl soǵystyń órti kún ótken saıyn órship, basqynshylardyń qarýly qoly Lenıngradtyń qyzyl óńeshine taıandy. Jany murynynyń ushyna taqalǵan Zıbash jalǵyz qarǵasyn qaıda jibererin bilmedi. Ózi ólse de bolashaq órenin saqtap qalǵysy keldi. Ábden sharasy taýsylǵandyqtan evakýasıalanǵandarǵa qosyp, tórtke áli erkin jete qoımaǵan Ydyhandy Qazaqstanǵa attandyrdy. Ózimen birge qyzmettes bolǵan feldsher kelinshektiń qolyna baýyr etiniń bir túıirin tapsyryp turyp, egile:

— Katá, Almatydaǵy balalar úıiniń birine ornalastyr, eger múmkindigiń kelse, — dedi eki kózinen aqqan shym-shym jasqa erik-jigeri jetpeı kemseńdep. — Sosyn meken-jaıyn maǵan jazyp jiber nemese qaıtyp keletindeı jaǵydaıyń bolsa, alarmyn. Ótinemin senen... qulynymnyń taǵdyryn birinshi — qudaıǵa, ekinshi — saǵan tapsyrdym.

Odan árige shydamy jetpeı, solqyldap jylady. Ydyhan da shyryldap, sheshesinen aıyrylǵysy joq. «Mama! Mama-taı...» Zıbash kózinen aqqan jasty qosa jutyp, qulyndaǵy daýysy quraqqa uryp shyrqyraǵan qyzynyń betinen súıip, ólip barady. Osy arada otarba gýdok berip, orynynan jyljıtyn yńǵaı tanytty. Judyryqtaı túıinshekti náresteniń moıynyna asyp, boda-bodasy shyǵa óz qolymen tambýrǵa kóterip mingizdi. Shashy úrpıip, úreıi ushqan náreste keri qaraı domalańdaıdy. Biraq, typyrshyǵan kishkentaı úrpek basty Katá baýyryna qysyp, ıkemge kóndirmeı ajyratyp barady. Feldsherdiń kózinde jas, kókireginde sher: et-júregi ezilip, ózin nárestege qıanat jasaǵan kúnáhardaı sezindi.

Sol sát poıyz da jyljydy. Zıbash shorttasy úzilgen maldaı bir ýaq qımylsyz qalshıyp qaldy da, kenet qolyn erbeńdetip vagonmen qatarlasa tura umtyldy. Eki kózi qyzynda, qyzy buǵan qolyn soza shyrqyraıdy. Amal qansha qaıran joq, dińkeleri quryǵandyqtan irgeleri sógildi. Sonda da bolsa kóziniń qıyǵynda osy sátin sál uzartqysy kelgendeı jan ushyra júgiredi. Ókpesiniń óship, silesi qata entikkenin de ańǵarmady. Áıtkenmen, temir tajal ilestire me, birte-birte janynan jylystap uzaı berdi, uzaı berdi. Aqyry sońǵy tirkeme de qasynan syrǵı ótti. Endi birde uzynnan uzaq sozylǵan shoıyn súıretki kózden ǵaıyp ta boldy.

Qaıǵysy qabyndaǵan qalpy jalǵyz qarashyǵyn bireýge amanattap, kóziniń jasyn shyra etip yzy-qıý shýdyń ortasynda qala berdi. Eshtemeni estimeıdi, tek qulaǵynda Ydyhannyń shyrqyraǵan daýysy. Sosyn «alańdama, qolymnan kelgenniń bárin jasaımyn» degen feldsherdiń sózi ǵana.

Vokzaldyń basynda qanshama turǵany belgisiz, basyrqyp ketken kóńili qabyrjyp ázer óz-ózine keldi. Qaıaý muń Zıbashty shemirshektetip, sendeltip tastady. Aıaǵyn ilbı basyp, ózi jumys jasaıtyn gospıtalǵa qaraı aıańdady. Ishi alaı-túleı. Ydyhanyn endi kóre me, kórmeı me belgisiz. Onyń bári bir allaǵa aıan bolmasa, eki aıaqty pendeniń zıyny jetetin dúnıe me?

Qara batpan qaıǵy qabyrǵasyn qaıystyrǵanmen, Ydyhanyn tylǵa jibergenine qýandy. Lenıngrad sodan bir-eki kún ótpeı túgeldeı qorshaýda qaldy. Áıtkenmen, dáriger Zıbash bir úmitin bir úmitke jalǵap, dárgeıindegi jaralylardy emdeýmen áýre. Qansha ózin-ózi jubatyp, sharýaǵa aldanǵanymen, júregi qolqyldap, ishi qan jylaıdy. Soǵys bolsa biter túri joq, sarqylǵan tózimin odan saıyn túgese túseıin degendeı ushy-qıyrsyz uzap barady. Tym bolmasa Ydyhanyn senip tapsyrǵan álgi feldsherden hat ta, habar da tımedi. Sony oılasa kómeıi kúlkildep, tamaǵyna óksik tyǵylady. Keńsirigi ýdaı ashyp, janarynan eriksiz jas shyǵady. Biraq, jalǵyz qarashyǵynyń aman ekendigine qý júregi birtúrli, senimdi sıaqty.

Zıbashtyń kópten jazylmaı júrgen shıli jarasy — qyzynyń úshti-kúıli ketkendigi-tin. Sony ýaıymdap, múskin kúı keshkeli eki jyldan asyp barady. Beıshara ózi ábden júdep, adam tanyǵysyzdaı azǵan. Aýyr beınettiń zoryǵy bylaı tursyn, ashtyq tıtyqtata býyp, júıke men shydamdy tobaqazyǵyna jetkizgen.

Eń áýeli nemister «Badaev» qoımasyn atqylap, órtep tyndy. Kúlli azyq-túlik sonda. Sońyra halyq onyń orynyn tilmen jalaǵandaı etti. Kúl men topyraq arasynan dándi terip jedi. Kóp uzamaı álgi jer tyshqandar qoryǵyna aınaldy. Tyshqan aýlaǵyshtar da tabyldy...

Qatal ómir mysasyna minip, úıelmenińmen uıpaımyn degendeı el súrepetin ushyryp jibergen. Lenıngradtyń kóshelerinde kirpishshe jınalǵan máıitter. Al, úılerinen shyǵa almaı ashtan qyrylǵan otbasy qanshama, janyń túrshigedi. Qaıda barsań da qorshaǵan ólik, qudaı kórtyshqandardyń tileýin bir berdi. Úlkendikteri týra mysyqtaı, eshkimnen, eshtemeden qoryqpaıdy. Sol óliktiń arasynda sińirlerine ilinip, jybyr-jybyr tirshilik nyshanyn tanytqan adamdarǵa ysyldap aıbat shegedi. Biraq, buqara sóıtip jybyrlap júrip fashıserge qalanyń qamalyn aldyrar túrleri joq, qaqylary da joq. Ashynǵan, ashynǵannan halyq ábden qaısarlanyp alǵan. Sanaǵa qaısarlyq qusy uıa salǵannan keıin, ajaldyń úreıi túkke turǵysyz. Ajaldy umytqan adam, allanyń ózine týra betpe-bet baryp sálem bere alady. Aqyry blokadanyń búıiri setinedi.

Sóıtip, ildebaılap kún keship jatqanda feldsher kelinshekten hat aldy. Júregi jaryla jazdap qýandy. Arada úsh jylǵa taqaý ýaqyt ótip ketken. Ol osymen tórtinshi ret hat jazypty, eshqandaı jaýap bolmaǵan. Árıne, tutastaı qorshaýda qalǵan qalamen qaıdaǵy baılanys, qaıdaǵy qatynasy? Áıtse de, óle ketsem moınymda qaryz bolar dep, beıshara tirshiliginde paryzyn óteýden tynbapty. Qazir ózi Kýrski doǵasynda dala gospıtalynda eken. Talaı maıdan shebinde júrse de Ydyhannyń meken-jaıy jazylǵan qaǵazdy joǵaltpaı saqtaǵany — bólek erlik.

Bul habar keshigip jetse de Zıbashtyń aıdyny asyp, topany tolyp sala berdi. Birden balalar úıiniń basshysyna hat joldady. Bar oıy qyzynyń sol jetimder úıinde bar-joǵynan maǵlumat alý. Degenmen, taǵy da ábden sarsyltyp, keminde jáne bir jıyrma jylǵa qartaıtyp baryp jaýap tıdi. Ydyhany aman-esen eken, qulynshaǵy bar eken áıteýir. Sarabdal saǵynyshtyń saldarynan al kep jyla, kókiregi qazdaı shýlap, kóńili áldeqaıda alyp qashady. Keýdesinde kúmbirlegen qýanyshtyń lebi basym sıaqty. Bir jaǵynan qýanǵanymen «torǵaı jańbyr jaýsa balapanyn qorǵaıdy, burshaq jaýsa basyn qorǵaıdy» degen sóz jadyna oralyp, qońyraıyp qaldy. Perzentine analyq meıirimin tógip, sary aýyz úrpek kezinde qanatynyń astyna ala almaǵanyna ókindi. Ókingenmen, qoldan keler qaıran bar ma, jazymysh solaı shyǵar. «Áıteýir, táńir bizdi kezdesýge jazsa ...»

9-TARAÝ

— Kózińizdi ashýǵa ulyqsat etińiz.

Qara matany sheshkende jaryqty tosyrqap, janary jasydy. Birtinbirtin úırenip, tóńiregine bajaılaǵanynda «Arman» kınoteatrynyń qasynda tur eken. Eshteme bolmaǵandaı, dáneńemen sharýasy joq adamdar ary-beri qapersiz qaıshalysa ótýde. Kádimgi kúndegideı beımaral tirlik. Olar myna jaýyzdardy da ózderi sekildi ásheıin jandarǵa balaıtyndaı, bireýi selt etip moıyn bursashy.

— Neǵyp bógelip qaldyń? — Álgi aıran bet aıylyn jıar emes. — Mynaý bizdi qımaı tur-eı, jigitter! Bar, bar súıiktińe. Berilgen ýaqyt ta shamaly. Áıtpese, qazir osy jerden keri alyp ketemiz.

Endi ǵana esin jınaǵan kelinshek júgire basyp, ilgeri oza bergen.

— Áı-ı! — dep aıqaılady álgi, — on bes mınýttan keıin «Qazaqstan» qonaq úıiniń aldynda kútemiz. Qaınylaryńdy umytyp ketpe. Jerdiń tesigine kirseń de tabatynymyzdy bilesiń.

Sóziniń sońyn kesetip, myq shegesin myqtap qaǵyp, aıbarmen bitirdi.

Jasaral Nurmırany kelisimen syrtqa ala jóneldi. Ortalyq esikten shyqpaı, qaqpaqyly kóp úlken úıdiń basqa tusynan dalaǵa bettedi. Kóshege birden umtylmaı, eń birinshi tóńirekti baspalap qarap aldy. Kúdikti eshkim nazarǵa ilikpegen soń, joldyń arǵy betine ótti. Asyqqanda al káne taksı toqtaı qoısashy. Alýǵa nıet bildirgenderiniń ózi, bular baratyn baǵyttan múlde qıys ketetin bolady. Bireý-mireý bas sala ma dep, ekeýiniń de shybyn jany shyrqyrady. Saǵat tili sypyldap, baıyz tappaıdy. Olar aıtqan on bes mınýttyń on úshi jaıdaqtyq tanytyp, jaıyna jónedi. Astynda kólikteri bar ozbyrlar, áne-mine osy mańdy sharq uryp izdeý salýy yqtımal. Úlken korpýstyń myna betine shyǵa kelse, buqpantaılap, sytylyp bara jatqan ekeýdiń tóbesinen dóp túspek.

Jasaraldyń qabaǵy qabaryp, órt sóndirgendeı tútikti. Nurmıranyń muńly janarynyń ańǵaryn jas torlap, saýsaqtary álsiz dirildeıdi. Osy syqpyty, qapylysta mertikken kıiktiń quralaıyna uqsaıdy. Ol ústine tóngen qaterden bıik shóptiń arasyna jasyryna buqpantaılaǵanda, qulaǵynyń ushyna deıin qaltyraýshy edi.

Tózimdi túgesip, sabyrdy sarqyp baryp taksı bulardy mingizdi. Álgi, ýádeli merzim de támamdalyp, qabyrǵasy sógildi, mashına da jyljydy. Qabylandy araldan kezdeısoq qutylǵan jandardaı sońdaryna urlana qarap, alystaǵan saıyn óńderine nur júgirdi.

Erteńinde jumysqa kelgen bette Gúljan telefon soǵyp, shabyna shoq túskendeı sharqaıa daýysymen baj-buj aıqaılady.

— Qaıda tyǵyp qoıdyń? — Kádimgi aıbar shekken sur jylandaı ys-ys etedi. Qolyna tússeń, dál osy sát — biz tyǵyp óltirýden taıynbaıdy. — Keshe «qaıta jiberemin» dep, basyń jerge jetkenshe ıilip, jalyna múláıimsip eń.

Myna dıirmenniń tasyndaı salmaǵy bar aýyr sóz, birden lypyldatyp, sheke tamyrynda qan oınatty.

— Áı! — Maıly qasyqsha erini-erinine tımeı zypyldaǵan nemeni aqyryp toqtatty. — Qorasyna úrip júrgen jalǵyz qanshyǵy sen bolsań da, erkek pen erkekshe sóılesetin bir silimtikteriń tabyla ma? Kezdesetin jerin aıtsyn, áıtpese kelsin. Al, senimen, sóılespeımin.

Ashýdan jaq júnderi úrpıip, betiniń ushy túktenip apty. Telefonnyń tutqasyn tastaı saldy. Óz terisine ózi syımaı, tordaǵy arystansha kabınetinde ersili-qarsyly sendeldi de qoıdy. Sálden soń taǵy da telefon shyryldady.

— Tyńdap turmyn.

Loqsyǵan ashý tolqynyn áreń tejep, baısaldy qalypqa enýge tyrysty. Oılaǵanyndaı bul basqa adam eken, ishteı birden qatqyl sóılemegenine qýandy. Beıtanys jan jumys babymen mazalap, kúndelikti sharýaǵa qatysty máselelerdi surady. Áńgime qysqasha aıaqtaldy, shamasy ashý yzǵary báribir sezilse kerek.

Izinshe jylaýyq balasha shar etip, telefon qaıta sharyldady. Taǵy da Gúljan.

— Sen qansha aılańdy asyrdym dep ony jasyrǵanyńmen, Nurmıranyń ózi habarlasty. Ábdirahmanǵa erkimen, yqtıarymen kúıeýge tıetin boldy. — Juldyzy joǵary, meımanasy tasyǵan qalyp tanytady. — Aıttym ǵoı men saǵan, «ol ózinen-ózi keledi» dep. Saǵat úshte kezdesemiz. Jigitterimiz de Gúlmırany taýyp, Máskeýden ushyp shyqty.

Myna jaı Jasaraldyń tóbesinen jaı túsirdi. Óz qulaǵyna ózi senbedi, uıqysyn asha almaǵan nárestedeı manaýrap, dáneńeniń baıybyna jetip, uǵynbady.

— Qaı jerde jolyǵasyńdar? — Júni jyǵylyp, aıbyny kemip mińgirledi.

— Saǵan onyń qajeti qansha!

— Ol kimderge telefon soǵypty? — Salbyrap ketken ıinin túzeýge tyrysyp, qatqyldaý sóıleýge talpyndy.

— Janna degen qurby qyzyna. Áıtpese, ol bizdiń telefondy, biz onykin bilmeımiz ǵoı. Bárimizdi jalǵastyrýshy — Janna.

Syqylyqtap, ǵaıarlana kúle jóneldi. Myna saıqymazaqqa shydamaǵan jigit, tutqany basty da Orazbektiń úıiniń nómirin tere bastady.

— Al-lo.

Úı ıelerinen eshkim joq eken, Nurmıra kóterdi.

— Sen ne jasaǵaly júrsiń?! — Jigittiń úni yzbarly. — Óziń keshe jylap turyp, olardan qutylýdyń jolyn izdep eń... Búgingiń ne?

— Túni boıy oılandym. Eshkimniń basyn qatyrmaı, osyndaı sheshimge kelgen durys sıaqty. Áýre-sarsańǵa salǵanym úshin, sen meni, keshir.

— Ábdirahmandy jaqsy kórmeseń, bir shańyraqtyń astynda ǵumyr baqı qalaı birge kúneltpekshisiń? — Osy saýalǵa aqyly shyn jetpeı, aıran-asyr qalypta surady.

— Endi ne jasaımyn?.. Qaıda barsam da bári meni ǵana kórip turǵandaı, qyr sońymnan qalmaıdy. Búıtip, qashyp-pysyp úreımen ómir súrgenshe, jaýyz bolsa da bárine kónip, bárin kórgenim durys syńaıly. Báribir, obyrlar men ozbyrlardyń birine tutylamyn.

Uıań úninde qasiret muńnyń qara taby bar. Asyqpaı-saspaı kúlli oıyn baıandaı berdi. Munysynan peshenesine jazylǵan taǵdyrǵa moıynsunǵandyq bilinedi.

— Qaıtemin, shydaımyn da. Balamnyń esi kirmeı turyp, «áke» dep úıreteıin. Onyń ústine naqurys bolsa da, bóbegimdi «bótensimeımin» dep otyr.

Zyń etip, júıkesine bireý shı júgirtkendeı jigittiń mıy solqyldady.

Osy kelinshektiń azapty ómirin estip, jany ashyǵandyqtan tirligine aralasqaly beri, ony eshqandaı jamanshylyqqa qımaıtyn. Endi, mine, taǵy da ańdaýsyzda ot basa ma dep, ishteı shyj-byjy shyǵýda.

Ol osylaı ekiudaı sezimniń arasynda arpalysyp, múdire til qatty.

— Sońynan opynyp júrmeseń jarady. Saǵan bálendeı ýáj aıta qoıýǵa yqtıarsyzbyn. Óz taǵdyryń úshin óziń jaýap beresiń, men ishki álemińe, jeke ómirińe qol suǵa almaımyn. Oǵan qaqym da joq. Tek saǵat qanshada, qaı jerde jolyǵatyndaryńdy aıtsań jetedi. Gúljandy, Gúlmırany kóreıin, Ábdirahmanmen tanysaıyn.

— Saǵan úlken ótinish, — qıyla til qatty, — endigi jaǵdaıǵa aralaspaı-aq qoıshy. Bári bitti... Osydan soń olarmen tanysyp, sóılesýdiń de qajeti joq. Taǵy da ǵafý ótinemin, budan bylaı ekeýmizdiń de kezdesýimiz maǵynasyz. Saý bol...

Basyn kótere almaı jerde shıratylyp jatatyn topyraqqa toıynbaǵan kólbar jylandaı, jantásilimdikpen kókireginde alaı-túleı bir nárse qym-qýyt aralasty da ketti. Sonsha janyn jaldap, jankeshtilikpen jaýyzdyqqa qarsy turǵan eńbegi áp sátte jelge ushty. Qanshama jiger, qanshama ýaqyt tekten-tekke rásýá bolǵanyna ishi kúıdi. Ol ózdiginen baramyn dese quı ól, quı tiril — qoldan keler dármen joq. Ásirese, aqshanyń býyna mas bolǵan qara nıettiń aldynda tize búkkenine opyndy.

10-TARAÝ

Ábden adamzat ataýlyny zárezap etip, soǵys aıaqtaldy. Birden bárin tastap, Zıbash Almatyǵa qus bop ushpaqshy edi. Qasaqy jaýdyń qolynan qıraǵan qalany qalpyna keltirý bastaldy da, barǵyzbasy barǵyzbaı jipsiz baılandy. Ózi Lenıngradta júrgenimen búkil oı, qıaly qyzyn izdep sharq uryp, Qazaqstannyń astanasyn kezedi.

1946-shy jyldyń kúzinde qoly qalt etkende sytylyp shyǵyp, Almatyǵa tartty. Shaban-shardaq otarbamen jarty aıdan artyq sabylyp, ázer jetti. Birden qolyndaǵy meken-jaı boıynsha Ydyhanǵa jónedi. Esh qınalmaı balalar úıin de tapty.

Úlken dýaldyń aldynda júregi atqalaqtap, aýzynan shyǵyp kete jazdap tur. Ishke enýge birtúrli, daýalamaıdy, dáti jetpeıdi. «Múmkin, áldebir sebeptermen basqa jaqqa aýystyryp jiberip, Ydyhan munda joq bolsa qaıtemin?» degen saýal sanasynda sańylaýlandy. Sol-aq eken denesi dir etip, óz dúdámalynan ózi túrshikti.

Kenet, kelinshekti beımaza oıdan arashalap, shurqyraı júgirgen bir top búldirshinderdiń úni eleń etkizdi. Odan aryǵa shydaı almady, batyldanyp, ekpindete ilgeri basty. Eki kózi anadaıda jypyrlaǵan balalarda, solardyń arasynan alasuryp Ydyhandy izdeıdi. Balalar da shýyldy doǵaryp, ózderine qarsy bettegen áskerı kıimdi Zıbashqa ańtaryla qaraıdy. Jáýteń-jáýteń etken kógenkózderdiń myna aıanyshty usqyny, et-júrekti shymyrlatady.

Zıbash budan aryǵa shydamaı:

— Ydyhandy bilesińder me? — dedi barshasyna bajaılaı nazar aýdaryp.

Eshteme estimegendeı barlyǵy da ún-túnsiz, eshqaısysy lám dep til qatpady. Biraq, óńmenińnen óter súlesoq suǵyn qadap, jabyrqaý janarlaryn adamnan aıyrar emes.

— Ydyhan Aınabekovany tanısyńdar ma?

Taǵy da saýal jaýapsyz qaldy. Sosyn lajsyz ishke endi. Birden dırektordyń kabınetin surastyrdy.

Dırektor egde tartqan áıel adam eken. Jyly qarsy aldy. Mán-jaıǵa qanǵannan keıin, eskileý qońyr dápterdi paraqtap, shubalǵan tizimge úńildi.

— Men sizderge maıdannan hat jazyp edim. Jaýap ta aldym, minekeıińiz. — Qoıynynan aq jem bop tozyǵy jetken qaǵazdy shyǵaryp, usyndy. — Munda, Aınabekova Ydyhannyń osynda ekendigi týraly aıtylǵan.

Dırektor hatty alyp aldyna qoıdy, úndemedi. Qolyndaǵy qońyr dápterdegi bólek-bólek tizimderdi muqıat kózimen súzip biraz otyryp baryp, basyn kóterdi.

— Bizge maıdannyń ár qıyrynan hattar aǵyldy, meılinshe barlyǵyna jaýap ta berildi. Biraq solardyń ıeleriniń aty-jóni jadymyzda saqtala bermepti. Qoryqpańyz, balańyz osynda. Júrińiz.

Myna sózdi estip Zıbashtyń júregi shym etti. Ańqasyn keptirgen saǵynysh aptaby, odan saıyn býa tústi.

Muǵalimder bólmesine ertip ákeldi. Bólmede kózi shúńireıgen, jaǵy sýalǵan áıel adam otyr. Basqa eshkim joq. Súlesoq nazar toqtatty.

— Qalekeńdi kórmedińiz be? — dedi dırektor.

— Joq. Synybynda shyǵar...

— Júrińiz. — Zıbashqa sońymnan erińiz degen ıshara bildirdi. Uzyn dálizben asyǵa adymdady. Búıtip ary-beri júrip qalǵandarynyń ózine ana júregi atqalaqtap, degbirsizdene keýdesin túımeshteıdi. Perzentin kórgenshe baıyz tabar shamasy joq. «Qandaı boldy? Kimge uqsady eken? Meni tanı ma?» degen taqylettes alyp qashpa saýaldar kómeıine tyǵylyp, odan saıyn taǵatyn taýysty.

Osyndaı alasapyran kúı ústinde kele jatqanynda qarsy betten sement edenge taıaqtyń tarsyldaı tıgen dybysy estildi. Kóp uzamaı qaptaldaǵy esiktiń birinen shyqqan er adamnyń tóbesi kórindi. Omyraýynda orden, medaldary bar. Bir aıaǵyn syltyp basady. Týra betpe-bet ushyrasqanynda:

— Qaleke, — dedi dırektor oǵan. Muǵalim bularmen sypaıy ǵana amandasty. — Sizderdiń synyptaryńyzda Aınabekova Ydyhan degen oqýshy bar ǵoı?

— Iá.

Budan soń tipten Zıbashtyń kóz aldynda tórtkúl dúnıe dóńgelenip, shyr aınalyp bara jatty. Kókireginde lekigen qýanyshtyń lebi, dóıdalaǵa laǵa bezetin saǵymnyń tolqynyndaı lyqsydy. Ne kúlerin, ne jylaryn bilmeıdi. Áıteýir, aǵyl-tegil jas omyraýyn jýyp, beti-júzin aıǵyzdady. Qyzynyń osynda ekenine endi naqty kózi jetti.

— Júrińiz onda, synybyńyzǵa baralyq.

Dırektordyń tárbıeshige aıtqan bul sózin egil-tegil egilgen áıel estimedi. Tek ekeýine ilesip, ilbı berdi. Solǵa burylyp taǵy da shubalǵan dálizben ilgeri ilbidi. Bir kezde esik ashylyp, shúpirlegen búldirshinderge nazary toqtady. Sol sát basy aınaldy. Shýyldaǵan balalardyń bulardy kórip, sap tıylǵanyn da ańǵarmady. Ustazdyń «Aınabekova Ydyhan» degen únin de qulaǵy shalmady. Tek, shashy qıylǵan aq sary qyz otyrǵan partasynan kóterilgende «Ydyhan!» dep aıqaılap jiberdi.

— Ydyhan! — Daýysy túısiz quzda samǵaǵan uıabasardyń únindeı sańq etti. Sosyn tura umtyldy.

Arada alty jylǵa jýyq ýaqyt ótse de qyz da sheshesin umytpapty. «Mama» dep, quıyndaı ushyp kep baýyryna kirdi.

Perzenti men anasy osylaı tabysqan-tuǵyn.

Ydyhan mektepti Lenıngradtan bitirdi de, ákesiniń týǵan jeri Almatyda joǵary bilim aldy. Sońyra Qusanmen turmys quryp, bir jola taban tirep osynda turyp qaldy.

Ózi jalǵyz bolǵannan keıin be aǵany, inini, sińilini kókseıtin. Sosyn oǵan eki dúnıede qoly jetpeıtinin uǵynǵan soń, balasynyń dál ózindeı jalǵyzdyqtan japa shekpeýin tiledi. Kóp balaly bolýdy armandady. Átteń, qudaı mańdaıǵa jazbaǵan soń, adam qansha múmkindigim bar degenmen qoldan eshteme jasaı almaıdy eken. Ydyhannyń kishkentaı kezinde, soǵys á dep bastalǵanda qatty qoryqqannan júrek qaby keńigen edi. Ol dimkástik ómiri qalpyna kelmeıtinin kim bilgen. Sodan talma aýrýyna ushyrady. Tipti, mundaı densaýlyqpen bala kóterýge de dárigerler ulyqsat etpedi. Qaısar kelinshek báribir óziniń kókeıine túıgenin jasaǵan.

Aı-kúni jaqyndaǵan saıyn dárigerlerdiń quty qashyp, matqapyda múlt ketemiz be dep báıek. Aıtqandaı-aq tolǵaq táýlikke sozyldy. Ydyhan qatty qınaldy: esi birde bar, birde joq. Áıteýir, aman-esen qol-aıaǵyn baýyryna aldy. Táýekelge barǵanyna oraı, úsh sábıdi qatar bosandy. Buǵan qatty qýandy ári úshemniń dúnıege kelgenin aqylyna syıdyra almaıdy. Sońyra jany qalǵannan keıin pendeshilikpen «tym qurymaǵanda bireýi ul bolsashy» dep, keıigeni bar. Budan soń dárigerler qursaq kóterýge úzildi-kesildi tıym saldy. Óıtkeni, endigi erligi óziniń janyna qater edi.

Sol, kózin ashyp kórgen, aýzyn ashyp súıgen úsh qarǵasy oqýǵa túse almaı, solardyń tatasy janyn jegideı jedi. Enesi Párzananyń da qabaǵy salyńqy. Kúnnen-kúnge «qudaı-aıy» kóbeıip barady. Ońasha qalsa óz-ózinen kúbirlep, áldekimderdiń tileýin tilep júrgeni. Biraq, nemereleri barda olarmen birge máre-sáre bop, «sholjań» kempirge aınalady. Muny kórgen Qusan men Ydyhan da bir sergip, kózderine tunǵan kireýke shamaly ýaqytqa joǵalady. Uldarynyń joqtyǵynan ǵana ómirge bolmashy ókpeli edi.

Sur-álpeti qashqan súrkeı kún mımyrt jyljýda. Shýaǵyn shashqan jaz da yldym-jyldym óte shyqty. Qabaǵy salyńqy kúz keldi. Nurmıra dárýhanaǵa sanıtar bop ornalasty. Gúlmıra men Elmıra yńǵaıly jumys taba almaı biraz áýreshilik kórdi de, aqyry olar da tıanaqty turaq tapty. Sóıtip, Dúıimbaevtar áýleti qarıadan basqasynyń bári túgelimen sharýaǵa aralasty da ketti.

Kóńil muny mise tutpasa da, tirlikteri bir qalypqa túsken tárizdi edi.

11-TARAÝ

— Nurmıra qaıda, eshteme uǵynsam — buıyrmasyn!

Kesheli bergi oqıǵanyń uzyn yrǵasyn Jasaral baılanys jelisiniń arǵy betindegi Gúlmıraǵa qysqasha jetkizdi. Ol da birge týǵan syńarynyń ne istep júrgenin uǵyna almaı, sarsań. Úni tańdanýdan álde keıýden myń qubylyp, myń ózgerdi.

— Maǵan Nurmıra otyrǵan úıdiń telefonyn bershi, ózim sóılesip kóreıin. Áıtpese mynaý adam nanatyn jaǵdaı emes. Men ketken aldyńǵy kúni ǵana Ábdirahmannyń bet-júzin kórmek túgili, basqan izinen shoshynatyn. Bir-eki táýlikte kisi sengisizdeı ózgere qalýy, kóńilge qonbaıdy.

— Qasyńda eshkim joq pa?

Úreıden daýysy tarǵyldanyp, úni ysyldaı jaryqshaqtandy.

— Úsh-tórt qadam jerde Gúljan tur. Analar ármenirekte, syrttan baqylaýda.

— Onda jazba, jattap al: 21-01-77.

Gúlmıra ishinen áldeneshe qaıtalady da:

— Iá, jattap aldym. Qazir onymen sóılesemin de, qaıyra senimen habarlasam, — dedi shuǵyl sheshim jasap. Bul ún-túnsiz kelise berdi.

Araǵa bir qaýym mezgil aralatyp, Gúlmıra qaıta telefon shaldy. Álgindegi ábirjýi ábirjý me, tutqadan eńkildep jylady. Býlyqqany sonsha, keıde sózderin uǵyný qıyn.

— Anaý ózi «baramyn» dep, ketpekke bir jola bel baılapty. — Murynyn álsin-álsin pys-pys tartady. Syńaryna degen ókpesi qara qazandaı, sóz láminen ashý-yzasy da bilinedi. — Bylaı aıtsam da, bylaı aıtsam da kónbeıdi. Budan buryn da «súıemin, kúıemin» degen bireýge turmysqa shyǵyp, kórsetken «opasyn» umytqandaı. Taǵy da eki kózin tars jumyp, ketip barady. Birdemege urynady. Ne jasasam eken? Sen bir nárse dep renjitken joqsyń ba?

Arǵy jaǵynda boı kótergen shalajansar dúdámalyn da irikpedi.

— Joq!

Jasaral aralarynda renjıtindeı eshteme bolmaǵanyn aıtty.

— «Keshegi kúsh kórsetip úıde qamap ustaǵanyn, alyp qashpaq nıette júrgenin» bárin tizip jazyp, mılısıaǵa aryzdanalyq desem, mańyna jýytpaıdy. «Sen ony jaqsy kórmeısiń ǵoı» degenime, «Báribir maǵan kúıeýge shyǵý kerek qoı. Erkekterdiń bir-birinen aıyrmashylyǵy joq. Súıdiń ne, súımediń ne jalǵan tirlikte pende ataýlynyń bári jasandy ǵumyr keshedi eken. Kesheden beri osyǵan kózim jetkendeı. Sondyqtan, nesine taıynamyn? Baǵym ba — men ǵana lázzatyna shomylyp, sorym ba — men ǵana tatasyn tartatyn. Oılap, janyń aýyryp, esh qınalma» dep tutqany tastaı saldy. Bir qyńyraısa, eshkimge kónbeı qısaıady. Amalym qurydy. Áıtpese, mılısıaǵa habarlap, jemtikke úımelegen kúshigendeı tobymen júrgenderinde ustatyp berer em. Oǵan anaý «óz yqtıarymmen bara jatyrmyn» dese, eki ortada men jyndy bop qalamyn ǵoı.

— Aralarynda tanıtynyń bar ma?

— Bir-ekeýiniń júzi tanys, ilgerirekte Ábdirahmannyń janynan kórgenmin.

— Taldyqorǵanǵa qashan júrmek?

— Ol jaǵy belgisiz. Birese keshke, birese erteń tańerteń, birese tústen keıin dep naqty aıtpaıdy. Shamasy, qaýiptenetin shyǵar. Bári meni tabalap, «bulqan-talqan týlaǵanyńda, qane shaýyp alǵanyń?» deıtindeı. Kóz qarastary, sózderi sony ańǵartady.

— Gúljan ne deıdi?

— Ol ne deýshi edi, máz. Yrjań-yrjań kúlip, saıtanymdy qozdyrdy. Endi qaıtsin, oıyna alǵan sharýasy tynyp jatsa beısharanyń. Eshteme qaperine kirmeıdi, shermeń-shermeń etip, jigittermen birge syra iship júr. Syrtynan qarap turyp jıirkendim.

Jasaraldyń óne-boıy tyrysyp, onyń bet-júzin áli kórmese de, júreginde oǵan degen óshpendilik oty tutandy. Átteń qolyna tússe, qoń etinen kesip ap, otqa qaqtaǵysy-aq bar. Biraq, qudaı oǵan jetkizbeıdi-aý. Astynda kóligi bolsa dál qazir áýejaıǵa tartar edi. Bári jabylyp qýyrdaq qyp jese de, jeksuryndardy bir kóretin. Al, avtobýspen ilinip-salynyp barǵansha qaı zaman, tekke áýrelenetini anyq.

Qaraptan-qarap óziniń qaıyrshynyń sál-aq aldyndaǵy tirligine kúıindi. Qalyń eldi aldap, aqsha taýyp, jylpostyqpen kún kóre almaǵan ynjyqtyǵyna osy joly opyna barmaq shaınady. Eger, jurt japa-tarmaǵaı alypsatarlyqqa aýysqan kezde, kóshten qalmaı eti tirilik tanytqanda, osy ýaqytqa deıin bir jóni bolyp qalar ma edi? Endi, mine, eki aıaqtynyń bári bir-bir motordyń ústine qonjıǵanda, bul salpaqtap jaıaý júrgeni. Ánsheıinde túk emes, osyndaıda mysy quryp, qý kedeıshilikten kóliksiz kósteńdegenine júni jyǵylady.

— Maǵan adam kelip tur. Múmkindik bolsa sońyra telefon soǵamyn.

Gúlmıra aıaq jaǵyn sholaq qaıyrdy.

— Mán-jaıdyń bárin maǵlum etip, shamań jetse, meni baılanysta usta.

Lajy joq jigittiń qaıransyz úni membrana kerneýinde jańǵyryqqa ulasyp baryp óshti.

12-TARAÝ

Qaqpanyń aldy yzy-qıý shý. Balalar shurqyrap, ortaǵa túspek oınap júr. Eki jaqtan kezekpe-kezek laqtyrylǵan dopty Nurmıra denesine darytpaı, kilt jaltarady. Reti kelse, shap berip ustap alý da oıynda joq emes. Ondaı jaǵydaıda upaıy artyp, uzaq ýaqyt «dodadan» shyqpaıdy.

Bu qyzyq dýmanǵa kelesi kóshede turatyn Erasyl anadaıdan kózin satyp, ańsary qulaıdy. «Syqylyqtaǵan qyzben birge kúlip, tómpeshtegen doptan birge shurqyraı qashsa...» dep elitedi. Tátti qıaldyń ýytyna maltyp, jaqynyraq taıanbaı, ádeıi syrtynan qas qaqpaı baqylaıdy. Náp-názik tal boıy tym súıkimdi. Myń buralyp, dóp tıýge taqaý doptan jaltaryp úlgeredi. Sol sát toqpaqtaı burymy qulashtaı jerdi oraǵytyp kep, qıylǵan beline oratylady. Osy bir qas-qaǵym kezdegi onyń beınesi múlde eshkimge uqsamaıdy. Perishte me, peri me dersiń. Ústindegi kıimi de qulyn músinin aıparadaı aıqyndap kórsetedi.

Erasyl bir-eki jas úlken ári Nurmıralarmen bir mektepte oqıdy. Sonaý jetinshi synyptan bastap bul qyzǵa ólerdeı ǵashyq. Biraq eshqashan onysyn eshkimge bildirgen emes. Ýyty kúshti yntyzarlyq dertpen aýyrǵan júregin, asyl armanymen aldaýsyratatyn.

Ásirese, Nurmıranyń bılegendegi qylpy, kóz aldyna kógildirdiń kól betinde erkeleı júzgen bula sátin elestetedi. Ony, mekteptegi solardyń synyby daıyndaǵan bir saltanatty keshte kórgen. Ol aıdyn tolqynynda terbelse, bul ártúrli qıalǵa basy aınalyp, aspan men jerdiń arasyndaǵy muǵallaq tylsym dúnıede dáıeksizdene dóńgeleıtindeı. Moıyldaı qarashyqtary jáýdirep, jel shaıqaǵan bıdaıdyń sabaǵyndaı maıysqanda, «táńirisi adam balasyn osynshama sulý, osynshama kerim etip jarata beredi eken-aý» dep, tamsanatyn. Aıaǵynyń ushymen júrip, eki qolyn eki jaǵyna qanat tárizdendirip qaqqanda, áne-mine ushyp ketetindeı sezinesiń. Áýege qalyqtaǵan sol beti, jeti qat kóktiń qatparyna sińip joǵalatyndaı. Sosyn, sosyn... aıaýly da ardaqty janyńdy emine izdep, seldeı tasyǵan sezimińdi basa almaǵan qalpy, ah uryp ótetindeısiń.

Erasyl talaı-talaı alystan baǵyp, janyna jaqyndaýǵa batyly barmaı san márte sostıyp turǵan shyǵar. Qyz jaı ózinshe otyrsa da, júrse de bul úshin tym áserli. Onyń árbir qımyly baıqus balanyń júregin shym-shym etkizetin.

Búgin de aralaryna tartylǵan áldebir shyrǵadan asa almaı, sonadaıdan kózin sata telmiredi. Qanshama ójettenip, namysyn janysa da bir jasyq oıy: «Barma, quralaıdaı quldyrańdaǵan qyzdy úrkitip alarsyń. Sabyr, sabyr!..» dep, tejeıtin. Qazir de júregi daýalamaı dińkesi qurydy.

Nurmıra eshtemeden beıhabar, ózinen bes-alty jas kishi balalarmen oınap, arsalań qaǵady. Sóılegendegi jibekteı syzylǵan daýysy qandaı. Kúmis qońyraýdaı syńǵyrlaǵan kúlkisi she...

Birde qyzyq boldy. «Mekteptegim, jaraıdy — mekteptegi. Qazir atpaldaı azamatpyn, ýnıversıtettiń bildeı bir stýdentimin. Qashanǵy óz-ózimdi qınap, sezimimdi irkip, júrektiń degenin jasyramyn. Baramyn da aǵymnan aqtarylamyn. Quı — qup alar, quı — qup almas. Asatynnan abyndyrǵan azaptan arylarmyn» dep oılady.

Bir jola keskekti úzbek bop, Nurmıralardyń úıine taıandy. Sol eken, kúnde birge oınap júrgen kórshilerdiń kishkene qyzdaryn shubyrtyp, izdegen jannyń ózi qarsy aldynan ushyrasty. Qapelimde aýzyna sóz túspeı, bas ızesip amandasty da, burylyp ketýdiń de retin tappaı ilgeri ozdy. Beti dýyldap, qulaǵynyń ushyna deıin qyzarǵan shyǵar, qudaı biledi. Eshqandaı buıym joq, taıym joq qaqpadan ishke endi. Óıtpese «mynaý nege keldi, nege ketti, jyndy ma?» dep oılaıtyndaı kórdi.

Qalt-qalt etip aıaǵyn zorǵa basyp, aldyǵa adymdady. Óziniń quty qashyp kele jatqanynda, odan beter sasqalaqtatyp, qara ıt shynjyrdy úzip kete jazdap, órshelene arpyldaıdy.

— Ket-eı! Jat! — degen daýystan esin jıdy.

Qarsy aldynda boıy suńǵaq, aq mańdaıly kelgen ajarly áıel turdy. Bul Nurmıralardyń anasy edi, jigit burynnan tanıtyn. Ári sheshesimen ekeýi bir mekemede jumys isteıdi. Anda-sanda bul kisi úılerine de bas suǵatyn, munyń sheshesi bulardikine de qatynaıtyn.

— Á-á, Erasyl sen ekensiń ǵoı. — Baıyrǵy ashyq-jarqyn ádetimen kúle til qatty. — Haliń qalaı?

Balań jigit bolmashy dybys shyǵaryp:

— Jaqsy, — dedi.

— Úıge kir.

Endi hali múlde múshkildendi. Eshqandaı sharýasy joq, et qyzýlyqpen qaqpaǵa enip ketkenine ókinip tur. «Ne buıymtaımen júrsiń?» dese, «ne demekpin?» dep, ishteı tolqýly.

— Mamań ne istep jatyr? — Meıirimi mol jup-jumsaq daýysymen ishi-baýyryn eljiretip barady. — Aǵań naýqastanyp, eki-úsh kún jumysqa bara almap edim... — Sóziniń sońyn aıaqtamaı irkildi.

— Dúkenge ketken. — Jańaǵy eńsesin basqan salmaqtan sál de bolsa arylǵandaı. Álde, boıy úırenip qaldy ma, áıteýir, ózin erkin sezine bastady. Úıdiń ishi sap-salqyn sıaqtandy.

— Teledıdardy ermek ete otyr. — Janyna jaqyndap baryp, kishkentaı bederin basty. Sosyn bógelmeı syrtqa bettedi.

Atshaptyrym bólmede jalǵyz qalǵannan keıin arqasy keńip, tóńiregine batyldana nazar aýdardy. Bir qabyrǵany tutas sýret alypty. Orynynan eptep kóterilip, solaı qaraı eriksiz qozǵaldy. Eń joǵaryda kóneleý portret ilinipti. Onda osy úı-ish áýletimen bar. Móldiregen jap-jas kelinshek eki apanyń ortasynda. Úsheýiniń aldynda birinen-biri aýmaıtyn búldirshinder. Bóbekterdi aıyrý múmkin emes, kimniń kim ekenin bilý qıyn. Sábıler, nobaımen eki jas shamasynda. Tóbelerinde gúldeı jaınaǵan bantıkteri bar. Al, ákeleri tý syrttarynan qushaqtap, eki ájeniń ıyǵyna qolyn artqan qalpy rıasyz kúlip qalypty. Keremet, tabıǵılyq.

Odan keıin kóńilin aýdarǵan portret — áppaq fartýk kıgen, qoldaryna gúl ustaǵan, seltıgen burymdary bar qyzdar. Bastarynan bantıkteri úlken. Tostaǵandaı janarlarynda erkelik, jasyn oınaıdy. Ezýlerine pák kúlkiniń ushtyǵy úıirilipti. Endi sál bolmasa, syqylyqtaı jóneletindeı.

Munda da birinen-birin aıyrǵysyz. Jigit bar zeıinin sala qadalyp, júregine jaqyn janyn izdedi. Mynaý ǵoı dep ortasyndaǵyǵa tónse, onyń qasyndaǵy qyz kóbirek uqsap ketetin tárizdi. Endi soǵan bar nazaryn qadaı úńilse, myna jaq shetindegisi ańsary aýǵan adamy sıaqtanyp kórinedi.

Sóıtip, úsheýine kezekpe-kezek qarap, aqyry bolmaǵan soń qoıǵan.

Tómenirekte qolmen salynǵan úlken-úlken sýretter. Myna bireýsinde qulaı súıgen ǵashyǵy úshin táýekelge baryp, taý qoparyp jatqan Farhat. Alyp bolat súımenmen qara tasty qaqyrata shabady. Shatqaldyń etek jaǵynda aq boz arǵymaqqa mingen Shyryn. Jelegi jelbirep, tózimdilik pen qajyrlyqtyń táńirisine bar ynta-shyntasymen berile, súzilip qalypty. Janarynda saǵynysh saryǵy, qarashyǵynda ǵashyqtyqtyń uly qasireti bar.

Jigit osyny ańǵarǵanda júregi dir etti. Muny keskindep júrgen — Nurmıra. Ol mektepte sýret salýdan talaı jeńimpaz atanǵan. Biraq olarynyń taqyryby basqa edi, mynaý — mahabbat táńirleri. «Sonda, — deıdi záýzada alaburtyp Erasyl, — ǵashyq jannyń ishki jan-dúnıesin sýrette dál berý, kez-kelgenniń qolynan kele bermeıdi. Tek... — Óz oıynan ózi shoshydy. — Áldebireýge yntyzar ma?»

Seń soqqan balyqtaı meń-zeń kúı keship, eshqandaı maqsatsyz betin qabyrǵaǵa berip turǵan. «Á-á, Nurmıranyń shımaılaǵan sýretteri ǵoı» degen daýystan selk ete qaldy. Tez esin jıyp ala qoıdy. Áıtkenmen, kókeıindegi jańaǵy suraq jan áleminiń apaı-topaıyn shyǵaryp barady.

— Júre ǵoı, Erasyl, shaı daıyn, — dedi Ydyhan táte.

Bul aıaǵyn sylbyr basyp, solaı bettedi.

As úıdegi dastarhan yrysty. Bári bar. Álde kúndegi máziri osylaı ma, áıteýir, kóziń tunady. Tórde, ózi bir shókim bolsa da sharqatyn qarqaradaı etip tartqan osy úıdiń ájeleri otyrdy.

— Sálemetsiz be? — dedi bozbala sál qysylys taýyp.

— Esensiń be, qaraǵym? Qaı balasyń? — dedi keıýana nury taıǵan janaryn buǵan qadap. Munyń ornyna aqsaqaldyń kelini jaýap berdi.

— Kórshi kelinshektiń uly, sheshesi Kúlpásh menimen birge jumys isteıdi. Osynda kelip júredi, kórgensiz.

Áıteýir kim bolsa da onsha jaqtyrǵan yńǵaı tanytpady.

— Qaıdan bileıin, qaraqtarym. Osy kúni jastardy tanyp bolasyń ba? Kórsem, kórgen shyǵarmyn...

Qaımaq qatqan qoıý kúreń shaı keldi. Birinshi qarıanyń aldyna qalyńdaý shyny qoıyldy. Sosyn kelesi keseni buǵan usynyp jatyp:

— Qýyrdaqtan salyp je, — dedi áıel iltıpatpen. — Uıalma. Álgi osy úıdiń qyzdary qaıda ketti eken, tamaqtaryn ishpeı. — Bosaǵa jaqqa qarap qoıdy.

Sol joly Erasyl Ydyhan táteden etenelikti sezindi. Bastapqyda qysylǵan. Sosyn boıy úırenip, eshtemeden qymsynbady. Ol kisi de baýyrmal eken, shamaly ýaqytta-aq baýrap ala jóneldi. Erasyldyń sabaǵyn surady, kishkentaı kezindegi qıqarlaý qylyqtaryn aıtty.

Sol joly óte-móte kóńildi shyqty. Sodan keıin-aq bul bosaǵadan ımenbeı attaıtyn halge jetti. Áıtkenmen, kózdep keletini Nurmıra bolǵanymen, mamasy Ydyhanmen sóılesip, túk bitirmeı qaıtatyn. Saly sýǵa ketip, úıge jetken soń tósegine qulaıdy. Sodan tamaq ta ishpeıdi, túni boıy kózin de ilmeıdi. Óz janyn ózi mújip, sarsyla sharshaıdy.

Aǵashtyń qaltarysynda turyp, kózin satyp qansha qaraǵany belgisiz. Eger qas qaraıyp, oıynshyl balalar jan-jaqqa tym-tyraqaı taramaǵanda, osy kúıinde tura berer me edi. Ár jaqqa bytyraǵan solarmen birge Nurmıra da júgire basyp, qashasyna kirip, úshti-kúıli joǵaldy. Bul biraz baıyzdap, sońyn baıyrqalady. Qaıta dalaǵa shyǵa qoımady. Kenet, júregin shym etkizip, qyz bólmesiniń shamy jarqyraı jandy. Kúlli eńsesin salyp, samaladaı terezege telmirdi. Miskin kúıge túsken qalpy uza-a-aq badaldy. Ábden dińkelegen kezde baryp, muń-batpandy arqalaǵan qalpy, aıaǵyn sanamalap basyp, úıge oraldy. Sheshesiniń jasaǵan tamaǵyn ishýge de murshasy jetpedi.

— Áı, sol, Qusannyń qyzy-aq seni óltiretin boldy, — dedi ana baıqus.

— Qaıdaǵy. Meni sol úıge bardy deısiń be, kitaphanadan keldim, — dedi óp-ótirik burqyldap.

— Bilmeımin, bilmeımin... Qoıshy sonyń erke-sholjańyn.

Estise de bul úndemedi.

13-TARAÝ

Saǵat ekiden kete uılyqqan top áýejaıdan osharyla kóterilip, qalaǵa zaýlady. Bári máz. Qudaı jetkizse qýanyshty alańsyz toılaıtyn ýaqyt jaqyn. Mine, sonyń tezirek oryndalýy úshin asyǵyp, aptyǵady.

Ylyqqan ıttiń tobyryndaı úzdik-sozdyq shubyrǵan bileýitterdiń mashınalary birin-biri basyp ozyp, jarysyp barady. Biraq, eshqaısysy qońyr «Hondadan» ushqyrlyq tanytyp, jolyn kes-kestep aldyǵa túse almaıdy. Zýlatyp júıtkip jetkenimen mysy quryp, tumsyǵy bir bálege tirelgendeı qıbyjyqtaı jóneledi.

Mejeli jerge birdemniń arasynda ańyratyp kelip te qaldy. Bári kólikterin eki-úshten ońtaıly tustarǵa qańtaryp tastap, negizgi-negizgi adamdar ǵana Nurmırany kútti.

Gúlmıranyń Gúljandy atarǵa oǵy joq. Onyń shekten tys yrjaqtaýy, jıirkenishti sezimderin oıatty. Oǵan degen kókireginde qylaýdaı jaqsy kórý nıeti tabylmas. Túlkini soıyp qaptap qoıǵandaı, taýsylmaıtyn jyrtyń. Qaperinde dáneńe joq, tórt qubylasy teń pendedeı aıbyny tym asqaq.

Kek, óshpendilik órshı tústi. Shamyrqanǵan ashý-yzadan Gúlmıranyń qabaǵy qabaryp, órt sóndirgendeı tútikken. Teńiz betinde qańǵalaqtata tolqyn aıdaǵan jańqadaı dármensizdigine, sorlylyǵyna kúıinip, keńsirigi ashyp, óndirshegine óksik tyǵylyp, jylaǵysy keldi. Kóziniń qarashyǵyn býaldyrlandyrǵan jas tamshylary odan beter móldiretip baryp, tambaı-tambaı ketti. Borkemikshe úgitilgen jasyqtyǵyn eshkimge kórsetpeýge tyrysyp, tez qataıdy. Myna, janyndaǵy jeti bas jalmaýyzdarǵa nazaryn aýdarsa, ashýy qozyp, birdemde aıbat jınaıdy. Kek, qatygezdik jalyny ózegin sharpyp, jaýyzdyqqa qarsy órshelendirip jiberedi.

Az-kem alańdatyp baryp, Nurmıranyń anandaıdan qylpy bilindi. Asyǵa kútýshilerdiń júzinde qan oınap, bir-birine jymyń qaqty.

Bárinen Gúljanda es joq. «Maqsatym oryndalyp, meniń aıtqanym keldi me?» degen tabalaýy basym ári keskininen qyby qanǵandyq baıqalady. Noqta túsip, qaraqoshqyldanǵan beti bir qyzarmaı, elden erek masaıraıdy. Ámbe orynynda baıyz tappaı Ábdirahman men Sultanǵa kezek júgirip, qýanyshtaryna «qutty bolsyn» aıtatyndaı. Onysy jat kózge tym ersi: shartań-shartań etip, taı kúnindegi jeligi basyla qoımaǵan dónejin sekildi.

Nurmıra zymıandyqpen kúle qarsy alǵan Ábdirahmandardyń tobymen súlesoq, erininiń ushymen amandasty.

— Seni kóldeneń kók attyǵa jem etpeımin, bizdiń qolǵa túsirmeımin dep shyjyq bop júrgen anaýyńnyń sózin qaıda tastadyń? — Salǵan jerden keshegi jer soǵyp qalǵanynyń qarjýyn qaıtarmaq nıetpen Gúljan shaptyǵa til qatty. — Aıttym ǵoı óziń kelesiń dep, ıt qusap jetipsiń ǵoı...

— Gúljan, tilińdi tarta sóıle! — Qos janary shatynap, qalshyldaǵan Gúlmıra aıqaılap jiberdi. — Papam men mamamnyń saǵan jasaǵan jaqsylyǵyn umytqan ekensiń. Úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn seni, týǵan balalary bizden kem kórmeı birdeı ishindirip, birdeı kıindirip edi. Qudaıdan jetsin, qudaı tapsyn... Arýaq atsyn seni! — Aryǵa shydamaı eńirep turyp jylap, Nurmırany bas saldy. — Jetimdigimizdi paıdalanyp, basyndy. Aǵamyz, eń qurymaǵanda inimiz bolǵanda mundaı sor keship, kóringenniń taptaýyna túspes pe ek?

Ekeýiniń de ıini selkildep, bir sát qos janardyń jasyna erik berdi.

Nebir jaýyzdyqty qolymen jasap, nebir aıanyshty sátti kóz aldynan talaı ótkizgen Ábdirahman myna muńlyqtardyń obal-saýabynan taıynbady. Qaıta, jigerleri qaıtyp, ıi jumsaǵandaryna qýanyp, osydan ózinshe bir lázzat alýda. Ári saqtanýdyń da qajettigin jadynan shyǵarmaı:

— Bar, mynanyń sońynda «lespesi» joq pa eken, baqylańdar! — degen tóńiregindegi sóleńdegen sarbazdarynyń birine. Sóıtse olar onyń bárin aıtqyzbaı aldyn-ala tyndyryp qoıypty.

— Jan-jaǵymyzdyń bárinde jigitter qaraýylda, bıtteı bir nárseden sekemdense: birden rasıamen habarlamaq. Sondyqtan, alańdaýymyz retsiz, — dedi myqyr ejireıi.

Osydan soń tipten arqany keńge salyp, jaıdarylandy. Myna úsheýdiń óz ara yryldasqany, janyn súıindirip barady.

— Kózińnen qara qan aqsyn! Sonsha tálimsip jylaǵanyń ne? — Gúljan ózine júktelgen mindetke qyzý kiristi. — Kórisip bolsańdar: kettik, attanamyz! Kósheniń ortasynda senderdiń syńsýlaryńdy tamashalap tura berer jaıymyz joq, jer moıyny qashyq — jol júrýimiz kerek.

Egizder odyraıa qarasty.

— Jaý qýyp kele jatqandaı dikeńdemeshi. — Nurmıra kelgeli beri alǵash ret til qatty. — Tipti seniń báıek bop, shyj-byjyń shyǵatyn jóniń joq... Izdegenderiń — men ǵoı, mine ortalaryńdamyn. Anaý-mynaý aram pıǵylmen bireý-mireýdi ertip kelgen emespin. — Daýysy qatqyldanyp, barǵan saıyn ekpin ala berdi. — Sál-pál bógelseńder oljalaryńdy bókterip, qalaǵan jaqtaryńa tartasyńdar. Tek, jolaı, basymdy taǵy da saýdaǵa salyp júrmeseńder boldy.

Syńarynyń sózin Gúlmıra ilip áketti.

— Gúljan, — úni sondaı sharshańqy, báseń, — myna qasyńdaǵy tóbetterińe aıt, bylaı shyǵyp bes-on mınýt ońasha sóıleseıik.

— Sen, tantyma! — Ejelgi qurbysy zárin betinen tógip, mamyrly qazdaı qudıa shúılikti. — Týǵan kúıeý balańnan jasyratyndaı ne syr, ne jumbaq?.. Aıta ber osynda, endigi qupıalaryńnyń bári ortaq.

— Joq, qatelesesiń! Ol áli meniń kúıeý balam emes, múmkin bolmaıdy da. Jańaǵyń — seniń sasyq pıǵylyń ǵana. Táńir — jaqsylyqty da, jamandyqty da tileýge beredi. Bir sát izgi oı oılap, ıgilikti is isteýge umtylshy!

Gúlmıra qatýlanyp, aqpandaǵy aqbas býradaı mysasyna mine tapap sóıledi.

Baǵanadan beri úsheýiniń áreketin syrttaı baqylap, kezek-kezek shaınasqan qurbylardyń qylyǵyn kelemejdegen Ábdirahman sózge aralasty.

— Já-á.., úsh-tórt mınýt jekeshe sóılesip, maýyqtaryn basyp qalsyn. Áıtpese áıelim armanda ketip, qusadan bala kótermeı qalar. Kózden tasalanyp, qasha qoımas. Qashqanda qaıda barar deısiń?

Mańǵazdana tóńiregine nazar aýdardy. Onysy — jan-jaǵymyz qaýmalaǵan qaraýyl, «qutylamyz» dep beker áýrege túspeńder degendi baıqatqandaı.

— Sen aqylyńnan aljastyń ba? — dedi bylaı uzaǵan soń Gúlmıra keıip. — Óz qalaýyńmen baratynyń qalaı?

Syńary úndemedi.

— Shynyń ba?

— Baǵana bárin túsindirgen sıaqty edim ǵoı. Ózińdi de, meni de sharshatpashy. Ketik aramen aǵash keskendeı janymdy aýyrtyp, júıkemdi qajalamashy. Erkekterdiń bári birdeı, syrtqy sulbasy ǵana ózgeshe. Áıtpese, aıyrmashylyq joq. Mahabbat, súıispenshilik degenińniń ózi jalǵan, bos áýreshilik. Ursyn, soqsyn. Áýeli basqamen oınap-kúlsin, esesine — kúıeýiń bop esepteledi. Sosyn, eshkim qydyńdap, jolyńdy kes-kestep mazańdy alyp, shamyńa tımeıdi.

— Sonsha taýsylatyndaı saǵan ne bolǵan, janym? Bárin basynan durystap, oı eleginen qaıta bir ótkizip kórshi. Sen qyzbalyqpen bir ǵana sheshim qabyldap, «osym durys» degen soqyr senimniń aıasynan shyǵa almaı qalǵansyń. Áıtpese aqylsyz emes ediń ǵoı. — Azyn-aýlaq bógelip, syńarynan ıá quptaǵan, ıá kelispegen ıshara bilinbegen soń, taǵy da sózin sabaqtady. — Ana jaqta Ilıas pen Aına kútip otyr. Úıdi aıyrbastaıtyn adam taýyp úlgere almadym. Biraq, izdeı ber dep Ilıasqa tabystadym. — Taǵy irkildi, birdeme der degen úmitpen Nurmıraǵa dámete qarady. — Kúıeýsiz qalsań da, osyny qoıshy. Baı degenniń bálesin kórdiń ǵoı, basyńa tımedi me? Eger sen aryz jazatyn bolsań, bulardy úıirimen qazir-aq mılısıaǵa ustatyp berer edik. Baılamǵa kelshi, — jalbaryna jaýtańdaıdy, — saǵan birdeme kóringen shyǵar?

Dińkesi quryp, júrelep otyra ketti.

— Birge týyp, bir emshekti talasa emsek te órisimiz bólek-bólek bolǵan soń ne shara... — Kórer kózge tap salar jamalynda qasiret qaımaǵy kilkip, táleıdiń bodaýynda buıdalanyp ketip bara jatqanyn muńly da oıly janary áıgilep turdy. — Eń qurymaǵanda ekeýmizdiń birimiz ul bop týǵanda, osyndaı haldi bastan kesher me ek? Bireýdiń bókterinshegin toq etip, op-ońaı qanjyǵasyna baılana salar men be edim? Jazmysh, taǵdyr ıleýine kóndirmek... Kóndirdi...

Iegi kemseńdep, Nurmıra alaqanymen betin basa berdi.

— Jylamashy, kúnim! Bir lajyn qarastyralyq. — Óziniń on bes mınýt buryn týǵanyn únemi jadynda ustap, qashan da Gúlmıra úlkendik tanyta sóıleıtin. — Bul, bizdiń úıimizge bola qyr sońymyzǵa túsken shyǵar. Sadaqa, bireýin bereıikshi.

— Ony men áldeqashan aıtqam, kónbeıdi. «Ondaı úı ózimde de bar» dep, tepsindi.

Óksigin basa almaı, eki ıyǵy solqyldap ázer sóıledi.

— Ýaqyttaryń bitti-eı! — dedi áldekim jýan daýysymen júrekti zyrq etkizip. — Beri kelińder, júremiz!

Bular qozǵala qoımaǵan soń, ózderi ilbı jaqyndady.

— Senderge bizdiń sózimiz áser etpeı me, nemene miz baqpaı tursyńdar?! — Shyqshyty shytyna, kózi ejireıip Ábdirahman dúńk etti. — Boldy, aýandaryńa kóne bersek — tóbemizge shyǵatyn túrleriń bar. Jetti, mynalardy mashınaǵa otyrǵyzyńdar!

Sóziniń sońyn qasyndaǵylarǵa baǵyshtap, ójelene bitirdi.

Kenet, «tura tur!» degen daýys sańq etip estildi. Bári de múlgip ketken uıqysynan oıanǵandaı eńselerin tiktep, bastaryn kóteristi.

14-TARAÝ

— Mán-jaıdyń bárin maǵlum etip, shamań jetse, meni baılanysta usta.

Baılanys short úzilip, qysqa «týttýt» degen dybys báıek qaqty.

Membranadaǵy damylsyz dyńyl, Jasaraldyń basyna balǵamen ústi-ústine soqqandaı áser etti. Qaıda baryp, kimge baryp járdem suraryn bilmedi. Muny adam qurly sanamaı, tóbesine taırańdaǵan analardyń qylyǵy janyn qyjyrtty. Munsha qorlanyp, munsha namystanbaǵan shyǵar. Dál qazirgi jaǵdaıda ózi de bir, ishi qýys qýraı da bir — aıyrmashylyq joq. Dáti jetse, óle salǵysy bar. Mynandaı, adam sanatynda joq, qańǵybas ıtteı Almatynyń kóshesinde ary-beri jortaqtaǵansha, sol — durys.

Bir baıqaǵanynda ornynan turyp, ersili-qarsyly júrip ketipti. Kúbir-kúbir sóıleıdi. Kenet, qalt toqtap, esin jıyp aldy. Sosyn, jan qaltasyn sıpalap, temeki izdedi. Saýsaǵy bolarbolmas qaltyrap, sıgaretin erinine qystyrdy da ottyq tutatty.

Kúndegi malaǵamnyń mashaqatynan úıge súlesoq kúıde, basyrqyp tastalǵan taıdaı dińkelep jetti. Bileýitterdiń bilek kórsetkeni jigerin de, qajyryn da muqaltqandaı. Tek, ishke kirgende birden endi asqan, jańa-jańa apyl-tapyl júre bastaǵan jáýdir kóz ulyn kórip, bir sátke serpilip sala berdi. Tuǵyrda uzaq otyryp qalǵan qyrandaı dúr silkinip, sanasynda saldaý aǵashtaı sulap jatyp alǵan alǵaýdy aıdalaǵa atyp jiberdi. Ezýinen silekeıi shubyryp, erini jalbyraı rıasyz sábılik pák qalyppen kúlgen bópesiniń betinen súıip, erkelete tóbesine kótergen. Aı-shaımen sharýasy joq náreste ákesin kórgenine jetisip, syqylyqtaı ishegin tartady. Sosyn, balapanyn baýyryna basyp, astyń qamymen júrgen áıeline bettedi. Eshtemeden sekem almaǵan, jartastyń daldasynda kún shýaqqa eltigen beıýaz maraldaı, jubaıy jaıdarylyqpen qarsy júrdi. Jáýdiregen perishte janarynda selkeýliktiń ushqyny bilinbeıdi. Súp-súıir áppaq saýsaqtaryn tarbıta jaıyp, aıaly alaqanyn aıqara ashyp keldi de, uly men erin qabat qushaqtady.

— Qabaǵyń salyńqy, sharshaǵansyń-aý? — Kelinshek erkeleı til qatty.

— Azdap... Kúni boıy qaǵaz aqtaramyn dep... — Kúıeýiniń ishi qylp etti, abuıyr bolǵanda zaıyby ary qazbalamaı ákesi kóterip, sheshesi qushaqtap — aıbyny asqaqtaǵan kishkentaı nemesine óbekteı sóılep ketti.

— Papa keldi me? Seni áý-ýp etti me? Sen papa joqta jyladyń ba? — dep, kádimgideı, ol uǵa qoıatyndaı eńsesin sala suraıdy. Onysy bárin túsinip turǵandaı, odan beter shalyqtap, máz-máıram. Keıde úkiniń balasyndaı jalt qarap, qos qolyn qanat tárizdendirip qaǵyp-qaǵyp jiberedi... Kóz aldyńa sary aýyz mamyrdyń sý jıegindegi qylpy elesteıdi.

Júzin jaılaǵan jabyńqylyqty jarynan jasyryp baqsa da, sezimtal áıel júregi eriniń janyna túsken qaıaýdy qalt jibermedi. Jumysta áleýettilerdiń yrqymen anda-mynda qaǵylyp-soǵylǵannan ishinde qamyryǵy bar shyǵar dep qorydy. Sodan tósekke jatqasyn biraq:

— Saǵan ne bolǵan, jaıshylyq pa? — dedi. — Kóńiliniń qoshy qashqan shaqta, shamyna tıip qalmaıyn degendeı ımene suraǵan. — Sońǵy ýaqyttarda ylǵı kúıgelektenip júresiń, jumysyńda bir jaısyzdyqtar ushyrasty ma?

— Ony qaıdan shyǵardyń taǵy da?

Pákızatqa qaraı qyryndap, jaqyndaı tústi.

— Bilmeımin, bir túrli sýyqsyń.

Súlesoq kúıde, muńaıa sóıledi.

Jandúnıesindegi úrgin jel ústemeletip, odan saıyn yzǵarymen óńin bop-boz etip súlelendirip tastady. Qudaı qoldaǵanda sham sónýli-tin, áıtpese áıeli óńiniń qubylǵanyn anyq kóretin. Ana sharýa júregin qyjyrtyp, eńsesin bassa, mynaý tóbeden bir qoıǵandaı esinen tandyrdy. Únsiz qalýdy jónsiz kórip, al sózdi neden bastaýdyń bopasyn jáne tappady.

— Sýyq bolatyndaı, — abdyrańqyrady, — qaı qylyǵym unamady?

Ádeıi qattyraq sóılep, betin qaıtaryp tastaýdyń amaly.

— Burynǵy Jasaral joq. Úıge óziń emes, qur súlderiń ǵana keletin sıaqty.

Bul tárizdi tyz etip tutanyp, tez aqylyn ashýǵa jeńdirmedi. Kóńilindegi kúmándi daýysyn kótermeı jetkizdi.

Jańaǵy jańaǵy ma, myna sózden keıin álip bop túsken. «Jetek soqqandaı» ún-túnsiz tili baılanyp biraz jatty da, «uıalǵan tek turmastyń» amalymen:

— Sen de qaıdaǵyny tabasyń? — degen keıigen nyshan bildirip. — Kóńilsiz kelsem, sharshaǵamyn da. — Ishine qypyl kirgen soń, aýzynan sózi senimsizdeý órbidi. — «Tyrnaq astynan kir izdep», bolmaıtyn násteden shyrshý shyǵara bermeshi. — Ókpelegen adamdaı teris aýnady.

Zaıyby da budan keıin tis jarmady. Eriniń betinen alyp, tósine shaýyp áýlikpedi. Endi onyń qolaıyna jaqpaǵan áńgimeni qozdyrýdy, jón sanamady. Kómekeıine tyǵylǵan óksigin jasyryp, kórpemen tas búrkendi. Sol shaq ózin bul dúnıege kereksiz, tipti janyndaı jaqsy kóretin kúıeýine de qajetsiz artyq adamdaı, jurtta qalǵan juryn kúshikteı kórdi. Janarynan yp-ystyq jas tamshylary botalap, eki-úsheýi júzine kúıdire tap salyp, tómen qaraı úzildi.

Jasaraldyń da janyn qýyrǵan ókinish jaı taptyrmady. Eshqandaı kinási joq qosaǵyna qatqyl sóılep, qaradaı kóńiline nala jamaǵanyna ózin-ózi alǵaı qoımady. «Sózime esep berip, keperdeı aýzymdy tetkip ustamaı...» dep, ókinýmen-aq, ishi ý ishkendeı ýyljydy.

Áıeline bildirtpeı dámil-dámil tereń dem alady. Keýdesin qara tas basqandaı, ókpesi syǵymdalyp, tynysy aýyrlady. «Osynyń bárin Pákızat bilse...» Mıyna qan quıylǵandaı qulaq shekesi shyń etip, uıat alaýynan denesi shimirigip, qarańǵy bólmeniń ishinen tuńǵıyq izdep, soqyr meńireýlikke tyǵyla berdi. Dem arasynda mańdaıynan muzdaı ter shyp-shyp shyǵyp, tula boıy aqpalap qoza jóneldi. Birinshiden, eki ottyń ortasynda júrip kóseýden ońbaı taıaq jeıtinin bilse, ekinshiden, bata buzyp, eshqashan barqadar tappaıtynyn túısigine myqtap túıdi.

Óziniń ynjyqtyǵymen qoımaı, sonshama teksizdigine búgin naqty kózi jetti. Osy ýaqytqa deıin párýeıine qalaı eshteme kirip-shyqpaǵanyna qaıran. Myna pátýasyz dúnıede paryqsyz tirlik keship, taǵdyrdyń aıaq laýyna aınalǵanyna opyndy. Ashqan alaqanǵa da, jumǵan qolǵa da toqtamaıtyn saǵym sıaqty eles, bir mezgilderde aparyp jarǵa urar ma dep sekemaldandy. Áıteýir, qalaı bultarsa da olpatandaı, ala kóz qara bále tym jaqyn ispetti. Tek, ábúıiri aırandaı aqtarylyp, párýana kepte jerge bas urý ǵana qaldy.

Ishi qaltyrap, erteńgi kúnniń atýynan qoryqty. Jaýyzdardyń qanjarynan ıákı qarýynan qaımyqpaıdy, besigi beıbit terbelgen tól otbasyna degen qaramdyǵy syrtqa bilinip qala ma dep, ózin-ózi jep qan jylady. Jansebil beıshara basy perzentiniń, zaıybynyń, týǵan shańyraǵynyń qasynda, saýdagerdiń qolyndaǵy málish buıymdaı jan úshin — kózsiz kóbelekteı otqa túsipti. Bárin azamattyq, adaldyq degen aq jolmen istese, munsha músápir halge dýshar bolmas pa edi...

Shildeniń sholaq túni shymyrlap atyp, sholpan týypty. Bólmeniń ishine sebezgilep, aq sáýle taraı bastady. Terezeden jymyńdaǵan juldyzdar kórinedi. Ara-kidik qańǵybas ıtterdiń de úrgeni estilip qalady.

Kishkentaı sábıiniń tanaýy pysyldap, tátti uıqy qushaǵynda balbyrap jatyr. Álginde bir qyńqyldap oıanǵanda anasy tosyp, jyly kórpege qaıta qymtap qoıǵan. Endi ózi de ulyn baýyryna tyǵyp, alańsyz qalyń uıqyǵa engen.

Jasaral ekeýin de shoshytyp almaýǵa tyrysyp, jáımen zaıybyna qaraı aýnady. Aqyryn, áppaq jastyqty jaýyp ketken uzyn shashynan ıiskedi. Sosyn, kórpesiniń syrtynan qushaqtap, ózine qaraı tartyp qoıdy. Bappen basyn kóterip, bóbegine nazar aýdardy. Onyń tátti sábı túri áke júregin ıitip, eljiretip jiberdi. Záýzada da kókiregin jaılaǵan qaıǵy-sher, ókinish, kinálaý sezimderi aq edil nóserge shaıylǵandaı, ydyrap júre berdi.

15-TARAÝ

— Tura tur!

Eki qolyn sál kótere, ajarynan aıbat shasha Nurmıra jebedeı sýyryldy.

— Búgin men jolǵa daıyndalamyn, ony-punymdy retteımin. Qaıda aparsań da, erteń tańerteń júremin. Qazir, úıge jetkizip salyńdar!

Ábdirahmannyń ózindeı óktem, ámirmen sóıledi.

— Taǵy da synaptaı syrǵyp, izińdi jasyrmaqshysyń ǵoı! — Gúljan kósemine bir qarap ap, járeýkelene til qatty. — Kimdi aqymaqqa sanap tursyń? Keshe — qutyldyń, búgin ol qýlyǵyń júzege aspaıdy.

— Sen, bizge qarsy aıdap sap, shaptap qoıǵanǵa shabalana berme! Men «ıá» dep aıtqan soń, qashan ýádemnen taıǵanymdy kórip eń? Sen sıaqty azǵyryndy sózge tez erip, sheshimimdi myń qubylta almaımyn. «Baram» desem — baram, «kúıeýge shyǵam» desem — shyǵam. Shynymen de maǵan ázirlený qajet.

Er minezdi tik sóılegenin unatty ma, Ábdirahman:

— Jaraıdy, kelistik, — dedi syzdana, sonda da ishki áleminen syr bermeı. — Biraq, syńaryń bizben birge bolady. Seni qutty orynyna qondyryp, biraq qaıtady. Qazir, dál qazir, — daýysyn nyǵarlap, aıtar oıyn naqtylaı túseıin degendeı sál bógeldi, — dúkenge baramyz. Toıǵa qandaı kóılek kıesiń, ne kerek — bárin alyp al. Aýylda túgeli bizdi kútip otyr, toı jasaımyz.

Bujyr-bujyr sarǵysh óńine nur júgirip, nasattanǵandaı qalyp baıqatty.

— Aıtqanyń-aq bolsyn, búgin uzaq saparǵa qamdan. Qalyńdyqsyń ǵoı, qalyńdyqtyń kóńilin qaldyrǵan jaramaıdy. — Mysqylmen jymıdy. — Sen de bizdiń kóńilimizdi qaldyrmassyń, orynyńdy sıpalap qap júrmelik. Biraq, — qabaǵyn shytyna múdirdi, jańaǵy azdaǵan jaıdarylyǵy úshti-kúıli joǵaldy, — erteńgilik toǵyzda saqadaı-saı otyr. Uqtyń ba?! — Úni qatqyl, tegeýrindi.

Nurmıra jaımen basyn ızedi.

— Uqsań — sol! Al onda kettik!

Ár qaltarysta bir-ekiden turǵan mashınalar lezde sap qurap, kóshede qaıshalysqan qalyń lekke sińip, izim-ǵaıym joǵaldy.

Dóńgelenip, jazdyń alyp kúni etek-jeńin jınaı bastaǵanda bular, birinshi Almatydaǵy jer úıge kelip jetti. Arqa-jarqa áńgime aıtyp, búgingi tolaǵaı tabysqa kóńilderi kónship, rızashylyqpen birinen soń biri jetistikterin sóz etisedi. Sóıtip daýryǵysa, kóshede biraz bógeldi.

Bir-eki mashına darbazaǵa enip, búgingi túnde iship-jeıtin nápaqalaryn ishke tasydy. Áıelder jaǵy aıtqyzbaı-aq birden aýqattyń qamymen, jeń sybana sharýaǵa kirisken. Eki jigit et týrap, káýap pisirmek bop ózderinshe áýre. Ábdirahman, Sultan, Daırabaı, Bidiráli, Serikter gúlden táj tárizdendirip jasaǵan jazdyq kóleńkeli saıaǵa jaıǵasty. Eshkim eshteme dep aıtpasa da aldylaryna sheteldik syra, araq, jeńil-jelpi tiske basar dám ákelindi. Álgi qyzmetshi eki jigittiń biri zyr júgirip, araq-sharaptaryn quıyp, qurmet kórsetýde. Oǵan qabattasa, qaıshalysa shapqylaýshy baıaǵy Gúljan. Ekpindeı sóılep, ekpindeı júredi. Eshkimnen taıynbaı, aı-túı joq kelege túser ingendeı qaıta-qaıta Serikke artyla beredi. Shermıgen ishinen de qysylmaıdy, aıaǵy aýyr kelinshekter sıaqty «belim aınalyp tur» degen taqylettes áńgime aıtyp, syrqattanǵan tusy da joq. Ylǵı osylaı shapqylaý ústinde. Ne degen jany berik ekeni de uǵynyqsyz. «Álde dáriniń kúshimen, ólgen-tirilgenin bilmeı sabyla bere me?..»

Qoǵam kúrdeli. San qabat qyrtystardan turady. Mine, myna otyrǵandar sol qoǵamnyń órkenıettiligimen jaraqtanǵan, jabaıy ókilderi. Qaraqan basynyń qamy úshin, jolyndaǵy kezdesken kederginiń bárin qurbandyqqa shalatyn esirtkibedekshiliktiń-nashabıznestiń sońyndaǵy jankeshtiler.

Kádimgi bal arasynyń tabıǵaty óte qyzyq. Olar jumysshy, kúzetshi jáne patshalyqtyń aqsúıek arasy bop úsh topqa bólinedi. Biraq, bir omartada — bir ortada ómir súredi. Tańerteńgilik kún syzdyqtap atysymen jumysshy ara shóp pen gúldi qýalap, bal jınaýǵa ketedi. Keshkilik omartaǵa qur qaıtsa — aldynan mindetti túrde ólim kútip turmaq. Kúzetshi ara basyn qyrqady da tastaıdy. Olarda keshirim sezimmen qaraý joq, tabıǵat o basta solaı jaratqan. Al, patsha ara — bárine qoja. Eger úıirimen bir jaqqa qonys aýdaratyn bolsa, patshasy túzý ushady da, qalǵany shańyraqtaı aýmaqty alyp, ony qaýmalap, qorshaı gýildeıdi. Ózderinshe kósemderin bále-jaladan qorǵashtaǵany.

Olar — jándik. Al, adam sanatyndaǵy apıynkeshter de dál sondaı júıemen, aıýandyq áreketpen tirlik keshedi. Bir toby — jaǵdaı jasap, senimdi úı taýyp berip, qyzmetshi aranyń tirligin atqarsa, endigi kelesi toby — sol baspanany qoryp, ortaq «yryzdyqtyń» shashaý shyqpaýyn qadaǵalaıdy. Ári syrt pen ishti baılanystyryp, habardar etip turatyn da solar.

Báriniń tóbesinen qaraıtyn bassaldarynyń* jaıy basqa. Ol — kóńil-qoshy ne qalasa, sony jasamaq. Keler-keter kúndi oılap, basyn aýyrtpaıdy. Jón dep tapsa meıramhanaǵa barady, odan qalyp bara jatsa kazınolarǵa toqtap, karta, bılárd taqylettes oıyndarǵa qumary qanǵansha basady. Degenmen, keshki ordasyndaǵy óz dýmanyna oralýy tıis. Óıtkeni, túngi «saýyq» — jalǵandaǵy barlyq nárseden qyzyq, rahat, tym lázzatty... Bir jaǵy, munysyz úıirli qorqaýlardyń ortasy tola qoımaıdy.

Bassal — qumar men apıynǵa birjola táýeldi, basqa eshtemeni oılamaıtyn ári dárgeıine ózi sıaqtylardy jınaǵan, olarǵa ústemdigin júrgizetin adam.

Ábdirahmandar qyzmetshi aranyń mindetin atqaratyn. Ókil-ınelerin, dári-dármekterin, qorqorlaryn qupıa joldarmen taýyp, jetkizip beredi. Bulardyń qaraketin jan balasy sezbeýi úshin jıi-jıi aýystyrar turaq-jaıdy da osylar ázirleıdi. Úıdiń sany molyqqan saıyn, arqalaryn da keńge salady. Ári, tek qonyp jatar qaterli qujyrany ǵana kóbeıtip qoımaı, qatybastardyń qatarlarynyń molyǵýyn da qadaǵalaıdy. Sebebi, jańa adam jabaıylardy jańa qyzyqqa kenemek. Sondyqtan da erkek, áıel bolsyn «taza» bireýdiń ortalaryna túsýin álgiler asyǵa kútedi. Ámbe, irgeleriniń keńeıip, qara ormandarynyń ulǵaıýyn kim jek kórsin.

Mine, mundaı jańa adamdardy da Ábdirahmannyń áperbaqandary ár qýystan timiskilenip júrip, ádis-aılamen ákeledi. Qurbandardy tuzaqtaý tásilderi kóp: birin urlap, zorlyqpen kúshtep jetkizse, kelesi bireýin dúnıege qyzyqtyryp, qatarlaryna qosady da, reti kelgende ordaly jylannyń apanyna qulatyp jiberedi. Áıteýir, oılaǵan múddelerine jetpeı qalǵan kezderi neken-saıaq.

Birer júz gram qyzyl óńeshten ótken soń, áńgimeniń lebi ádemirek esildi. Ábdirahmandy birinen soń biri quttyqtap, bolashaq shańyraqtyń bosaǵasyna baqyt tileýde. Ásirese, Gúljannyń aıy ońynan týyp, meımanasy tasyp, qýanyshyn aıparadaı álemge asqaqtata pash etýde. Qaıta-qaıta: «Ábdirahman, Nurmıra ekeýiń baqytty bolasyńdar, oǵan senimdimin! Meniń Nurmırashym jylamaıtyn jerge bardy...» degen sózin san márte qaıtalap, otyrǵandardyń zyqysyn shyǵardy.

Onyń munysyna Gúlmıranyń zyǵyrdany qaınady. Qabaǵy — sál, ishi — alaı-túleı. Átteń, qoldan keler qaıran joq, dymy quryp, jat ortada kirpishe jıyryldy. Dastarhandaǵy dámnen bir túıirin de aýzyna salmady. Túni boıy uıqy kórmeı, jol júrip sharshasa da, boıyn sirestirgen yza, kek qajyryn qataıtyp, mysasyna mingizdi. Kimdi jazǵyryp, kimdi kinálaıtynyn bilmeı, tasmańdaı jetimdigin qarǵady, ákeni de, shesheni de jalmaǵan ózderiniń jetibastyǵyna nazalandy...

Shildeniń tymyq túni. Lúp etken lebi bilinbeıdi. Qaıyń, terekter sál kóz shyrymyn ala qoıaıyn degendeı japyraqtaryn salbyratyp, múlgı qalypty. Ara-tura gújildep ótetin mashınalardyń dybysyna, shabalana sháýildegen qandenderdiń sharqaıa daýysyna selt etpeıdi. Mızimeı melshıgen kúıde. Bálkim, bul — usaq-túıek, kúldi-kómesh táýkenshik tirliktiń shyrshýynan ózin bıik ustaıtyn tákáparlyǵy, tektiligi shyǵar.

Dál osyndaı ózderin suńǵyla sanaıtyn noıys nemeler taltańdaı basyp, syrtqa bettedi. Kóshege syımaı kerdeńdeı júrdi. Qara nıetten tapqan bopyr aqshalarynyń býynan keýdelerine nan pisip, qara bastaryn on segiz tarmaqty sańmúıizdilerdiń qataryna qosty. Mardymsı sóılep, pende ataýlylardyń kez-kelgenin mise tutpady. Olardyń osynaý tyrash, áýlikpe áreketterine záýlim-záýlim terek, qaıyńdar aıanyshpen qaraıtyndaı. Dúmdi quıryq tıip ketse — qoǵa sekildi pora-porasy shyǵyp, eshkimge qajetsiz mamyǵy burqyraı usha jóneletin bákenelerdiń bátýasyzdyǵyna mysqylmen muryn shúıiretindeı. Sondyqtan da japyraqtary erke samalǵa sýdyr qaǵyp, elikken kóńilge jelik qospaıtyn syńaıly. Áıteýir, muńly. Tym-tyrys. Gúlmırany shemirshektetken sher, bulardyń da tamyryn baryp býnaıtyndaı...

— Serik! — Sardardyń sańq etken úni qatqyl estildi. Sol-aq eken, óz ara áńgimege kóshken bileýitter «bizge de qatysty bir nárse aıtar» degendeı tyna qaldy. — Ekeýmiz anany baryp baıqap kelelik. Sharýany shalqaıtpaı, tezirek núkte qoıǵan da durys. Sultan, sender Bidiráli ekeýiń, — tereńde jatqan shúńet kózi jylt etip, sońyndaǵylardy sholyp ótti, — «qonaqtardyń» jaıyn bilip qaıtyńdar. Búginge bári jetkilikti, sonda da qadalaǵan jón. — Temekisin urtyn toltyra sordy da tuqylyn jerge tastaı saldy. Izinshe jalpaq tabanymen janyn shyǵara janyshtady.

— Daırabaı, sender, — tómen tuqıǵan basyn sóıleı kóterdi, — osynda bas-kóz bolyńdar. Biz tez baryp qaıtamyz. Júr, Serik!

Shyǵannan shyǵyp bezetin qashaǵandaı qońyr «Honda» asfáltqa baýyryn tóseı jatyp ap, jermen-jeksen bop zymyraıdy. Keı tustarda bultalańǵa basyp, oınaqtaǵandaı qalyp tanytady. Júrisi sondaı jeńil, jyldam. Janǵa jaıly sýper salonnyń ishinde ásem áýen erkeleı áýeleıdi. Mashınadaǵy ekeý soǵan zeıin qoıyp máýjiregendeı, ún-túnsiz. Áldebir ýaqyttarda Ábdirahman:

— Sen mynany ýysyńnan shyǵarmaýyń tıis, — dedi syzdana, aldyǵa týra qaraǵan qalpy. — Áli talaı qajetke jaraıtyn tustary ushyrasady.

Áńgime Gúljan jaıly ekenin túsindi.

— Iá, ózim de solaı oılaǵam. — Serik qozǵalaqtap, nyǵarlanyp otyrdy. — Tipti, bolmaǵan kúnde «qonaqtarǵa» tartý-taralǵy retinde usynarmyz. — Atymtaı jomarttyǵyn tanytpaq bop edi:

— Báriniń baratyn jeri — sol! — dep, sardar aldyn ala kesip-piship tastaǵanyn ańǵartty. — Dári berip júrsińder me?

— Mindetti túrde! — Úni nyq, qatqyldaý. — Kúnine úsh mezgil.

— Dury-y-ys. — Rıza qalpyn ańǵartyp, sózin sozyp aıtty. — Es jıǵyzbaı, qaıta qalpyna keltirmeı qurtyńdar. Áıtpese, jep otyrǵan nandaryńnan aıyrylatyndaryńdy umytpańdar.

— Ony bilemiz ǵoı, bilemiz ...

Tolǵaq qysqan eshkideı shyjbyń qaqty.

16-TARAÝ

... Gúljan baqytty edi. Sor men baǵy qabat júrse de, mańdaıy jarqyrap ashylyp kele jatqan. Bar armany — shıki ókpe-tin. Ol qýanyshtyń da aýyly alys emes-ti. Jazmysh solaı shyǵar. Álde baladaı ańǵal, sengishtiginen tapqan «opasy» ma?

Dál qazir taǵdyrynyń jaıyn oılaı qoıatyn onda sana da, túısik te tapshy ...

Kúıeýi Bitim — deldal-bedekshi. Bálendeı úlken oljamen júrgen bedekshi-bıznesmen bolmasa da, tapqan-taıanǵany otbasyn, áke-sheshesin, qaıyn-jurtyn asyraýǵa molynan jetetin. Gúljan osy yryzdyqty qalaı shashsa da, qolynan eshkim qaqpady.

Qyz kezinde ańǵyrttyqpen ot basqanymen tym baǵy zor edi, shynaıy baqytty edi. Ózinen týmasa da qudaı bergen altyn asyqtaı tórt uly bar. Birde-bireýi ógeısinip, boıyn aýlaq sap muny jatsynǵan emes. «Mama» dep quraq ushady, bul da bóbekterine ázdektep, týǵan anasyndaı aıalaıtyn. Ursyp-jekimeı alty jyl adal baqqandyǵynan ba, olar óz sheshelerin qoıyp, Gúljanǵa birjola berilgen. Júreginiń keńdigi men meıirmandyǵy da sol: «týǵan sheshelerińdi umytpańdar» dep, áldeqashan basqamen turmys qurǵan kúndesiniń úıine jiberip turdy. Bala kóńili erkeletý men aıalaýdy qalaıtyny belgili, analary ishinen jaryp shyqqan shubar jylandaryn aınalyp-tolǵana almasa kerek. Beıshara erinen ımendi me, álde qaǵynan jerigen qulandaı tasbaýyrlyǵy eresen be, áıteýir, balalar alǵashqy kezde barǵanmen, keıin tartynshaqtana berdi. Birde uldarynyń úlkeni:

— Mama, ol úıge endi barmaıyqshy. Bizdiń bir-aq mamamyz bolsynshy, — dedi janary jasaýrap. Gúljannyń júregi ezilip, tóbe quıqasynan qara tabanyna deıin shymyrlaı jóneldi. Bala turmaq óziniń kóńili bosap, jylap jiberýge sál-aq qaldy. Sosyn, tórteýin kezek-kezek aımalap, baýyryna basty. Tamaqtaryn iship, balalarymen uılyǵysa uıyqtap ketti.

Jaqynda qaıynsińilisine tósek-oryn beretin bop, sheteldik jıhazdar izdep dúkennen dúken kezip júrgen-tin. Qolaıyna jaǵatyn, unamdy eshteme kezikpedi. «Ózimizdiń de buıymdardy kóre salaıyn» dep, «Qyzyl gvardıanyń» tusyndaǵy saýda ornyna bas suqqan. Shyǵarylǵan buıymdar ádemi-aq, báribir kóńiline olqy soqty. Tartymdylaý bireýine uzaǵyraq qadaldy, kenet:

— Qaryndas, unamaı tur ma? — degen daýysqa jalt qarady. Uzyn boıly sary jigit nazaryn tiktep, beıkúná jymıady. — Qajet bolsa, arzan baǵaǵa ımportnyıyn taýyp bereıin.

Gúljannyń qyshyǵan jerine dál tıip, kelinshek qolq ete qaldy.

— Qaıdan? Qaı jaqtiki?..

— Qaıdan tabatynymnyń keregi qansha, tabamyn.

Gúljannyń júzi bal-bul janyp, oılanbaı qoıǵan ersi suraǵynan eki beti dýyldaı jóneldi. Qapelimde aýzyna sóz de túspeı, kúmiljı berdi.

— Sizge qaı jaqtiki qajet?

— Sońǵy úlgidegi eń ádemisi, eń arzany... — Ázilge súıep aıtty.

Jigit buǵan jaıdarylana kúldi.

— Jaraıdy, bıkesh. Almanıa, Chehıa, Shvesıa tárizdi aıtýly bes-alty memlekettiń jıhazdary bar. Ózderińiz kórip, qalaǵandaryńyzdy alarsyzdar.

— Oı, keremet! Adresin aıtsańyz.

— Telefonyńyzdy qaldyryńyz. Bárin saqadaı saılap, erteńder habarlasamyn.

Ýáde baılasyp, syrtqa bettegeninde álgi beıtanys jigit tý syrtynan shúıligip, kóziniń suǵyn telmire qadap turǵan bolatyn. Qazirgi kezde óte-móte sırek ushyrasatyn top-tolyq ári mólideı qap-qara uzyn burym, saıtandaı sezimin qytyqtap, janyna jaı túsirdi. Júregi áldebir kúshtiń yrqymen apalaqtap, aýzyna tyǵyldy. Eriksiz qolyndaǵy bir japyraq qaǵazǵa japaq-japaq qaraı berdi...

Bul oqıǵany Bitimge aıtyp barǵan.

— Nesine asyqtyń, ózimizge de jaqynda sheteldik taýarlar keletin edi ǵoı, — dedi eri jaı ǵana baıaý únmen, bolmashy keıistik bildirip. Sońyra, — jaraıdy, barsaq baryp kóre salaıyq, — dep jónge kóshti.

Aıtqandaı erteńinde túske qaraı beıtanys jigit telefon soqty. Eri jumysta, tutqany Gúljannyń ózi aldy.

— Sálemetsiz be!

— Sálemet...

— Gúljansyz ba?

Daýysy sondaı maıda.

— Iá.

— Men keshegi sizdiń buıymtaıyńyz boıynsha... ýáde etken edim... — Kibirtiktep, múdire sóıledi.

— Iá, ıá... — Mynandaı yjdahattylyq pen muqıattylyqqa súıindi.

— Sony qashan kep kóresizder, bári daıyn.

— Keshirińiz, esimińiz kim edi? Men áýeli suramappyn da.

Kelinshek uıań til qatty.

— Ábdirahman. Sózime senińkiremep pe edińiz?

— Jo-ǵa. Áıel basymmen bir kóre sap kór-jerdi surap, tergep jatýym ábesteý shyǵar dep oılap edim... Biz onda qaı jerge baralyq? Saǵat eki-úshterdiń mańaıynda bolmasa, dál qazir joldasym joq.

Ábdirahman bárin táptishtep túsindirdi, kútetinin qaıta-qaıta taptap aıtty.

Eki jaqtyń da qaǵanaǵy qarq, saǵanaǵy sarq. Polshanyń as úıge qoıatyn jıhazyn, Italıanyń qonaq kútetin zalǵa, Almanıanyń jatyn bólmege ornalastyratyn kózdi arbar buıymdaryn tym arzan baǵaǵa ári Reseı aqshasyna alǵanyna Bitim máz. Ábdirahmannyń jomart minezine súısinip, úıine shaqyrdy. Ol da kóp qolqa saldyrmaı janyna Serikti ertip, meıman bop kelgen. Sonda dastarhan basynda óziniń Stambýldan oqyp taıaýda oralǵanyn, deldal-kommersıalyq júıede jumys jasaıtynynan maǵlum etti. Serikti joldasym dep tanystyrdy. Áýeli, Bitimdi endigi tusta birge, bedekshilik joldy jalǵastyrýǵa shaqyrdy. Ol mynanyń aýqymy keń, bıik mejede júrgenine qyzyqty ma, birden kelisimin berdi.

— Eń bastysy, jaqsy joldas bolaıyq, — dedi aǵynan jarylyp.

Sóıtip, aralas-quralastary artyp, tirlikteri de áýelgiden tezirek ońǵa basyp, úlken tabystarǵa kenelip júrdi. Tipti, ejelgi joldastardan da kóbirek qarym-qatynasqa kóshken. Bir-biriniń syrlaryna da boılap, arǵy-bergi ótken jaǵdaılarǵa da qanyǵa bastady. Ábdirahman sonda alǵash Nurmıra jóninde estidi. Estidi de esi ketti. Bir kórýge yntyzarlandy. Kóp yntyqtyrmaı Gúljan onyń retin keltirdi. Ári, «baǵy ashylmaǵan sorly mynandaı jigitpen jarasyp ketse...» — degen jaman oıy da joq emes. «Bitimniń jaqyn joldasy, jubymyz jazylmaı birge júrer ek».

Osylaı qıaldap, onysy iske asatyndaı-aq qýanatyn. Biraq, birden laq etkizip qurbysyna dáneńe aıtpady. Baıyrqalap, arǵy-bergi aý-jaıdy bezbendep baryp bopasyn tappasa, minezi tik Nurmıra shart ete qalýy yqtımal. Bir burtısa birmoıyn neme jýyq arada jibimeı qoıady.

Alǵashqy júzdesip, tanysýlary oıdaǵydaı ótti. Bári óz aýanymen, óz yqtıarymen tárizdendi.

Ábdirahman Gúlmırany budan burynyraq bildi. Óıtkeni ol syńaryna qaraǵanda Gúljandy kóbirek izdeıtin, Bitimderdikine jıirek baratyn. Sondaı mináıi sebeptermen onymen ushyrasýdyń, sóılesýdiń jóni, joly tezirek tústi. Al, Nurmıra múlde bólek. Oǵan qaraǵanda salmaqty, kóp sóılemeıdi. Biraq, shyraıy shyt jańa kóılekteı adamdy birden ózine tartady.

Bulardyń áke-shesheleri ólgenin, sopaıyp ekeýden-ekeý qalǵanyn Ábdirahman ilkide estigen. Turmystary jaman emes — bastarynda eki bólmeli bir-birden páterleri, ákelerinen bularǵa aýǵan saıa jaılary bar. Máskeýdegi úsh bólmeli úı jáne tur. Ol ámbe Nurmıranyń atynda. Osyny estigennen keıin-aq Ábdirahmannyń ańsary aýyp, aıaq astynan «aýyrdy». Qalaıda Nurmıranyń osal tusyn taýyp, kóńilin ózine aýdarýy tıis. Alaıda, ol oıy júzege asa qoıýy qıyn sıaqty. Olaı deıtini — adam balasyna tym salqyn, jastyqqa, áıelge tán ushyp-qonǵan minezi baıqalmaıdy. Aldaýsyratyp anda-mynda shaqyrsań: «ýaqytym joq» dep, kelispeıdi. Úıiniń tabaldyryǵyn attaýǵa erkek ataýlyǵa qatań tıym salǵan. Urǵashynyń kózin jaýlap, aqylyn arbaıtyn jyltyraq asyl tas — altyndar da týra jolynan taıdyra almady. Eshkimge kónbeıtin, eshkimge kózin súzbeıtin tákápar.

Araǵa Gúljandy jeńgelikke júrgizbek edi, ol:

— Baıaǵy zaman emes, óziń sóılesip jaýabyn al. Bar mindetim — tanystyrýdan qutyldym. Arǵy jaǵyna, bireýdiń jeke sharýasyna aralaspaımyn, — dep, sholaq qaıyrǵan. Al, Gúlmıra múldem at-tonyn ala qashty. Ilikpedi.

Bul ádistiń iske aspaıtynyn bilgen ákki, basqa aılaǵa barýdy jón dep uqty. Nebir qıturqy qýlyqty ıgergen naısap, jańa sheshimge bel býdy. Alǵashqy Gúljanǵa degen nápsiqumarlyqpen jylt etken obyr sezimin tejep, aıaǵyn saıasatpen basty. Ózi kúndiz-túni Bitimnen qarys súıem ajyramaı, Serikti onyń áıeline shúılep salyp qoıdy. Qudaı tileýin bergende, mekteptegi uldary úsh aılyq jazǵy kanıkýlǵa shyǵyp, aýylǵa aparyp tastaǵan. Onda da enesi qoıarda qoımaı, «óziń kór men jerdiń ortasynda júrsiń, bir azyraq dem al» dep, nemerelerin aldyrtqan. Sondaǵysy qursaǵy endi-endi biline bastaǵan. Áıteýir shıkiókpeniń zary ótken soń, ana baıqustyń aldyn-ala ázdek qaqqany.

Gúljan kóbine úıde jalǵyz. Serik sondaıda sytylyp shyǵyp, týra Bitimdikine tartatyn. Kókeıindegi pıǵyldan dáneńeni ańǵartpaıdy.

— Senderdikine Ábdirahman kelmedi me? Sharýam bop turǵany. — Óp-ótirik syltaý aıtyp, bógeledi.

— Olar Bitim ekeýi ketip edi. — Oıynda eshteńe joq kelinshek aǵynan jarylady.

— Onda, kep qalar, men kúte turaıyn. — Esh saspastan sabazyń múláıim jaýap qaıyrady.

Sonymen, úıde adam otyrǵan soń Gúljan shaı ázirlep, dastarhan jaıady. Shaı ishiledi. Ony-munyny sóz etip, ońasha, ekeýden-ekeý ýaqyt ótkizedi. Sodan bir mezetterde «qoı, keteıin, Ábdirahman kelse meniń izdegenimdi aıta sal» dep, óp-ótirik mańyzdanyp syrtqa betteıdi.

Bara-bara taban aýdaryp, tapjylmaıtyndy ádetke aınaldyrdy. Biraq oǵan sekemdengen, shamdanǵan pende bolmady. Úı ıesi kelgende, «ábden kútip sarylǵandyǵyn, taǵaty taýsylǵandyǵyn» muńaıa baıandap, «shuǵyl sharýa bar» dep, Ábdirahmandy ertip jóneıdi. Uzaı bere:

— Ne, qıýyn keltirdiń be? — deıdi ámirshisi.

— Joq. Bul tusta asyǵý jeńiske jetkizbeıdi, jóni — sabyrlylyq. — Kóshelilik tanyta ýáj aıtty.

Munyń pikiri Ábdirahmannyń kókeıine qonyp, ol óziniń sál qyzbalyqqa urynǵanyn baıyptady.

— Iá-á, birinshi joly-aq tyrapaı asyrý — oqıǵany tez aıaqtaǵanymen, ózińniń de tamyryńa balta shabylýy yqtımal. — Kókjıekke kóz tigip, oılanǵan pishinde sóıledi. — Sondyqtan asyqpaǵanymyz jón. Áıtkenmen, tizgin-shylbyrdy bos qoıyp, arqany keńge salý jáne jaramas.

— Ol da jadymda. Asa uzatýdyń da tıimsiz ekenin bilemin.

Túpki aram pıǵyldaryn iske asyrý úshin, qaraý maqsattaryn aldyǵa nyǵarlap qoıdy. Osy múddeni kózdegen ekeý, jymyn bildirtpeı jumysqa kiristi. Jóni joq nástelerdi syltaýratyp, Serik bógdeniń úıine urlanyp barýyn jıiletti. Ábdirahman baıaǵysha komersıalyq seriktestigin betke shyrǵa etip tartyp, Bitimdi qasynan qarys súıem ajyratpady. Kúndiz-túni birge qosanjarlasa shapty, shaptyrdy. Oraıyn taýyp Nurmıra men Gúlmıralardy da ushyrastyryp, sóılesip qalyp júrdi. Osyndaı urymtal tustardyń birinde Serik te júktelgen tapsyrmany oryndady.

Ábden boılary úırenisip, bir-birin jaqyn adamdardyń qataryna sanaǵany sondaı, bara-bara Seriktiń sýmaqaı júrisinen eshkim sekemdenbedi. Ol ásheıin-aq kelip-ketip, Gúljannyń qolyn uzartyp, mashınasymen ony-puny jumysyna aparyp nemese ózi-aq tyndyryp beretin boldy. Ashyq-jarqyn minezinen Bitim de eshteme ańǵara almaı qaldy. Bári shynaıy, dostyq ráýishte eken dep oılady.

Serik osy úıdiń taǵy bir sharýasyn tyndyryp qaıtqan jolynda, syrttan sýsyn ala keldi. Ony eki shynyǵa quıyp, Gúljan basqa bólmede júrgeninde birine dári salyp jiberdi. Tez-tez aralastyryp, áppaq túıirdi untaqtap tastady. Izinshe untaqtyń da túgi qalmaı erip, dáneńe sezilmes qalypqa endi.

— Gúljan, sýsyn ishpeısiń be?!

Ádettegideı qalyp tanytyp, kóńildi daýystady.

— Qazir.

Jeksurynnyń ishi qylmyńdap, «tezirek kelse eken» dep dińkesi quryp barady. Aram nıetine mastanǵan nemeni selk etkizip:

— O-o, «Kola»! — dep kelinshek balasha masaırap, shattana ún qatty. — Salqyn shyǵar, áá?!

17-TARAÝ

... Kúıindi kóńil alas uryp, qabaǵy naraý tartyp, baıaý kúrsindi. Áýelden-aq júıkesin mújigen oı tasqyny, múldem basyn qatyrdy. Shabadanǵa ony-punysyn qattap salsa da, kıim-keshegin jýsa da sanasynda sartaptanǵan ýaıym jalǵyzsyratpady. Keıde eriksiz janarynyń aıasy jasqa shylanyp, múbáraq qarashyqtary mólideı móldirep, aqyq tamshylar úziledi. Qaı jaqqa moıyn bursa da — qorqaýlardyń mekeni, kóń-qoqysqa ósetin baraqy, bıik qaý tárizdi aıýandardyń ordasy. Bir ashylmaǵan baq sorǵa tartyp, solarǵa qaraı ıtermeleıdi de turady. Eń qurymaǵanda naǵyz aqsúıek aǵzamdar ustaıtyn altyn qundaqty qylyshtyń qyny bolmaı, juryn ómirdiń jentegine aınalǵanyna opyndy. Aınaldyryp otyrǵan: ozbyrlar — adamdar — aıýandar. Álde, atom ǵasyryna qadam basqan saıyn túısik tómendep, parasattylyq túgesile me? Sóıtetin tárizdi. Óıtkeni, ýly, asa zıandy hımıkattar álemdik deńgeımen alǵanda qumyrsqadaı ǵana adam turmaq, planetalardyń ózin jarymjan etedi. Oǵan jerdiń ózi naqty dálel. Atom dáýiri ýzárin kóń ıtergen qońyzdaı domalatyp, sát saıyn mejesine jaqyndaıtyndaı. Adam órkenıettiń shyńyraýyna jetip qalǵan sıaqty. Sebebi, ózi oılap tapqan zahar — ózin jutýǵa ázir. Eń birinshi, ıbaly qoǵam — ımansyzdyqqa aınalyp barady. Adamı minez-qulyq — aıýandyqpen almasqandaı.

Oı darbazanyń ishinde dal-duly shyqqan Nurmıranyń mıy shyńyldap, dúnıe qaraýytty. Jadynda saqtalǵan áne bir oqıǵa eles berip, qylań etip edi — jany túrshikti.

Úshinshi kýrsta oqıtyn kezi. Adam aqzasynyń árqaısysyna jeke-jeke toqtalyp, ota jasap, kórip, tanysyp, máıithana men oqý korpýsynyń arasynda sabylyp júrgen shaq. Bir kúni leksıada otyrǵanda stýdentter myrs-myrs kúledi. Bastapqyda mán bermegen, sóıtse, artqy partadaǵy Qaırat deıtin jigit, aıtýǵa aýyz barmaıdy, qaǵazǵa oralǵan beımálim zatty qyzdarǵa usynypty. Olar qaıdan bilsin, ashpaı ma... Sumdyq, er adamnyń jynys múshesi... Soǵan bári qaryq, jyrtyń-jyrtyń...

Álgilerdiń arýaqty qorlaǵan aıýandyq áreketterin ázer aýyzdyqtaǵan. Ólikti mazaq etip oınaǵan áýmeserlerdiń qylyǵy, aza boıyn qaza turǵyzǵan... Múmkin, sanalaryn synalap, atom salqyny júgirip ótken shyǵar. Erteńgi zıaly qaýymnyń túri. Oınaıtyn nárseni tapqan eken.

Zulmat oıdyń oısyrata soqqan sileminen aýyr kúrsindi.

Baǵana ulymen sóılesken.

— Mama, saǵyndym. Qashan kelesiń? — deıdi qulynshaǵy.

Óziniń de emeshegi ezilip zorǵa júrgeninde mynaý, tipti, janyn ýiljitti.

— Sál shyda, jaqynda baramyn, — dedi amaly taýsylyp.

— Tez kel, tez!

Júregi shym-shym etti.

Stýdent kezinde dárýhanada birge jumys jasaǵan Jamal apaıdyń úıine bir-eki kún buryn aparyp tastap edi. Onyń ústine balajan qarıa ózi jabysyp, aıyrylmaı qoıdy. Sábı de sol shaqta kóp oıynshyqqa aldanyp, ketkisi kelmeı qalǵan. «Alasapyran ýaqytta osynda bolsa bola tursyn» dep edi Nurmıra ishteı.

Kenet, beıýaqytta esiktiń qońyraýy soǵyldy. Ashshy ún selqos jandy selk etkizdi. Áp sátte baldaı tátti oıy pyshyraı jóneldi. Báıek tappaı shyrqyraýyna qaraǵanda mynaý, shuǵyl sharýamen jetken shapqynshyǵa kóbirek uqsaıdy.

— Kim bul?! — dedi, kóztesikten qaraǵanymen ar jaǵy qarańǵy, báribir kórinbeıtinin bilgendikten.

— Men ǵoı!.. — Ábdirahmannyń daýysyn birden tanydy. — «Qudaı buıyrtsa kúıeýińiz bolamyz», ashyńyz.

Óp-ótirik yzdıdy.

«Bular qaıdan júr?» dep qynjyla, sýqany súımese de sharasynyń joqtyǵynan qulyptyń qara qulaǵyn burady.

— Ázirlenip jatyrsyń ba?

Tabaldyryqtan attasymen erteńgi joldyń qamyn surady.

— «Táńerteńge deıin daıyn bolamyn» dep aıttym ǵoı!

— A-a, olaı bolsa jaqsy eken... Erteńgilik qumǵa sińgen sý sıaqty úshti-kúıli joǵalyp, bizder ornyńdy sıpap qalmaıyq.

— Men aıttym — bitti, sózimde selkeýlik joq! Súrepetterińnen úreıim ushsa da, baraıyn. Qý janyma tynyshtyq berińdershi.

Ábden taýsylǵandyqtan kókeıindegisin loq etkizip, aqtara saldy.

— Shamdanba, báıbishe! — Áıeldiń myna ekpini qytyǵyna tıdi me, ázil aralastyrǵansyp, qatqyldaý sóıledi. — Odan da shalyńa bir-eki shyny shaı ber, shóldedik. Kel, Serik, otyr mynda! — dep, as stolynyń janyndaǵy oryndyqty nusqady. Ózi de qasyna jaıǵasyp, bolmashy ýaqyt basyna qonar baqyttyń býyna maltydy. Mynaǵan zańdy túrde úılenip alsa, Máskeýdegi, osyndaǵy páterlerdi retin taýyp, óz atyna aýdartar edi, shirkin... Qosylmaı — oǵan jol joq. Máskeýdegi páter Gúlmıranyń emes, osynyń atyna jazylǵan. Ótkende, «úıdi ala» ber degende almaǵany, qulqynynyń tabanda ashylyp qalatynynan qashqaqtaǵan. Ázirshe kúlli jaqsylyqty basyna úıip-tógip, «súıem-kúıem» deýden jańylmaý. Sosyn bári ońtaıyna keler. Osynshama janyn jaldap júgirip júrgeni de sondyqtan. Áıtpese, sonshama aq ter, qara ter bolmas ta edi.

Eńseli eki bólmeli páterdi kózimen súzip, Máskeýdegi úsh bólmeli úıdi elestetti. «Qurǵyr, sol ýaq tezirek kelse eken. Tirlik jasaýyna da óris ashylyp, daıyn oljaǵa keneletin».

— Keseńdi alsańshy!

Nurmıranyń jumsaq úni uıqysynan oıatyp, lázzatty qıalynyń betin qaıtardy.

— Alam, qoıa ber!

Birden esin jıdy. «Dúnıe jaman-aý, qaharyn tókken patshanyń da ıin jumsartyp jiberedi. Syrdan syǵanaq ótken qýlardyń ortasynda syr bermeıtin basym, táttige kózin satqan jetim baladaı telmirip, arbalyp qalyppyn ǵoı...»

18-TARAÝ

— O-o, «Kola»! — dep kelinshek balasha masaırap, shattana ún qatty. — Salqyn shyǵar, áá?!

Názik saýsaqtarymen ydysty lyp etkizip ap, qaperinde dáneńe joq Gúljan eki-úsh bólip iship saldy.

Onyń dymyn qaldyrmaǵanyn kóziniń astymen baqylaǵan bileýit neme, basqa bólmege qaraı jylystaı berdi. Zalǵa baryp, teledıdar qarady. Tartymdy onsha eshteme bolmaǵandaı beınemagnıtafondy qosty. Ekranǵa julqynǵan eýropalyq ónerpazdar shyǵa keldi. Óp-ótirik solardy tamashalaǵandaı túr baıqatqanmen, kúlli sana-sezimi kelinshektiń aıaq dybysyn ańdýda. Qalaı júrip, qalaı qozǵalǵanyn kórmese de topshylaıdy. Ol bul otyrǵan bólmege bir-eki ret taıap keldi de, qaıta ármen qaıtty. Onyń dybysy alystaǵan saıyn ańqasy keýip, yntyzarlana berdi. Ón-boıy tyz-tyz etip, búıirin kún qyzdyrǵan jylandaı áldebir qumarlyqqa eltigen masań neǵaıbil halge orandy.

Kelinshektiń aıaq astynan denesin lypyǵan jalyn sharpyp, ystyǵy býynyna túskendeı del-sal kúı keshti. Basy zeńip, tula boıy aqpalap qozyp, óz ýynan ózi óletin shaıandaı, óz uıatynan ózi jarylatyndaı. Qaıdaǵy quıynǵa ulasqan soqyr sezim jetelep, Serikke qaraı eki-úsh ret apardy. Myna ala-quıyn múshkil áline esep berip, ek-úsh ret ózin bógedi. Degenmen, ózegi men júregin jaılaǵan miskin hali noqtalaǵanǵa kónbeı, arsyz jaǵalaýǵa atyp urdy. Kózin bir ashqanynda aıqara qushaqqa kómilip ketipti. Qalt etip qarsy turýǵa dármen joq.

— Maǵan qazir bolmaıdy ǵoı, — dedi otty demi jigittiń júzin sharpyp, úzdige ahylap. Bar kórsetken qaıraty osy ǵana.

— Nege?

Shybyn jany úzilerdeı alqynyp, syryldaı surady.

— Aıaǵym aýyr...

Jyndy súreı muny estise de estigisi kelmedi. Órshelene óńmeńdedi. Óń men tústiń arasynda jatqan jádigerdi qyzyl óńeshke salyp, tezirek jáýkemdeýdi maqsat tutty. Baıaǵydan tilegeni men kóksegeni de osy edi. Bir ret tánin tamashalap, tańyn aıyrsa áıel degen, ásirese bógde áıel aıtqanyn oryndap, erkektiń ýysynan shyǵa almaı qalatyn ádeti. Myna qaraýlardyń da ańsaǵany sol, betin bir ashyp ap, ózderine táýeldi, baǵynyshty etip ustaý. Sóıtip, Nurmıra men Gúlmıraǵa qarsy óz múddeleri úshin shaptap, aıdap salý. Osyndaı jeksuryndyqpen jeńiske jetip, baılyqty ıemdenbese — basqa tóte joldy kórip turǵan joq.

Boıynan beıuıat lázzatqa batyrǵan dáriniń dármeni qaıtty da, solyǵy basylǵan soń birtindep esin jıa bastady. Bir kezderde baryp qasqyr tartyp jaıratyp ketken baıtaldaı qalpyn kórip, osynshama shekten shyqqan aıýandyq isine qapalana solqyldap jylap jiberdi. Seriktiń betine qaraýǵa dáti jetpeı, anaıylyqtyń jastyǵynan basyn súırete kóterdi de eki ıini dirildep, bólmeden jaýyryny qýshıǵan qalpy shyǵa berdi. Bir kezderde baryp qaıtyp oraldy.

— Serik, bar ketshi... Men saǵan qaraǵym kelmeıdi...

Top tolyq burymy tarqatylyp, tym muńly kórsetedi. Qasirettiń qaımaǵy qarashyǵyna kilegeılenipti.

Jópeldemede jigittiń aýzyna jóndemdi sóz ilikpeı:

— Nemene, renjip qaldyń ba? — dedi keleńsizdeý keskinmen.

— Ózimdi-ózim atarǵa oǵym joq! — Julyp alǵandaı taq etkizip aıtty. — Bizdiń aramyzda eshteme bolmady dep eseptersiń!

Súlesoq burylyp alyp júre bardy. Jigitke de keregi osy-tyn. Endi bógelse shı shyǵyp keter dep, yldym-jyldym jınalyp, asyǵys syrtqa umtyldy.

Budan keıin jaǵdaı basqasha órbidi. Ańysyn ańdysa, Bitimniń tarapynan kóńilge sekemal alatyn eshteńe bilinbeıdi. Gúljan da jyrtylǵan kóńilin ishteı tepship, bógde kózge kilbıgen qylpyn sezdirmedi. Munysy, tipti, oqıǵanyń tigisin jatqyzyp, yń-jyńsyz tirlikterin jalǵastyrýǵa múmkindikti molynan týǵyzdy. Osyny anyq baǵamdaǵan Ábdirahman qasyna bir-eki jigit qosyp, Bitimdi birer kúndik sharýamen Narynqolǵa jumsap jiberdi. «Serik ekeýmizdiń tyndyratyn isimiz bar» dep, ózderi qalyp qoıdy. Eshtemeden kúmándanbaǵan ańǵal jigit, Sultandarǵa erip ıt arqasy qıaǵa kete bardy. Qasyndaǵylarǵa Ábdirahman ádeıi kesheýildetýdi tapsyrǵan.

Olar attanysymen Serik ekeýi salyp uryp, ıen úıdegi Gúljanǵa keldi. Kelinshek eshtemeden syr bermeı, áńgimesin aıta júrip, shaıyn jasady. Serikpen aralaryndaǵy bolǵan oqıǵadan Ábdirahman beıhabar dep oılaıtyndaı. Ózin erkin ustaýǵa tyrysty. Talaı kerbezderdiń syryn alǵan syrqyndy nemeler, onysynyń kórer kózge jasandy ekenin birden baıqady.

— Nurmıraǵa durystap túsindirshi, maǵan turmysqa shyqsyn.

Eshqandaı jasqanyp, járeýkelenbeı Ábdirahman máseleni qabyrǵasynan qoıdy. Maǵynasyz da sezimsiz bozǵylt janaryn kelinshekke qadady.

— Óziń sóılespeısiń be? — Tiksingen Gúljan myna qolqany ersi kórdi. — Kedergi jasap, jolyńdy kes-kestep turǵan eshkim joq qoı.

Onyń sózin Ábdirahman kıip ketti.

— Men onymen sóılespedi deısiń be?.. Ǵashyq ekenimdi, essiz-tússiz súıetinimdi talaı márte baryp aıttym. Balasyna da naǵyz ákesindeı qamqor, pana bolatynymdy qanshama ret qaıtaladym. Kónbeıdi, «súımeımin» deıdi.

— Árıne, unatpasa qalaı turmysqa shyqpaq? Sony bile tura, býynsyz jerden pyshaq salýym — janashyrdyń isi emes. Joldastyqtan ketetin adam ǵana erdiń artqy qasyn suraıdy.

— Sen joldastyqtan ketpeısiń, qaıta odan saıyn irgemizdi nyǵaıta túsemiz. On jyldan astam birge turyp, birge júrseńder, ol maǵan kúıeýge shyqsa — múlde ǵanıbet ǵumyr kesher eńder. Men — Bitimniń joldasy, Nurmıra — bala kúnnen bergi qurbyń, qandaı tatý-tátti otbasyna aınalar ek. Qaıta, osyny durys túsindirý — seniń joldastyq paryzyń.

Sóziniń sońyn nyǵarlap, salmaqty Gúljannyń ózine aýdara sóıledi. Qaram pıǵyldan týyndaǵan oıyn tilin emize otyryp, sanasyna saqaǵa quıǵan qorǵasyndaı sińirdi. Kelinshek jeńilis taýyp, budan keıin abdyrap qaldy.

— Qarap tursań bári kóńilge qonymdy, mıǵa syıymdy sıaqty. Jańaǵy seniń aıtqandaryńnyń túgeline derlik óz basym keliser em.

Serik bos shynysyn usyndy. Gúljan shaı quımaqshy bop edi, qatyp otyrǵan súti taýsyla qalypty. Dastarhan basynan turyp, tońazytqyshtyń esigin ashty. Osy oraıy kelgen sátti qalt jibermeı Serik, kelinshektiń kesesine kúni buryn ázirlengen áppaq untaq zatty seýip jiberdi. Ol qaıta ornyna jaıǵasqansha, álgi náste izim-ǵaıym erip te úlgergen.

— Biraq, emeshegim ezilip, janym ashyǵanymen, mundaı máseleni óziniń yqtıaryna qoıǵandy maqul kóremin. Erteńgi kúni meniń aıtýym boıynsha saǵan erge shyǵyp, jylap júrse — ómir baqı obalyn, kúnásin men kótermekpin. — Ara-tura shaıyn urttap otyrdy. — Osy jaǵynan qorqamyn. Taǵdyrdyń azabyn máńgi tartsa da jany qalaǵan, kóńili soqqan jolyn tańdasyn.

— Sonda eki jartyny qosyp, bir bútin jasaý saýabynan boıyńdy aýlaq salǵyń keledi ǵoı.

— Jo-oq. Aralaryńa bireý túsip, yntyq kóńilderińdi yntyzarlandyryp, úılenýlerińe kedergi bolǵan jaǵdaıda, men senderdiń ot tútetýlerińe selbesip, sebepshilik etsem — saýaptaryńdy alǵan bolar em. Ol bazynań bul arada júrmeıdi, orynsyz. Óziń kóńilin taýyp, qyz yqtıaryn berip jatsa — men qýanbasam, sonda kiná taqsań jarasar.

As ishilip, jigitter zal úıge jaıǵasty. Jymyn bildirmeı jymıtqan áreketterine súıinip, bir-birine jymysqylyqpen qýtyń qaǵady.

— Qazir, qazir... — Serik qystyǵa sybyrlady. — Basyn aınaldyryp, alyp urar. Áýselesin sodan keıin kórermiz. Ol bizge buıymtaı aıtatyn shyǵar áli.

Taǵy da ótkendegideı janyna jasyn túskendeı halge urynýyn, taǵatsyzdana tosýda. Áıel ydys-aıaqty syldyrlatyp biraz júrdi de, ańdýshylarǵa dybysy bilinbeı qaldy. Onyń qımyl-qozǵalysynan tyn alyp, jyryndylar elegizýmen jipsiz baılanýda. Aqyry shydamy túgesildi me Ábdirahman:

— Bar, baıqap kórshi, — dedi.

Serik te osyndaı pármendi kútip tursa kerek, apyl-ǵupyl qozǵaldy. Julqyna umtylǵanymen mysyqtabandap basady.

As úıde qylpy bilinbedi. Balalar bólmesi de bos. «Dáý de bolsa jatyn úıde».

Ótkendegiden de mólsheri kóp kesel júregin shabaqtap, janyn tyzaqtatyp, baıyz taptyrmady. Ón boıynan toq júgirip ótip jatqandaı, on eki múshesi syrqyrap, birte-birte súıek-súıegi balqyp qanaǵat tabar qaraket izdedi. Bastapqyda «mynandaı keselge qaıdan ushyradym, bógdeler barda qumarlyq degen ıttiń kók óńezi bókserilgeni nesi? Qaımanalardyń aldynda dármensizdigimnen abyroıym jáne bir aqtarylmaq pa?» dep, eki kúıdiń ortasynda ózin sabyrǵa shaqyryp, alqymynan syǵymdaǵan áleýetti kúshti qajyryna jeńdirmek bolǵan. Áıtkenmen, bul áreketiniń bári kesh edi. Qýaty men zymıandyǵy ýaqyt ótken saıyn boı alǵan dári, dińkesin qurtty. Dińkesi quryǵany sol — ıba, uıat degendi umytty. Nápsisi qozdy. Áýeli óziniń qam-qaraketin bilmedi.

Serik bas suqqanda tósekte shashy belin oraǵan, dóńbekshı alasurǵan kelinshekti kórdi. Kórdi de naǵyz bular tilegen babynda ekenine qýanyp ketti. Áı-shaı joq, qoregine umtylǵan ash arystandaı atyldy. Bardy da birden áıeldiń ernine súlikshe qadaldy. Beısharanyń ábden silesi qatqany sonsha, qapsyra qushaqtap, ańsap, ǵashyǵyna ázer jolyqqandaı qunyǵa aımalaıdy. Onyń es-tússiz sátinde taǵy bir túıir dárini joıyt neme tańdaıyna salyp jiberdi. Jankeshtilikte bolar-bolmas nárseni bir-eki talǵady da, juta saldy. Ne istep, ne qoıǵanyn aıyra almaıtyn, bul dúnıede joq kelinshek jańaǵy jabaıy, jıirkenishti tirligin ármen jalǵastyrdy...

Munyń bárin kún ilgeridegi jospar boıynsha qamdanǵanyndaı Ábdirahman beınetaspaǵa jazyp jatyr edi...

Silesi qatqan kelinshek aıaq-qolyn jınaı almaı, býyn-býyny joq, ál-qýattan ada halde. Jańaǵynyń bári tús sıaqty. Tús deıin dese myna jalǵan — óńine kóbirek uqsaıdy. Birte-birte kádimgi tirshilik ekenine ábden ılandy. Ilandy da egil-tegil jylady. Kúl-qoqysta qala berer qaz-taýyqtyń jumyrtqasyndaı, kóringen jerde tyrapaı asatyn tómen etektiligine kúıindi. «Ómir netken jıirkenishti... adam — aıýan. Aýlaq, talaq bári...» Eriniń altyn basyn qorlap, namysyn taptatqan ózin uryp óltiretin pende joq. Netken turpaıylyq, soraqylyq. Keshe ǵana úmitine jip taǵyp, tátti qıaldarǵa shomatyny. Alty jyl arman etken, qursaq kóterý esesi enshisine tıgende taǵy da... taǵy da abyroısyzdyq. Sorlap qalǵanda, ımansyzdyqqa soqtyqqany janyna batty.

Kenetten shekesine bireý soǵyp jibergendeı mıy shyń etti. Aýyrsynyp, janaryn jumdy. Qaıta ashqanynda kóz aldy mas adamdikindeı býaldyrlanyp, jańa ǵana aıqyndalǵan dúnıe árin joǵalta bastady. Basy aınaldy, júregi loblıdy. «Aıaǵymnyń aýyrlyǵynan shyǵar» dep joramaldady. Uzyn kirpikterin qaıta bir-birine túıistirdi, sál-pál ún-túnsiz qımylsyz jatty. Tuńǵıyqqa batyp-batyp baryp, qaıta jaryqqa kóterilgendeı áserdi ótkerdi. Jańaǵy, jebedeı qadalǵan shanshý da jumsaryp, mıyna túsken qorǵasyndaı salmaq ydyrap, jeńildedi. Jalǵyz basy ǵana emes, kúlli tula boıy serpilip sala berdi. Álgindegi ýaıym, sher, oıdan da qutylǵandaı. Kóńili de, denesi de sergek tárizdendi.

Bul — ekinshi dáriniń sıqyry. Onda apıynnyń qudireti basymdaý. Ári ony ishken adam, bergen adamnyń aıtqanynan shyqpaıtyn, jalpy ústemdik tanytyp dárgeıine kirgizgen pendeniń aldynda jadybasqa aınalady. Baǵzy zamanda oqyp, dýalap sońynan jetekke alǵan taılaqtaı sólkektetip qoısa, qazir osylaı-aq salpaqtatýǵa, ádisi jetse, shara bar.

Esik ashylyp, Seriktiń sulbasy kórindi. Sondaı súıkimdi.

— Tur, áli jatyrsyń ba? — dedi.

Daýysy da ádemi, maıda qońyr ún qulaqqa jaǵymdy, birtúrli naz, erkelik bilinedi. Sonysynyń ózi sezimge áser etip, sanany qytyqtaıdy.

Gúljan rıasyz jymıdy. Serik janyna taıap, qolyn usyndy. Áıel de qylyqtana saýsaqtaryn dirildete sozdy.

Ekeýi qonaq kúter bólmege bettedi. Ábdirahman bar eken. Kúlimdeı qarsy aldy.

— Basyń aýyryp tur ma?

— Iá, bilmeımin ne bolǵanyn.

Alpys eki tamyryn qýalaǵan apıyn, aqylynyń apshysyn qýyryp, dáneńeni baıyptatpady.

— Gúljan! — Endi Serik til qatty. — Nurmırany kóndiresiń ǵoı.

— Iá...

Bileýitter bir-birine qýlana qýtyńdady. Ii qanbaǵan terini jerine jetkize ılegenderine máz. Munyń endigi tirligi ashsa — alaqandarynda, jumsa — judyryqtarynda.

— Vıdık kóresiń be?

Ákki Ábdirahman áıeldiń saýdasy bitkenin bilgen soń qýjańdap, ǵaıarlyqpen lepire usynys jasady.

— Men mundaǵy kasetalardyń bárin kórip bitkem.

— Biz ákelgen bireýi bar, ala salyp ek...

— Jaqsy ma?

— Táýir shyǵar dep oılaımyn.

Eki erkek taǵy da kúle kózderin túıistirdi.

— Onda kórelik...

Izinshe-aq, ekranǵa tanys beıneler shyǵa keldi. Alǵashynda Gúljan túsinbeı eńsesin sala qadalyp qarady da, myrs etip kúlip jiberdi.

— Jyndy-y-lar, muny qaı ýaqytta jazyp júrsińder? Uıat emes pe..?

Qur aýzy aıtqany bolmasa, eshqandaı qarsylyq tanytpady. Úsheýi qatar jaıǵasyp, myna mánsiz de arsyz malaǵamdy tamashalady.

Serik pen ekeýi odan beter jaqyndasa túskendeı. «Kıno» bitkenshe aımalasyp, óbisti de otyrdy. Tek eń sońynda áıel: «Bitim kórip qalmasyn» dep ótinish jasady.

— Júr, Nurmıraǵa baralyq, — dedi óktem til qatyp Ábdirahman.

— Júrińder!

Bastapqyda kelispegen Gúljan, bul usynysqa ózi qosshy bop, jigitterdi ertip syrtqa bettedi.

Aıtaqtaýmen, shala mas eter dáriniń býymen nebir surqıalyqtardan taıynbady. Osy eki arada Gúljannyń sińilisi ınstıtýttan shyǵyp qalatyn bop, oqý orynyndaǵy oqpany úlken obyrlarǵa tyqpalaý úshin eki mıllıon somdy Ábdirahman bergen. Ylǵı sharýamen shapqylap júrgen Bitim, budan múlde beıhabar. Osylaı istetip otyrǵan da jyryndy sumdar. Ádeıi, bári — saıasat. Áıeldi táýeldi etken ústine kiriptarlyqqa ıtermeleý.

Jalǵandyqtyń ǵumyry qysqa, aqyry áshkerelendi de erli-zaıyptylar aıyrylysyp tyndy. Kúıeýi bar pále — áıelden dep oılady. Bul tusta da Serikter jymyn bildirmeı syrtqary qala berdi. Bárinen, týmasa da týǵandaı bolǵan tórt bala anasynan taǵy da ajyrap, jetimdiktiń jaǵalaýymen jylaı júgirdi.

19-TARAÝ

Tym-tym ary, quzy men shatqalyna áketken san-sapalaq saýaldardyń súıreleýimen sabylyp, júıkesi juqardy, qańyryǵy tútedi. Tymyrsyq ińirdiń aýasy da eńsesin ezip, qaırany taýsylyp, dińkesi quryp otyrǵanda shıelenisken malaǵam odan saıyn alqymynan syǵymdady. Myna janyndaǵy ereńbaılardyń daraqy kúlkileri, daýryǵysqan únderi bulanyp-talanǵan munyń zyǵyrdanyn qaınatyp, jynyn qozdyrdy. Olar — máz, bul — qusanyń qushaǵynda. Áldebir jaqqa sendelip, betalbatty laǵyp ketkisi bar. Biraq, dál qazir oǵan murshasy jeter emes — basqan izi ańdýly. Akvarıýmdaǵy maı shabaqsha, qasiretti qapastan qutylýǵa qaýqar joq. Adam jeıtin arlandaı, áne, analar arsalańdap júr. Artyq qımyl jasaı qalsań tarpa bas salmaq. Sonda da óli jandaı qaraketsiz jatpaı, tyǵyryqtan shyǵar jol izdedi. Qaıtkende de Nurmırany «óz yqtıarymmen baramyn» dese de, mynalarǵa — jinikken jólikterge bókterip qoıa bermeýi tıis. Syńarynyń aldy-artyn oılamaıtyn birmoıyndyǵy ushpaqqa apara qoımas, toqtatý kerek. Al ony búgin tań atqansha tejemese, arǵy jaǵy — kesh, qylyshyńdy boqqa shap.

Osyndaı oı legi kókiregine emizdiktetip quıylǵanda, janyn qoıarǵa jer tappaı typyrshıdy. Álginde «júr, bıleıik» dep, Gúljan jetken — qýyp shyqty. Qazir sambyr-sambyr sóılep, elden erekshe dýmandy qyzdyrýda. Sońǵy kezde qurbysynyń minez-qulqyna túsine almady. Bálen jyl bir úıde turyp, birge oqyǵan adam osynshama qıanatqa barady dep kim oılaǵan.

Gúljan men Nurmıra munyń aıtqanynan aınymaı, tilin alýshy edi. Qazir ekeýi de eki jaqqa sáńkıip, Gúlmırany ot pen sýdyń ortasyna tastap otyr. Áne, Gúljannyń daýysy taǵy da jarqyn-jarqyn estildi:

— Jigitter, qyzdar! Erteń jolymyzdyń jeńil bolýy úshin iship jiberelik! Bári dúrk etip, «ýra-a!» dep, qostaı jóneldi.

Olar shattanǵan saıyn, Gúlmıranyń apshysy qýyrylyp, tordaǵy tıyndaı alasurdy. Ishindegi jalyn shydatpaı ala jóneldi. Álgi atan túıedeı qutyrǵandardyń arasymen synalap óte bergen, «qaıda barasyń?!» degen qaharly daýys kilt bógedi.

— Syrtqa shyǵamyn.

Daırabaı qasyndaǵy jigitterge ym qaqty. Olar áıeldi óksheleı ilese jóneldi. Gúlmıra aýlaǵa tabany tıisimen esh sezik týdyrmaı, baqshaǵa qaraı buryldy. Erkekter onymen birge ájethanaǵa qosanjarlasa óńmeńdeýge ımenip, berirek irkildi. «Qaıda qashar deısiń? Bıik piskek temirmen qorshalǵan baqshadan shyǵyp kórsin» degen pıǵyldyń súresine maldanyp, ekeýi asyqpaı temeki tartýǵa kiristi. Oılaǵandaryndaı-aq, «tutqyn» asa saryltpaı boı kórsetti.

— Basqan izimdi ańdyp, saryǵan jerimdi timiskilegenderiń azamat bastaryńa jaraspaıdy.

Artyq aýyz sóz aıtýǵa quqylary joq baryp kel, alyp keldiń adamdary ma, álde jetesiz dúmbilez nemeler me tis jaryp, lám demedi. Sońynan sólpektep erip, ishke endi.

Taǵy da yrdý-dyrdý. Tus-tusynan jel saýlaǵan jelkóz kıizúıdiń týyrlyǵy tárizdi, sanasynyń san qyrynan saýaldar pispekteıdi. Ál ústindegi zárýret naýqastaı bozaryp-sazaryp, sileıdi. Jańaǵy qulaqty jarardaı áýleki áýenniń úni de áser etpedi. Bir sát meńireýdiń kúıin keship, melshıdi de qaldy. Álgiler taǵy da dastarhannyń basyna shaqyryp kórip edi, mızimedi. Qaıtyp oralyp kelgen Ábdirahman da qansha qolqa salǵanymen, orynynan qozǵaı almady. Sosyn tórt bólmeli úıdi ózderi basyna kóterip, álginde bastalǵan «toıdyń» betasharyn ármen jalǵastyrdy. As ta tók tamaq, aqtarylǵan araq-sharap, lepirme lebizder ústemelete birin-biri basyp ozyp jatty. Ábden zar kúıine engen kósemderi kólgirsı stol basynan kóterildi. Qolyna eki rúmka ustaǵan qalpy, «qaıynbıkesi» otyrǵan bólmege bettedi. Esikten jymysqylana jymıyp attady.

— Gúlmıra, bizdiń qýanyshymyzǵa qarsysyń ba? — Teńsele basyp janyna taıandy. — Nege úndemeısiń? Nurmıra ekeýmiz bir-birimizdi súıemiz.

Shúńet kózderi qylmyń qaǵyp, nan dámete bosaǵadan qaraǵan kúshikteı basyn bir jaǵyna qısaıta qapty.

— Ol saǵan kúıeýge tımeıdi!

Ashýǵa býlyǵyp, jany yshqyna aıqaılady.

— Tıgende qaıta-qaıta! — Birden júzine ýyt júgirip, bujyr-bujyr betteriniń túgine deıin tikireıdi. — Kerek bolsa seni de qatyn qylamyn!

— Saldaqyny taramyssha tyrystyra bermeı, qatparyn jazshy!

Jap-jalpaq beti odan saıyn jaıylyp, araqtyń kúshinen qap-qara reńi kúreńitip alǵan Sultan qyby qana daýystady.

— Men seni qurmettep, myna konákty ishemiz be dep alyp kelsem, — tistene sazarǵan qalpy áıeldiń betine shashyp jiberdi, — oǵan tatymaıdy ekensiń.

Kenet, aýzyn jıyp úlgergenshe jigittiń jaǵyna shapalaq shart ete qaldy. Eshkim betine kelip kórmegen quıryǵy qaıqy dúregeı tóbet, mynandaı oqys qımyl kútpese kerek, sál bógelip baryp, aldyndaǵy kıiktiń laǵyndaı áljýaz nemeni tarpa bas saldy. Jelke shashynan búrip ustap, bar ekpinimen dıvanǵa silkip jiberdi.

— Men — Ábdirahmanmyn! — Tisin qatyr-qutyr qaırady. — Qatyn qol kótermek túgili, erkekter aıbaryma tótep, janaryma týra qaraǵan emes. Qanshyq, sen, qudaı ekensiń, kóreıin áýseleńdi!

Boıyn qaıta tikteı bergen Gúlmırany dál kóziniń aldynan jýan judyryǵymen qonjıtty. Áıel qalpaqtaı ushty.

— Ábdirahman, ony olaı emes, «kádimgideı» jónge salmaısyń ba?!

Sultan aıqulaqtana aıqaılady.

— Asyqpa, pisteń qaqtyrarmyn áli...

Osy sózdi aıtyp bolǵansha, taǵy bir uryp úlgerdi. Shalqasynan túsken jemtiginiń omyraýyn qaqyrata aıyryp jiberdi. Beıshara lajsyzdan shyńǵyryp, qulyndaǵy daýysy quraqqa jetti. Ony eleń eter esirik tentektiń túısiginde sańylaý joq. Jalańash deneni, tyrsıǵan qos anardy kórgende, qyzylǵa qunyqqan qasqyrdaı órshelendi. Endigi tusta arshylǵan jumyrtqadaı áppaq tán kózin qyzyqtyryp, kóńiliniń qurtyn qozdyrdy. Asyǵys, qulqynyn qurtqan qushtarlyqpen urǵashynyń ústine qonjıa ketti...

Sultan álimjettik áreketten kóz aıyrmaı esiktiń aýzynda tur. Arǵy betinde azǵan top. Jalbaryna shyńǵyrǵan áıel únin qulaqtary shalsa da, bireýi qozǵalmady. Qaıta qýanatyndaı araqtaryn iship, yrdýdýdýmen máz.

Kútpegen tusta syrtqy esik tarsyldap ala jóneldi. Tutqıyldan shyqqan tosyn da batyl sartyldan káıipke bólengen álgiler selt etip eńselerin tiktep, bir-birine alaq-julaq qarasty. Eń birinshi mán-jaıdy nobaılaǵan Serik qasyndaǵy aýzy-basyn jalap manaýraǵan muńlyǵyn tastaı sala, teksiz sasyq tekedeı basyn saýǵalaı atyryldy. Oıy — qaltarystaǵy bólmeniń terezesinen sekirip túsip, boı tasalaý. Onyń bul pıǵylyn uǵynǵan Bidiráli men Daırabaı da aldy-arttaryna qaramaı áńginiń sońynan arbańdaı saldy. Biraq sańylaý tabý ońaıǵa soqpady, terezeniń bári ury kirmeýi úshin temir tormen bitelgen. Sonda da atpaldaı jigitter qoısyn ba, synasymen qosa bireýin qoparyp, opyr-topyr qarǵydy. Serik myna báleden qashyp bara jatyp, álgi eki qyzmetshi jigitke «bar, Ábdirahmandarǵa eskert!» dep, ámir berip úlgerdi.

Olar atamandaryna jetip habarlaǵansha, syrttaǵylar esiktiń topsasyn myq shegesimen birge sýyryp alyp ishke engen bolatyn. Al, ábden qyzyq pen rahatqa bólengen ekeýi myna tarsyldy da, ústilerine úıirilgen alapat ábiletti de ańǵarmady. Tek úreıi ushqan qos qyzmetshiniń tóbesin kórgende ǵana kóńilderine qypyl engen. Biraq, kesh edi. Áleńkedeı jalanǵan iske shuǵyl aralasatyn jasaq, tyrp etkizbedi. Saý etip kirgen bette kózderi aırandanyp, ózderi máńgirgen úsh tómen etektini kórdi. Odan arǵy bólmege suǵynǵanda báıek bop quty qashqan eki erkekti, jemtigin jáýkemdegen qorqaýdaı kújireıgen taǵy ekeýdi, sosyn, jaıraǵan beısharany ańdady. Áıel tyr jalańash tánin búrkeı, solyǵyn basa almaı jylaıdy.

Qudaıdyń atqanyn uǵysymen, Ábdirahmen áreketke kóshti. Qyzmetshileriniń aldynda esh qarsylyqsyz berilýge arlandy, shartpa-shurt tóbelese ketti. Áıtkenmen, saqadaı saı mılısıa toby janyn qoısyn ba, qolyna kisen salyp tutqyndady. Álgi jandaıshaptardyń da halderi osyndaı.

Úıdi súzip shyqqan bir bólegi, joıyttardyń túgel derlik tuzaqqa túspegenin topshylady. «Áli de uzaı qoımaǵan shyǵar» dep iz kesip, barlaǵanymen kúdikti eshkim nazarlaryna ilikpedi.

Shuǵyl toptyń komandıri tósekte búk túsip solqyldaǵan Gúlmıranyń qasyna taıanyp:

— Azamatsha, kishkene sabyr saqtańyz, jylamańyz. Turyp kıinińiz, áli-aq olar sazaıyn tartady, — dep jubatty. — Biz sizdi kútemiz.

Bólmeden shyǵa berdi.

Ana jaqta Ábdirahmannyń ójelene ókirgeni qulaǵyna jetti. «Báribir qurtamyn, meni túrmede otyrady dep tursyń ba? Erteń-aq joldastarym satyp alady, mynalardyń bári aqshanyń quly...»

Kimge aıbat shekkenin túsine almady, áıteýir, úı irgesinde artqy sıraqtarymen topyraq shashyp, qyr kórsetetin aýyl ıtindeı qalyp tanytty.

20-TARAÝ

Esik aldyndaǵy Greta baı-balamǵa basyp shabalandy. Bireý darbazaǵa taqalmasa, ótken-ketken áldekimderge bulaı arpyldamaıtyn.

Úıdegi Gúlmıranyń júregi atqalaqtap, taısha týlaıdy. Búgin Janat kelemin dep edi, mynaý sol shyǵar dep oılady. Tura júgirip, dalaǵa atyla jónelýge qyz ıbasy jibermeıdi. Kóńilinde qypyly joq, alańsyz janǵa uqsap, áldebir nársege aldanǵan bop, túrtinshektenip júrip aldy.

Nurmıraǵa baıqatpaı kóziniń astymen qarady. Ol tipti qapersiz, ózimen-ózi. Sosyn Gúlmıra:

— It qatty úrip ketti ǵoı, — dep, syrtqa qaraı jylystaı berdi. «Greta, jat boldy. Jat!» degen úni kómeskilenip estildi. Izinshe shabalanǵan noıys nemeniń sharqaıa daýysy shanjaý-shanjaý shyǵyp baryp tıyldy.

Aıtqandaıyn Janat qaqpadan eki-úsh qadam jerde ǵana sostıyp tur eken. Bul tysqy esikti qymqyra qoıyp, ilgeri adymdady. Taıanǵany sol-tuǵyn, áppaq jumyr bilegine jigittiń jyly da aıaly alaqany tıdi. Ózine qaraı tartyp, keń pishilgen keýdesine basty. Sezimtal sulýdyń qulaǵyna júrektiń dúrs-dúrs soǵysy estildi. Áleýetti qoldar qypsha beline oratyla berdi. Ózi de onyń moıynyna asylyp, janarymen erkeleı aımalady. Balǵyn denesi lázzattyń býyna maltı balqydy. Albyraǵan erinine yp-ystyq erinder qadaldy. Áli qataıa qoımaǵan jup-jumsaq balaýsa murt qyzdyń qytyǵyn keltirip, ón-boıyn shym-shym etkize shymyrlatady.

Asatynnan asqan ábestigin kesh uǵynǵan boıjetken, bolmashy qarsylyq tanytty. Qashan da onyń yrqyna jyǵyla beretin Janat, bul joly da sol ádetinen tanbady. Qansha qushaǵynan shyǵarǵysy kelmese de, edel-jedel aıqasqan qolyn bosatyp jiberdi. Sosyn óz isinen ózi qysylyp, aq mańdaıly arýdyń dıdaryna qaraı almaı biraz turdy. Áıtkenmen, súırikteı saýsaqtaryn ýysynan bosatpady. Alaqanynyń ystyq tabyn qaldyra sıpalady.

Qymyzmasy qalpynan arylǵanda boıjetkenniń júzi dý-dý etip, betiniń móri tógildi. Janaryn jerden almaı, jónseý jandaı eńsesin kótermedi. Sezimniń raıys tereń ıirimine qalaı gúmp berip, súńgip ketkenine qaıran.

— Gúlmıra. — Onyń oı jelisin Janattyń sybyry úzdi. — Qasymda joldasym bar, áne, anaý jerde tur. — Qolymen qarańǵylyq tumshalaǵan qalyń taldyń qoınaýyn nusqady.

Jańaǵy uıalǵany uıalǵan ba? Árirekte áldekimniń bar ekenin bilgende, kirerge tesik tappady. «Álginiń bárin qaz-qalpynsha kórgen shyǵar» dep, qysyla tapalyp barady.

— Júrińder kınoǵa. Bılet ala keldik.

— Saǵat qanshaǵa?

— Toǵyz jarymǵa.

Qyz qabaǵyn tyjyryp, biraz bógeldi. Shamasy jaǵydaıdy ishteı ekshese kerek.

— Qazir Nurmıramen aqyldasyp kóreıin. — Árbir sózin úzip-úzip aıtty. Birden bárin kesip-piship ózi uıǵara salýǵa, úı-ishtiń qalaı qabyldaıtynynan beımálim. — Elımara búgin túngi kezekte. Gúljan aýylyna ketken. Al, Nurmıranyń kelise qoıýy ekitalaı. Bir jaqqa josyqsyz barýdy, qydyrýdy, jalpy, beısaýat júrýdi unatpaıdy.

— Sonda da aıtyp kórshi. — Janat qıyla til qatty. Sosyn, joldasym tur degen tastaı qarańǵylyqqa úıelmenimen burylyp:

— Ulan! — dep daýystady.

Kózge túrtse kórgisiz túnekten aıaq typyly estilip, qylańdaǵan sulba baıqaldy. Onyń turqy birte-birte aıqyndalyp, taıandy. Eki-úsh adym jer qalǵanda toqtap, «sálemetsiz be» dedi. Úninen sypaıylyqtyń lebi esedi.

— Tanysyp qoı, meniń dosym — Ulan. — Qurbysyna baǵyttap sóıledi. — Al, mynaý — saǵan jıi aıtatyn — Gúlmıra.

Beıtanys jigit qolyn boıjetkenge usyna berdi.

— Óte qýanyshtymyn...

Sálden soń qyz:

— Biz qazir mamama eskertip, suranyp shyǵalyq. Kúte turyńdar, — dedi de, dúrıa kóıleginiń etegi deleńdep, qaqpaǵa qaraı tura júgirdi.

Janat pen Gúlmıra osy jazdan beri tanys. Alǵash kórgennen-aq náýetek júrekter baıyz taba almaı, ádettegiden ózgeshe lúpildeı jónelgen. Bopyr sezim quıyndaı uıytqyp, jandúnıesiniń boda-bodasyn shyǵarsa da qyz jigitke syrtqy bet-álpetinen eshtemeniń ushtyǵyn ańǵartpaı ketken. Áıtse de, Janattyń altyn qundaqty qylyshtaı ótkir janarynyń nury, kóz aldynda kólbeńdep joǵalar emes. Qap-qara kómirdeı tolqyndy shashy, aq quba óńi, qyr muryny naǵyz bekzatty elestetedi.

Jigittiń de aqyl-esin alyp arbaǵan — arýdyń kúmis shatyraly kesedeı úlken jaınaǵan aıaly kózderi. Mólideı móldiregen qarashyqtarynda, qazir lap etip jana qalatyndaı syıqyrlyqtyń shalyǵy bar. Keń de áppaq mańdaıy jadyrańqy, qabaǵyna eshqashan kireýke turmaıtyndaı ashyq. Albyraǵan shıedeı erininiń arasynan kóringen marjandaı tizilgen tisteri arda sulýlyǵyn ańǵartady. Ásirese, top-tolyq tirsegin qaqqan burymy Gúlmırany perishtedeı úlbiretip kórsetedi.

Osy sulýlyqqa suǵyn qadap, Janat albyrt sezimniń daldasynan shyǵa almaǵan. Qyzdyń syńqyp kúlgeni de, tutqyrlanǵan saraıyn sańǵyrlatyp jibergen.

Ekeýi de arman qýyp, medısınalyq ınstıtýtqa qujat tapsyryp, talapker bolyp júrgenderinde tanysty. Átteń ne kerek, Gúlmıranyń baǵy janbady. Gúlmıranyń ǵana emes, Elmıra men Nurmıranyń da, Gúljannyń da sory qalyń eken. Adymdaryn ashqan saıyn ushyrasatyn sátsizdik serke kóńilderiniń kúrisin túsirdi.

Biraq, sol joly Janat oqýǵa iligip ketken edi. Ekeýiniń jol toraby eki aıyrylsa da, perızattan týǵan perishtedeı qyzdan jany múdýar jigit kóz jazbady. Búgin de osynda jetelep ákep turǵan, sondaǵy bir jola qulaǵan qulqy.

Alǵash Janat Gúlmırany kórgende «sulýdyń sulýyna ushyrastym» dep oılaǵan. Kúnder óte kele onyń qos syńarymen jolyqqanda ózin qor qyzdarynyń ortasynda júrgendeı sezindi. Áýelgide Gúlmırany qasyndaǵy eki qyzdan ajyrata almaı qınaldy. Úsheýi de birdeı úlbiregen áppaq kóılek kıip, uzyn da jýan burymdaryn sol jaq ıyǵynan asyryp ákep, salbyratyp qoıypty. Túp-túzý, jup-jumyr aq baltyr, qynama bel, qaz omyraý qyzdar sáýlim sulýlyqtyń naq ózi. Qarasa — kózderinen nur, kúlse — aýyzdarynan dúr shashylady. Kórgen jannyń yndyny quryp, tamsana telmiretinine esh shúbásiz.

Sońyra kózi ábden úırengennen keıin bir-birine uqsamaıtyn oqshaý tustaryn baıqady, endi sonymen ǵana ajyratatyndaı halge jetti.

Janar oty kúlimdep bosaǵadan attaǵanda Nurmıra qarsy aldy.

— Kim eken, kóp bógeldiń ǵoı? — dedi syńarynan syr tartyp.

— Janat. — Beti narttaı qyzaryp, sybyr ete qaldy. Irkilmeı qasynan jylystap óte berdi.

— Ózim de solaı oılap edim.

Sosyn ymdap ári saýsaǵymen ilip, Nurmırany ońashaǵa shaqyrdy. Sóıtti de jatyn bólmesine kirip ketti. Sońynan buldanyńqyrap Nurmıra jetti.

— Ne?..

— Menimen birge kınoǵa júrshi, — dedi Gúlmıra ótinish aıtyp.

— Zaýqym soqpaı tur. Erteń jumys, daıyndalýym kerek. Óziń bara bermeısiń be?

— Ol jalǵyz emes, qasynda taǵy bir jigit bar.

— Nemenee, meni sonyń qolyna aparyp ustatpaqshysyń ba? — Ashýlanyp, aýzy burtıa renjidi.

— Jo-joq... — Oılanbaı sóıleıtin ańǵaldyǵynan ot basqanyn Gúlmıra kesh uǵyp, qyzaraqtady. — Tórteýmiz áńgimelesip, birge baryp kele qoıaıyq degenim ǵoı. Qaıta kóp bop júrgen kóńildi emes pe?! — Sóziniń sońyn ekpindete aıaqtap, jańaǵy ábestigin jýyp-shaıdy.

Nurmıra úndemedi. Birdeme unamasa tomsyraıa qalatynynan syralǵy Gúlmıra da tyrs etip til qatpastan as úıge qaraı shyqty. Ondaǵy bet alysy — bar mán-jaıdy anasyna baryp aıtpaq.

Elp etip serpile qoımaıtyn Nurmıranyń minez-qulqyna sheshesi de qaıran qalatyn. «Eki jyl oqýǵa túse almaǵanyna qapaly ma?» dep ýaıymdaıtyn.

Gúlmıradan maǵlum alǵan soń, «ekeýi birge barsa baryp kelsinshi» dep, Nurmıraǵa ózi keldi.

— Kúnim-aý, kúnde jumys-jumys dep, úıde otyra beresińder me? Kınoǵa baryp qaıtyńdar. Kıine ǵoı, — dep, ıyǵynan qapsyra qushaqtap, shashynan ıiskedi. — Biraq, saǵat on bir jarymǵa deıin kelińder.

Nurmıranyń sonda da qulqy bolmaı ákesine bardy. Moıynynan qushaqtap, aldyna otyrdy.

— Áı, qudaı-aı, osy botamdy ul ǵyp bermeı. Jalǵanda ákesin dál mundaı jaqsy kóretin bala joq shyǵar. — Ájesi de yńqyldap-gúrsildep kep, nemeresiniń arqasynan qaqty. Sosyn izinshe, — alla-alla, keshire gór! Qudaı saqtasyn, balanyń uly ne, qyzy ne? — dedi.

Orynynan turyp, teris aınaldy. Ashamaıǵa mingizer nemeresiniń bolmaǵanyna júregi qan jylap bara jatqandaı. Áıtkenmen, kúpirlik etkenine opyndy. Opynýmen qabat «saqaldy basymmen kelinimniń kóńiline qaıaý túsirip aldym ba? — degen qystyǵý bar.

— Qatarlaryńnan qalmańdar, qashanǵy úı kúshik bola beresińder? — Ákesi de yqtıar tanytty.

— Sen men kelgenshe uıyqtap qalmaısyń ba?

— Joq, kútemin.

— Kút. Kútseń ǵana baramyn.

— Maqul, maqul.

21-TARAÝ

Quqyq qorǵaýshylardyń urymtal tusta sap etip jetip kelýin Gúlmıra uıymdastyrǵan.

Álginde syrtqa shyqqanda túrtinshektenip, kórshiniń baqshalyǵynda júrgen nemis shalyna aý-jaıdy asyǵys jetkizgen-tuǵyn. «Bizdi kúshtep ustap otyr, siz mılısıa shaqyryńyzshy. Úıdi torýyldap júrsin, túnde bir soıqan bolady. Sol kezde jaýyzdardyń ústinen túsetini aqıqat» dep jalbaryna, jalyna ótingen. Beıshara, sózin jerge tastamapty. Ári, erteńgi sapardyń aldyn alýdyń bir-aq tásili osy-tyn. Ábdirahmannyń ózine tarpa bas salǵanyna bir jaǵy qýandy da, áıtpese, oǵan urynýdyń jolyn izdep, qıýyn taba almaı sarsańǵa salynyp edi.

Kelinshek kóń jamalǵan keýdesin ázer kóterdi. Qotıyn neme qorlasa da dál bulaı azǵyndyqqa barady dep kútpegen. Óne-boıy saldyrap, ózegi órtenip, qos janarynan jas toqtaýsyz parlaıdy. Ashý, kek, sor bári jabylyp basyn máńgirtip jiberdi. Dal-duly shyqqan kıimderin qalaı kıerin bilmeı, amaly taýsyldy. Saýsaqtary dir-dir etip, kóılek-kónshegin ary aýdardy, beri aýdardy. Iyqqa ilýge jaraýdan qalypty. Óziniń de el betine qaraýdan qalǵanyna opyndy. Álgindeı aıýannyń tirligi janyn qyjyrtyp, júregin tilgiledi. Áıtkenmen, jaýyzdardyń jolyn kesip, bir sát bolsa da tyrapaı asyrǵanyna shúkir dedi. Nurmırasynyń jaqsy bop júrýi úshin kórgen azaby, tartqan taýqymeti de — baqyt...

Sol túnniń endigi qalǵan jartysyn «kóńildi top» mılısıa bólimshesinde ótkizdi. Tórt jigitti birden kameraǵa qamady da, tórt qyzdy úıirip kabınetke ákeldi. Barlyǵyna túsinikteme jazdyrdy. Japa shegýshiniń aıtýy, jazýy boıynsha jaýyzdardyń sottalmaı tynbaıtynyna barlyǵynyń kózi jetti. Ábden kerekti qujatty toltyrtqan soń qyzdardy bosatty.

Gúlmıra Gúljandy qasynan suńqa adym alshaqtatpaı ertip ap, birden Nurmıraǵa tartty. Qapysyn taýyp túndegi sytylyp shyqqandar, ony áldenendeı jaǵdaıǵa dýshar ete me degen de kúdik bar. Kórgen azaby men namysynyń taptalǵanyn bir sátke umytqandaı. Tek qasyndaǵy Gúljannyń pyrs-pyrs jylaǵany zyǵyrdanyn qaınatty. Sosyn, sol jaq kóziniń jumylyp, betiniń kónekteı bop isigeni kóshedegi elden ımendiredi. Degenmen, odan da asa tartynyp, qystyǵa qoımady. Qaıtkende de dittegen jerine tezirek jetýi tıis.

Qoly qońyraýdy qalt-qult etip basty. «Úıde bolmasa, analar aldap-sýlap bir jaqqa alyp ketse qaıtpekpin?» degen úreı basym. Biraq, sarsańǵa túsken janyn tózimine sorbaqta etip tartpaı, esik qulpy syqyrlaı ashyldy. Izinshe kózi kilmıgen Nurmıranyń júdeý sury kórindi. Aman-esen jolyqqanyna qýandy ma, álde túndegi abyroıynyń aqtarylǵany jadyna oraldy ma nemese mán-maǵynasyz taǵdyryna kúıindi me, syńaryn qapsyra qushaqtap, solqyldap jylap jiberdi. Ol da munyń jumylyp ketken kózin, isingen alqara kók betin kórip bir bálege urynǵanyn aıtpaı-aq topshylady. «Ne boldy?» dep suraýǵa dármeni jetpeı, ún-túnsiz egildi.

Bulardyń aıqara qabysqan qushaqtaryna taǵy bir qushaq qosyldy. Ol — Gúljan edi.

— Barlyǵyna kináli — men. Qaıteıin, sorly basym sorlap qaldym-aý. Óltirińdershi meni! — Saı-súıekti syrqyrata daýys sap jylady. Kebersigen erini, noqta túsip qara shybarlanǵan óńi, nursyz janary beısharany tym aıanyshty kepke engizgen. — Arýaq atqan shyǵar men beıbaqty. Túzý joldan qalaı ǵana shatastym?..

Úsh sorlynyń solyǵy basylyp, áńgimege kóship, oqıǵany estigende Nurmıranyń tóbe shashy tik turdy. Óziniń keshegi istegeniniń bári qate ekenin, kózjumbaılyqpen qanaty kúıetin otqa ushyp bara jatqanyn bezbendedi. Aqymaqtyǵyn ishteı sezindi, moıyndady. Aldy-artyn ekshep, oılanbaı, syńaryn sorlatqanyna barmaǵyn shaınady, ózine-ózi laǵnet aıtty. Kir-lastyqtan arylmaǵan ómirden jıirkendi.

Nazary Gúljanǵa toqtaǵanda qansha jylap, sorasyn soryp ishse de júregi jibimeı, bezerlene qarady. Qara sýdy shemirshektete silemeılegen sıyrǵa uqsap qaryny shermıgen, ózi súlkıgen nemeni jaǵynan shapalaqpen janyp jiberýge oqtaldy da, raıynan tez qaıtty. Onyń ústine Gúlmıra da urýǵa yńǵaılanǵanyn kórip, «Nurmıra, qoı!» dep, tyıyp tastaǵan. Sosyn, syńaryn qushaqtap, basqa bólmege apardy.

— Botam, sen oǵan renjimeshi. Keıbir áıelder aı-kúni taıanǵanda, azdap shamasynan aýytqıdy eken. — Keshegi terisine syımaǵan ashý-yzasyn umytyp, búgin Gúljanǵa jany ashı sóıledi. Ári janyn jaldap, Nurmıraǵa durystap túsindirip, aralaryndaǵy yńǵaısyzdyqtardyń bárin jýyp-shaıǵysy bar. — Keshire salshy, shekesiniń shylqyp júrgeni shamaly.

— Qoıshy sony, ábden kóńilim qaldy. — Júzin jaılaǵan ýyt áli taramaǵan qalpy qystyǵa sóıledi. — Basymyzdan altyn quısa da, irgemizdi aýlaq salaıyqshy osydan. Ol — bizdi tanymaıdy, biz — ony bilmeımiz. Jasaǵan ıttiginiń bárin keshtik, kózimizge kórinbesin endi.

— Sondaı qatygezdikke salynbaıyqshy. — Qıyla syńaryn aqylǵa shaqyrdy. — Men Máskeýge baryp páterdi basqa aýdanǵa aýystyryp kelgenshe qasymda júredi. Áıtpese taǵy da saǵan bir bále uıymdastyrar... Sodan soń biz — ketemiz, ol — bir jola qalady.

— Qalaısha? — Nurmıranyń úni ashshy estildi. — Bárin bilip-kórip kep, sońymyzdan jaýshylaryn qaıta attandyrady ǵoı.

— Joq, men oǵan eshtemeni kórsetpeımin. Aınanyń qasyna tabjyltpaı otyrǵyzamyz da, barshasyn Ilıas ekeýmiz tyndyramyz. Uqtyń ba? Tek sen sol eki ortada bir nársege urynyp qalmaı, aman-esen bolsań... — Sál bógelip baryp, sózin qaıta sabaqtady. — Bárimiz birge ketsek qaıtedi?..

— Oǵan sabaǵymdy qalaı jasaımyn, yryń-jyryńmen onysyz da talaı kúndi qaza ettim.

— Ol jaǵy taǵy bar... Jaraıdy, qudaıǵa tapsyrdym seni.

Boıdy úreı jaılaǵan soń, adamnyń berekesi qashyp, abdyraı beredi. Árbir qaltarysta bulardy Serikter ańdyp turǵandaı, áne-mine kep ustaı alatyndaı qorqynyshpen keledi. Áýejaıdyń da esigin qypylmen ashty. Ázirshe eshkim kózderine shalyna qoıǵan joq. Janynda súmeńdegen Gúljan. Ekeýi baryp bıletterin tirketti. İzinshe kútý zalyna qaraı alǵashqy lekpen bettedi. Jol bastaýshy Gúlmıra shep quryp turǵan keden men mılısıa qyzmetkerine bıletin jáne bir teksertti. Rentgen taspasyna qol júgin qoıyp, metal izdeıtin týrnıketten ary ótip, artyna buryldy. Kútpegen qyzyq, Gúljan úshti-kúıli. Tura júgirip edi, mılısıalar qaıyra jibermedi. Saly sýǵa ketip, sanyn soǵyp qala berdi. Dál sol ýaqytqa sheıin «keshirshini» ústi-ústine tópeletip, múláıimsı sóılegen odan mundaı zymıandyqty kútpep edi. Aqymaq, ańqaý basyn túıgishtep, adasqan qazdaı Máskeýge japadan-jalǵyz usha berdi.

22-TARAÝ

Kınoǵa bararda tórteýi jubyn jazbap edi, qaıtqanda Gúlmıra men Janat sońdarynda qalyp qoıa berdi. Aralary alshaqtaǵan saıyn Nurmıra ishteı tyzaqtaıdy. Tipti, sol qyzǵa qaraılap, aıaǵyn sanap basyp ilbip keledi. Ashýlanyp, qasyndaǵy Ulandy tastaı jóneleıin dese, retin tappady. Bir jaǵy ekeýden ekeý ońashalanǵandaryna yńǵaısyzdandy. Jigit ataýlymen ómirinde birinshi ret bulaı nazardan tysqary jeke qalyp turǵannan keıin be, ózin qolaısyz sezindi. Budan aryǵa ıbasy jibermedi me, «Gúlmıra! — dep daýystady, — jyldamdatyp júrseńdershi endi...»

Úninen keıistiktiń nyshany ańǵarylady.

— Senderden jyrylyp, bólek eshqaıda ketip bara jatqan joqpyz. — Sóz lámi ekpindi áıtse de zilsiz.

— Eshqaıda ketpeseńder, endi qaıdasyńdar? Múlde, qarańǵyǵa sińip, kórinbeı qaldyńdar ǵoı.

Gúlmıranyń esine Janatpen jolyǵysýy úshin Nurmırany ádeıi ertip shyqqany oraldy. Áıtpese, jalǵyz ózin mamasy jibere me? Typ-tynysh otyrǵan adamdy zaýqy soqpaǵan jaqqa súırelep, ábigerge salǵanyn oılaǵan soń, birden yǵyna jyǵyldy.

— Jaraıdy, ókpelemeshi. Bárimiz birge júremiz.

Aralary jaqyndaǵanymen, qatarlasyp júrmedi. Endi kerisinshe kepke tústi. Ilgeride qoltyqtasqan Janat pen Gúlmıra. Sońdarynda — Nurmıra men Ulan. Ári, ekeýiniń ortalary alshaq. Tilderin jutqandaı bir-birine lám dep tis jarmaıdy. Jigit sóıleı qalsa, qyz «ıá» nemese «joq» dep sholaq jaýap qaıyrady. Áńgimeleri jaraspady. Buǵan Ulan yńǵaısyzdanyp, ne dese qyzdyń qolaıyna jaǵatynyn bilmedi. Júregi de alyp-ushyp, suńǵyla sulýdyń shyrqynan esken shýaqqa shyrmatyla bergen. Sondyqtan bolar, aýzyna jibi túzý sóz de túspedi. Áıteýir, kókireginde beımálim kúsh bulqynyp, alaquıyn sátke dýshar etti.

— Gúlmıra!

Tosyn ún Ulandy selk etkizdi. Qalaı til qatýdyń jónin izdeımin dep, ózimen-ózi bolyp ketken-tin.

— Toqtaı tursańdarshy, endi alystap barasyńdar. — Nurmıra báıek qaǵa shyryldady.

Qos ǵashyq shynynda da támsil-támsil syr aıtyp, bul ekeýin jadylarynan shyǵarypty. Syńarynyń daýysyn estigennen keıin irkilip, kútip turdy. Bular jandaryna jaqyndaǵanda Gúlmıra:

— Kóshede sonshama aıqaılaǵanyń ne? Uıat emes pe?! — dedi bolmashy tuldana.

— Endi, ózderiń ǵoı tastap bara jatqan.

— Jalǵyz emessiń, qasyńda Ulan bar.

— Meıli, meniń sendermen birge júrgim keledi.

Syńarynyń qansha boı jetse de sábıdeı ańǵaldyǵyna Gúlmıra kúlip jiberdi.

— Qyzyqsyń, Nurmıra. Bizdiń ózimizge ǵana ortaq qupıamyz bar. Seniń kózińshe ony qalaı aıtamyz, — dedi bileginen ustap kúlgen qalpy.

Osy tusta sózge Janat aralasty.

— Ekeýiń de óz ara áńgimelesip júrmeısińder me? — dedi etenelik tanytyp, batyldana.

— Meniń onymen sóıleskim kelmeıdi. — Bula boıjetken ashýlana burtıdy.

Olar osyndaı túrli hıkaıamen qaqpanyń aldyna jetti. Birden úıge kirýge oqtalǵan syńaryn Gúlmıra toqtatty. Sosyn qulaǵyna sybyrlap:

— Sender osylaı esiktiń aldynda otyra turyńdarshy. Maǵan Janattyń ońasha aıtatyn áńgimesi bar eken. Ary ketse, biz, jarty saǵatta oralamyz, — dedi qıylyp.

Jańa, jolda kele jatyp Janat «azyn-aýlaq qydyrsaq» degen tilek bildirgen. Ol úshin eń birinshi Nurmırany irký kerek. Áıtpese, biri kirip, biri dalada qalsa — úı-ishten uıat. Sondyqtan osylaı etýge týra keldi.

Qınalyp baryp, Nurmıra ázer kelisti.

— Tez kelińder. — Jas baladaı áldenege shamdanýly. — Uzaq kúttirseń, úıge kirip kete beremin.

— Oǵan alańdama, kóp bógelmeımiz. — Aıtýyn aıtqanmen álde qaıter dep, Gúlmıra ishteı bezek qaǵady. Sosyn, — kelistik qoı, — dep, taǵy da táptishtep surady.

Olar ekeýi jylystap baryp, tún tuńǵıyǵyna sińisip, kózden jasyryndy.

Qoıynynan bózi, aýyzynan sózi túsip, órekpigen óktemniń kóńilin aýdararlyq eshteme aıta almaǵanyna Ulan opyndy. Endigi myna ońasha sátti tekten-tekke ótkizbeýdiń amalyn qarastyrýda. Qyz aldynda ózin syrqyndy serilerdeı kórsetýge qushtar. Átteń amal qaısy, sonysy qoldan kelmeı tur ǵoı. Bar tapqany «áńgime aıtsańshy» dep qoıady. Nurmıra onyń bul saýalyn estimegendeı qasaqylana jaýap bermeıdi. Ulannyń qaraptan-qarap dińkesi qurydy. Áldebir kezde oryndyqta otyrǵan bıkeniń janyna jaımen jaıǵasty. Jigit qımylyn da, ózin de erepaısyz sezindi. Taǵy da birdeme deıin dese, eshqandaı retin tappady. Biraq oń qolynyń qalaı kóterilip baryp, qyz ıyǵyndaǵy top-tolyq burymyn sıpalaǵanyn bilmeı de qaldy. Sol-aq eken, ójet jannyń balǵyn bilegi qolyn qaǵyp jiberdi. Osy kezde ǵana Ulan óziniń ábestik jasaǵanyn ańǵardy. Beti dý etip, «elikteı erke nemeni úrkitip almadym ba?» dep oılady.

Áıtkenmen sál-pál taıynǵandyǵyn ishki qyzylkóz ashqaraqtyǵy umyttyryp jiberdi. Úkiniń balapanyndaı úlpildegen perishteni keýdesine basqysy keldi. Tótennen lyqsyǵan alaquıyn sezim, kórseqyzardy óz isine esep berýden qaldyrdy. Shalt qımyldap, aıym joq, taıym joq aıqara qushaqtaı aldy. Sheńgeldep, qursaýlaǵan qalpy kókiregine qysty. Quralaıdaı ǵana qurtymdaı qyzdyń áljýaz bulqynǵany, ókiresh qotıyn nemege túk te bolmady. Qara kúshpen eńserip, albyraǵan erinine tóne berdi. Jany qınalǵan beıshara arý, osy tusta jandármen yshqyna shyńǵyrdy. Jańa tebindegen balapan murty bet-aýzyn jybyrlatyp barady.

Oqshaý baryp ońashalanǵan Janat pen Gúlmıra oqystan shyqqan aıqaıǵa eleń etisti.

— Nurmıra emes pe? — Gúlmıranyń kóńili alaǵyzdy.

— Júr, baralyq! — Jigit onyń saýsaǵynan ustap turǵan qalpy, júgire jóneldi.

Bular entige jetkenderinde, ol ekeýi eki bólek sostıyp qalypty.

— Ne boldy, Nurmıra? — Optyǵa syńary saýal tastady.

— Anaý ǵoı meni qushaqtap, súıeıin dep jatyr. — Únine óksik aralasty, endi bolmasa jylap jiberýge shaq. — Sen meni kınoǵa baramyz dep... — Dem alysy jıilep, sózin aıaqtaýǵa murshasyn keltirmedi.

Gúlmıra erinin tistelep, ne derin bilmedi. Syńarynyń renjigenine ózin kinálideı sezinip, lám dep til qata almaı biraz irkildi. Sálden soń Janatqa:

— Saý bolyńdar, — dedi de, Nurmırany jetelep qaqpadan ishke ene berdi.

Aýyzǵy bólmeden shesheleri qarsy aldy.

— Botaqandarym, kıno jaqsy ma eken? — Ekeýine analyq rıasyz sezimmen, qabaǵy jadyraı qarady.

— Jaqsy mama, tamaq bar ma? Ózegimiz taldy, sharshadyq. — Gúlmıra áńgimeniń betin basqaǵa aýdaryp jiberdi.

Ekeýi syrtqy kıimderin sheship, asyǵys óz bólmelerine bettedi.

— Endi senimen eshqaıda barmaımyn. — Kózinen keıistiktiń tory ydyramaǵan qalpy Nurmıra salqyn til qatty. Gúlmıra úndemedi.

Kóp ótpeı-aq otanasy «shaıǵa kelińder» dep daýystady. Ekeýi as úıge kirgende ákeleri de dastarhan basynda eken.

— Qaryndaryń ashqan shyǵar? — Meıirimdi janary kúlimdep, erkelete sóıledi.

Nurmıra jańaǵy burtıǵanyn umytyp, júgirip baryp ákesiniń moıynyna asyldy. — Sen meni kútip otyrsyń ba?

— Iá, altynym.

— Seni uıyqtap qal ma dep asyqtym.

— Jaraıdy endi, qoıyńdar. Shaılaryńdy tógesińder. — Ydyhan eshqandaı qaharsyz, daýysyn kótere sóıledi. Ony tyńdaıtyn kúıeýi men qyzy joq.

— Papa, bar ǵoı, jańa meni bir tanymaıtyn bala qushaqtap, betimnen súıip aldy. — Kádimgideı ashýlanyp, taýsyla sóıledi.

Al, ákesi bolsa mıyǵynan jymıǵan kúıi jaı tyńdaýshy keıpinde qaldy.

— Gúlmıra ǵoı meni solarmen birge kınoǵa alyp barǵan.

Endi bul sózine sheshesi men syńary qosyla syqylyqtaǵannan keıin, Nurmıra bógelip tóńiregin baıyrqalady. Bul bulqan-talqan ashýlanyp otyrsa, mynalardyń joıdasyz jyrqyly shamyna tıdi.

— Nege kúlesińder?! — Kózi botalap, jylarman halde aıqaı saldy.

Eń birinshi sózdi Qusan bastady:

— Kúnim, onyń seni súıgenine men qaıta qýanamyn. Jaqsy kórgendiginen shyǵar, — dedi áke shyn kóńilindegisin aqtaryp.

Árıne, uly da, qyzy da osy úsheýi bolǵandyqtan, balalarynyń boıjetýi, boı túzeýi áke úshin tańsyq edi. Jańaǵydaı deýi de sondyqtan. Ári, eshtemkeni jasyryp, búkpelemegendigi et júregin eljiretse, sábılik ańǵaldyǵy rıasyz kúlkige keneltti.

Sol kúni bular uzaq áńgimelesip, túnniń bir ýaǵynda jatty.

Osy oqıǵadan keıin Nurmıra Gúlmıramen eshqaıda barmaıdy. Barsa, Gúljan men Elmıra barady. Biraq, esikti ashatyn Nurmıra. Onyń osy qyzmeti úshin jigitter syılaǵan shokoladtaryn ádeıi jemeı, ákep beretin. Olar bul jaıdy bilip alǵannan keıin Nurmıranyń ózine arnap jeke, sálem-saýqat ustatyp jiberetin. Sol táttige bola kózi qyzarsa da uıyqtamaı kútetindi ádetke aınaldyrdy. «Búgin balmuzdaq ákelińder» dep buıryq soǵatyndy da shyǵardy. Sony ánsheıinde jemeı júrgen joq emes, mynanyń ózinshe bir lázzaty bar.

Kúnder zyrqyrap ótip jatty. Aqpannyń aıaz qysqan sátteri sońda qalyp, sáýirdiń samaly da esti. Izinshe mamyr da kóshti, maýsym da týdy. Shildede úsheýi, úsheý emes tórteýi qazdaı tizilip, medısınalyq ınstıtýtqa taǵy da qujattaryn tapsyrdy.

Adamnyń desi júrse eshteme de qarsy tura almaıdy-aý. Tórteýi jubyn jazbaǵan qalpy oqýǵa qabyldandy. Dál sol kúngideı qýanysh neken-saıaq, táıiri. Úı-ishtegiler de, bular da máre-sáre. Bir jaǵy nanbaıdy. Nanbaıtyndary barlyǵy jalǵan, kórgen tús sıaqty.

Osydan bastap súreńsiz kúnderdiń irgesi sógildi. Jıi naýqastanyp, qabaǵy kilbıip júretin ájeleriniń de júzi jadyraǵan. Qartaıǵan keıýana da ómirge kóńili toq qalpymen qaraıdy. Ydyhannyń da kózinde nur oınap, qarashyqtarynyń qýanyshy meseldesin tasytyp jibergen. Ishteı «osy janǵan baqtaryń sónbesin, ámse mereıleriń ústem bolsyn» degen sózdi san márte qaıtalady.

Sabaq bastalǵanda Gúlmıra men Elmıra jumys oryndarymen birjola esep aıyrysty. Al, Nurmıra sol sanıtarlyǵyn tastamady. Araǵa eki kún aralatyp túngi kezekshiligine baryp turady. «Sabaǵyńa kesiri tıedi, qoısańshy» degen ata-ananyń sózine de kónbedi.

— Túbi dárigerlik qoı mamandyǵym, qudaı buıyrtsa. Ne de bolsa álden jaqynyraq júreıin. Alańdamańdar, sabaǵyma da úlgeremin, — dep, boı bermedi. Sodan ony úı-ishi de qystamaı óz erkine qoıǵan.

23-TARAÝ

Kesirdiń kóldeneńdep kılikkeninen Serikterden ajyrap, ýaqyt ozǵan saıyn Gúljannyń hali múshkildeı berdi. Óne-boıy qurysyp, býyn-býyny syrqyrap, áldebir qushtarlyq pen qomaǵaılyqtyń jetegine erip, ańqasy keýip, yndyny qurydy. Mınýt saıyn qulqyny álde nárseni tilep, jany qystyqty. Bul ne qudiret ekenin ózi de bilmeı, ári-sári berekesiz kúı keshti. Ańsary beımálim jaqqa aýady da turady, sıqyrly dúleı kúsh ózine eriksiz tartady da turady. «Túndegi ishken araqtan shyǵar» dep, syra satyp ap kórdi. Báribir, esh septigi tımedi. Janyndaǵy Gúlmıraǵa aıtýǵa san márte oqtaldy da, san márte ol betinen qaıtty. Eshtemege zaýqy joq, eshtemege kóńili soqpaıdy. Qur súlderin ǵana súıretip, eki aıaǵyn ilbip, ázer basady. Aqyry, kókiregin qaraqurttaı jaılaǵan pasyq qumarlyq degenine jetti. Ushaqqa mineıin dep turǵan jerinen jyny býǵan baqsydaı dedektetip, aldyna sap aıdaı jóneldi. Ózin áldekimnen qashyp kele jatqandaı, keıde áldekimdi qýyp kele jatqandaı sezinedi.

Aıaldamaǵa toqtaǵan avtobýstyń birinshisine-aq aıaq artyp, albatty páńgip jóneldi. Basy aınalatyn syńaıly, bireýlerden úreılenetin tárizdi. Júregi órekpı soǵady. Joq, endi ańdady — qursaǵyndaǵy sábı typyrlap jatyr eken. Bir qýanysh oty lyp etip, júzine qan bop júgirdi de tyndy. Taǵy da qulqyny quryp, joq zatqa tamsanady. Jerik asyna bulaı aýany qulap, áýkesi salbyraı izdemep edi. Mynaý bir ábilet, basyn domalatyp aıdap barady. Qaıda barady? Emis-emis kómeskilenip, kózdegen múddesi qylań bergendeı. Sanasynda áldebir saıtan sezim «Serik, Serik» dep, atoı salatyndaı. Myna jetek urǵandaı qalpynan qutqarar qudiret, tek sonyń qolynda turǵandaı. «Tezirek baraıynshy, — dep, asyǵa túsedi, — ákem-aý, men qaıda laǵyp ketkenmin?» Endi-endi esin jıyp, qalanyń qaı jerinde turǵanyn baǵamdady.

Serik muny jymıa qarsy aldy. Júzinde áskere zymıandyqtyń taby jatqan-tyn.

— Biz seni elegizip kútip otyr ek. — Daq bir kezdesýge ýaǵda baılasqandaı senimdi, nyq. Óp-ótirik qushaqtap, betinen súıdi.

— Qajet bolsam izdemeısińder me! — Kádimgideı buldandy.

— Ashýlanba... — Qarań oıly jalpaqtaǵan syńaı tanytyp, sabyrǵa shaqyrdy. — Jaǵydaıdy óziń bilesiń — jartymyz qamalyp, jartymyz... — Tili tutqyrlanyp, sóziniń sońyn jep qoıdy. — Bireýdi-bireý izdeıtin ýaqyt emes, shamaly boı tasalap, iz jasyrý qajet. Áıtpese, biri tuzaqqa tússe, birinen soń biri qurýly torǵa japa tarmaǵaı tutylatyn shildiń kebin kıemiz.

— Á-á, jyrtyq bolsa da óz terińniń aman qalýyn kúıttegeniń ǵoı.

— Nege búgin sonsha qysymyń kóterilip tur? Má, myna «vıtamındi» jep jiberip, aptyǵyńdy basshy.

Alaqanyna bir túıir dárini domalatyp, usyna berdi. Tanaýrap, párýana kúı keshkendikten be, kelinshek lyp etkizip tańdaıyna tastap úlgerdi. Sóıtip, «mórti kelgende ishtirip jibersem» degen qarań pıǵylyna jigit op-ońaı qol jetkizdi. Endi ary qaraı sharýasy dóńgelenbek. Daırabaılardyń da qatty tabys etkeni osy bolatyn. Aldap-sýlap Gúlmıranyń qaıda ekenin bilip, Ábdirahmandy bosatyp alý úshin oǵan túndegisine qarsy aryz jazdyrtý kerek. Olaı isteý úshin de Gúljandy burynǵy «babyna» aparýy tıis. Mine, qudaı buıyrtsa is ońǵarylatyn túri bar. Budan soń kúlbiltelemeı oıyndaǵysyn ashyp aıtady.

Zahardiń qudireti lezdiń arasynda mańdaıynyń qurys-tyrysyn jazyp, ar jaǵynda boı kótergen ábjylannyń basyn qaıyrdy. Solǵyn tartqan janarynyń nury qaıta oınap, saı-súıeginiń syrqyraǵany basyldy. Álginde ózegi talyp, qatty optyǵyp jetip edi, bir demde mamyrajaı rahat kúıge kóshti.

Izinshe-aq Daırabaı men Bidiráli de tóbe kórsetti. Úsheýi úsh jaqtap Gúljannyń aýzyna kirip kete jazdap, ózderi ketkennen keıingi oqıǵany bastyrmalata surady. Sońyra Gúlmıranyń qaıda ekenin maǵlum etti. Bıpazdap otyryp, Máskeýdegi Ilıastyń meken-jaıyn bildi. Sosyn, Daırabaı «tez taýyp alyp kelińder» dep, úsh jigitti sońynan attandyrdy.

Gúljan telefon soqqanda Nurmıra tań qaldy.

— Úı, sen, birge ushpap pa ediń? — dedi abdyrap.

— Ushqym kelmedi, barmadym. — Syńqyp sóılep, sylq-sylq kúledi. — Seni áketemiz.

— Esiń durys pa? — Qaperge syımaıtyn nárseni aıtqanyna qaıran.

— Qaıda, kimge aparmaqshysyńdar?

— «Ábdirahman qamaýda, bitti» dep otyrsyń ǵoı... bir-eki kúnde shyǵady. Tipti, ol bolmaǵan kúnde de basqa erkekter quryp qalǵan joq. Ha-ha-ha...

— Men sonda senderge, qoljaýlyqpyn ba qalaǵan jaqtaryńa súırete jóneletin!

— Áı, jálep! — degen erkektiń kúrkiregen úni sózin bólip jiberdi, — biz neni qalaımyz, sonyń bárin saǵan jasaımyz. Jetti taırańdaǵanyń, budan ary shydaý múmkin emes.

Nurmıra onymen tájikeleskisi kelmeı, tutqany tastaı saldy. Oılanbastan Jasaralǵa telefon shaldy. Odan basqa janashyry da joq-tuǵyn.

Ol daýysynan Nurmırany birden tanydy.

— Qaıdan júrsiń? — Ań-tań qalyp surady. Biraq onysyn bildirtpeýge tyrysty. — Áli ketpedińder me?

— Sen meni keshir, mazalamaımyn dep alyp, taǵy da ábigerge salǵanyma. Talaı qol ushyn berip ediń, endi bir-eki-úsh kún kómektesseń... Kómegiń qajet.

— Ne bop qaldy? — Salqyn, qulyqsyz til qatty.

— Álgiler de qyr sońymnan qalmaı júrgen. Aman-esen Máskeýge shyǵaryp salsań jetedi.

«Máskeýge ketkeniń qalaı?» degisi keldi. Áıtkenmen úndemedi.

Jigit «barsa ma, barmasa ma» — zıyny jetpeı qınaldy. Mynalardyń qatybas qıragezdeý taǵdyrlaryn bile tura — járdem bermeý qıanat tárizdenedi. Jasaral biraz bógelip baryp, qaıtadan tilge keldi.

— Sen Ábdirahmanmen ketpekke kelisip eń ǵoı, aıaq astynan buzylǵanyń qalaı? — Tań-tamasha qalpyn jasyra almady.

Sál kúmiljigen kelinshek:

— Kesheden bergi oqıǵanyń bárin saǵan telefonmen jetkizý qıyn. — Kúrsindi. — Men oǵan lajsyz barýǵa keliskenmin... Ábdirahman qamaýda.

— Qalaı?.. — Jasaraldyń úni qatty shyqty.

— Onyń bári telefonmen aıtylatyn áńgime emes.

— Qazir baramyn, kút onda!

24-TARAÝ

Úshem qyzdardyń tirlikteri tym tátti-aq edi. Búgin de solaı óziniń shyraılylyǵymen shyrmaǵan. Ýyz shaqtyń kúreńsedeı qulpyrǵan kezeńi olardy áýletimen masattandyrǵan. Tek, ákeleriniń taǵy da kezekti naýqasy qabyndap, mazalaryn qashyrdy. Barlyǵy kúptigeı kóńilmen júrgenimen, bálendeı alańdamady. Onyń ústine Qusan búgin basyn kóterip zaıyby da, anasy da, balalary da qabaqtary jadyrap, arsalańdap qalyp edi. Sosyn kóńili jaılanǵan soń Ydyhan, keshkilik jumysyna ketti. Sońǵy jyly ádeıi jedel járdem júıesine aýysqan. Óńgesi tórt kózi túgel úıde.

Ádettegi ashyq qalpymen Gúlmıra Nurmırany qapsyra qushaqtaı aldy.

— Janym meniń, botam, — dep betinen súıdi. — Ózderinen soń týǵannan keıin be, Elmıra ekeýi muny osylaı kishkene kórip erkeletetin. Olarǵa Gúljan qosylady.

— Qoıshy, jibershi, — dedi Nurmıra onyń bul qylyǵyn jaqtyra qoımaı týlap. Sol kezde Elmıra kelip, Gúlmırany qytyqtaı bastady. Bul — Nurmıraǵa bolysqany. Saýsaǵy qoltyǵyna bolar-bolmas tıip edi, shydamsyz, qytyqshyl Gúlmıra atyp jóneldi. Buǵan úsheýi ishin basyp, sileleri qatqansha kúldi.

— Qalaı eken? — Nurmıra ózimsine til qatty.

— Sender maǵan jabylmańdar. Bar jazyǵym — jaqsy kórgenim be? — Gúlmıra nazdana jaýap berdi.

— Ony bilmedik, — dep Elmıra sońǵy jaǵyn jaımalady.

Boıjetkender mámilege kelgendeı tósekke jaıǵasty. Bir sát bólmeni únsizdik jaılady. Tynyshtyqty «án tyńdaıyqshy» degen Elmıranyń sózi buzdy. Sosyn ol bappen kóterilip baryp, magnıtafondy qosty. Baıaý, aıshyqty aýanymen terbetetin Dj. Odesenniń ǵajaıyp úni, árbir kókirekti kerneı ala jóneldi.

Áýenniń ǵalamat sıqyrlyǵyna arbalyp, úsheýi taǵy da tomsardy. Ár kim óz oıymen.

— Muqataıdy kórdiń be? — dedi Gúlmıra bir ýaqytta Elmıraǵa.

— Iá. Búgin izdep korpýsqa keldi. — Aıtýyn aıtqanmen eki beti narttaı qyzaryp, júzin tómen sala berdi.

Áńgimege arqaý bop otyrǵan Muqataı degen jigit, osydan úsh-tórt aı buryn Elmıramen tanysqan. Sodan sóz aıtyp, yqylas, peıil bildirip júr. Árıne, ondaı ǵashyqtyq sezimin ańǵartqan jandar az emes. Biraq solardyń ishindegi Elmıranyń kóńiline unaǵany, buǵan da shynaıy, móldir yntyzarlyqpen jansebil kúı keshtirgen adam — Muqataı. Onyń dóńgelek qara kózderi, qyr muryny, aqquba óńi — óńgelerge qaraǵanda bitimin bólektendiredi. Ásirese, pák sezimi, qylaýsyz kóńili, aq peıili qyz janyna jaǵatyn. Ári, ózi sekildi stýdent, ýnıversıtettiń fılosofıa-ekonomıka fakúltetinde III-shi kýrsta oqıdy.

Gúlmıranyń surap otyrǵany osy jigit.

— Janat kópten beri habarlaspady ǵoı. — Nurmıra sózge aralasty.

— Papam syrqattanǵan soń eshtemege zaýqym soqpady. Úıden eshqaıda uzap shyqqym kelmedi. Búgin tóbe kórsetýi yqtımal. — Gúlmıra oıyn búkpesiz aıtty. Sosyn izinshe:

— Nurmıra, eger kelse, meni jiberińdershi. Túnde senderdiń terezelerińdi qaǵamyn, esik asharsyńdar. — Kóziniń nury jasyńqyrap, ótine til qatty.

— Kórermiz. — Ádeıi qýaqylana jaýap qaıyrǵan Nurmıra orynynan turyp, magnıtafondy sóndirdi de pıonınasynyń qaqpaǵyn ashty. Áp sátte súırikteı áppaq saýsaqtary kóz lespes shapshańdyqpen maıysa, klavıshterdiń ústinde jorǵalaı jóneldi. Kúı sandyqtyń keýdesinen kúmbirlep, júrek qylyn shymyrlata Ogınskııdiń «Polonezi» aqtaryldy. Oryndaýshy ózi bolsa mýzykanyń qudiretine jan-tánimen berilip, qabaǵyn keıde shyta, keıde jazyp qushyryn tóge ekpindetedi. Záýzada, «bıleńder!» degen úni sańq etip, qıly-qıly qıalǵa shomǵan qos syńary men Gúljandy selk etkizdi. Olar bir-birine jalt-jalt qarasty. Kóp bógelmeı bilek sybana oryndarynan kóterilip, sıqyrly tolqynnyń ıirimine dúbine kiristi.

Bul kezde «Qazaq válsi» áýege shymyr-shymyr tarap jatqan edi.

Olardyń shadyman shaǵyn short úzip, Greta shabalana jóneldi. «It úrse, qyz júgirediniń» kebimen úsheýi de bárin tastaı sap, terezege umtyldy. Dýal bıik bolǵandyqtan kóshedegi tirlik kórinbedi. Biraq, qara tóbet adam kelse qaqpanyń sańylaýynan tumsyǵyn tyǵa, mazasyzdana arpyldaıtyn. Bular qaraǵanda dál sóıtip, baıbalamdy sala baıaparlanǵan.

Bárinen jeńiltek Gúlmıra tysqa qaraı quldyrańdaı jóneldi. Gúljannyń yndyny quryp, tyzaqtap barady.

Ol syrtqa shyǵyp edi, beımaz ıttiń úni sap tıyldy. Sol ketkennen qyz jýyq arada qaıta orala qoımaı, Elmırany jaqsylyq habarǵa dilgir ete býlyqtyrdy. Ózi dalaǵa shyqqanǵa qosanjarlasqandaı bolmaıyn dep toqtady. Ári, Nurmıranyń kózinshe ne barýdyń, ne otyrýdyń bopasyn tappady. Al oǵan báribir sekildi, bet-júzinen alańdaýdyń nyshany bilinbeıdi.

Bir kezde zaryqtyryp baryp Gúlmıra qaıta oraldy. Onyń bal-bul janǵan dıdaryna Gúljan men Elmıra suraýly pishinmen, «aıtsańshy» degendeı degbirsizdene qaraıdy. Odan saıyn qumaryn arttyra Gúlmıra qýaqylana kúlip, pushaıman syńarynyń kóńilin álgiden de ármen astań-kesteń jasady. Aqyry Elmıra shydamady:

— Yrjańdap kúle bermeı aıtsańshy... Kim kelgen?! — Óktemsı til qatty.

— Janat.

Elmıranyń alaǵyzǵan júregi bir bulqynyp baryp basyldy. Sosyn, úmiti úzilgendeı teris buryldy.

— Biz sóılesip turǵanda, — dep sabaqtady sózin Gúlmıra qaıtadan, — Muqataı da keldi.

Tomsaryp ketip bara jatqan Elmıra kilt burylyp, «shyn ba?!» dep, ózi de oılamaǵan jerden daýystap jiberdi. Kózi gúl-gúl jaınap, jańaǵy kirpigine ilingen kireýkeniń kóleńkesi birdemde óshipti. Gúljannyń da bul jańalyqqa qýanǵany ańǵarylyp, áppaq óńi bal-bul janady.

— Botam-aý, shynyń ba?!

— Iá. Basynda seni qaıter eken dep ádeıi ashýlandyrǵanym ǵoı.

Aıaq astynan úsheýi máre-sáre boldy. Al, Nurmıranyń qaperine dáneme kirer emes. Biraq bular úshin Nurmıra qashan da kerek. Áýelden tuzy jeńil Gúlmıra onyń qasyna birinshi bop jetti.

— Nurmıra, kelgen Muqataı men Janat eken...

— Estip otyrmyn.

Gúlmıra qıpyjyqtap, budan ary ne derin bilmeı tosylyńqyrady.

— Biz úsheýmiz kınoǵa baryp kelsek, sen túnde esik ashasyń ba?

— Sender erteń úlken úziliste shokolad alyp beresińder me?

Syrttaı baqylap turǵan Elmıra onyń bul sózine myrs etip kúlip jiberdi. Sosyn munymdy estip ashýlanyp qalar dep, birden aýzyn qos qoldap jaba qoıdy. Al, Gúlmıra endigi tusta jańaǵydaı kúmiljimeı, máseleniń basyn ashyp almaq bop, asyǵa sóıleýde.

— Iá, qandaı shokolad alam deseń de qarsy emespiz, alyp beremiz. Tek túnde biz kelgende esikti ashsań boldy. Áıteýir, papama sezdirmeıik. Joq ekenimizdi ájeme de bildirtpe.

Úsheýi birdemde kıindi de, áp sátte ketip te úlgerdi. Olardy shyǵaryp sap Nurmıra pıonınaǵa otyra bergeni sol edi, bólmesine syp berip Elmıra kirip keldi.

— Má, mynaý saǵan. Óziń birdeme alyp jersiń.

Aldyna kók qulaqtyń bireýin tastaı saldy. Qımyly sondaı shalt. Sol asyp-sasqan qalpy qaıta jóneı berdi.

Úsh somdyqty qolyna ustaǵan Nurmıra máz. Erteń sabaq arasynda býfetke baramyz dep oılady. Syrtyna áshekeılenip sýret salynǵan, ishinen shytyrlaq jyltyr qaǵazǵa oranǵan alaqandaı tórt burysh qop-qońyr shokolad elestedi. Óz-ózinen tamsanyp, silekeıi shubyryp sala berdi.

Sosyn semınarǵa daıyndaldy. Sabaqqa kıetin tórteýiniń áppaq halattaryn ótektedi. Álden ýaqytta ájesi men papasyna shaı bermek nıetpen as úıge bettedi.

25-TARAÝ

Úıdiń ishi qulazyp, kórdeı kúńirengenine úshinshi táýlik. Aıadaı bólmeniń qabyrǵasy ýaqyt ozǵan saıyn tarylyp, aýasy aýyrlap, tynysty biteı túsedi. Pákızattyń kúte-kúte tózimi sarqylyp, ábden pisýi qanǵan qymyzdaı jany jinigip, júıkesindegi shyńyltyr shyrt-shyrt synady. Qyzǵaldaqtyń qaýyzyndaı úlbirep turar juqaltań óńi dombyǵyp, uıyqtamaǵandyqtan badana kózderi qyzarǵan. Kishkentaı bóbegin birese kóterip, birese jetelep dalaǵa álsin-álsin shyǵady. Esik aldynda serýendegen bop uzaq-uzaq bógeledi. Báribir Jasaraldyń tóbesi kóriner emes. Kóńili alaburtyp, úı turmaq myna álemge syııatyn túri joq. Ishke qaraı bettegisi kelmeıdi. Sábıi sút, shaı suraǵanda dińkesi quryp, joǵary kóteriledi. Ásirese, tún balasyn jek kórip ketti. Nárestesi ekeýi jetimsiregen halde bir buryshta búrisedi de jatady. Pákızatty qajymas-talmas, ushy-qıyry joq taýsylmas oı tasqyny jeteleıdi. Ánsheıinde alyp uratyn uıqy jazǵanyńnyń shamasy ondaıda jetpeıdi eken.

Úshinshi táýlik. Ne jasaryn bilmedi. «Áldeqandaı bop ketti me?» degen úreı de bar. Áıtkenmen, bárin jaqsylyqqa joryp, onysynan tez taıqyıdy. «Álde, joldastaryna baryp aıtsam ba» dep, bir oqtalady da odan da tabanda aınıdy. «Jasaraldyń úıge qonbaı júrgenin bilse, uıat-taǵy».

Osyndaı ekiudaı kúı ne bylaı, ne bylaı kelinshekti tyrp etkizbedi. Bar tyndyrary — albyraǵan juqa erinin jaqut tisterimen aıaýsyz tisteleı beredi. Kóńiline alań kirgeni sondaı, áýeli, janyna batqanyn sezbedi.

Jasaraldyń da jaıy dál osyndaı-tyn. Ishkeni — iriń, jegeni — jelim. Myna jerde tek súlderi ǵana, áıtpese baıaǵyda-aq oı-qıalymen áıel-balasynyń qasyna jetip alǵan. Olardyń beıshara miskin kúıge túsken beıneleri kóz aldyna elestep edi, qolqa-júregi sýyrylyp aýzyna tyǵyldy. Ózin de, bala-shaǵasyn da azapqa salmaı qustaı ushyp ketkisi bar, átteń, ýáde — qudaı sózi. Jipsiz baılanyp, arqanda qatqan sáýirikteı alasurady. Munyń tózim shegin synaıyn degendeı, Gúlmıra da kesheýildeýde.

Erteńgilik Gúljan telefon soǵyp, Nurmıra sóılespeı tutqany tastaı salǵan soń, bir qora jigitpen kelip, esikti tepkilep-tepkilep ketti. Jasaral qulypty ashýǵa bekinip edi, Nurmıra shyr-shyr qaǵyp, bosaǵaǵa jolatpaı qoıdy.

— Jinikken jyndylar mertiktiredi, olarmen sóılesip bereke tappaımyz, — dedi janaryna úreı men jas qabat tyǵylyp. Áńgúdikter bosaǵany kúzetip saǵat jarymdaı tabaldyryqtyń aldynda typyrlady da, bir kezde izim-ǵaıym joǵaldy.

— Ádeıi dalada ańdyp tur, shyǵa qalsaq bas salmaq, — dep, kelinshek qorqynyshtyń qosyn jaqyn mańaıdan kóteredi.

Biraz ýaqyt ótti, tyrs etken dybys bilinbeıdi. Myna meńireý tynyshtyq jigittiń jaǵasynan alyp, syǵymdap barady. «Qap, ne de bolsa baǵana esikti ashyp, shaıqasyp bir kórý kerek edi» dep, ishteı ókinishke býlyǵady. Qasarysqanda telefon da melshıip, meńireýlendi de qaldy.

Tańerteńgilik Aına Ilıas pen Gúlmıranyń «Domodedovqa» ketkenin habarlady. Al keshe Gúlmıranyń ózi sóılesip, páterdi basqa aýdandaǵy úıge aýystyrǵanyn, sýdaı jańa qap-qara segizinshi markaly jıgýlı satyp alǵanyn qýana jetkizgen. Sosyn búgin taǵy da Qostanaıdan telefon shaldy. «Qasymda Ilıas bar, ádeıi ertip aldym. Saǵat kúndizgi birlerde Almatyda...» degendi aıtyp, sózin jalǵastyra bergende baılanys short úzildi. Sodan beri jym-jylas, keletin ýaqyttary áldeqashan boldy. Biraq...

Úıden shyqpaı kótmaldy bop jatqanyna úshinshi táýlik. Myna shıelenisken jaǵydaı janyn bir janyshtasa, óz otbasyndaǵy beımálim, oba jaılaǵandaı kúı — qanyn mıyna quıdy. Rıasyz kúlip, apyl-tapyl basa ózine qaraı júgiretin uly, ekeýine súısine qarap turar qylyqty kelinshegi — qatty ýaıymdaǵandyqtan ba kádimgideı ap-aıqyn kórinedi. Sosyn jupar ıisi ańqyǵan bóbegin baýyryna basady. Ájúk-kújik áńgimemen shaı ishiledi. Sońyra áppaq tósekte úsheýi asyr salyp, dińkeleri qatqansha alysatyn.

Tym shyraıly da shuraıly sát býyn-býynyn bosatty. Sol raıys ystyq otanyna jetkenshe taǵatynan — taǵat, júıkeden — júıke qalmaıtyn syńaıly.

Jasaral aýyr kúrsindi. Pákızatyn aıady, ákesin izdep jylaǵan ulyna jany ashydy. Qaıdaǵy bir keger aıaq bireýdiń kúzetshisine aınalǵan ózine laǵynet aıtty. Osynyń bárine kónip, shydap júrgen áıeline emeshegi eljiredi. Áldekimdershe tıtteı de qaraýlyqqa bara almaıtynyna súısindi.

Keıbir jesir nemese basy bos áıelder dúnıe-múlikke qul bop, sheteldik meımanasy tasyǵandarǵa bir shańyraqtyń astynda turmasa da, zańdy túrde nekelesedi. Olar álgi áýmeserlerge aldap-sýlap tam-tum qarajatpen kómektesedi de, ózderi qazaq topyraǵynyń azamaty bolyp alǵan soń, momyn jurttyń kókirek nesibesin jyryp jeıdi. Bylaısha aıtqanda: tonaıdy, qaltasy qalyń, aqshanyń qudireti jaman — bireýlerdi táýeldi, kiriptar etýge deıin barady. Al, álgi aqymaq áıelder, bir kúngi tirligi úshin kelimsekterge bala-shaǵasyn ata-anasymen qosyp, týǵan jerin, otanyn da satyp jibergenderin bilmeıdi.

Osyndaı jaǵydaılardy talaı aıtyp, sanasyz saldaqylarmen syrttaı jaýlasyp júretin Pákızattyń dál qazir qandaı halde ekendiginen eri beıhabar-tyn.

Shar ete qalǵan telefonnyń úni selqos otyrǵan jigitti selk etkizdi. Ana bólmede júrgen Nurmıra apyr-tapyr tura júgirdi.

— Qala aralyq baılanys! — Qýana daýystady. Ony uza-a-aq damyl tappaı shyryldaýynan Jasaral da baıqady.

— Al-lo, al-lo! Aına sen be?!

Qazir baılanys úzilip keter me degen dúdámalmen úzdige til qatady.

— Iá... Olar kelgen joq áli. Alańdap otyrmyz.

Jigit te elegize qulaq tikti. Báribir jarytyp dáneńe uǵa almady. Bárin sońyra bildi.

Ilıas pen Gúlmıra ketken soń kóp uzamaı úıge beıtanys bir jigit kep, Gúlmırany surapty. Qaperine eshteme almaǵan Aına, áldebir joldasy shyǵar dep, onyń ústine qazaq bolǵan soń esik ashady. Sóıtse, aı-shaı joq basa-kóktep, bólmelerdi aralap, tintı bastapty. Onyń myna júrisinen úreıi ushyp ketken kelinshek, eshtemeni jasyrmaı, olardyń áýejaıǵa ketkenin aıtyp bergen. Sony bilgende baryp, álgi adam syrtqa bettegen. Myna sumdyqtan soń Aına balalaryn kıindirip, taksı shaqyryp, áke-sheshesiniń úıine keledi. Bir mınýt ıen úıde qalýǵa qoryqqan. Baǵanadan beri Nurmıra telefon soqqanda eshkim kótermeı jatqany sol eken. Aına da kóp áýrelenip, Almatyny ázer alypty.

Myna kútpegen jaǵydaı tóbeden jaı túskendeı etti. «Ol barǵan kim bolýy tıis? Meken-jaıdy kimnen aldy?» degen suraqtar ekeýin de sarsańǵa saldy.

— Bar bále Gúljannan, — dedi dıvannyń ústinde dizesin qushaqtap otyrǵan Nurmıra. — Ol Ilıastardy jaqsy tanıdy, qaıda turatynyn biledi, úıine talaı barǵan.

Taǵy da únsizdik jaılady, bir-birine bálen dep ýáj aıtýǵa sharasyz. Jigit te, kelinshek te eshtemege jip taǵa almaı dal. Bir kezde qalyń oıdy serpip tastap Jasaral:

— Analar bir nárse uıymdastyrdy, — dedi nyq. — Áıtpese keletin ýaqyttary áldeqashan ótti.

— Men de soǵan jorımyn. Gúlmıra eshqaıda burylyp, bógelmeýi tıis...

Jasaral bir jarym jyl telefonmen ǵana sóılesken Gúlmırany búgin kóretinine qatty nanyp edi. Endi ol úmiti kúmánǵa aınalǵandaı. Onymen júzdesý úshin jambasy sarǵaıyp, osynda bekinip jata bermek pe? Budan aryǵa tózý múmkin emes.

Ishi qolqyldap ketkisi keldi. Biraq, úsh kúngi iz-túzsiz joǵalǵanyn áıeline ne dep túsindiretinin bilmedi. Bir jaǵy myna beıbaqty qaıda tastaıtynynyń retin tappaı, basy qatty. Budan aryǵa baılap qoısa da turǵysy joq.

— Sen, múmkin, Vıktorlardikine bararsyń?..

Súlesoq kúıdi buzyp, óli tynyshtyqqa jan bitirdi.

Vıktor — Nurmıralarmen ınstıtýtta birge oqyǵan Svetlana deıtin qurbylarynyń kúıeýi. Erli-zaıypty ol ekeýiniń bularmen aralas-quralasy jıi.

Ol únsiz basyn shaıqady. Qabaǵy salyńqy, úsh kúngi tantaldan sóıleýge hali joq. Sol, aıaǵyn tobyǵynan qushaqtap, dizesine jaǵyn taıanǵan qalpyn áli buzbady.

— Iá-á... Saǵan da obal jasadym. — Tilge kelýi qulyqsyz. — Úıińde sharq uryp izdep jatqan shyǵar?

Jigit úndemedi. Aıtpasa da bárin bilip otyr.

— Men eshqaıda barmaımyn. — Úninde kúńgirttik basym. — Analar Gúlmırany óltirse de, osynda telefon soǵyp, bir habaryn áıteýir beredi.

Sózderi irigen sútteı jentektelip, qabysa sabaqtaspaıdy. Mine, qaıtadan úzildi. Bólmede mıǵula tynyshtyq. Dúnıe ataýlynyń bári múlgip ketkendeı. Ekeýi de qor-qordyń qurbanyndaı meńireıip, eki buryshta shoshaıady. Jańaǵy pikirge Jasaral bálen dep aqyl qosa almady. «Bir esepten úıinen ketpegeni de durys».

— Odan da olardy osynda shaqyraıyq. — Tıanaqsyz oıymen arpalysqan jigittiń kóńilin áıel ózine aýdardy. — Osynymyz qolaılyraq.

Jasaral buǵan ún-túnsiz kelisti.

26-TARAÝ

Qyzyldy-jasyldy aıshyqty lenta men shar taǵylǵan tórt mashına, esiktiń aldyna pepildete kep toqtady. Qatyn-qalashtary bar qaqpanyń aýzyna jınalǵan úıme-júıme top, shurqyraı jas kelinge osharyldy. Shashý shashyldy. Bireýler júgirip baryp, Janat pen Gúlmıranyń betinen súıýde.

— Áı, Sholpan, kelin qutty bolsyn! Úrip aýyzǵa salǵandaı bala eken. — Bıdaı óńdi áıel aǵynan jaryldy.

— Aıtqanyń kelsin, báıbishe! — Janattyń sheshesi órekpigen júregin ázer basyp, ózi de eki ret qana kórgen kelinine alaqanyn jaıa umtyldy. Quda túsýge barǵandaǵydan da áldeqaıda ádemi. Bul elpildep janyna taıanǵanda sál qysylys taýyp, kelin janaryn tómen saldy.

Ahmet te qalbalaqtap, áıeli Sholpannan qalyspaı alǵashqy qýanyshynyń mańdaıynan ópti.

— Baqytty bolyńdar, qulyndarym! — Áke aýzyna odan basqa sóz oralmaı, qatty tolqyǵandyqtan apalaqtady.

Kishkene qaıynsińlileri jeńgeleriniń jerge súıretilgen etegin kóterip, ilgeri jyljyǵan lekpen otaý úıge bettedi. Sońyndaǵy mashınadan túsken Elmıra, Muqataı, Ilıastar da osynda. Gúljan bolsa Gúlmıranyń janynda — qyz joldas, qaraqat kózderinde jasyn bar. Anyqtap qaraǵan adamǵa muńnyń ushtyǵy da bilinip qalar ma edi... Bári, osydan biraz ýaqyt buryn basynan ótken yńǵaısyz jaıttyń syzy tárizdi.

Jastar túgel máre-sáre.

Qyrkúıektiń jazǵa bergisiz tamyljyǵan bir keshi. Úp etken samal jelge aqqaıyńnyń alaqandaı sary altyn japyraǵy bir sybdyr etedi de, qyz kúnimen qoshtasyp syńsý aıtar uzatylǵan boıjetkendeı bolmashy ǵana sýsyl tastap jerge qulaıdy. Sámbideı sulý terekter odan birer jyl buryn otaý úı bop, erterek kımeshek kıgen jas kelinshekteı eresek qalyp tanytady. Áıteýir, shýaq pen shapaqqa mastanǵan Talǵardyń búgingi keshki sıqy bólek. Ádettegiden kóńildirek sıaqty.

Sol lekigen qýanyshqa lepire úılený toıdyń shattyǵy ústemeleı qosyldy. Halyqtyq naqyshpen taý shatqalynda áýenin áýeletken jigit, úlbiregen kelinniń betin dombyranyń alaqanymen ilip, jaılap ashty. Sol-aq eken, damyl tappaı turǵan qaýym japa-tarmaǵaı jas jubaılarǵa júgirdi. Ekeýiniń betinen súıip, tilekterin bildirýde. Alýan túrli gúl kelinniń qushaǵyn kerdi.

Tórdegi jas jubaılarǵa arnalǵan dastarhanǵa jaıǵasysymen Gúlmıra, anasy otyrǵan tusty janarymen sholdy. Nurmırany taba almaı álek. Bularmen birge serýendeýge barmady. «Toıǵa keledi» dep qorytqan. Jańa da betashardan soń elder quttyqtap jatqanda munyń kóńili alaǵyzyp, Nurmırasyn kútken. Joq. Endi dúdámaly shynǵa aınaldy. «Munyń toıynda rasynda da bir syńarynyń bolmaǵany ma? Aınaldyrǵan úsheýi, táńirdiń rahymymen úshen jaratyla tura biriniń qýanyshyna biri qatysa almaǵany ma?»

— Nurmıra kelmegen be? — Qasyndaǵy Gúljanǵa aqyryn kúıeýiniń aldynan asyra sybyrlady. Munyń ár qımylyn qalt jibermeı baqylaǵan Janat:

— Jol ústinde shyǵar, — dep, alaǵyzǵan kelinsheginiń kóńilin basýǵa tyrysty.

Shattyǵy mol estrada áýezi ese jóneldi. Sańqyldaǵan asabanyń asqaq úni qosa qabattasty.

— Qurmetti jas jubaılar! Quda-qudaǵılar!

Ábden toı basqaryp ákkilengen syrqyndy nebir shuraıly sózderdi shubyrtyp, qyz berip, kelin alyp otyrǵandardy ortaǵa shaqyrdy. Janattyń ákesi men sheshesi, kelinniń sheshesi dastarhannan turyp, kópshiliktiń aldyna shyqty. Alǵashqy sóz toı ıesi Ahmetke tıdi. Parasatty adamnyń oıy paryqqa toly, naǵyz atalyq tilegin kókireginen órgizdi.

— Dosty — paıǵambar, qudany — qudaı qosady deıdi. Myń jyldyq adamǵa aınalyp, súıek iliktik bolyp jatyrmyz. Kózińizdiń qarashyǵyndaı saqtaǵan, álpeshtegen qyzyńyzdy balamyz ornyna kóremiz. — Jurtshylyqtyń bári uıyp tyńdap, bir sát múlgip ketkendeı áser qaldyrdy. — Baqyttymyz, aıyryqsha totynyń balapanyn qolymyzǵa qondyryp otyrmyz. Táńirdiń sizge rahymy aýyp bergen úsh tal áppaq gúlińizdiń biri, bizdiń shańyraqqa buıyrǵanyna sheksiz qýanysh sezimine bólenemiz. Sol gúldi odan ary qaraı da álpeshteıtinimizge kámil senińiz.

Gúlmıranyń áke sózine, tebirene aıtqan ylǵalsyz nıetine ózegi ottaı janyp, janaryna ystyq jas irkildi. Eriksiz esine óziniń ákesi oraldy. Tez shamasyn shaqyryp, boıyn ıgergende jurtshylyq dý qol shapalaqtap, dabyrlasyp ketken eken.

— Gúlmıra, saǵan ne boldy? Fýjerińdi qolyńa usta! — Janat munyń júzine jymıa úńilip, aqyryn sybyrlady.

— Jaı, ásheıin. — Jalma-jan bádeni bultıǵan, sıraǵy uzyn móp-móldir hrýstal ydysty saýsaǵymen ilip alyp, kúle turyp kúıeýimen syńǵyr etkizdi. Izinshe Ulannyń, Gúljannyń bokaldary da sharap pen shattyq meımildegen qalpy, bulardykimen kúmis únin shasha óbisip ótti.

Jınalǵan qaýymnyń abyr-dabyry saıabyr taba bere, qara sýdy teris aǵyzyp, qara sózdi sapyra andyzdatqan asaba Ydyhanǵa sóz tizginin berdi. Eldiń bári áp sátte tynyshtalyp, eńsesin sala ańtaryldy.

Ydyhan tolqý ústinde sál kúmiljidi. Kómeıine qýanyshqa toly da, muńǵa meımildegen de kúı qat-qabat kepteldi. Erin oılady, enesi esine oraldy. Lyqsyp, lyqsyp kep qalǵan alaý sezimniń sharpýyna sabyr sýyn seýip, baıyzdady.

— Qulyndarym Janat, Gúlmıra! Ómirden eshqandaı jamanshylyq kórmeı baqytty bolyńdar! Ahmet quda, Sholpan qudaǵı! Ýysyma ustaǵan úsh qana asyl, jaqut tasym bar edi. Kúnderdiń kúninde jaqsylyqtyń nyshanymen olardyń shashylatynyn ańdaǵam. Sonyń biri sizderdiń aıdyndaryńyzǵa sholp etip tústi. Marqum ákesi, qarǵalarynyń osy sátin kórsem dep armandaýshy edi. Biraq, buıryq solaı shyǵar, degenine jetpedi. Áıtkenmen, amanattap ketken buıymtaıy bar, sol amanatty myna qaýymnyń aldynda ıesine tabys etkim keledi. Papalary Janat pen Gúlmıraǵa Almatydaǵy eki bólmeli páterdiń kiltin qaldyrǵan.

Typ-tynysh uıyǵan kópshilik, áskere súısingendikten shý etip daýryǵysyp baryp basyldy. Osy qapylysta sál bógelgen Ydyhan dúrk kóterilgen dabyr saıabyrlaǵanda qaıta sózin jalǵady.

— Mine, sol páterdiń kiltin jas otaý ıeleriniń qolyna tabystaıyn.

Tórdegi qos qarǵasyna qaraı dedekteı júrip baryp, qaıyra taǵy da betterinen súıip, Janattyń alaqanyna alqyzyl lenta taǵylǵan kilt pen konvertti saldy. Dúrkirete qol soqqan el oryndarynan túregep ketti. Ydyhan dastarhan basyna jaıǵasqanda da shanjaý-shanjaý shapalaq sartyly basylmap edi.

Órekpigen mýzyka eksimdene qanatyn qaqty. Toıdyń saltanaty odan saıyn árlene berdi.

Ydyhannyń ıyǵynan aýyr júk túsip, óne-boıyn jeńildegendeı sezindi. Qudaı buıyrtsa, eki qyzyn qutty oryndaryna qondyrdy. Endi Nurmırasy qaldy. Onyń da ýaqtysy taıaý sıaqty.

Qysta qoıar da qoımaı «óndiristik tájirıbeni Arqalyqta ótkizemin» dep, sol jaqqa aı jarymǵa attanǵan. Kúnde jany qalmaı qyzymen telefonmen sóılesetin. Eki juma ýaqyt aralamaı jatyp, tóbesinen jaı túskendeı etip Nurmırasy bir nárseni qoıyrtpaqtatyp tur.

— Mama, sen renjimeısiń be?

Sheshesiniń ishi qylp ete qaldy.

— Joq.

— Men turmysqa shyǵamyn.

Ydyhannyń álsiz júregi toqtap qala jazdady.

— Óı, ony úıde júrgende neǵyp aıtpadyń?

— Ol kezde múlde bul týraly oılanbap edim.

— Qaı jaqtyń balasy?

— Osy jaqtyń...

Ydyhan aıran-asyr kúı keship, dińkesi taýsyldy.

— Qaı ýaqyttan beri tanısyń?

— Arqalyqqa kelgennen beri.

«Myna qyz jyndanǵan shyǵar» dep oılady. Sosyn eshtemege qaramaı erteńinde-aq, ushaqpen Torǵaıdyń tórinen biraq shyqty.

Nurmıra áýejaıdan qarsy aldy. Baıaǵydaı emes, kúle beredi. Eptep ashylǵan tárizdendi, qabaǵyndaǵy muńnyń bulty seıilgen sıaqtandy. Muny baıqaǵan ana kóńili ájeptáýir kóterildi. Biraq, bolashaq kúıeý balasyn kórgende qońyraıdy, ol mejelegen shamadan olqy soqty. Orta boılydan uzyndaý, kespeltek tyǵynshyqtaı qara. Az ǵana mezette munyń qaı jerine qyzyǵyp, shyrq úıirilip qalǵanyna qaıran. Amal qansha, óz qolyn ózi kese almaıdy. Kókeıindegisin bildirtpeýge tyrysyp, keri attandy. Almatyǵa kelgen soń ýaıymnan qajyp, súlelenip aýyryp júrdi. Ony estigen Nurmıra alaǵyzyp ári úı-ishti saǵynyp, mezgilinen bir juma buryn qaıtty. Izinshe-aq, jan-pende beısaýat telefon soqpaıtyn Nurmıraǵa Arqalyqtan damyldamaı qońyraý shyldyrlaıtyn ádetke aınaldy. Aıǵa jeter-jetpeste sońynan qýyp Qańtarbaı da keldi. Qyzy «osy jigitke tıemin» dep turǵannan keıin amalsyz, úıge kirgizgen. «Quda jiberteıin» dep aıtypty. Bógegen — ózi.

— Áli úsh jyldaı oqýy bar. Arqalyqqa ketse sabaǵynan qol úzedi.

— Joq, ınstıtýtty bitirip dıplomyn alǵansha Almatyda turamyz.

Ydyhan úndemeı qoıdy. Áli balalyǵy basymdaý Nurmırasyn alysqa jibergisi joq, janynda júrgenin qalaıdy. Áıtkenmen oǵan buıryq, dám-tuz qaraı ma? Osydan baryp es jınap alǵan soń, jańa qudalarynyń aldynan ótýine yqtıar bildirer.

Nurmırasy toıǵa da kele almady. Sabaǵymen qosanjarlasyp júrgen jumysyndaǵy kezegi dál búgingi kúnge dóp túsipti. Basynda bireýlermen kelisip aýyspaq bop júr edi, jeme-jemde ol uıǵarymy da iske aspasa kerek.

— Jumysy bar bolsyn, tastashy osyny! — degen keıip keshe. — Seniń jumysyń — sabaq. Sabaǵyńdy oqy. Úıiń bar, kúıiń bar, sonsha azaptanyp ne kórindi?

— Mama, olaı jasaý jaramaıdy. Men birge istep júrgen kisilerden 200 som qaryz aldym.

— Ony qaıteıin dep ediń?

— Gúlmıra men Janatqa syılyq retinde beremin. Ózimniń jınaǵan aqshalarym bar, barlyǵy 500 bolady eken.

Baýyrmaldyǵyna sheshesiniń et júregi ezildi. Amaly taýsylyp, basqadaı lám qata almaǵan. Jańa kiltpen qosa bergen konverti sol. Onda Nurmıranyń toıǵa jazǵan tilegi bar.

«Lenıngradtan kelgen úlken qudaǵı, batyr qudaǵı!» — degen asabanyń aıqaıy Ydyhandy shomyp ketken oıynan aryltty. Jalma-jan eshkimniń járdemin qajet etpeıtin tik turyp, tik júrip úırengen sheshesiniń qoltyǵynan demep, perzenttik kóńilin ańǵartty.

Asa dýmanǵa toly qalpynda serpin alǵan toı tańǵa jaqyn tarady.

Úıdegi Gúlmıranyń oryny úńireıdi de qaldy. Eki kúnniń birinde qatynasqanymen, aralary alshaqtap ketken sıaqtandy. Ydyhan sol ýaq sheshesiniń ómirbaqı jalǵyzilikti taǵdyryna taǵy da tańdandy. Toıdan keıin ol bir-er kún ǵana aıaldady da, ábden baýyr basqan qalasyna attandy. Júrerdiń aldynda Nurmıraǵa Lenıngradtaǵy búkil dúnıesin muragerlikke qaldyratyny jónindegi qujatyn ustatty.

— Oqý bitirgennen keıin meniń qolyma kel, qyzmetti sol jaqta isteısiń, — dedi nemeresine.

— Jaraıdy, apa! — Jıen qyzy meıirlene betinen súıdi.

Bes birdeı jan birge tursa da, úıdiń ishi olqy.

Elmıra qazir onsha júrgendi jaratpaıdy, bólmesine tyǵylyp ap jata beredi. Sońǵy kezde uıqyshyl. Muqataı da sonyń yqtıarynda, ózderimen ózderi.

Gúljan men Nurmıra bir yńǵaı.

Ydyhan soqa basy sopıyp, jalǵyz qalǵandaı kúı keshti. «Qoı, meniń munym ne? Qaıta osy qulyndarymnyń bólek-bólek úı bolǵanyn tilemeımin be?»

Óz-ózin qaırap, pendeshilik keıpin jeńýge tyrysty.

27-TARAÝ

Jansyzdar Gúlmıralarmen «Domodedovta» jolyqty. Qyrsyq qylǵanda Gúlmıra bulardyń bireýin de tanymaıtyn, al kerisinshe álgilerdiń úsheýi de ony syrttaı jaqsy biledi. Ol az degendeı qoldarynda sýreti bar. Urlanyp jansyz beınemen salǵastyryp, ábden kózderi jetken soń baryp iske kiristi. Eshqandaı sezik týdyrmaı eleńsiz bireýi jandarynan shyqpaı qoıdy. Kasada kezekte turǵanda ańǵarǵandary — sóz saptastary da, áıeldiń betindegi endi tarap bara jatqan kógiljim soqqynyń oryny da bulardyń izdep júrgen adamdary dál osylar ekenin aıqyndady.

Solar alǵan reıske Almatyǵa bılet surady. Ońtaıy keleıin dese op-ońaı, kasır úsh bıletti ustata saldy. Áıtpese Daırabaılarǵa «osyndaı reıspen ushady» dep, telefon soqpaqshy bop túıgen. Biraq, báribir habarlasyp, mán-jaıdy egjeı-tegjeıli baıandap, qulaǵdar etip qoıýlary tıis. Olar izdegen jandaryn kútip alýlary qajet. Mynalardy áýejaıda tarpa bas salmasa, qalaǵa ense izim-ǵaıym joǵalmaq. Qoldan qoıa berý degen — sol, ol qatelik — bular úshin keshirilmeıtin kúná. Óıtkeni aqylary myqtap turyp tólengen.

Ushaq Qostanaıǵa kep qonǵanda da álgi jansyz Gúlmıranyń basqan izinen ajyramady. Beıshara kelinshek qyr sońynan qalmaı júrgen «kóleńkesinen» baılanys bólimshesine kirgende ǵana dúdámaldandy. Degenmen, úrkek pıǵylyn jaqsylyqqa jeńdirip, syrtqa sekemdengenin bildirtpeýge tyrysty. Sonda da abdyrasa kerek, názik saýsaqtary bolymsyz dirildep, ishki álemi qaltyraıtyndaı. Baıyzy qasha Almatyny alyp, Nurmıramen tildeskeni sol-tuǵyn, baılanys qylyshpen shapqandaı úzildi. Nómirdi qaıta terýge qulqy soqpaı, «endi eki saǵatta ózimiz de baramyz ǵoı» degen nıetke maldandy. Býfetten tańdaı jibiterlik kofe, ony-puny ala berýge ketken Ilıasqa bettedi.

Ol jerden qaıta shyqqansha ushaqqa otyrǵyzý jaıy maǵlumdanyp ta úlgergen.

Astana aman-esen qarsy aldy. Tek bále, syrtqy esikten attaǵanda bastaldy.

Álginde Qostanaı áýejaıyndaǵy kóńilge sekem tastaǵan adam týraly aıtyp, buryn da jaǵasyn ustap, «sondaı bir nársege urynyp júrer me ekem, álde qaıtedimen» ár adymyn saqtyqpen basyp kele jatqan jigittiń júregin qozǵasa kerek, kózi japaq-japaq etip, aldyǵa senimsizdikpen attaıdy. Onyń ústine qolyndaǵy dıplomatta Reseı aqshasymen jeti mıllıon somy bar-tuǵyn, sodan da qaýiptengen.

Ishki oıy aqıqatqa aınalyp, aıaldamaǵa taıaı bergende-aq beıtanys beseý qaýmalaı aldy. Bári Gúlmıraǵa qudıa nazar aýdaryp antalaǵanda, urymtal tusy osy shyǵar dep áýelden-aq tula boıyn úreı jaılaǵan Ilıas sytylyp, qasha jóneldi.

Biraq, bileýitter de bekem eken, oılanbastan úsheýi tura qýdy. Sıraqtary uzyn-uzyn alpaýyttar kóp áýrelenbedi, áp degenshe-aq taqymdap kep bireýi ókshesinen shala, teýip kep jiberdi. Bar pármenimen zymyrap bara jatqan Ilıas, sol ekpinimen jalbaıdaı jalp etti. Dıplomaty aıdalaǵa ushyp, ózi kúzendeı búktetildi. Oń jaq tizesiniń kózi asfált jıegindegi sement jaqtaýǵa qatty soǵyldy, jany murynynyń ushyna keldi. Áıtkenmen, munyń músápir halin eleıtin eshkim joq, jelkesinen búrip ap, qaptaldaǵy mashınanyń birine súńgitip jiberdi. Sol-aq eken, álgi bále atyryla jóneldi.

Bul — qas pen kózdiń arasynda bolǵandyǵy sondaı, qaptap júrgen mılısıanyń bireýi de bilmeı qaldy. Ári, tapa-tal tús. Bylaıǵy adamdar bireýdi bireý óltirip jatsyn, sharýasy shamaly. Mańqıyp meńireýdeı qasynan óte beredi. «Jaı kisishe kıinip ap, qylmyskerdi tutqyndaǵan organnyń adamdary» dep joramaldaýy da yqtımal. Buǵan negiz de bar, álgilerdiń báriniń ústi-bastary muntazdaı, sáni kelisken.

Ilıastyń eki jaǵynan eki jigit jaıǵasty. «Qashqan olaı emes, bylaı» dep, qos ókpesinen túıip-túıip jiberedi. Tizesiniń syrqyraǵany azdaı, áleýetti judyryqtyń túımeshi súıeginen ótti.

— Saǵan myna jaryq álemdi kórsetýge bolmaıdy, kúnáharsyń!

Bireýi tepsine gúr etip, kózin qara matamen shart býyp tastady. Sál qarsylyq tanytyp edi, alaqannyń etek jaǵymen mańdaıynan taǵy birdi qonjıtty. Lajsyz aıdaýyna júrip, aıtqanyna kóndi.

Qap-qarańǵy tuńǵıyq, dáneńeni baıyrqaı almaı zyrqyrap barady. Tipti sarsyltyp uzaq júrdi. Mundaıda qaraptan-qarap tynys tarylady eken. Samaıy byrshyp terledi, kókiregi qystyǵyp aýyr dem alady. Jańaǵy úreıden de ada, jalǵanda jan shyndap qysylsa adam eshtemeden taıynbaıdy eken.

— Qazir túsemiz! — dedi bireýi kesetip. — Mashınadan shyqqan soń jan-jaǵyńa qaraýshy bolma! Uqtyń ba?!

Tutqyn úndemedi.

— Uqtyń ba deımin men saǵan?! — Aýzymen qosa qoly qatar júgirdi. Kúrzideı judyryq jaǵynyń kirisin syqyrlatyp jiberdi.

— Uqtym... — Úni pás.

— Uqsań — jaqsy! Artyq-aýys qımyl jasasań, moınyńdy územiz! — Ejelden alty — alasy, bes — beresi bardaı sońyn tistenip, yshqyna bitirdi.

Jyldamdyǵyn azaıtyp, aryberi bultańdaı júrgen mashına toqtady. Tus-tusynda shýyly kóp baǵdarshamnyń biri emes, tynysh mań. «Ne de bolsa óltiretin jerleri — osy» dep tuspaldady. Oıyn aıǵaqtaǵandaı noıystardyń biri:

— Myrza, keldik, qashanǵy otyra beresiz? — dep kelemejdedi. Bireýi kózin sheshti. Alǵashynda eshtemeni baıyptaı almaı, sosyn baryp, mashınanyń týra kire beriske suǵyna irkilgenin bildi. Jan-jaǵyna qaraýǵa mursha qaıda, aıdady da jóneldi. Osy oblystyń aýmaǵynda týǵanmen jat jerlik edi, kórgenimen de túsine almaıdy.

Oǵar-shoǵar shubyryp, úshinshi qabatqa kóterildi.

Gúlmırany budan buryn jetkizip qoıypty. Soıdaýyldaı-soıdaýyldaı óńkeı terisazýlardyń arasynan qylpy bir qylań etti de, qaıtyp kórinbedi.

— Myr-r-za-a!

Keleke sózdiń ıesine nazar aýdaryp, bet-júzine týralap qaraǵan.

— Qosh kep qaldyńyz! — Yrq-yrq kúledi. Yqylyq atqan saıyn gújban keýdesi ylq-ylq etedi. — Qonaqqa sybaǵamyz ázir. Aıtqandaı óziń Máskeýde turatyn qazaq ekensiń. Batyr-r-syń. «Orystan dosyń bolsa, janyńda aıbaltań júrsin» degen... Sen áýeli solardyń ishine sińisip ketipsiń... Biraq, ol júrek jutqandyǵyń bizge jaramaıdy. Qoǵadaı japyryp, shyrpydaı syndyramyz.

Qol shoqpardaı judyryǵymen keýdesinen qoıyp kep jiberdi. Salmaǵyn sol aıaǵyna salyp, bireýsin áıenshektenip basyp turǵan Ilıas qalpaqtaı ushty. Qas qylǵandaı jaraly dizesi esiktiń bosaǵasyna baryp taǵy soǵyldy. Júregi solq etip ornynan qozǵalyp ketkendeı... Óne-boıy yp-ystyq jalynǵa sharpylyp, kóziniń aldy janyp-sóndi. Tez turyp ketýge mertikken aıaq ıkemge kónbeı, yshqyna qıralańdady.

— Aparyńdar ólekseni, qamańdar!

28-TARAÝ

Samaladaı jarqyraǵan kúnniń jaryǵynan oıandy. Kózin ashyp ap janyna qarap edi, Janat ta shalqasynan túsken qalpy tátti uıqy qushaǵynda eken. «Sabaq qaıda qaldy?» dep oılady. Sosyn, kúıeýiniń súp-súıkimdi beınesi qyzyqtyryp, erkelegisi keldi. Suq saýsaǵymen aqyryn murynynyń ushynan basty. Ol betin tyrjıtyp, basyn aqyryn qozǵady. Jas kelinshek jymıdy. Qyzyq kórip balalyq áreketin odan saıyn údetti. Endi eri basyn álgidegiden de qattyraq shaıqap, sol qolymen qyr murynyn súıkep-súıkep ótti. Sóıtti de kózin asha qoıdy. Ózine tóne qarap, jymıǵan áıelin kórdi. Bul da eriksiz kúldi. Áıeliniń ájýalaǵanyn túsindi. Túsindi de oń qolymen moıynynan qushaqtaı baýyryna qaraı tartty. Gúlmıra súp-súıir saýsaqtaryn munyń qoltyǵyna tyǵyp jiberip, qytyqtaı bastady. Jigit yrshyp tústi. Ekeýi syqylyqtaı umar-jumar alysa ketti.

— Qyzǵanshaq, qyzǵanshaq! — Býlyǵa kúlip, kelinshek shashala til qatady.

— Qoıdym, qoıdym! — Kúıeýi qarqyldaı munyń yqtıaryna jyǵyldy. Solyqtaryn basa almaı entikken qalpy ekeýi biraz únsiz jatty. Sózdi Janat bastady.

— Taǵy da uıyqtaıyq.

— Sabaq qaıda?

— Seni qushaqtap jatsam, eshtemeniń qajeti bolmaı qalady.

— Qazir aqymaqtyqpen aıtqanyń.

— Joq, sen keremet ádemisiń.

— Men olaı oılamaımyn.

— Alǵash tanysqanymyzda, uzaqty kún senimen bir jaqqa ketýdi armandaýshy em... Ózińdi armansyz keýdeme qysqym keletin.

— Onda, ol — seniń tarapyńnan ojarlyq bolǵan eken.

— Biz eshqaıda barǵan joqpyz ǵoı.

— Aramyzdaǵy aıyrmashylyqty baıqadyń ba? Ondaı eresekter oılaıtyn nárseniń dáneńesi sanama kirmepti.

— Múlde eshqashan deısiń be? — Shalqasynan jatqan Janat, bir jaq qabyrǵasyna aýnap, oń qolymen áıelin qushaqtady. Júzine telmire qarady.

— Iá, eptep dúdámaldy nárseler boldy.

— Ah, meniń kógershinim. — Kelinshektiń betinen shóp etkizip súıdi.

— Ekeýmizdiń osy sátimiz qandaı ǵanıbet. — Gúlmıra da erine qaraı aýnap túsip, moıynynan qapsyra qushaqtady. Jigittiń shattyqtan saraıy sańǵyrap ashyldy. Bolashaq turmystary jaıly sóıleskisi keldi.

— Seniń qaı jerde bosanbaq oıyń bar?

— Bilmeımin. — Áıel kúldi. — Úılenbeı jatyp pa?.. Árıne, eń keremet jerde.

— Iáá... — Sońyn sozyp aıtty da, oılanyp qaldy.

— Sen meni qaı jerge ornalastyrasyń, sonda...

— Alańdama, eń keremet jaǵydaıy bar týyt úıine aparamyn.

— Bizdiń turatyn ýaqytymyz boldy. Tym quryǵanda úshinshi sabaqqa baraıyq.

— Meniń ózimizge ǵana tıesili otaýymyzdan shyqqym kelmeıdi.

— Maǵan da solaı, janym. Biraq, barýymyz kerek. Sondaı qatal Olga Pomınovanyń sabaǵyn umyttyń ba? — dedi áıeli.

— Biz, ekeýden-ekeý ońasha otbasy bop, endi ǵana ómir keshe bastadyq.

— Áli bolashaǵymyz aldymyzda.

— Men saǵan, kóresiń, dańǵaradaı etip úı salyp beremin.

— Ábden múmkin, bári yqtımal nárse.

— Iá, solaı. Ózimshe josparym kóp.

— Qymbattym, bizdiń barýymyz kerek shyǵar.

— Qaıda?

— Sabaqqa!

— Jaqsy, onda sen birinshi túregelshi. Shaı qoıa ber, men jata turaıyn.

— Kádimgi tolyqqandy erkek. — Gúlmıra syńǵyrlaı kúlip, jibek ish kóılegin sýsyldata tóseginen kóterildi. Qap-qara shashy arqasyn japqan. Kelinsheginiń jupary men átir ısine kómilip, masań qalpynda Janat talmaýsyrap jyly kórpeniń astynda qala berdi.

«Qaıtyp kelemin» degen Janat keshikti. Ýaqyt ótken saıyn Gúlmıra taǵatsyzdana berdi.

— Qazir keledi. — Sál jymıyp, Muqataı ony sabyrǵa shaqyrdy.

— Qap, baǵana birge barmaǵanym-aı, — dep ókindi.

— Alańdama, aıaq astynan taǵy bir sharýa shyqqan shyǵar, — dedi Elmıra da elegizýiniń jónsiz ekenin bildirip.

— Jaqsy boldy, búgin bizdiń qasymyzǵa qonasyń. — Nurmıra men Gúljan da munyń óz shańyraǵynda túneýine sondaı beıil. Osyny estigen Ydyhannyń da sál ábirjigeni bolmasa, balalarynyń baýyrmaldyǵyna ishi eljiredi.

Tań atty. Gúlmıra túnimen mazasy qashyp, uıyqtaı almady. Turmys qurǵaly bergi tórt aıdyń ishinde ekeýiniń bólek túnegeni osy. Erteńgilik asqa da zaýqy soqpady. Dastarhan jınalyp, ydys-aıaq jýylyp bitip endi ne jasaryn bilmeı otyrǵanynda telefon shyryldady. Elden buryn júgirip baryp tutqany aldy.

— Aloý, aloý! — dedi arǵy betten er adamnyń daýysy apyl-qupyl asyǵyp. Biraq, úni sondaı etene.

— Iá, ıá.

— Ydyhan qudaǵısyz ba? — Gúlmıra endi jyǵa tanydy.

— Papa, men ǵoı bul, Gúlmıra. Sálemetsiz be?

— Sálemet, sálemet. Qudaǵı úıde me? — Úninde ábirjý bar.

— Mine qazir, papa, shaqyraıyn.

Sheshesi de aıran-asyr qalpy qasyna taıanǵan eken, tutqany ustata berdi. Sosyn ań-tań qalyp, sózderine zeıin qoıdy.

Qysqa ǵana amandyqtan soń sheshesiniń reńi ózgerip, saýaldardy údetti.

— Qashan? — Kózderi baǵjań ete qaldy.

— Oıbaı, sumdyq-aı, aman ba ózi?

Muny estigen soń Gúlmıranyń tóbe quıqasyna deıin shymyrlap, býyn-býynynan ál qashyp bara jatty.

— Qazir qaıda endi? — Taǵy da bógeldi. — Sizder qaıda tursyzdar?

Dármeni taýsylǵan jas kelinshek, qaltyraǵan qalpy oryndyqqa otyra berdi. Degbiri qashyp, myna malaǵamnyń syryn bilýge mustaq.

— Qazir baramyn! — Sheshesi tutqany qoıdy da buǵan jalt qarap, kináli adamdaı tez júzin taıdyryp áketti.

— Mama, ol kisi nege telefon shalyp tur? Ne deıdi?

Ana baıqus lám qata almady. Yldym-jyldym óz bólmesine baryp, apyl-qupyl kıine bastady. Sońynan Gúlmıra kirdi.

— Júr, kıin. Janat apatqa ushyrap, aýrýhanaǵa túsipti. — Sheginerge jeri qalmaı ári dál buǵan ózi kinálideı qyzyna qaramaǵan qalpy, selqostaý jetkizdi. Biraq júregi qurǵyr atqalaqtap, basy zeńip barady.

— Ne deıdi? — Gúlmıranyń úni qapelimde yshqyna estildi. — Aman ba eken? — Kókeıin qamalaǵan úreıli saýaldan kózi baqjıyp apty.

— Aman, aman. — Beıshara sheshesi de jarytyp eshteme bilmeı, ár alýan alypqashty saýaldan dúdámaldansa da, óz-ózin basyp, sabyrǵa shaqyrdy.

Apash-qupash bulardyń áńgimesinen úı ishi dúrligip, qastaryna jınalyp úlgerdi. Barlyǵy ekeýiniń aırandanǵan óńderin kórip, suraýǵa áldeneden dátteri jetpeı uılyǵysa úderdi. Lajsyz Ydyhan olardyń kómeılerine tyǵylǵan ne kiltıpan ekenin uqqandyqtan taǵy da álgi sózin qaıtalady. Osy kezde jylt etip Gúlmıranyń janarynan jas ta bilindi.

Barlyq jaıǵa qanyqqan soń:

— Men taksı shaqyraıyn, — dep, Muqataı telefonǵa júgirdi. Qyzdar Gúlmıranyń janyna osharyldy.

Bular jan saqtaý palatasyna kirgende ondaǵy jatqan adamdy tanyǵan joq.

29-TARAÝ

Eki jigit yshqyrynan súıretken qalpy aıadaı bólmege ákep, laqtyryp tastady. Esikti tars jaýyp, arǵy betinen qulyptady. «Japsa jaba bersin, — dep oılady jaraly dizesin qushaqtaǵan qalpy, — áıteýir, mazamdy almasa eken». Jan — qaı jer aýyrsa, sol jerde turatyn ádeti, aıaǵy qaqsap — jeti nasyryn jerge kirgizdi. Dóńbekship, kirpideı domalandy. Eptep balaǵyn kóterip edi, dizesi kúlkildep isip úlgeripti. Demniń arasynda osynshama byrjıyp shyǵa kelgeninen, dáriger jigit bir qaterdiń bolǵanyn ózi-aq topshylady.

Gúlmırany basqa bólmege jeke otyrǵyzyp qoıdy. Kóringeni bir kirip tymaq seri, pysyqtyǵyn ańǵartyp qyljalaqtaıdy. «Qoı» dep, tektep jatqan eshkim joq. Bular biriniń qolyn biri qaǵyp, biriniń betinen biri almaıtyn sıaqty.

Baıqaǵany, jabyla kep Gúljanǵa kezek-kezek buıryq beredi. Pármendi daýystary Gúlmıraǵa ap-anyq estilýde. Ol zyr júgiretin syńaıly «qazir, qazir» dep báıek qaqqan úni shyǵady. Oǵan munyń zyǵyrdany qaınady. «Átteń erkine bermeıdi-aý, berse ana saldaqynyń kózine kók shybyn úımeleter edi. Shashyn bir taldap julsa da obalsyz. Osynshama qaskóılikke baratyn biz ne jasaptyq?»

Ilezde bul oıynan taıqydy. «Beıshara, aıy-kúni jetip qalǵanda munshama erkektiń tepkisine túsý — tym-aq qıyn. Qaıbir jetiskeninen júr deısiń, bir nárse bop tuzaqqa tutylyp qalǵan-aý».

Tóbesi mańdaıshaǵa tıe jazdap, ótken jumadan tanys qasqa bas dáý bul otyrǵan bólmege endi. Alǵash Máskeýden ózin ákelgen de osy edi. Súıeginiń iriligi azdaı, junttaı.

— Hanym, biraz bel sheship, aıaq sýytyp degen sıaqty... Tynyǵyp qalǵan shyǵarsyz? — Ábdirahman ustalatyn kúni tym-tyrys júrgen edi, endi aıdynyn syrtqa salyp, ózin erkin sezinedi. — Renjimeseńiz, tynyshtyǵyńyzdy buzyp, biraz mazalaýǵa týra keledi.

Tós qaltasynan temekisin alyp, erinine bappen qystyrdy da kelinshektiń janyna jaıǵasty. Gúlmıra árirek ysyryldy.

— Qoryqpańyz, adam jemeımiz. — Kók tútindi erinin shúıire burq etkizdi. — Sizge qoıatyn talap — jalǵyz. — Kózin alarta tóńkerip bolmashy bógeldi. — Ótkendegi shaǵymyńyzǵa jazdym-jańyldym degen turǵyda qarama-qarsy aryz jazsańyz.

— Sonda bizdi bosatasyńdar ma?! — Taq ete qaldy.

— Árıne. Azamatymyz ortamyzǵa oralsa — bossyńdar.

— Jazamyn. Biraq bir ǵana shartym bar.

Aıta ber degendeı Daırabaı ıegin qaqty.

— Bizdi qaıtyp mazalamaısyńdar!

— Álbette, tek Ábdirahman bostandyqqa shyqsa bitti. — Temekisiniń tuqylyn byrtyq saýsaqtarymen kúlsalǵyshqa nyǵarlaı basyp óshirdi.

— Onda qazir jiber, erteń aıtqan jerińe keleıin. — Úmit pen kúdiktiń oty sharpysqan sezim janarynda qylań berdi.

Bul sózge keriskedeı dáý jigit keńkildeı kúldi.

— Onyńyz jaramaıdy. Sharýany birjola tyndyrasyz — bas bostandyǵyńyzdy alasyz.

Bálen dep aıtýǵa ýáj tappaı, qanaty qaıyrylǵan qustaı sharasyz qaldy. Aralarynda únsizdik ornady. Osy buıyǵylyqty buzyp, záýmen «ah-h» degen ún shyqty. Gúlmıra Ilıastyń daýysyn birden tanyp, umtyla berip edi, Daırabaı shalǵaıynan shap berip ustaı aldy.

— Barǵanyńyzben kire almaısyz.

— Jiberińizshi, baıqap keleıin, baǵana ońbaı qulap edi.

— Ózi ǵoı tyraǵaılap... Áıtpese eshkim ony arannyń aýzyna aıdap aparǵan joq. Qoıanjúrek eken — tartsyn sazaıyn.

— Andaǵaılaǵan jaýdyń ortasyna jalǵyz tússeń, seni de kórer edim.

Myna sóz janyna jaqpady ma, alaıyp bir qarady.

— Sen tilińdi tartpasań — sorlaısyń. Abaılap sóıleseń ǵana, abyroıyń saqtalmaq. — Sońyna zil tastap, shyǵa berdi.

Áýeldegi úreıdiń irgesi sógilgendeı. «Aryzyn jazyp berip, erteń-aq bulardan qutylamyz, qudaı buıyrtsa» dep topshylady. Bárinen Nurmıranyń alańdap otyrǵany arqasyna aıazdaı batty. Aına telefon soǵyp qap, bulardyń kelmegenin estise, tipten is nasyrǵa shabatynyn tuspaldaǵanda — sharasyzdyqtyń ınesimen sanasy shabaqtalady.

Aqyryn orynynan turyp baryp terezeden syrtqa kóz tastady, qudaı atqanda — qaptaǵan úı, eshtemeni boljaı almady. Qansha Almatyda týyp ósse de, bul bilmeıtin beımálim jaq. Baǵana munyń da kózin baılap ákelgen, áıtpese qaıdan kelip, qaıda turǵanyn ajyratar edi.

Zaýqaıyrda oıyn bólip, taǵy da Ilıastyń yńyrsyǵany qulaǵyna shalyndy. Aıanysh sezim júregin sýyryp, kókiregin dýyldatty. Áı-túıge qaramaı jaraly joldasyna umtyldy. Aıtqanyndaı-aq, esigi tars bekitýli. Ar jaǵynan jaraqatyn aýyrsynǵan adamnyń janyn shúberekke túıe bebeýlegeni estiledi.

— Áı! — dep aıqaılap jibergenin kelinshektiń ózi de baıqamady. Sol-aq eken, saýdyrap qýys-qýystan «daıashylar» tóbe kórsetti. — Esikti ashyńdar, myna jigit qınalyp jatyr ǵoı.

— Biz ne isteıik endi? — Sıdań, sirińkedeı qatqan qara ózine tarpa bas saldy.

— Aparyńdar aýrýhanaǵa! — Arǵy jaǵy qolqyldap tursa da, buıyra til qatty.

— Óti jaryldy deısiń be, ahylaǵany — jasaǵan aılasy da.

Shegir kóz, bitik moıyn, tórt burysh tapal bireýi kólgirsı sóıledi. Onyń izinshe:

— Aramyzda sanstrýktor joq. Ári, biz adamdardy emdelýge ákelmeımiz. — Álgi sirińke qara shúlensip, short aıtty. — Ári-beriden keıin sen óz ornyńa kir! Artyq júrisińdi qoımasań — toıǵa jyrtqan jyrtystaı, myna jigitter julma-julmańdy shyǵarady. — Ózi jaqyndaı berdi. Tepsingen susynan ımendi me, Gúlmıra sheginshekteı jyljydy. — Qara muny, dáserdeı ǵyp otyrǵyzyp qoısa... Jonynan taspa tilip, jumysqa jegý kerek.

Qaı-qaıdaǵy shaban-shardaq qara tobyrdyń munsha kisimsinip basynýy, sylań qaqqan erke basyn qatty qorlady. Qansha qudaıdyń balasy bolsa da, mańdaıǵa barmaqtaı baq bermegen soń — baılyq ta, dáýlet te baqytqa bastaı almaıdy eken. Mine, endi, toıtıyp otyrǵany... Kóringeni dikeńdeıdi.

Dúbingen dúleıler ar, uıat degendi bilmeıtindeı — aýyzdarynan aq ıt kirip, kók ıt shyǵady. Munyń júıkesin ádeıi túıte aramen aǵash keskendeı qajaǵylary kelgendeı, barǵan saıyn daraqy dabyrlary údep, kúsheıýde.

Ánsheıinde jylmań etip jeter Gúljan da tyrs etpeı qaldy, birjola jerge sińip, quryǵandaı.

...Ajdaha dúnıeni tylsym tún áldeqashan baýyryna basqan edi. Aı qorǵalap, jalmaýyz kempirdiń jaýlyǵyndaı jıegi julym-julym bulttardyń arasynda júzip barady. Jalǵyz. Onyń da kóńiline qaıaý túsip, qusanyń quryǵynan qutylmaqqa amal izdep, betalbatty qańǵyp, láılip júrgendeı.

Áýlikpe tobyrdyń áýeni asqaqtap, dańǵaza dúnıe ornaǵanda eriksiz dabyrǵa qulaq tikti. Bireýler kelgen tárizdi, jamyrasa keý-keýlese jóneldi. Áne, Gúljannyń daýysy shyǵatyndaı.

«Biri kelip-biri ketsin, sonsha elegizip ne boldy?» dep, ózine toqtaý saldy. Biraq keýdesine qypyl engen: úreı, qorqynysh boıyn qansha nyq ustaımyn degenmen qaltyratatyndaı. «Myna báleler kóbeıdi, iship ap sodyr bireýi Ilıasqa tısip júrmes pe eken?»

Osy oı qylań bergeli tipti, degbiri qashty. «Erteńgi kúni Aınanyń betine qalaı qaramaq?»

Selk etkizip nyǵyz jabylǵan esik shalqasynan ashyldy. Qasqa mańdaıy shamnyń jaryǵyna shaǵylysyp, gújban qara Daırabaı jymysqy jymıa bosaǵadan attady.

— Tańdaıyńyz keýip qalǵan shyǵar, júrińiz, shaı ishelik. — Bólmeni araqtyń ısi jaılady.

Kelinshek basyn shaıqady.

— «Qonaq — qoıdan jýas», onda qoı sıaqty aıdap aparamyz.

Bileginen ustady da julqyp turǵyzdy.

— Áýektetkenge áýdıesinip barasyń, ortamyzda júrgen kezińde — qudaıyń men. Ne aıtylady, sony jasaýyń kerek.

Jaýyrynynan alyp syrtqa ıterip shyǵardy.

30-TARAÝ

Jańa sheshesi ekeýi de aq halattary men qalpaqtaryn ádeıi ala shyqqan. Sony kıdi de eshkimniń bógeýinsiz dittegen mejeli jerlerine jetti. Ári, Ydyhannyń moıynyna ilingen tanometri bar.

Keldi de abdyrap turdy da qaldy. Basy aq dákemen tańylǵan bireý jatyr. Muryny men kóziniń tusyna ǵana sańylaý qaldyrypty. Oń jaq aıaǵyn aspanǵa asyp tastaǵan. Shoqpardaı bótelkedegi suıyqty ákep, bilegine tamshylatyp qoıypty. Kózderi jumýly, kirpikteri endi qaıtara ashylmaıtyndaı. Bas jaǵynda otyrǵan meıirbıke aýyq-aýyq sýǵa malynǵan dákemen naýqastyń erinin súrtedi.

Janyna taıanyp, betine tóngende baryp bular Janat ekenin bildi. Gúlmıranyń ıegi kemseńdep, sheshesin bas saldy da solqyldap jylap jiberdi. Únin shyǵarmaýǵa tyrysyp, býlyǵa eńk-eńk etedi.

— Qoı, kúnim, sabyr, sabyr, — dedi kópti kórgen Ydyhan myna jaıt qabyrǵasyn kúıretse de myǵymdyq tanytyp. Sosyn kádimgi medıktershe kıingen myna adamdardyń jaıyn uǵyna almaǵan kezekshi bıkege:

— Qaraǵym, kórip tursyń biz de dárigerlermiz, biraq basqa dárýhanada jumys jasaımyz. Myna naýqastyń jaıy qandaı? — dep surady.

— Men erteńgilik 8-de ǵana kezekshilikti qabyldap aldym. Naýqastyń syrqatynyń jaıy jazylǵan qaǵazǵa qaraǵanda, jaǵydaıy onsha máz emes. Basy jarylyp, mıy shaıqalǵan. Qabyrǵasy synyp, ókpesin tesken. Oń jaq jambasy da qıraǵan, oǵan túnde operasıa jasalypty. Bel omyrtqasy shytynap, julyn zaqymdanǵan. Denesiniń qyzýy 39-40-tan túspeıdi, qan qysymy bir qalypty.

— Rahmet, qyzym. Doǵydyr endi qandaı amal jasamaq?

— Jańa ǵana emdeýshi hırýrg kelip kórip ketti, ol kisi sheshimin áli aıtqan joq.

— Aty-jóni kim?

— Murat Seıilbekuly.

Iyǵyna basyn qoıǵan Gúlmırany qushaqtaǵan qalpy jetelep, tysqa bettedi. Óziniń de qur súlderi súıretilip, ózegi astań-kesteń.

— Qoı, jylama, kúnim. Kóz jasyńmen kómektese almaısyń, odansha sál es toqtatyp, basqa amalyn qarastyralyq.

Bular dálizge taıanǵanda aldylarynan Ahmet jaqsy lepesten dáme etip, japaq-japaq qaraǵan kúıi tóbe kórsetti. Qudaı dińkeletkende qudasyna bir aýyz, jarym yrys ákelerlik eshteme aıta almady.

Kim bilgen, ásem shaqtyń ári tez taıady eken. Zaýqaıyr, baqytty jas januıanyń shýaqty kezeńiniń shaq-shálekeıi shyqty.

Janat keshe Talǵarǵa ketip bara jatqan. Keshqurym ýaqyt. Alakóleńke. Mashınada ózi ǵana. Gúlmıra «Barnaýyl» kóshesindegi úıde qaldy. Onda da ózi «sen osynda bol» dep, ádeıi qaldyrdy. Tyǵyz sharýamen áke-sheshesine baryp qaıtpaq.

«Qyzyl qaırattyń» tusyna taıanǵanda jyn soqqandaı bir mashına qarsy aldynan shyǵa kep, munyń oń tarapqa qashqaqtap jaltarǵanyna qaramaı, bir jaq tumsyǵynan perdi de jiberdi. Dúnıe astań-kesteń qoparylyp, áp sátte tuńǵıyqqa aınalyp júre berdi. Áıteýir, qara joldyń boıynda qara tútin burq etip, qıqyldaǵan-shıqyldaǵan úreıli dybystar óne boıdy titirendirdi de basyldy.

Záýmen zýlaǵan mashınalar osharyla toqtady. Sálden soń baqyryp-shaqyryp, qyzyldy-jasyldy jaryǵyn quıqyljytyp MAI-diń ınspektorlary jetti. Izinshe, ókpesin soǵyp entikken qalpy «jedel járdem» kóldeneńdeı toqtady. Apatqa ushyraǵan kólikterdiń adamyn arashalaýǵa barsha qaýym áldeqashan kirisken.

Tórt dóńgelegi kókten kep, konserviniń qalbyryndaı ýmajdalǵan mashınadan Janatty shyǵarǵanda onda til joq edi. MAI qyzmetkerleri bolǵan apat jaıynda tek onyń tólqujatyndaǵy meken-jaıy boıynsha izdep baryp, úı-ishin habardar etipti. Sońǵy Almatydaǵy kórsetilgen ádiriske barmaı, onyń aldyndaǵy mórtabanda jazylǵan Talǵardaǵy úılerine kelgenderi oń bopty. Sonda da úı-ishi kesh, ábden tań atqanda qulaqtanǵan.

Soqtyqqan mashınanyń ishinde úsh adam bar eken. Ekeýi ál ústinde, shopyr jaraly. Onyń aıtýynsha aldynan jylqy shyǵa kelgen, sodan qashamyn dep kesirge kılikken.

— Jazym, jazym ǵoı tótennen, — deıdi basyn soqqylap.

Janat on kúnnen asqanda baryp, kózin ashty. Biraq sóıleýge murshasy jetpedi, dárigerler de tıym saldy.

Osy ýaqyt aralyǵynda Gúlmıranyń jaq eti sýalyp, onysyz da badyraq kózi shajyrqaıdyń bezindeı ejireıdi. Únemi kúlki úıirilip turar ashyq júzin muńnyń kilegeıi basty. Óıtkeni, eriniń hali nashar, esin jınaǵan kúnde de aıaǵyna minip ketýi ekitalaı.

Endi kózderin ashyp, adam bolamyz ba degende taǵdyrdyń bastaryna salǵany tym aýyr tıdi. Jalǵyz oǵan emes, eki jaqtyń da qabaqtary súlkıip, kirpikterine qasiret baılandy.

Doǵydyrlardyń da jasaǵan boljaýlary dáıek tappaı, eshqaısysy jarytyp eshteme aıta almady. Bar tyndyrǵandary Janatty ońasha palataǵa shyǵardy. Áli sóıleýine, sóılesýge luqsat joq. Beıbereket kirgize de bermeıdi.

Ómirleri uıqy-tuıqylyqqa urynǵannan beri de bir aıdan astam ýaqyt ótti. Osy shaqta Arqalyqtan taǵy da qaıyra «biz aldylaryńyzdan óteıik dep edik» degen habar tıdi. Ydyhan qatty oılandy. Eki márte ózi toqtatyp edi, buıryqtan artyp eshteme bolmaıtyn syńaıly. Peshenesine jazylyp turǵan shyǵar, «kelsin» dep yqtıaryn berdi. Onyń ústine Gúlmıra da «Mama, bizdiń jaǵydaıymyzǵa qarama. Árkimniń taǵdyry ózine, maǵan bola Nurmıranyń baǵyn baılaısyń ba?» dep, endigi qarsylyq tanytýynyń reti joq ekenin táptishtep aıtqan. Osydan soń amalsyz kelisti. Sodan kóp uzamaı úsh adam Nurmıraǵa quda túsip, úki taǵyp qaıtty.

— Qudaı qosyp jatyr, — degen sonda, — úshinshi qarǵama buıymtaı aıtyp kelip otyrsyzdar. Balalar solaı sheshse, biz qarsy bop qaıda baramyz. Tek, Nurmıramnyń oqý bitirýine kedergi keltirmeńizder, dıplomyn alǵansha kúıeý bala ekeýi osynda turady.

Bul jón ýájge eshkim qarsylyq tanytpady. Ári qostap ta kete qoımady. Úsheýiniń ne oılaǵandary ishinde. Kim bilsin, qudaǵıdyń basyna túsken zaýaldy estigennen keıin, batyp eshteme aıtpady ma, áıteýir, tis jarmady.

Olar elderine qaıtyp, arada bir juma ótisimen Qańtarbaı solań etip tóbe kórsetti. Asa jarqyldap ta, asa salqyn da qarsy almady — qaraqaskeleń baıyp ańǵartty. Nurmıranyń da qýanyshtan elp etkenin eshkim kórmedi. Jalpy, úıdiń ishinde baıaǵydaǵydaı erke taılaqtaı asyr salǵan shattyqtyń shadyman shyrqy bilinbeıdi. Bári Gúlmıranyń qas-qabaǵyna qarap, sonyń yǵyna jyǵylyp, sonyń aıtqanyn istep báıek. Qańtarbaıdyń kelýi onsha aıtýly oqıǵa bop kórinbegeni de sondyqtan.

31-TARAÝ

Ajdahanyń ordasy múlde qujynap alypty. Túrleri qorqynyshty, óńsheń soıdaýyldaı-soıdaýyldaı jigitter. Usqyndary ártúrli: bireýiniń shashy bilte-bilte ıyǵyn japqan, kelesisi jún-jún sandaryn kórsetip shortı kıgen. Masqara, endi birinde abuıyryn qymtap, etimen et tyrysyp turǵan lypasynan basqa dáneńe joq, bet-aýzy jún-jún — kerjaqtary da ushyrasady. Barlyǵynyń janarynda aramdyq, buzaqylyq tunyp jatqandaı.

Bul — as úıge jetkenshe ǵana kórgenderi edi.

Tórge keriskedeı bireýi jaıǵasypty. Shamasy, jasy jer ortasyna kelip qalǵan. Ádemilep qoıǵan saqal-murty bar. Ústi — jalańash. Óz denesin ózi aıamaı aıqush-uıqysh sýret salǵan — tatýırovka. Iyǵynda pagon, keýdesine aıqasyp túsken partýpeı, belinde beldik. Onysynan qylaýdaı qymsynbaıtyn tárizdi, arqa-jarqa. Qasyndaǵy jap-jas qyzdy ash belinen qapsyra qushaqtaǵan. Ol da jalańash, qos anaryn kólegeılegen tartpasy ǵana bar.

Endi baıqady, álginiń eki jaq qaptalyndaǵy jigitter de, qyzdar da belýarlaryna deıin sheshinip tastapty. Qasyndaǵy dúńbirshekteıi de kemeńgerinen qalǵysy kelmegendeı, dál emshek tusyna toryna jabysqan órmekshiniń sulbasyn beınelepti.

Bulardyń kirgenin kórse de eshqaısysy elp etpedi. Tym salqyn, biraq jandaryndaǵy qyzdarǵa qyzýy kúshti sıaqty, úsheýi de aıyrylyp qalatyndaı jabysyp apty.

— Otyr, — dep, Daırabaı tómengi jaqtaǵy oryndyqty nusqady. Ózi janyna jaıǵasty. Sóıtip, bular tórt erkek, tórt áıel boldy.

Ábden ornyǵysqan soń kóziniń qıyǵymen Gúljandy izdedi. Qaltarysta sýdy shylpyldatyp, ydys jýyp tur. Munyń kelip-ketkeninde sharýasy joq. Áýeli bógde jandaı lám demesten aldyna taza qasyq, shanyshqy qoıdy. Nazar toqtatyp qaramady da.

Óńeshinen bir túıir nárse ótseshi. Daırabaıdyń qystaýymen tańdaıyna dámnen birer qasyq salyp edi, zorǵa jutty. Myna ortada ózin sondaı artyq, qorash sanady. Eshqaısysy tis jaryp, tyrs etpeıdi. Balyqty aýlap-aýlap ábden toıyp, bir aıaǵyn baýyryna, tumsyǵyn qanatynyń astyna tyǵyp múlgip ketken qoqı qazdardaı qaz-qatar jaıǵasqan bálelerdiń kózderi kilgirýli. Áıtkenmen, óz rahaty ózderinde: asa bir yntyzarlyqpen aımalasa óbisedi. Júz dýyldatarlyq qylyq jasasa da bir-birin tekteıtin shama ada-kúde. Bas aınaldyrar baqytqa belshelerinen batqandaı. Janarlaryn ashyp, myna álemge qulyq qoıyp qaraıtyn bolsa — shuraıly da shýaqty, jumaqty sátten aıyrylyp qalatyndaı. Sondyqtan da kózderin ashýdan qorqady. Ári-beriden soń kózdi-soqyrlardyń áıelderi aýysyp ketti. Biraq, baǵanaǵy ystyq yqylas pen otty qushaqtyń qyzýy sol qalpy. Qulqyny quryǵan ynsapsyz yndynnyń yntyzarlyǵy órshimese, basylmady. Saldamalar — dókirlerdi, olar — shótkirlerdi jatsynyp, aımalasýdy aıaqsyratpady. Bastapqysyna qalaı etenelik tanytsa, mynaǵan da sondaı qushtarlyqpen qabysa tústi. Tómen etektiler de «jańa ǵana ananyń keýdesine bas qoıyp edim, kópe-kórneý kózinshe mynanyń qushaǵyna aýysqanym — arsyzdyq-aý?» dep oılamaıtyndaı. Munyń bári olar úshin úırenshikti, sińisti kórindi.

Qaraptan-qarap Gúlmıranyń ishki álemi qaltyrady. Myna soraqylyqty sanasyna syıǵyza almady. Urlanyp qaıta-qaıta Gúljanǵa nazar aýdarady. Ol — selt etpeıdi. Anaıylyqty ábden kórip, boıy úırenip alǵandaı. Bir qaıran qaldyrǵany — ánsheıindegi julqynyp turatyn minezi úshti-kúıli. Iini salbyrap, osy úıdiń báıbishesindeı qaryny shermıip, as quıyp, aıaq jýyp, qyzmet jasap júr. «Qasynan bir eli shyqpaıtyn Serik qaıda eken?.. Muny nege sonsha kóńilsizdik jaılaǵan?» dep oılady. Sóıleskisi keldi. Biraq, omartanyń shelegindeı myna múlgigen malǵundardan qaımyqty. Kenet, bileginiń joǵarǵy jaǵy kókpeńbek bop kógergenin baıqap, ishi qylp ete qaldy. Kóńili astań-kesteń: «apyr-aý... qorqaý qasqyrdaı súlkıgen sumyraılar nashanyń quly emes pe eken?.. Gúljannyń qolyna ne bolǵan? Álde, jaýyzdar birdeńe jasady ma?..»

Abdyraǵan qalpy qaıta Gúljanǵa barlaı kóz toqtatty. Oılamaǵan tusta gaz plıtasynyń ústine nazary aýdy. Ádette dárýhanalarda ushyrasar, medısınalyq aspaptaǵy mıkroptardy zalalsyzdandyratyn dárigerlerdiń tórt buryshty sterıldegish jap-jaltyr temir qobdıshasy burq-sarq etip jatty. Oǵan nendeı zatty salyp qaınatatyny mıyna birden saq etti.

Aıýandardyń apanyna ushyrasqanyn sonda bildi.

32-TARAÝ

Ary aýnap tústi. Sol qalpynda qımylsyz biraz jatty. Báribir kirpigi aıqasar emes. Ózin-ózi zorlap kózin ashpaýǵa tyrysty. Ár túrli oı onysyz da zyqysy shyqqan sanasyn sabyltyp, áldebir jaqtarǵa ilestirip áketedi. Eńsesin ezgen qyjalattan ba, álde tósegi jaısyz ba birqaýym mezetten soń Ydyhannyń keýdesi qysyldy. Bólmeniń aýasy tarylǵandaı tynysy aýyrlady. Lajsyz kelesi búıirine aýnaǵanyn baıqamaı da qaldy. Tereń kúrsingenin de ańdamady.

Qabyrǵasyna aıazdaı batqan nárse, Gúlmırasynyń jaıy. On eki de bir gúli ashylmaı-aq taǵdyry beınettiń buıdasyna baılanǵany ma? Bir kezderi Lenıngradta jalǵyz qalǵan sheshesin ýaıymdaýshy edi. Sońǵy ýaqyttarda barlyq jaýapkershilik ózine aýǵannan keıin be balalarynyń bolashaǵy qatty alańdatady. Kúndiz de, túnde de Gúlmırasy esinen ketpeıdi.

Keýdesinde jarym-jartylaı jany bar Janatty dárigerler úıine shyǵardy. Baıqus bala aıaǵy turmaq bashpaılaryn da qozǵalta almaı uzynnan túsip, shalqadan tósekke tańylǵan. Bas jaǵynda shoshaıyp Gúlmıra otyrady. Osy kesirge ushyraǵaly sabaǵyna da durys kóńil bólmeı júrgenin ana júregi sezedi. Sezedi de tilin tisine qoıyp, «áttegen-aı» dep, dińkesi quryp tynady.

Elmırasynyń da hali janyn shúberekke túıýde. Sorlynyń aı-kúni taqaý. Bir aıaǵy — kórde, bir aıaǵy — jerde. Búgin, erteń dep-aq ábden mazasy qashty. Kúıeý balasy da bir júrgen qoı aýzynan shóp almas moıyny jýan momynnyń ózi. Áıteýir, dátke qýat eteri gınekolg dárigerlerdiń aýyzy jaqsy. Sol jarym yrys jaqsy lepesti kóńiline toq sanap, kúnde qudaıyna jalbarynady.

Al myna bolashaq kúıeý balanyń kelisi qyzyq, jatqanyna jarty aıǵa jýyqtady. Munyń jany jaı tabarlyqtaı jarytyp eshteme aıtpaıdy. Qyzy onymen sóılespek túgili qasyna jolamaıdy. Burynǵydan beter tuıyqtalyp, bir jarq etip serpilmedi. Áýeli, muny tiksindirip, «mama, anaǵan «qaıt» dep aıtshy, ketsin» degeni.

— Kúnim-aý, meniń oǵan qalaı betim daýalasyn?! Bóten bireý emes... — Qalaı bultarýdyń jónin tappaı abdyrady. — Quda túsip, saǵan úki taǵyp ketken. Yqtıarymyzdy bergenbiz, bergensiń...

Áńgime árige sozylmady. Nurmıranyń ózi qýzamady, áıtpese sheshesi bul taqyrypqa ashylyp sóıleýge yntyq edi. Aqyry kókeıin qaýmalaǵan saýaldar maza bergizbeı Gúljannan eptep syr tartqan. Ol da mandytyp, eshteme aıtpady.

— Bilmeımin, irgege qarap jatady da qoıady. Bizben sóılespeıdi. Tipti, Qańtarbaıdy da jan tartpaıdy. Álde sizdiń kóńilińizge qypyl kirgenin ańdap, ári Gúlmıranyń jaıyn oılap, ózin erkin ustaýǵa yńǵaısyzdana ma?

Bul ishteı «e-e» degen de qoıǵan. Sheshege jaqyn keletin qyzdarynyń ózimen ashylyp sóılese almaǵan pyshanalyǵyna kúızeldi. Qyz balanyń sonshama sorlylyǵyna jyny keldi. Sotqar bolsa da osy úsheýiniń biri ul bop týmaǵanyna opyndy. Bir atanyń áýletinen jalǵyz erkek kindikti Qusannyń óreni úzilgenine endi shyndap kózi jetti. Áıeldik betpaqtyqpen eri jastaý kezinde muny bile tura moıyndamap edi. Endi óziniń qatygezdigine nalı, bir rýly elge qıanat jasaǵanyn uǵynyp, ózegi aıazdy úskirikteı ańyrady.

Eriksiz «ý-ýh» degen úni shyǵyp ketti. Keń tósekten tarlyqty sezinip, shalqasynan tústi. Sosyn taǵy da etek-jeńi jıylmas oıynyń sońynan erbeńdeı ere berer me edi, kezdeısoq kelesi bólmelerdiń biriniń esigi ashyldy. Kóńili solaı qaraı aýdy. Bireý jybyrlaı júrip, as úıge ótkendeı boldy. Qazir keri qaıtar dep kútip jatqanynda, esik qaıyra ashyldy. Taǵy da bireýdiń aıaq dybyry bilindi. Jalma-jan izinen atyp shyqqanǵa bala emes, shaǵa emes — yńǵaısyzdandy. Ańysyn ańdyp qulaǵyn túrdi: kúbir-kúbir sóılesti. Muqataıdyń daýysyn aınytpaı tanydy. Qasyndaǵy Elmıra ekenin topshylady. Sosyn, budan aryǵa shydamaı jamylǵysyn ıyǵyna ilip, dálizge bettedi. Qabyrǵadaǵy dáý saǵat ekige taıanypty. As bólmege qaraı jyljydy. Munyń kele jatqanyn ańdap, kúıeý balasy bosaǵadan basyn qyltıta qarady.

— Ne boldy, neǵyp uıyqtamaı júrsińder?

— Aýyryp, Elmıranyń mazasy qashty.

Óziniń topshylaýy dál kelgenine ishi qylp etip, «tolǵaq emes pe eken?» degen úreı aralas saýal sanasynda júgirip ótti.

Elmıra stoldyń shetindegi oryndyqqa otyryp, qolymen búıirin basyp alypty. Astyńǵy erinin jymqyra tistep, naýqasynyń janyna batyp kúızelgenin ańǵartady. Onysyz da bozarǵan óńi odan saıyn ajarynan ajyraǵandaı.

— Ishiń aýyryp tur ma? — Janyna taıanǵan sheshesi sál ábirjińkireı surady.

— Iá. — Qınala til qatty.

— Qashannan beri?

— Kesh bata eptep syzdaǵandaı qalyp tanytyp edi. — Oqystan shanshý qadalǵandaı «ý-ýh» dep aýany kókiregin kere jutyp, áıenshektene betin tyrjıtty. — Ýaqyt ótken saıyn údetip, qazir janymdy kókeme kórsetip barady.

— Onda jedel járdem shaqyraıyq.

— Oǵan Elmıra kónbeıdi. — Muqataı birdemege ókpelegen baladaı qompyldaı til qatty.

— Kerek emes, qazir basylar.

— Kerek emesi qalaı? — Ydyhan shorshyp tústi. — Shaqyrtý kerek! Aýrýhanaǵa barǵanda jazylyp ketseń, eshkim seni ol úshin sókpes.

Osyndaı naqty sheshimdi kútip tursa kerek, Muqataı telefonnyń qulaǵyn buraı bastady.

— Kıinińder!

Sheshesi aıtsa aıtqandaı, Elmıranyń ishi odan saıyn búrilip, belin jaza almaı qaldy. Qursaǵy túıilip, osy tabanda jany shyǵyp ketetindeı qınala qystyqty. Endi tezirek týyt úıine jetip, sol jerden ǵana arasha tabatyndaı asyqty.

Dybyrdan oıanǵan Gúljan men Nurmıra da myna qapylysty estip, as bólmege júgirdi. Ekeýi Elmırany eki jaǵynan qoltyqtap, demedi.

— Keýdem qysylyp barady, jeldetkishti ashyńdarshy, — dep ótindi Elmıra.

— Qoı, sýyq tıedi. — Gúljan kelispedi. Nurmıra oramaldyń birin sýyq sýǵa malyp syqty da, ish kóıleginiń omyraýyn ashyp Elmıranyń keýdesine basty.

Osy eki ortada bir mashınanyń jaryǵy bulardyń dýaldaryna tirele toqtady.

— Halatyn, onyń ústinen paltosyn kıdirińder, — dedi Ydyhan etiginiń sýyrmasyn salyp jatyp.

Aýladaǵy Greta sháýildeı jóneldi. Izinshe syrtqy esik ashylyp, eki-úsh adamnyń ishke engen dybysy bilindi.

Álginde Muqataı «jedel járdem» úıdi dál taýyp kelýi qıyndaý» dep, kólik kóbirek júretin kósheniń burylysyna baryp turmaq bop jónelgen.

Dálizge eki dárigerdi ertip kúıeý balasy kirdi. Salqyn ǵana amandasa sap, olar naýqastyń qaıda ekenin surady. Sosyn Ydyhannyń bastaýymen as bólmesindegi Elmırany kórip:

— Oı, bári túsinikti, tolǵaq qoı bastalǵan, — dedi etjeńdileý kózildiriktisi. — Jıi-jıi ishiń búrip aýyra ma? — Endi Elmıraǵa kóz toqtatty.

— Iá. — Kelinshektiń daýysy báseń estildi.

— Kıinińiz, alyp ketemiz. — Sony aıtty da kelgen izderimen keri burylyp, esikke bettedi.

Sońyn ala kóp bógelmeı Ydyhandar da shyqty. Qyzyn qoltyqtap, jazataıym taıyp ketpeýin qadaǵalaýda. Aqyryn ilbite bastyryp, mashınaǵa taıandy. Elmırany súıep ishke engizdi. Qasyna sheshesi jaıǵasty. Muqataı tyrmysyp basyn suǵa bergen:

— Siz qaıda barasyz? Bul, jalpy jurt topyrlap mine beretin baǵytty taksı emes, — dedi álgi tolyq áıel.

— Qyzdar, men de jedel járdem qyzmetinde jumys jasaımyn, ala ketińder. — Ydyhan ótine til qatty.

— Onda, tipti jaqsy, bizdiń halimizdi jete biletin shyǵarsyz.

Endi olarǵa til qatýdyń ersi ekenin topshylap:

— Úıde qala ber. Qazir barǵan soń telefon shalamyn, taksımen kelersiń, — dedi qaırany joq qalpy.

— Jaraıdy.

Esik tars jabyldy da, mashına orynynan jyljydy.

33-TARAÝ

«Qonaqtardyń» mamyrajaı, beıýaz tirlikterine sońǵy kúnderi qapylys enip, aýanynan sál aýytqyǵany bar. Bári, Ábdirahmannyń qolǵa túsip tutylǵanyna baılanysty. Áýelden keliskenderindeı kerek-jaraqtaryn basshysy bir jaqqa ketse de, onyń dárgeıindegiler tap-tuınaqtaı etip ákep, aldylaryna qoıýlary tıis. Óıtkeni, áldeqashan aqysy tólenip, «qyzmetshiler» qajet nástelermen qamtamasyz etýge ýáde baılasqan. Sózderinde turmaıdy eken, qatal jazalanbaq. «Qonaqtarǵa» bálen-báshtúgen dep, taýardyń tıisti ýaqtysynda jetkizilmeýin túsindirip jatý — beker áýreshilik. Qatań saqtalǵan tártip buzylsa, aralaryndaǵy ýaǵda ǵana emes, «meımandardyń» rahat, tátti, shýaqty shaqtarynyń shaq-shálekeıi shyqpaq. Olar «tutynyp» otyrǵan dúnıelerinen tapshylyq kórip, taryqsa — báleniń bastalǵany. Kózderi shatynap, qutyrǵan ıtteı aı-shaı joq tarpa bas salýy yqtımal. Eń abzaly — ashýlandyrmaǵan lázim. Al, bir qaharlandy ma, ordaly jylandaı túbine jetpeı tynbaıdy. Kárine ilikken negizgi sebepshi adam — ózderi sekildi qubyjyq-ajdahaǵa op-ońaı aınalyp shyǵa beredi.

Sondaı aıýandyqtyń sońǵy qurbany — Serik. Ótkende ázer qashyp qutylǵannan júregi shaılyqty ma, sharýasyna ynta-shyntasymen kirise almady. Jan-jaǵyndaǵy eki aıaqtynyń bárinen qaımyǵyp, syrtqa shyqsa qurýly qaqpandy qabatyndaı boı tasalaǵan.

Bylaı tartsa — arba synyp, bylaı tartsa — ógiz ólediniń kerimen báribir qaterden alysqa uzamady.

Ábdirahmandy joqtatpaı, onyń kóleńkesi retinde asyrandy jalmaýyzdarǵa káıip dári-dármegi men quraldaryn jetkizip berý — óziniń moınynda-tyn. Ol mindetin oryndaýǵa shamasy jetpedi — jazaly.

Al, basqa bireýge jónin aıtyp, jol silteýge múlde bolmaıdy. Taýardy «qoıma oryndarynan» alatyn sardary ekeýi ǵana. Basqa jan pende tosynnan esirtkibedekshilikpen aınalysatyndardy bilmeýi kerek. Álgindeı, bógde kóz «Serik jiberdi» dep barsa, qupıany ashqany úshin taǵy da bular kináli bop qalady. Onda da aıybyna jaı ǵana aqsha tólep qutyla salsa bir sári, alpaýyttardan tańy aıyrylady.

Mine, ókimet orynynyń tuzaǵyna emes, qubyjyqtardyń qarmaǵyna ilindi. Ilingende de irgesin aýlaq salyp ketpeıtindeı halge jetti. Ýádesin oryndamaǵany úshin aıaýsyz qaharǵa ushyrap, narkomandar «ınege otyrǵyzdy». Ekinshi táýlik, es-tússiz kúıde ýly da zárli dári-dármekpen egilýde. Bul — birinshiden jazalaý bolsa, ekinshiden, «qonaqtardyń» óz qataryn kóbeıtý múddelerin júzege asyrýy. Endi, myna, Daırabaıdy ýystarynan shyǵarmaı shegendep ustaýlarynyń syry, qarymy qaıtpaǵan aqshanyń esesin alý. Ólsin-tirilsin «ótelmegen paryzdy» oryndatý.

Gúlmıranyń betin shym-shym etkize, tórdegi dáý olpatanymen osharyla qasyndaǵy qyzdyń dizesine aýyp túsip, qos anarynyń arasyndaǵy jyqpyldanǵan «saıtan saıyna» emine tumsyǵyn tyqty. Ana, júzi qara pátshaǵar da talmaýsyrap, súısine dybys shyǵarady...

«Pagondy» qýdyń munshama taǵylyq tabıǵatpen júgensizdik kórsetýi — oryndy. Sebebi, «men ókimet organyn, áleýetti bıligin moıyndamaımyn» dep ústine ofıser sheniniń sýretin salyp alǵan. Portaktyń* máni osy-tyn. Tutastaı bir memlekettiń qasynda Gúlmıra kim? Ol aıaǵyn tartyp, aıylyn jıatyn áli eshkim týǵan joq. Tórt ret túrmege túskende de keńes zańy men tártibine ılikpegen. Qaıta, qyzyl jaǵalylardyń ózi budan yǵyp júretin.

Portak — tatýırovka.

Al, myna qaptalyndaǵy jigittiń keýdesindegi tordaǵy órmekshiniń maǵynasy — qumarpazdar qujyrasynan, qumarpazdar qatarynan máńgi ketpeımin degen sertti bildiredi. Eger, bulardyń ishinen bireýsi qyzyǵýshylyqpen ústi-basyna tatýırovka saldyryp, sosyn isti bop, sottalǵandardyń arasyna tússe — álgi sýretiniń neni meńzeıtinin aıtyp bere almasa, onda quryǵany. Alda-jalda qany buzylǵandar bostandyqta jolyǵyssa, tanysqanda aty-jónin, qaıdan ekenin suraýy múmkin, biraq, ne úshin, qandaı bappen, qansha jyl otyrǵanyn suramaıdy. Denesindegi shımaılardan, saýsaqtaryndaǵy saqına-aıshyqtardan-aq arǵy-bergini eksheı beredi. Olarda jónsiz eshteme bederlenbeıdi.

Bassaldyń boıynan lázzatty shyrynnyń býy qaıta bastady ma, oqys qyz keýdesindegi basyn kóterip:

— Shmal* daıyn boldy ma-eı?! — dep gúrildeı ún qatyp, úıelmenimen úńireıe qadaldy.

Shmal — esirtki.

— Ázir, ázir. — Bir aıaǵy — kórde, bir aıaǵy — jerdegi beıshara quldyq ura japaq-japaq qarady.

— Shaqyr shádıarlarymdy!

Daırabaı lyp etip, orynynan tez turdy. Bosaǵadan basyn shyǵaryp, áleńkedeı jalanǵan jendetterge habar berdi. Sol-aq eken sýǵa qulaǵan kıikteı ubap-shubap, nebir máýkilbastar esiktiń aýzyna kep keptele toqtady.

Osy áredikte Gúljan sterıldegishtegi qaınap jatqan zatty túsirip, stol ústine qoıdy da, shkaftyń sýyrmasynan zymysqy dári-dármekti shyǵara bastady. Quddy bir naýqastardy qabyldaıtyn medbıkedeı shymshýyrmen ıneni bappen aldy. Sosyn, kezekpe-kezek kelgen adamdardyń bilegine ókilin suqqylady. Tushshy etine ashshy bále qadalǵanǵa tyjyrynyp, áıenshektengen bireýi ushyrassashy.

Bólmeni dáriniń ısi jaılady. Kóp uzamaı qońyrsyǵan shóptiń kúıigi de múńkip, byqsyǵan ábilet qolqany qapty. Anasha tútini syzdyqtaı jendetter júrgen bólme jaqtan qabattasa keýleıtin tárizdi.

Baǵanaǵy Gúlmıra kórgen usqyndary qaıta ıbaly eken. Qazir basym kópshiligi jalańash. Ústi-bastary kók ala qoıdaı — shımaı. Aralarynda jap-jas orystyń bir qyzy bar. Aq mataǵa oranyp alypty, kózi-basy uıqy-tuıqy, jalańaıaq. Ol da bilegin tosa berdi. Kenet, Gúlmıranyń júregin tas tóbesine shyǵaryp, anadan jańa týǵandaı tyr jalańash, shashy dýdyraǵan kók kóz jigit endi. Omyraýy quj-quj jún. Ar, uıat degennen ada. Qymsyný — múlde qaperine kirmeıdi. Keriskedeı keıpimen óńmeńdeı taıanyp, «ýkolyn» aldy. Myna otyrǵandar bul jaıtqa ábden qanyq pa, bireýi selt etseshi. Gúljannyń da óńinen qubylys baıqalmady.

Tutqyn áıeldiń júregi atqalaqtap aýzyna tyǵyldy. Usqynsyz ómir, jaldaptardy kórgennen keıin tipten jurynǵa aınaldy. Qazir ana zaharly ıne óz bilegine qadalatyndaı, jany túrshikti. Orynynan turyp ketýge, jolyndaǵy jalmaýyz kempirdiń «súıkimdi» balasyndaı sumpaıylardan qoryqty. Olar muny óz bólmesine jetkizbeı uıpaı salatyndaı. Odansha az da bolsa boıy úırene bastaǵan osy jeksuryn toptyń arasynda otyra berýdi uıǵardy.

Jabyńqy jamalynda jasyqtyqtyń jaılaýy ornaı qapty. Záýmende alystan solq, solq soqqan shoıyn balǵanyń úni estildi. Birtin-birtin dybysy jaqyndap, buǵan taıanǵandaı. Ras, tipti tabanynyń astyn solqyldatty. Áýeli, sol tegeýrindi kúshtiń yrqyna kúlli ón-boıy baǵynyp, qalsh-qalsh etedi. Endi tarsyl kókiregin kernep bara jatqandaı.

Mıyna bireý kúrzimen shege qaqqandaı, sheke tamyrlary lyq-lyq atqalaqtap, kózi qaraýytty. Basy aınalyp, jandármen janaryn juma qoıdy. Sonda ǵana júreginiń attaı týlap, zeńbirekshe gúrsildegenin uǵyndy.

«A-ah-h» dep, yshqynǵan názik daýys eriksiz nazaryn ózine aýdardy. Jalt qaraǵanynda óz kózine ózi ılanbady. Daırabaı Gúljannyń ústine eńsesin sala tónip alypty. Onyń qaltyraǵan áppaq bilegine ókil zárin jiberýde. Gúljan qarsylasqan qalyp tanytpaıdy, az-kem aýyrsynǵany bolmasa — osy tirlikke beıil.

Jańaǵy jańaǵy ma, qany mıyna quıylýǵa shaq qaldy. Ashýlandy ma, qoryqty ma qalsh-qalsh etip, birdeme dep aıtqysy kep edi, kómeıinen úni shyqpady. Kózi atyzdaı baqjıyp, úreıden óli men tiriniń arasynda kúı keshti. Záýde, záresin zár túbine jiberip, Daırabaı keri buryldy. Týra buǵan tapap kele jatqandaı, qolynda shprısi.

—A-a-a-ı-ı!

Úreıi ushqandyqtan jany murynynyń ushyna kep, yshqyna aıqaılady. Múlgigen májúnder selk etip uıqysynan oıanǵandaı bastaryn kóterip-kóterip aldy. Bassal tálimsigen kelinshekti ýytty janarymen ata baqjıa qarap turdy da:

— Fraer* áli perishte qalpynda ma edi? — dep, yrq etip maǵynasyz kúle saldy.

Fraer — shym-shytyryq álemge eshqandaı qatynasy joq adam.

Úreıi ushqan Daırabaı muny bileginen ustap julqı tartyp, súıreı jóneldi.

34-TARAÝ

Dalada saz bilindi. Tań atyp qaldy.

Elmıranyń baǵanaǵy bebeý qaqqany jaı eken. Ár on-on bes mınýtta qolqa-júregin sýyryp, bir ǵalamat sát bastalady. Osy shaqta arnaıy kresloda jatqan ol bar qýatyn sala tistenedi. Janyndaǵy aq halattylar da «kúshen, kúshen!» dep, ábden zyqysyn aldy. Sóıtip, álgi ábilet bes-on mınýt kelige sap túıgendeı túımishteıdi de, jer silkinip ótkendeı muny yshqyntyp baryp basylady. Sol ýaqta del-sal qalpy óneboıy saldyrap, ábden áli qashty. «Shamam jetpedi-aý, endigisinde qapy qalmaıynshy» dep oılady.

Esine sheshesi tústi. Úıden aq halatyn ala shyǵypty. Bastapqyda osynda birge kirgen. Sosyn Elmıranyń ózi:

— Mama, sen bara turshy. Men bir túrli ózimdi yńǵaısyz sezinemin. Úıge qaıta ber, — degen. Bul ýájdi dáriger de qýattap, sheshesi eriksiz shettedi. «Baıqus, bosaǵany kúzetip áli turǵan shyǵar? Osy ýaqytqa deıin Muqataı da kelgen bolar? Áýrelenbeı qýanyshty habardy úıde otyryp kútse jarar edi...»

Taǵy da bastaldy. Beli aınalyp, úzilýge shaq. Júregi qysylyp, alqymyna kepteldi. Yshqyna kelip, bar kúshin sala býlyǵady. Jıi-jıi tereńinen dem alǵannan ba, tynysy tarylyp barady. Aýa jetpegen saıyn álsiregendeı sezindi. Ári yshqyna-yshqyna tamaǵy jyrtyldy, tańdaıy kepti. Sonda da endi taǵy bir ret qalǵan kúshin sarqa jınap, áreketke kóshti. Meıirbıke de búıirinen ustap, sál basyp, syǵymdady. Onyń alaqany janyna sondaı jaıly tıdi. On eki múshesi qorǵasyndaı balqyp, erip bara jatqandaı qalypqa endi. Biraq, dátke qýat eterlik dáneme ónbedi. Alasurǵan kelinshek taǵy da bireý ádeıilep julma-julmasyn shyǵaryp tastaǵandaı, sharshańqy qalpy qımylsyz sulq jatty. Esine kúıeýiniń áńgimesi oraldy.

— Ul týasyń ǵoı? — Baladaı ańǵal qalpy, kómeıine kelgen saýalyn búrkeı almady.

— Buıyrtqany bolar.

— Iá... — Sóziniń sońyn jutyp, únsiz qaldy. Sosyn qaıta jalǵady. — Sonda da uldyń oryny bólek sıaqty, aıaýlym. Biraq, sen eshtemeden qoryqpa.

— Neden qorqamyn?

— Tolǵaqtan.

— Onyń nesinen taıynaıyn, búkil áıel balasynyń mańdaıyna jazylǵan jaıt.

— Qaıdan bileıin, kún ótken saıyn degbirim qashyp barady.

— Aqymaǵym meniń, maǵan dem berýdiń orynyna kún jaýmaı sý bolǵanyń ne?

— Alańdaǵanym ǵoı. — Baýyryna tartyp, kúrekteı alaqanymen áıeliniń qursaǵynan sıpady.

— Men saǵan qazir unamaıtyn shyǵarmyn?

— Nege?

— Syra quıylǵan sherbek sıaqtymyn.

Kúıeýi qarqyldap kúldi.

— Qaı-qaıdaǵyny aıtasyń. Maǵan seniń barlyq kezdegi qalpyń unaıdy, óıtkeni janymmen súıemin.

— Mamam sıaqty egiz bópe bosansam qaıtesiń?

— Shápkimdi aspanǵa atyp qýanamyn.

— Qıyn ǵoı.

— Táńir berse esh qıyndyǵy joq.

— Meniń tezirek ana bolǵym keledi.

— Bolasyń qudaı buıyrtsa.

— Bala emizgen áıeldi unatamyn.

— Nesin?

— Jupary saraıyńdy jarady. Sút pen sábı ısi qosylyp, baqyt sharapatyna basyńdy aınaldyrady.

— Áli talaı mas bolarsyń.

Kúıeýiniń osy sózine dál qazir kúlkisi keldi. Bolmashy jymıdy da. Sebebi, búkil alpys eki tamyry shymyrlap, býynnan aıyrylyp masań kúı keship jatyr. Sábıdeı shalyqtap jatyr.

Amaly taýsylǵan doǵydyr syrtqa bettedi. Tabaldyryqtan attaǵany sol edi, tańerteńnen beri ózine tanys aq halatty áıel adam qarsy jolyqty.

— Jaǵdaıy qalaı qyzymnyń, dáriger? — Úzdige til qatty.

— Qazir eshteme aıta almaımyn.

— Nege?

— Ózińiz de medıksiz, túsinetin shyǵarsyz. Ýaqyt ótken saıyn álsirep barady... Bir uıǵarymǵa kele almaı turmyn. Onyń ústine tuńǵysh ret mundaı kepke túskeni, tumsanyń aty tumsa.

— Endi birdeme jasańyzshy...

Dáriger úndemedi. Bet alǵan baǵytymen júre berdi.

— Meniń kirýime bola ma?

— Kirińiz, biraq tez shyǵýǵa tyrysyńyz. — Sońyna moıyn da burmady, bir nárseniń ıýin keltire almaı qapa bolyp qınalǵany onyń syrtqy sıqynan-aq ańǵaryldy.

Ana júregi atqalaqtap, tabaldyryqtan júreksine attady. Eń birinshi kózine shalynǵany súlkıgen medbıke boldy. Sodan keıin baryp nazaryna qyzy ilikti. Qımylsyz sulq. Asyǵa basyp janyna taıandy. Óńi áppaq qýdaı bozarypty, ábden áli quryǵan. Munyń kelgenin ańǵardy ma, soıaýdaı kirpigin ázer kóterdi.

— Mama...

— Kúnimaı, qınaldyń-aý. — Daýysyna diril aralasty. — Ábirjime, endi sál ǵana shydasań, qol-aıaǵyńdy baýyryńa alasyń.

— Iá, men dál solaı jasaımyn.

— Oı, kishkentaı ǵana qýatym meniń. — Eńkeıip baryp mańdaıynan ópti.

— Sen jylap tursyń ba, mama?

— Jo-joq, nesine jylaıyn?

— Jylama, búkil áıel balasy osyndaı tantal azabyna ushyraıdy. Barlyǵy ana degen qasıetti atqa jetip, urpaq qaldyrý úshin.

— Oı, meniń quıtaqandaı qaıtpas qaısarym. Ne deıin, arýaq jar bolsyn!

— Mama, biraq men kúırep qaldym. Myna qoldarym, aıaqtarym ózimdiki emes sıaqty. Qozǵalýǵa shamam jetpeıdi.

— Endi, súıekten súıek bólinip shyǵý ońaı deısiń be? Eptep qınalasyń, biraq shydaý kerek.

— Basqa salǵan soń shydamaı qaıda barasyń? Tózseń de, tózbeseń de — kónesiń. Sen ábden sharshadyń, úıge qaıt. Tús bolyp qalǵan shyǵar, osy ýaqytqa deıin sabylyp júre bergeniń ne?

Bul kezde tús aýyp, kesh te taıanǵan-tyn. Dáriger qasyna jáne bir adamdy ertip, týyt bólmesine endi. «Siz shyǵa turyńyz» degendi ymmen bildirdi. Lajy taýsylǵan Ydyhan kózinen jasy tambaı-tambaı dálizge bettedi.

Úsh-tórt mınýttan keıin-aq esik ashylyp, dárigerdiń tóbesi kórindi. Qasyndaǵy adam ishte qaldy.

— Jaǵydaıy qalaı?

— Túk ónbeı tur.

— Endi ne jasaısyzdar?

— Operasıa.

Ydyhannyń tóbesinen bireý muzdaı sý quıyp jibergendeı boldy.

— Basqadaı joly joq pa?

— Odan nesine qoryqtyńyz? Maman retinde bar jaǵydaıdy bilesiz ǵoı. Eshqandaı qater-qaýpi joq. Ári, bul bizdiń tájirıbemizdegi ushyrasatyn jaıttyń birinshisi nemese sońǵysy emes.

— Óz qolyńdy óziń kese almaıtynyń sıaqty, baýyr etiń balań pyshaqqa túskeni qıyn.

— Qoryqpańyz, qoryqpańyz. — Júgire basyp dáriger uzyn dálizben uzaı berdi.

Ál-dármeni quryp, oryndyqqa sylq etip otyra ketti. Basy aınalyp, kózi qaraýytty. Onysyz da áljýaz júregi atqalaqtaı jóneldi. Bir kezde óziniń keshken azabyn Elmırasy basynan ótkermek. «Iá, sát, ońtaıyna keltire kór, táńirim! Apasy men ákesiniń arýaǵy jar bolsyn, qaraǵyma».

— Mama, neǵyp otyrsyń, ne boldy?

Selk etip eńsesin kóterip aldy. Myna ún Elmırasynyń daýysynan aýmaıdy. Qyzy záýmen bir dálizge shyǵa kelgendeı. Sóıtse, Nurmırasy kele jatyr eken, qasynda Gúljan. Bastarynda medısınalyq qalpaq, ústilerinde áppaq halat.

— Túriń ne bolyp ketken, mama? Sen aýyryp qalǵan joqsyń ba?

— Joq, kúnderim.

Ekeýi eki jaǵyna kelip jaıǵasty.

— Óńiń qashyp ketipti ǵoı.

— Elmıranyń hali nashar.

— Áli bosanǵan joq pa?

— Joq.

— Biz endeshe kishkentaı jıenimizdi kóremiz be dep kelsek.

— Úıge telefon shalyp ek, eshkim almady. Biraq, sizdi munda dep oılaǵan joqpyz, mama. — Sózge Gúljan aralasty.

— Qazir operasıa jasaıdy.

— Shyn ba? — Ekeýi de úreılendi.

— Basqa qaılalary taýsyldy.

— Qaıda jatyr, kirip shyǵaıyn, — dedi Nurmıra.

— Onda dárigerler bar, qazir kirgizbeıdi.

Osy kezde doǵydyr qaıtyp oraldy. Qasynda eki áıel, dońǵalaqty zembil súıretip alǵan.

— Siz úıge barsańyzshy, sharshadyńyz. Áýeli, meniń baıqaýymsha áli nár syzǵan joqsyz. — Qarsy kele jatqan beti dáriger osyny aıtty da týyt bólmesine toqtalmastan enip ketti.

— Shynynda da, mama, úıge qaıt. Ábden shaldyqtyń, endi Elmıranyń qasynda biz bolamyz.

— Joq, kishkene otyra turaıyn.

— Mama, alańdama, úıge bar. Tómende Muqataı tur, seni úıge alyp barsyn.

İzinshe esik shalqasynan ashyldy da, súıretpege jatqyzyp Elmırany alyp shyqty. Onyń jamylǵydan beti ǵana áppaq bop kórinip, sulq jatty. Aýyzdary men muryndaryn qymtap maska taǵyp alǵan adamdar kópe-kórneý syńaryn kóz aldylarynda alystatyp, uzatyp áketip barady.

Gúljan men Nurmıra dálizben lıftige deıin birge ilese qaptaldasty da, olar minip ketkende sol jerden keri oraldy. Qaıtyp shesheleriniń qasyna kelip, ábden tıtyqtaǵan Ydyhandy qoltyqtaǵan qalpy syrtqa bet aldy.

Operasıa aıaqtaldy. Elmırany jan saqtaý palatasyna ákelisimen Gúljan men Nurmıra alyp-ushyp jetken. Óne-boıyn jınaı almaǵan bylq-sylq etken qalpy, aqyryndap sybyrlap qana sóıleıdi. Ekeýi onyń kezek-kezek betinen súıdi.

— Jaǵydaıyń qalaı?

— Qaljyradym, shóldep baramyn, — dedi Elmıra sylbyr. — Búkil tula boıym aýyryp tur.

— Shyda, qazir basylady.

— Mamam qaıda?

— SH-shsh, sóıleme, odan saıyn sharshaısyń, — dedi meıirbıke.

Bular da dál qazir oǵan tynyshtyq kerek ekenin túsindi.

— Sen alańdama, biz osyndamyz. — Ekeýi buryla berip qoldaryn sál kóterip, buǵan saýsaqtarynyń ushyn jybyrlatty.

Dereý dárigerdi izdedi. Ony ordınator bólmesinen tapty. Kıinip, úıine qaıtýǵa bet alypty, endi sál bolǵanda kezdespeı qalýlary yqtımal eken.

— Sálemetsiz be?

— Sálemetsizder! — Dáriger ańtaryla qarady.

— Biz Qańlybaeva jaıly bileıik dep edik.

— Siz, kimi bolasyz, sińilisisiz be? — Nazaryn Nurmıraǵa toqtatty.

— Joq, syńarymyn.

— Báse, báse... Bir-birlerińizden aýmaıdy ekensizder. Úı-ishterińizben medıksizder ǵoı deımin?

— Iá.

— Olaı bolsa jaǵydaı bylaı: operasıa sátti aıaqtaldy ǵoı dep oılaımyn. Tym kesh qımyldappyz, sábıdi qutqara almadyq. Sý aǵyp ketip, bala ishte tunshyǵyp ólgen. Anasynyń der kezinde bosanbaı sonsha qınalǵany, náresteniń moıynyna kindigi oralyp qalypty. Ul, tórt kılogramǵa jýyq. Amal qansha, ókinishti-aq. Biraq, áli jas qoı, bolashaǵy aldynda.

Dáriger qozǵalýǵa yńǵaı tanytty. Silesi qata boldyrǵany kirtıgen kózinen ap-aıqyn bilinedi.

— Rahmet, sizge! Saý bolyńyz!

— Esendikte turaıyq. — Ordınator bólmesinen shyqty da, dálizben adymdaı basyp uzaı berdi.

Bular tómen túsip, Muqataı men Qańtarbaıdy izdedi. Aıran-asyr kúı keshken Muqataıǵa bar jaıdy aıtyp, kóńilin birlemek. Sosyn Nurmıra eki jigitti qosyp, Gúljandy mamasynyń qasyna úıge jibergisi keldi.

Dál óziniń kókeıine túıgenindeı sharýany jaıǵap, reanımasıaǵa oralǵanynda Elmıra tanaýy sál qýsyryla, uıyqtap jatyr eken. Ábden silikpesi shyqqany, aýyrlyqtyń janyna batqany sýalǵan jaǵy men tilinip-tilinip jarylǵan erininen birden kózge urdy.

Osyny baqylady da aýany taryltpaıyn dep, dálizge bettedi. Onyń ústine ár qımylyn qalt jibermeı janynda meıirbıke otyr. Tómenge baryp, telefonmen barlyq jaıdy Gúlmıraǵa aıtýdy uıǵardy. Ári sheshesiniń halin bilmek.

Jarty saǵattaı osy sharýalarmen aınalyp, qaıyryla úshinshi qabatqa kóterilgeninde abyr-sabyrdyń ústinen tústi.

— Ne bop qaldy? — dep surady úreılene, usqyny qashqan meıirbıkeden.

— Qan júrip jatyr!

Oqsha atylyp Elmıranyń qasyna bardy. Álgindegi uıyqtaǵan qalpynda, kózi jumýly. Kórpesin eptep ashyp edi, aq jaıma shylqyǵan qyzyl kúreń qan.

— Kezekshi dárigerdi shaqyrdyń ba?!

— Qazir keledi! Aıtyldy!

Nurmıranyń sasqalaqtaǵannan qol-aıaǵy dirildep, ózin-ózi baqylaýdy joǵaltty. Osy kezde ony bólimniń kezekshi meıirbıkesi qoltyqtap, jan saqtaý palatasynan alyp shyǵyp ketti.

Dárigerlerdiń bári jabylyp, damylsyz júrgen qyzyldy toqtatýǵa dármensizdik tanytty. Elmıra qaıta esin jınaı almaı áý bastaǵy qalpy sol únsiz halde, máńgilik uıqy qushaǵyna bir jola berilgen edi.

35-TARAÝ

Saýyq-saıran túnniń bir ýaǵynda bastaldy. Bári alas uryp, eki ıyǵyn julyp jep, urynarǵa qara tappaı júr. Baǵanaǵy ýkoldyń haıýandar qyzyǵatyn lázzatty shaǵy da osy, shamasy. Álgindegi kemeńgerleri qushyp otyrǵan «arýlar» jendetterdiń ortasyna túsipti. Bassaldar ózderi de jyn oınaqtyń belýarynda. Aqsúıektigi, tekti-teksizdigi umytylǵandaı. Qalyń tekeniń arasynda qalǵan shibishteı, tómenetektiler kim artylsa sonyń yrqyna kónip, álgilerdiń aıaq laýyna aınaldy. Mamyrdaǵy maýyqqan mysyqtardaı túrli-túrli dybystar shyǵaryp, bylapytqa batýda. Birinen biri ımenbeıdi, dál qazir erkegi de, áıeli de tyr jalańash. Biri nápsiniń qyzýynan toıat ap jatsa, qalǵandary tamashalap, ańtaryla qaraıdy. Tórt áıeldi qaýmalaǵan «noıandardyń» keıbir qylyqtaryna daýryǵysa kúledi. Asa bir qyzý qandylary tekelik jasaǵannyń sál áljýazdyǵyn baıqasa, atylyp baryp álgini áıeldiń ústinen aýdaryp tastaıdy. Sosyn ózi rahattana sharýasyn tyndyrady. Buǵan áńgi áýmeser renjimeıdi. Tań uzaq, qansha qımyldar dersiń, bir ýaqta qaljyrap jyǵylady. Sol kezde qarymyn qaıtarady. Áıteýir, esebi túgel.

Osyndaı jyn oınaq bastalǵanda jany qysylǵannan bireý shyńǵyryp, bireý jylamasa kánigi qýlar durys qyzyqqa elitip, qushyry qanbaıdy. Mynandaı ıt qorlyqqa shydamaı, shyńǵyrǵanda — jeti nasyryńdy jerge kirgizetin jańa adamdardy izdeıtini sondyqtan.

Kúndelikti eski tirliktiń betin bir qaıyryp tastap, qaryny shermıse de Gúljanǵa ańsarlary aýa berdi. Ol da bastapqydaǵydaı synyq emes, ýkoldyń qudiretimen jarqyn-jarqyn kúlip, anaıy toptyń arasynda saýyq qurǵan. Qapelimde dúleılerdiń biri jolbaryssha atyrylyp, bas saldy. Jańaǵynyń bárin kórip, albyraǵan dene aımalaǵanyna tez ılikti. Biraq, shermıgen qaryn qolaısyzdyqqa uryndyrdy. Onyń da retin taýyp, qıýyn keltirdi. «Jańa buıym» kóz tartty ma, kelesisi óńmeńdep jetti.

— Saýabyn alyńdar!

Tanaýy delıgen bassal baǵanadan bergi dýmandy olqysyndy ma, álde áıeldiń qınala shyńǵyrýynyń ózinen janyna saıa tabatyn qanquılylyǵy qozdy ma, pármendi ámir berdi. Budan soń alǵashynda arlannan tartynǵan aǵaıyndary býaz kelinshekti jeń sybana jáýkemdedi. Biri — órilgen uzyn burymyn moınyna orap tuqyrtty da, kelesileri kezekpe-kezek kergileı jóneldi. Basynda jeńil, quıyn sezimniń jetegimen jetesizdikke jol bergen beıshara, bara-bara bádenindegi pinási tynymsyz qozǵalyp, ishi túıilip, qulyndaǵy daýysy quraqqa jetti.

«Onyń osy syqpytyn kórsetip úreıin ushyraıyn, aıtqanymnan shyqpaı júrsin» degen pıǵylmen Daırabaı Gúlmırany dedektete ákep bosaǵadan bir sát qaratyp qoıyp edi. Jan túrshiktirer sumdyqty kórýge júzi shydamaı taısaqtasa da, kúshpen moıyn burǵyzǵan. Bala kezden birge asyr sap ósken qurbysynyń myna jaıy tamaǵyna óksik, janaryna jas tyqty. Ishteı mújilip, ebil-debili shyǵa solqyldady.

Munyń tatasy azdaı kelesi bólmede ýhilep Ilıas jatyr. Onyń qasyna baryp, hal suraǵan jan pende joq. Aıaǵy syndy ma, áıtpese dál osynsha azaptanbas edi. Ana jaqta pushaıman kúıde Nurmıra otyr. Habarlasyp, bir belgi berýge mursha qaıda? Myna báleler nazardan tys eshqaıda aıaq bastyrmaıdy. Aına da Máskeýden shyr-pyr qaǵyp, qaıta-qaıta telefon shalyp áýrege túsken shyǵar. Ol, áli bulardyń úıge kelmegenin estise ne bolmaq?..

— Qalaı, áserli me?

Tóbege tireý, ustyn bolarlyqtaı eki ıini selk-selk kúldi. Onyń saýalyna ýáj qaıtarýǵa shama qaıda, basyn tómen saldy. Erkine baǵynbaı janarynan jas tamyp, býlyǵa jylady.

— Júr onda kórip bolsań. — Iyǵyna qolyn artty. — Esińe salaıyn, tıtteı qarsylyq tanytsań — týra bar ǵoı, qurbyńnyń kebin kıesiń. Uqtyń ba?! — Jeti atasynan beri kegi ketkendeı digirledi.

Jaýap orynyna lajsyz áıel basyn ızedi.

Ilıas qamalǵan bólmeniń qasynan ótip bara jatyp, taǵy da aıanyshty únin qulaǵy shaldy. Ishi ýyljyp, miskin kúıdegi oǵan júregi aýyrdy. «Eń qurymasa kelgeli tańdaıyn jibiterlik óli sý da bermedi-aý. Ne degen qanypezerler edi» dep, odan beter aǵyl-tegil egildi. Kútpegen tusta boıyna batyldyq qaıdan bitkenin kim bilsin, ezdik pen áıeldik áljýazdyqty ysyryp tastap, aıaq astynan kilt toqtady.

— Menimen birge kelgen jigitti qınap óltirmekshisińder me?!

Daýysy nyq, júzinen yzbar shasha aıqaılady.

— Qymbattym, ony emes, qaraqan basyńnyń amandyǵyn oılasańshy. — Kelinshek ashýlansa, ol tym jaıdarylyq tanytty. — Kezi kelgende barlyq jaǵydaı jasalady. Sen — qarama-qarsy aryz jazasyń, Ábdirahman — qutylady, sodan keıin... — Bir ezýlep tańdaıyn tilimen qaqty da, sóziniń sońyn jutyp qoıdy.

— Ashshy esigin, tym bolmaǵanda sý urttasyn.

Daırabaı óńkıgen úıelmenimen burylyp, baqjıa qarap turdy.

— Emetaıyń ezilip, ólip bara jatsań, má! — Qaltasynan kiltin sýyryp, qulypty syldyrlata burady. — Eger, qoınyna túneseń ǵana bet-júzin kórsetemin, áıtpese, ásheıin áýreleseń — qyzyqsyz, — dedi kelemejdep.

36-TARAÝ

Qatygez taǵdyrdyń aıamaı qasiretti malaǵamǵa ushyratqanyn bilgende, dimkás júrek shydamaı Ydyhan esinen tanyp qaldy. Keýdesi qysylyp, alqynady. Bolmashy aqylyna aıaldasa: «Elmıram-aı! Elmıram-aı! Ómirden eshteme kórmeı kete salǵanyń qalaı?!» dep, joqtaýǵa basady. Tamaǵy ábden qarlyqqan, úni de shyqpaıdy. Kózi bulaýdaı isip, bet-aýzy byrjıa dombyqqan.

Eki qyzynyń da hali sheshesine jete qabyl. Budan burynyraq sordyń syrǵaýyly tóbesine qulaǵan Gúlmıranyń baqyraıyp kózi ǵana qalypty. Eki urty sýalyp, jaǵy ishine kirgen. Búıirin taıanyp, eńkildep kep jylaıdy. Basyna oramal tartyp, belin shart býynypty.

Eń alǵash soqqyny qabyldaǵan Nurmıra bir-eki ret talyp baryp, dárigerlerdiń járdemimen qaıta esine oralǵan. Jylaı-jylaı kózi qantalap, beti qabyna albyraǵan. Turýǵa dármeni shamaly, orynynda otyrǵan qalpy egile eki kózinen jasyn shyra etedi. Kókirek nesibesin talasa emip, bir qaǵanaqty jaryp shyqqan qulyn-taıdaı tebisken syńary — ózegin órtep, qolqa-júregin qosa sýyryp áketip barady.

Báriniń ortasynda shyjbaq bop Gúljan júgirip júr. Eńiregende jasy etegine tolady. Birese baryp Ydyhan shesheleriniń basyn súıeıdi, birese Lenıngradtan kelgen Zıbash ájeıdiń aldynda báıekke túsedi. Batpan qasiret qabyrǵasyn qaıystyrsa da óziniń bekem bolýyn kókeıine myqtap túıgen. Áıtpese, myna beıbaqtardyń dál qazirgi kúıinde es toqtatýlary qıyndaý. Azamat degen Muqataıdyń ózi qaıǵyny kótere almaı, kúıregen. Eki ıyǵy salbyrap, basyn tómen salǵan qalpy jaryn joqtap aǵyl-tegil. Qaıta, myna álem shaıqalyp ketken ýaqytta Qańtarbaı oǵan kóp septik tanytty.

Jaǵydaıdy estigen Janattyń kúıi múlde ózgeshe edi. Tósekte tańylǵan qalpy, qımyldaýǵa dármeni joq býlyǵa jylaıdy. Kózinen aqqan jastan jastyǵy sý boldy. Óziniń jaıyna bir ókinse, qam kóńil beıshara, Elmıranyń sorlylyǵyna toryǵa solqyldaıdy. Onysyz da tamaǵynan ótpeıtin as, úsh kúnnen beri múlde toqtady. Gúlmıra qazaǵa ketkennen bergi qasyndaǵy qaryndasy shyr-pyry shyǵyp, dámil-dámil janyna keledi. Biraq, aǵasyn esh sabyrǵa shaqyra almady. Dárigerlerdiń «onsha kóp ýaıymǵa salynýyna, shamdanýyna jol bermeńder» dep aıtqan keńesi qaperine oralǵan saıyn, tula boıy qaltyraıdy.

Jurt Elmırany eń sońǵy saparyna shyǵaryp salyp, jerlep qaıtty. Qyzynan endi shyndap aıyrylǵanyn tompaıyp úıilgen jas topyraqty kórgende baryp uǵyndy ma, Ydyhan til aıtyp jetkizgisiz kúı keshti. Talyp ketip esine jyldamyraq kelýshi edi, bul joly onysynan da aıyryldy.

Qaıta qyzmettes adamdar Ydyhannyń densaýlyǵyn bilgendikten, qasyna dárigerlerdi almastyryp, kúndiz-túni kezekshilikke qoıǵan. Solary durys boldy, qaraly múskinniń jaǵydaıy ábden tyǵyryqqa tirelgende aýrýhanaǵa aldy da jóneldi. Sodan Elmıranyń jetisine qaraı shyqty.

Júrekke túsken batpan salmaq súlelendirip, kilmıtti de qoıdy. Janarynan jas aǵyp, boda-boda jylaıdy. Qaıta, sheshesi Zıbash ózinen áldeqaıda myqty eken.

— Áı, Ydyhan! Bári allanyń isi, belińdi bekem bý endi. Meniń de kókiregim qaqyrap, senen kem qaıǵyryp otyrǵan joqpyn. Elmıramyzdyń oryny tolmaıdy, — «ý-ýh» dep, ózi de tereńinen bir kúrsindi, — biraq, endigi qalǵan myna eki qarǵańnyń tileýin tile. Bular saǵan qarap ýaıym jep, kóńilderi jarym beısharalar odan saıyn júnjip ketedi. Bilem, ózegińdi jaryp shyqqan qý bala, qatty opyndyrady. Áıtkenmen, jazmyshtan ozmysh joq, qudaıǵa qarsy kele almaısyń. Boldy, tıyl! Basyńdy kóter!

Osyny aıtty da qarıa tysqa bettedi. Sál aıaldasa, myǵymdyq tanytyp turǵan qarshadaı kempirdiń ózi egil-tegil jylap jibererdeı. Sonysyn ańǵartpaý úshin syrtqa júnin qampaıtyp, qasqaıyp ketip bara jatqan syńaıy.

Osy sózden keıin Ydyhan rasynda da biraz ál jınap, taǵdyrdyń salǵanyna beıildik tanytqandaı raı bildirdi. Áıtkenmen, qyzyn eske túsiretin úıdegi árbir nárse kózine shalynǵan saıyn báribir, sabyrynan aıyrylady. Ishi ý ishkendeı ashyp, qasiretten eki búktetilip qalady. Ásirese, adasqan qazdaı soqa basy sopıyp jalǵyz júrgen Muqataıdy kórgende, kóz jasyn tejeýge erki jetpeıdi. Ol da endigi bul úıge kelýiniń ózi esh maqsatsyz ekenin bilse de, áıeliniń qyrqyna deıin osynda turýǵa bekindi. Ári, «ketip qalýym — shermende sheshemizge aýyr soqqy bolar» degen qaýiptiń qaqpasynan shyǵa almady. Biraq, óziniń suryqsyz sıqyn kórý de, ol kisige ońaı tımesin topshylady.

Qańtarbaı Elmıranyń jetisin bergennen keıin eline qaıtty. «Qyrqyna deıin bolamyn» dep, úıde Zıbash qarıa qaldy. Qabyndaǵan qaıǵynyń taýdaı qanaryn arqalaǵan Nurmıra jarym jan sheshesiniń janynan bir eli uzamady. Búkil sharýashylyqty eshkim aıtpasa da Gúljan moıynyna aldy. Ánsheıinde istemegenin istep, osy úıdiń otymen kirip, kúlimen shyqty.

Áıteýir, eńseni basqan azapty kúnge báriniń tótep berýleri kerek.

— Oı, qý janym-aı, — dep kúrsindi Ydyhan. — Qaıran qarǵam, qara jerdiń astynda qalaı qoryqpaı jatyr eken? — Kóz aıasyna ystyq jas lyqsyp kep, shúpildeı úıirildi. Kóp bógelmeı tyrs etip dizesine tamdy.

— Mama, taǵdyr ǵoı taǵdyr. Bir ýaq óz densaýlyǵyńdy oılashy. — Nurmıra báıek bop, shyr-pyr qaǵa til qatty. — Saǵan dárigerler bulaı qatty taýsylýǵa úzildi-kesildi tıym salǵan.

— Qý qudaıǵa ne jazyp edim? — ıegi kemseńdep, jylańqy úni dirildedi, — tipti, bir jyldyń ishinde osynsha shyr aınaldyratyn? Qatarynan qatar úsheýin jutyp, bireýin tataǵa tas bekitip saldy da qoıdy. — Eńkildeı daýysyn sozdy. — Qalaı jylamaıyn, botam? Ishim órtenip barady, órte-e-ni-ip. — Údete tústi.

— Áı, Ydyhan! — Shyntaqtaı kempirdiń daýysy sańq etti. — Jarymjan bolyp qalasyń, onysyz da seniń júregiń osal. Taýsyl-taýsylma, qoldan keler qaıran joq, doǵar endi!

Osy pármen kárlene estildi me, zapyran jutqan kókirek sherli únin qumyǵa ishine tartty. Áıtkenmen, sharasyna mólt-mólt etip irkilgen jas jýyq arada sarqyla qoımady. Ózegine baılanǵan qamyryq ishi-baýyryn ezip, ýyljytyp barady. Basy aınaldy. Myna jalǵan birte-birte qaraýytyp, tutyla tumshalandy.

Erteńinde Ydyhan tóseginen tura almady. Óńi kún jep ońǵan shúberekteı qýaryp, arsa-arsa adam úreılenerlik qalypqa endi. Dámil-dámil qan qysymy tómendep, bozaryp-sazaryp talmaýsyraı berdi.

Dertiniń aqyry úreı úıirgen soń, doǵydyrlar dárýhanaǵa áketti. Ábden ýaıym jep, janyn qajaǵandyqtan ba beti beri qaramady. Jastyqtan basyn kótermeı, tósekte uzynnan túsip jatady da qoıady. Tilden de qalǵandaı, sóılespeıdi. Bireý keldi ǵoı, ketti ǵoı degen oı sanasynda joq sıaqty. Ábden sarkebir tartqan júıke, qaıǵy-qasiret batpanynan boldyrǵan. Sát saıyn hali sál bola berdi. Aqyry dám-tuzy taýsylyp tur eken, Elmıranyń qyrqyna eki kún qalǵanda baqılyqqa bet túzedi. Sóıtip, qyzynyń qyrqyna quran baǵyshtalǵanda, sheshesiniń janazasy shyǵaryldy.

Dańǵaradaı eki qabatty ońasha salynǵan jer úıde, tóbeleri shoshaıyp úsh-aq adam qaldy. Jetpisten asqan Zıbash pen eki qyz — Gúljan, Nurmıra. Úsheýi úsh bólmege qamalyp alady da ýaıym saýyp, ildebaılap kún ótkeredi. Ásirese, sońǵy soqqy qarıaǵa qatty tıdi. Kózi shúńireıip ishine kirip, jasyńqy qarashyq sonaý shúńetten syǵyraıady. Júregi de, júrisi de myǵym sıaqty edi, qaltań-qaltań etedi. Qaıta, osynsha taǵdyrdyń zaýalyna tótep berip, qara nardaı qabyrǵalylyq tanytyp júrgen — súıegi asyl.

Úsheýi bir-birimen ókpeleskendeı sóılespeıdi. Aıtatyndaı da dánemeleri joq. Tek ara-tura sarań qalypta suhbattasady.

— Men qaıtaıyn, — dedi qarıa. — Ydyhan kúnimniń de jetisin ótkerdik. Mynda júre bergende ne bitireıin, ýaıymǵa salynyp, senderdiń onysyz da júdegen kóńilderińdi jetimsiretkennen basqa.

Eshkim úndemedi. Eki qyz «áli bola turyńyz» degen de, «maqul» degen de ıshara tanytpady. Bir aýyz aqyl aıta qoıarlyqtaı qaısysynda aýjal bar edi? Qarıa da bulardan jaýap ta, keńes te kútpedi.

— Qaraǵymnyń qyrqyna kelemin endi, ólip qalmasam. — Shaı iship otyrǵan kesesin shetkerirek ysyryp qoıdy.

Suryqsyz kúıde dastarhan jınaldy. Úsheýi úsh bólek bólmege indep, arpalysqan oı arlanyn jeńe almaı, uıqy qashyp, jambastary sarǵaıyp jatty da qoıdy. Tań atpaıdy. Túrmege qamalǵandaı óz otandary ózderine tym jat, kórdeı sýyq bop kórindi.

37-TARAÝ

Ilıas tósekke shalqasynan túsipti. Bular kirgende keýdesin ázer kóterdi. Óńi — qan joq, sól joq qup-qý. Qarashyǵynyń ári qashyp, nury taıǵan. Bolmashy ýaqyttyń ishinde júdep, azyp-tozyp shyǵa kepti. Kilmıgen keıpi tym qorash. Oń aıaǵy kesilgen dóńbekteı qoqıyp, ıkemge kónbeıdi. Qımyldasa bitti — jarasy janyn tabaǵa sap shyjǵyra ma, tistene, ezýin tyrjıtty.

Lám-mım demeı Gúlmıra janyna, tómenirek jaıǵasty. Úıinen aman-esen alyp shyǵyp, Almatyǵa ákep arandatqanyna kúızeldi. Ári bos emes, basy — baılaýda. Ony bul zyndannan qutqarý qolynan keletin is pe? Kim bilsin, ý ishken silimtikter áli ıt qorlyqty kórsetpese.

Bajaılap, basynan tómen súze qarady. Dizesi kónekteı, qýyq-balaq shalbardy kerip, jarylýǵa shaq tur. Jibekteı saýsaqtarymen aıalaı sıpady, isik jaılap kólkildep alypty. Beısharanyń jany qystyǵyp jatqanyn aıtpaı bildi. Sonda da kóńilin aýlamaq bop:

— Aýyra ma? — dedi pás.

Ilıas Gúlmıranyń kúnge ońǵan shúberekteı syqpytyn kórip, ishteı tiksindi. Qýdaı bopboz óńinde soqqydan kógergen kóziniń asty ǵana kógiljim tartady.

Baǵanadan beri yzy-qıý dybystardy estip, ol ne malaǵam ekenin bile almaı sarsylǵan. Onyń ústine dizesi janyn sýyryp solqyldatady. Eki jaqtan qysqan qyspaq, tózimin de, aqyl-esin de kúl-parsha etti. Isik ýaqyt ozǵan saıyn keýlep, tar balaq býnap barady. Biraq, júıke men sezimniń synǵa túsetin shaǵynda jasyqtyq tanytyp, onysyz da bordaı úgilgen kelinshekti tapaltyp jibergisi kelmedi.

— Joq.

— Onda, tur ornyńnan! — Daırabaı qaharǵa minip, tepsine til qatty. — Saǵan jatqyzyp qoıyp qyzmet jasaıtyn jaǵdaı joq. Sýyńdy ish, ájethanańa bar!

— Tıispeshi, men ákelemin!

Gúlmıra shar ete qaldy. Áıtkenmen onyń sózin anaý eleń etpedi. Jaǵasynan alyp julqyp turǵyzdy. Shyqpa janym, shyqpamen otyrǵan jigitti oqys qımyl qańǵalaq qaqtyrdy. Kókesi kózine kórindi me, yshqyna aıqaılady. Aıqaı estise delebesi qozatyn dúregeıler dúrlikti bilem, birdemde úsh-tórteýi «jaý qaıdalap» jetti. Kózderi oınaqshyp, kelbetterinen eshqandaı oı, adamılyq ańǵarylmaıdy. Ý jegen ıtteı qıralań-qıralań etedi. Deneleri qandaı lypasyz bolsa, ózderi sondaı opasyz. Timiskilenip, janarlarymen tintkilep Ilıas pen Gúlmırany iship-jep barady. Daırabaıdyń tarapynan «áıt» degen aıtaq shyqsa, qazir-aq jáýkemdemek. Áıtkenmen, ondaı «jaqsy nyshan» bilinbedi. Daırabaı da jyndy emes, erteńgi aryzdy jazdyryp alǵansha bul ekeýin, ásirese, Gúlmırany tumsyqtyǵa shoqyttyrmaýy tıis.

Gúlmıra Ilıasty qushaqtaı aldy. Qoltyǵynan demep, súıemeldep qaıta otyrǵyzdy. Súmeńdep jetken aljyǵan qasqyrdaı ana bálelerdi kórgende, «taǵy da bir qıturqyny oılap tabatyn shyǵar» dep, dosyn qorǵashtaı:

— Tımeńdershi oǵan, tımeńdershi! Ne jasasańdar da maǵan jasańdar! — dep, báıek qaqty.

— Bir tal shashyna da tıispeýimizdi qalasań, qoınyna jat! — Qabaǵyn tas túıgen gújban Daırabaı kúndeı kúrkiredi. — Erli-baılylar sıaqty...

Myna qatal da arsyz úkim júzin shymyrlatty. Qalaı bultaryp jol tabaryn bilmeı abdyrady.

— Bizdiń kózimizshe sheshinesiń, sosyn kórpege kiresiń.

Kelinshektiń yqtıar, yqtıar emestiginde sharýasy joq, lypasyzdarǵa «tósek salyńdar» dep ámir berdi. Olar Ilıasty baqyrta-shaqyrta julyp ap, qos tósektiń betindegi japqyny ysyryp tastady. Kórpeni aıqara ashyp, «mártebeli meımandaryn» qaıta kóterip jatqyzdy. Sharýany jaıǵap, barlyǵy Gúlmıraǵa kózderin sata qarady. Ol jópeldemede qozǵala qoımady.

— Bol! — Qasqa mańdaıy tership, Daırabaı ashýly aqyrdy. — Áıtpese, jańaǵy Gúljan sıaqty mynalardyń ortasyna dodaǵa túsesiń.

«Endi bógelsem jaǵydaıdy ýshyqtyryp alarmyn» dep, kóıleginiń túımelerin aǵyta bastady. Súırik saýsaqtary dirildep, júzi janyp barady.

Sezimdi arbap syrtqa tepken qos anardy eshbir kólegeısiz kóretinderine áýmeserler máre-sáre. Jup-jumyr aq tamaqtyń ózi kóńildi qytyqtap, kókeılerin testi.

Uıattan ar kúshti. Biraq, dosy retinde qasyna erip shyqqan, ózderine qamqor bop júrgen, bireýdiń — jary, bireýdiń — ákesi, bireýdiń — balasy Ilıas úshin nar táýekelge bel býdy. Shybyn jany men qaraqan basyna bola búıtpes edi. Uıattan órtense de kóılegin eteginen joǵary qaraı túrip, basynan sypyryp aldy. Qypsha beli qıylyp, bádeni bókserilip, arasynan qyl ótpes birine-biri jabysa qalǵan músindeı sandary muryn shúıirtip, sıqyrlyǵymen nápsiniń silesin qatyrady. Keýdesindegi tartpasy men eki eli ǵana ish kıimi abyroıyna qamsaý.

Muńlyqtyń kózi munartyp, dál aldyndaǵyny kórýden qaldy. Aıaq asty sý soqyrǵa aınaldy. Qulaǵy da dáneńeni estimeı, shyńyldaı jóneldi. Astyńǵy erinin qymqyra tistelep, únsiz egildi. Nárkes janarynan múbárák jas tamshylary náýetek kirpigin qýalaı alma betine syrǵydy. Alaý bop orynyn kúıdire aqqan kúmis monshaqtar mármárdan soqqandaı jup-jumyr, typ-tyǵyz omyraýyna qulady.

Qas sheberdiń shapqan músinindeı qylpyn kórip, Daırabaı sál-pál tamsanyp turyp qalǵanyn endi baǵamdady. Sonda ǵana quzyry kúshti ámirshi ekeni jadyna túskendeı selk etip esin jıyp, torǵaıdy arbaǵan ábjylandaı yzbarlanyp shyǵa keldi.

— Uıyqtap kettiń be, sheshin!

Óziniń de sáýlim sulýlyqtyń sáýlesine shomylyp, az-kem maýjyraǵanyn bildirtip aldy.

Albastynyń ańsyzda oılap tapqan tásili Ilıasty da aıran-asyrǵa salǵan. Janyna salmaq túskende tániniń aýyrǵanyn umytyp, panasyz totyǵa ara aǵaıynǵa júrgen. Átteń, jalbarynǵany da, aıqaıy da aqymaqtyń «aqylyna» aýjal bola almady. Aqı neme aıtqanynan qaıtpady. Endi, qudaı atqanda qaryndasyndaı bop ketken adamnyń jalańash etine qoly tımek. Osyndaıda ońaı jerde qarý tursa, jetesiz jeksuryndardyń janyn jahanamǵa jónelter edi. Barlyǵy yndyny quryp, sulýlyqtyń susynan ishin tarta qalypty. Mine, kórmeıin dese — kózi bar. Tóńkerilgen kesedeı anaryn jasyrǵan qýsyrma da sypyrylyp, ádiram qaldy...

Daırabaı ilgerige bir adym attaǵanyn ózi de baıqamady. Tip-tik, typ-tyǵyz taıdyń tuıaǵyndaı qos anary degbirin aldy. Dál ushyna baryp kene jabysqandaı, oımaqtaı qara barqyn tusynan bolymsyz beder bilinedi. Qyz emshek taýdyń kip-kishkentaı sulý, áldeqaıda ásem kórinisi ispetti...

Demi úzdigip, ókpesi deldirleı ázer tynystaıdy. Shydam shynysy synýǵa shaq. «Átteń-aı, osyny beker jasadym-aý. Bireýdi azaptaımyn dep, ózimniń qınalatynymdy paıymdamaǵanym-aı».

İlgerindikeıindi jetelegen alashapqyn oımen alysyp, aıtqanyn tezirek oryndatyp ketýge asyqty. Bolmashy bógelse syr berip qoıatyndaı. Talap etkenin jarym-jartylaı istetse — ol da bos belbeý bolbyrlyǵyn bildiredi.

Tájikelesý uzaqqa sozylǵan saıyn átúıiri qashty.

— Qylymsymaı, qoıylǵan shartty orynda da, kir qoınyna! — Shúlensip, shaptyǵa sóıledi. — Áıtpese ekeýińdi de tyr jalańash ıtke talatamyn. — Bastapqydaı emes óńi buzylyp, topany tolyp, aıdyny asyp barady.

Degdardyń denesi dirildep, sóketteý sódegeı qımylyna kókiregi qyjyldady. Tańdaıy qan tatyp ketken tárizdendi. Maqaýpesterge óshpendilik oty órshidi. Biraq, dál qazir eregesip marqadam taba almaısyń. Dosyńnyń basyn aman saqtap qalý úshin, aryńa alǵaý tússe de — keshirimdi. Teli men tentektiń qulqynyna qum quıyp, kúmis shytyraly kúntımesin jarq etkizdi. Butynyń eki ortasynda mólideı qap-qara qundyzdyń balasy uıyqtap jatqandaı...

Barynsha shapshańdyqpen lyp etip, kórpeniń astyna súńgidi. Jetek soqqan jetesizder «o-o-o!» dep, daýryǵysa aıqaılap, mastana alaqandaryn shapattady. Seń-seń bórik kıgen túrkimenge uqsas shashy bar bireýi:

— Neǵyp jatyrsyń, qoınyńda teńdessiz sulý, — dep, Ilıasqa uryndy. Iyǵynan julqylap, kelinshektiń ústine qaraı ıkemdedi. Ol áreketke dánekús dize odan saıyn zar qaqsap, ózeginen órtti daýysyn shyǵardy.

— Arymdy da, janymdy da qorlamańdar! Baǵanadan beri kórsetpegenderiń joq. Yraqaılasqan ynsapsyzdar, abyroıdy aqtarǵansha — qarynymdy aqtaryp, óltire salǵandaryń jaqsy edi. — Ashýǵa býlyǵyp, sóziniń sońy óksikke uqsas dirilge ulasty. — Bir mysqal mıy joq, aıýandyqtyń quly ekensińder.

— Ilıas, qoıshy! — Gúlmıra qulaǵynyń túbinen býlyǵa sybyrlady. Sosyn, bileýitterge keregi osy shyǵar dep, Ilıasty aımalap, súıe bastady. Áýelden shıli bop júrgen jan jarasy shımaıdaı qyp-qyzyl qanǵa bókti. Anaıylardyń mazaq qyp daýryǵysa kúlgenin, kelemejdegenin de bilmedi, kórmedi, sezbedi. Bir ýaq shamasynda solqyldap jylap jatqanyn ańdady. Tula boıy ysynyp, sýynyp órtenip barady. Kózi tyrsyldap aıasyna syımaı aǵyp túsip qalardaı, ashyp-jumdyrmaıdy. Bulaýdaı bop isingen. Súıek-súıegi saldyrap, tabany dýyldaıdy — sharshaǵanyn topshylady. Bárinen, beıuıat tirlik jasaǵanyna jany kúıredi. Ilıas jaqqa nazar aýdarýǵa arlandy. Biraq, qoıynynda tyr jalańash jatqanyn jadyna alǵanda, alma júzi alaýlap jandy. Oqys kórpege oranyp ap atyp turyp, kıimderin izdeı bastady. Ábden kıinip, mynaý úıge syııa almaı kúpsigen Ilıastyń janyna taıandy. Kózi shyradaı janyp, oıaý ekenin bildiredi.

— Aıaǵyń qalaı?

Úni synyq, tapalǵan kóńilmen til qatty.

— Balaǵymdy jyrtshy. — Jaýap orynyna, ótinish bildirdi. — Qansha áýrelensem de shamam jetpedi. — Múskin haline qamyqty ma, aýyr kúrsindi.

Gúlmıra onyń oń balaǵyn tigisinen joǵary qaraı dar etkizip sógip jiberdi. Kıimdi ólgen adamnyń ǵana ústinen jyrtyp alýshy edi, óziniń mynasyna táńirden myń márte jalbaryna keshirim surady. «Eshqandaı jamanshylyq shaqyryp, eshqandaı jamanshylyqqa bastamasa eken...»

Bul kezde jazdyń qysqa da uzaq tańy sibirlep, qylańytqan.

38-TARAÝ

Gúlmıranyń da tek ilingen súlderi. Sheshesi men Elmıranyń qaıǵysy eńirete eńsesin bassa, Janattyń jaıy arqasyn aıazdaı qaryp barady. Ánsheıindegi sabyrly jigit kún ótken saıyn beımazdanyp, jatyp ap mańdaıyna jazylǵan jaıtpen jaýyǵatyndy shyǵardy. Qıtyǵyna tıgen qıametpen arpalysa-arpalysa tiri arýaqqa aınalǵan. Keýdesinde qur jany. Kindiginen tómengi jaǵy eshtemeni sezbeıdi. Soǵan nalyǵandyqtan óziniń nasyryn ózi qasyp, jyndana aıqaılap, myna álemge syımaı ketedi. Jalǵyz qalǵan kezi joq, sonyń ózinde osyndaı shydamsyz baıa-shaıa halge jetti.

Baıqustyń sheshesiniń de esi aýysty. Kún qurǵatpaı sonaý Talǵardan osynda qatynap, ulynyń janynda dáp bir ózi kinálideı basy salbyrap otyrǵany. Keıde sorly ana taýsylyp:

— Qaıteıin-aı, qaıteıin-aı! Alaqanǵa salyp baǵyp er jetkizgenimde... atpaldaı azamat bolǵanyńda adamǵa qarap qalǵanyń-aı, — dep, keýdesin sher qysyp, janaryn qyna basady. Sóıtip, kúnde sory qaınap kelip, sory qaınap qaıtady. Búgin de sol daǵdysynan jańylmaı, jańa ǵana bosaǵadan syrtqa attaǵan.

— Gúlmıra!

Kúıeýi yshqyna aıqaı saldy. As úıde erine aýqat ázirlep júrgen áıeli «qazir, qazir!» dep, tyzaq qaqty. Úninen buryn tóbesi de kórindi. Janat uzynnan túsken qalpynsha, sulq. Sazaryp alypty. Bir nárseni aıtýǵa yńǵaılanyp, sony kókireginde qorytyp, elekke salatyn syńaıly.

— Ne, janym, bir jeriń aýyryp jatyr ma? — dedi áıeli óńi synyq kúıi, eriniń ańysyn ańdyp.

— Sen, búginnen bastap bossyń! — Shańyraqqa qarap bedireıgen qalpy zilmen aıtty. Áıeldiń tóbesinen bireý muzdaı sý quıyp jibergendeı boldy.

— O ne degeniń?

— Basyńa bostandyq berdim.

— Men tutqynda júrgen joqpyn.

— Azapta júrsiń.

— Qaıdaǵy azap, qaıdaǵy báleni aıtqanyń ne?

— Sen sonda ómir baqı múgedektiń qasynda baılanyp, qor bop ótpekshisiń be? — Moıynyn áıeline qaraı sál burdy. — Jastyǵymdy kótershi, keýdem basylyp ketti. Gúlmıra lyp etip arqasynan demep, ekinshi qus jastyqty ıyǵynyń astyna tastady. Sosyn tósektiń qasynda júrelep otyrǵan kúıi:

— Janym, Janat, búgin bolmasa erteń, erteń bolmasa bir aıdan keıin aıaǵyńa minesiń. Taǵdyrdyń bolmashy aýyrtpashylyǵyna shydamaǵanyń ba? Men endi senen tirideı aıyrylǵym kelmeıdi, — dedi janaryna jas irkip. Kóziniń silbisin kórsetpeýge tyrysyp, kúıeýin qushaqtady da betin keýdesine tósedi. Dál qulaǵynyń túbinen Janattyń atqalaqtaǵan júreginiń dúrsili damylsyz estildi.

— Bárin bilemin, botam. — Eriniń úni jumsaqtaý shyqty. — Endigi tusta men seniń moıynyńa masyl bolyp, baǵyńdy baılaımyn. Odan basqa túk emes. Áli onsha baýyr baspaı turyp, ajyrasyp ketsek, kishkene, ońaıyraq soǵa ma degenim ǵoı. — Biraz únsiz jatyp qaldy. — Sen ózińdi de, meni de aldama. Syńǵan omyrtqanyń ortasynda ezilgen julyn qaıta qalpyna kelmeıdi. Buǵan neırohırýrgıanyń qaılasy joq. Bes jyl medısınalyq ınstıtýtty beker oqydy deısiń be?.. Bilip jatyrmyn bárin... Áli basyń jas...

Osy tusqa jetkende Gúlmıranyń shydamy taýsylyp, solqyldap turyp jylaı jóneldi.

Janat jubatpady. Odan ármen:

— Men adam emespin, dúńbirshekpin. Kindigime deıin janym bar, belimnen tómen qaraı qara tas! — dedi qaıta nyǵaıyp.

— Maǵan sonda ket degeniń be?

— Iá. Meni óz úıime aparyp tasta.

— Seni qalaı tastaımyn, jarty júregim seniń keýdeńde ornalasqan.

— Jalǵan romantıkany aıtpashy, bir mezgil realıs bolý kerek.

— Áli-aq osy sózińe kúlersiń. Júrip ketesiń. Búgin-erteń Ilıas koláska alyp keledi. Odan ary qaraı aıaǵyńa minesiń.

— Aldama, aldanba da! — Aýyr kúrsindi. — Erteń shesheme aıtamyn, meni alyp ketedi.

— Barǵanda qaıda baramyn, janym, aıtshy? — Kemseńdep taǵy da jylaı bastady. — Elmıra anaý, ómirden ótken, sheshem tiri turǵan joq. Meniń de aldy-artym or. Dál qazir sen — maǵan, men — saǵan kerekpin. — Otaǵasynyń omyraýynda jatqan qalpy sorasyn juta eńkildedi. Óz-ózinen jırenip, júregi ábden berishke aınalǵan jigit selt etpedi. Qasiret syıǵan dal-dal keýdesine, janyndaı jaqsy kóretin adamynyń zary syımady, arman-tilegi jetpedi. Sondyqtan da ony qulaı súıip tursa da, emirenbedi.

Ekeýi sol kúni bir tósekte eki álem bolyp uıyqtady.

... Ilıas ákelgen arbaǵa Janat qýandy. Onyń elp etken kóńil-kúıine úı-ishi de asa nasattanyp, ádettegiden ózgeshe reńge bólendi. Gúlmıra júgirip as bólmege bardy. Oıy, tez-tez dastarhan ázirlep jibermek.

— Men asyǵyspyn, bir kisilermen kezdesýge ýaǵda baılasyp qoıyp edim, — dedi Ilıas saǵatyna qarap.

— Shaı iship ket, daıyn. — Gúlmıra qıyla ótinish jasady. Bólmeniń ishinde arbamen ary-beri jyljyp júrgen Janat ta, otyra turǵanyn qalaıtynyn bildirdi.

— Jáke, kóńilińe rahmet! Ózińmen asyqpaı áńgimelesýge erteń kelemin. Búgin...

— Jaraıdy onda, jolyńnan qalma. Tek meni balkonǵa shyǵaryp ketshi. «Tiri» kósheni kórmegeli kóp boldy.

— Maqul. — İlıas arbany ıterip apardy da, balkonnyń tabaldyryǵynan birinshi aldyn, ekinshi artqy dóńgelekterin kóterip ótkizdi.

— Týh, dala qandaı rahat edi! — Omyraýyn kere jan-jaǵyna toıymsyzdyqpen qarady.

— Al, Jáke, saý bol!

— Jaqsy, rahmet! — Ekeýi qol alysty. Sosyn Ilıas syrtqa bettedi. Shyǵa beriste Gúlmıramen aman-saý aıtysty. Áıel sol as bólmede ábigerlenip qala berdi.

Shamamen arada bes mınýt ótti me, ótpedi me gúrs etken tosyn dybys estildi. Áldekim úreı shaqyra shyńǵyrdy. Júregi ábden shaılyqqan kelinshek, shorshyp tústi.

Sol zamatta esiriktene kúıeýine umtyldy. Qudaı atqanda ashyq turǵan balkonnyń esiginen úńireıgen bos arbanyń ózi ǵana kórindi. Tabanda janushyra baqyra daýys salǵanyn baıqamady.

39-TARAÝ

Jumysqa jetkenshe jol-jónekeı abyntqan náste — iztúzsiz joǵalǵan Gúlmıralardyń jaıy. Qıly-qıly oı júlgeleri san-salaly silemderge shyǵandaıdy. Bas bermeıtin asaýdaı aıdalaǵa alyp qashyp, tyqyrdy taıap, ábden qajytty.

Jańa habarǵa sonshalyqty yntyzarlyqpen yndyny qulasa da, Nurmıramen birden baılanysýǵa mórti kelmedi. Basshylar tarapynan aıtylǵan usaq-túıek sharýa qolbaılaý bola bergen. Ánsheıinde bálendeı jumystyń sheti kórinbeıdi de, osyndaıda qapylysyp ketetinine zyǵyrdany qaınady. Záýmen, ǵaıyptyń isindeı telefon bezekteı jóneldi.

— Jasaral! — Arǵy bettegi adam áptigin basa almaı optyǵa til qatty. Birden tanydy.

— Ne habar bar?

— Gúlmıra telefon soqty.

— Mmm... — Qapelimde tutyǵa tili baılandy.

— Qaıdan kelip, qaıda turǵanyn bilmeıdi. Úshinshi Orbıtaǵa uqsatady. Úı bir qaltarysqa ornalasqan, kózine tanys eshteme shalynbapty. — Kúıisi ketip, kúńirene kúrsindi.

— Ózderi aman ba?..

— Ilıastyń dizesi synypty, shyrqyrap jatqan kórinedi.

— Dizesi synǵaan?!. Aýrýhanaǵa aparmap pa?

— Joq.

— Áı, ıtter-aı!.. — Jigit shyndap qınaldy. — Qalaı qoldaryna túsip qalǵan?

— Áýejaıdan ustaǵan.

Onysyz da sirkesi sý kótermeı otyrǵan jigittiń yzadan qańyryǵy tútep sala berdi. Qotıyn nemelerge zyǵyrdany qaınap, qaradaı óshikti.

— Sosyn, — doıyrlyqpen tútikken Jasaraldyń kóńilin áıel úni ózine aýdardy, — bir jigit habarlasty, Daırabaımyn deıdi.

— Oǵan ne kerek eken?

— Báribir seni áketemiz, ósh almaı qoımaımyz dep qorqytty.

— Solaı de. — Tisin shyqyrlata qaırady. — Jaraıdy, úıden shyqpa. Jaǵydaıdyń barysynan maǵulym etip, menimen jıi-jıi baılanysyp tur.

Máńgúrtteı meńireýlenip, mızimeı oryndyqqa baılandy da, tyǵyryqtan shyǵar jol izdedi. «Mılısıaǵa habarlassa... Joq. Olarǵa kúnáhardy kórsetip sońyna salmasań, eshteme óndire almaıdy. Ne isteý kerek?» Lajy taýsyldy, qol qýsyryp qarap otyrý — ezdiktiń isi. Ana jaqta eki birdeı adam bodandyqqa aınalyp, tálkekke túsýde.

Bul malaǵamdy joldastaryna aıtýǵa bekindi, biraq ol pıǵylynan da tez taıqydy. Aqyry jaqyn inisine máseleniń shet jaǵasyn bildirýdi uıǵardy. Sol-aq eken, telefon nómirin qalaı tere bastaǵanyn ańdamady. Baǵyna oraı Asyǵat úıinen tabyldy. Qysqasha amandyq-saýlyqtan soń:

— Asyǵat, maǵan tezdetip kelshi, shuǵyl sharýa shyǵyp turǵany, — dep, negizgi buıymtaıyna kóshti.

— Qazir baramyn.

Birden kelise ketti.

— Kútemin onda.

«Endi ne jasaý kerek?» degen saýaldyń etek-jeńin jıyp bolǵansha Asyǵat ta tóbe kórsetti.

Sharýanyń uńǵyl-shuńǵylyna egjeı-tegjeıli qanyqqan soń, syrtqa bettedi. Úsh-tórt jigit mashınanyń janynda bulardy kútip tur eken. Aralarynda Jasaral tanıtyn, júzin shyramytatyndar da bar. Ishindegi qaǵilez Almas qos qolyn qýsyra usynyp, tós túıistirip amandasty. Qalǵandary da japa-tarmaǵaı týra sony qaıtalady. Óziniń bir taban bolsa da jaqynyraq tanıtynyn bildirip, Almas hal-jaǵdaıdy táptishtep surap jatyr.

Kúmis tústi sýdaı jańa 600-shi «Mersedes» kún shuǵylasymen shaǵylysady. Mashınaǵa otyryp jatyp Asyǵat:

— Jaqyn mańnan telefon-anyqtaǵysh kórgenderiń bar ma? — dep, joldastaryna qarady. Eshkim úndeı qoıǵan joq. — Onda úıge soǵamyz.

Jutynyp turǵan jeńil avtokólik lyp etip orynynan qozǵaldy.

Bylaı shyǵa bere uıaly telefonmen áldekimdermen habarlasyp, «jigitterdi jınastyra ber» dep tapsyrdy. Jol-jónekeı Almasty túsirip, «Taıyrdy ertip shyq» dep tabystady.

— Pıstoletin ala salsyn. Bir saǵattan soń «Altynsarın» men «Abaı» dańǵyldarynyń qıylysynda jolyǵamyz.

Salǵan bette Asyǵat úıine kep toqtady. Jazıranyń shaıy daıyn eken. Apyl-ǵupyl birer shyny iship, bular asyǵys «allaýákpar» aıtty.

Mejeli jerge Almastar buryn jetipti. Al qara kók «BMV»-nyń qasynda tórt jigit uılyǵysa qapty. Asyǵattar ótip baryp toqtady. Álgiler bularǵa qaraı júrdi. Jasaral eshqaısysyn tanymaıdy eken. Kelip tós qaǵystyryp, shekelerin túıistirip amandasty. Qysqasha tanystyqtan soń Asyǵat mán-jaıdy baıandady.

— Qazir aparyp anyqtaǵyshty ornatamyz, bireýi telefon soǵa qalsa, nómiri boıynsha meken-jaıyn taýyp alý ońaı, — dep, óz uıǵarymyn bildirdi. — Júrińder, sonda baralyq, olar kez-kelgen ýaqytta sol jerge kelýi yqtımal. Aýjaıyn baıyrqalap, úsh-tórt jigitti qaraýylǵa qoıamyz.

Tizgin ushymen Nurmıranyń úıine jetti. Asyǵat birden anyqtaǵyshty iske qosýǵa kiristi.

Bulardyń aldynda ǵana Gúljan qaıdan bolsa da ustaıtyndaryn aıtyp, úreıin úıirgen. Shynynda da bul biryńǵaı baspanada qamalyp otyra bermeıdi ári tapsyratyn emtıhandary bar. Aspırantýranyń ekinshi kýrsyn támámdaýda. Urymtal tusyn ańdyp, qapysyn tapsa munyń qolǵa túsýi op-ońaı.

Úsh jigitti páterde, bir mashınany esiktiń aýzynda qaldyryp, oqıǵanyń aýanynan úzbeı habardar etip otyrýdy júktedi. Alda-jalda áldeqandaı túıtkilder týyndap, oqıǵa shıelenisse jedel shaqyrýlaryn qunttady.

Asyǵat shyǵyp bara jatyp:

— Eger avtomattan telefon shalsa, úıde anyqtaǵysh turǵanyn birden biledi, — dedi ońaı ashylatyn kiltıpanǵa qynjylyp. — Onda bizdiń áreketimiz — dalbasa. Mynanyń dybysy ádettegiden bólek, telefon soǵýshyǵa tý-ýt - tý-ýt demeı, syńǵyrlap estiledi. Biraq kim biledi, áýelgidegideı eken dep úılerinen habarlasýy múmkin.

Qapyryq aptapqa shyńyltyr aınadaı jarqyraǵan asfáltta shymqap barady. Jan-jaqtarynan synaptaı syrǵyǵan mashınadaǵy jumyr bastylar, kóshedegi qaptap júrgenderdiń bári Jasaralǵa ótirik tymyraıǵan qanypezerler sıaqtandy. Kúllisiniń ishine búkken zándemiligi, zymıandyǵy bar tárizdendi. Barlyǵy álgi áńgúdiktermen sybaılas, biraq bulardan onysyn jasyratyndaı. «Átteń, eń qurymaǵanda bireýiniń túrin tanysaq qoı. Ýysymyzǵa tússe úıelmenimen uıpaıtyn». Álginde Asyǵat:

— Olardyń adamdarymen sóılesip, mámilege kelýimiz kerek, — degen.

— Al, kónbese she? Aıylyn jımasa she?

— Almatyda bizden asyp, jolymyzdy kese kóldeneń óter ázirshe eshkim bolmaýy tıis. Tipti, kónbeı bara jatsa basqa joldaryn qarastyramyz. Áıtkenmen, bir qaıran qaldyratyny — bul qyzdarǵa sonsha nege qadalyp aldy? Ne kerek olarǵa? Osy jaǵy oılandyrady.

— Qorǵansyz nemelerdiń áldebir nárseleri qyzyqtyrǵan shyǵar. Máskeýdegi, osyndaǵy úı, saıajaı qulqyndaryna qurt túsirdi me?

Biraz ýaqyt eshkim úndemedi. Ishteı ártúrli joramal jasap, tıanaqsyz tuspaldardan taıǵanaqtaı beredi. Zýlap kele jatqan mashına zaýqaıyr kilt bógeldi.

— Ana «brodágalardan» surap kórelik. — Qaladaǵy jıi ushyrasar orta sharqy bazardyń bir shetindegi uılyqqan jigitterdi Asyǵat ıegimen nusqady, sirá tanıdy. — Múmkin, solar birdeme biler.

Tez baryp, tez qaıtqan Asyǵat ókinishke oraı olardyń eshtemeden beıhabar ekenin aıtty.

— Endi myqtylardan — «vyshıbaldardan» surastyrý kerek. Ózderi tikeleı aralaspasa da qalada qandaı oqıǵa bolyp jatyr, bárinen qulaqdar.

40-TARAÝ

Janattan birjola aıyrylyp, otbasyna oralǵanda dalaǵa kelgendeı boldy. Qara ormannyń altyn dińgegi — ájeleri, arqa súıer asqar taýy — ákeleri, áýlettiń qut-berekesi — shesheleri, qulyn-taıdaı tebisip ósken — Elmıralary joq. Jurtta súmeńdegen juryn kúshikteı úsheýi búrseń-búrseń qaǵyp, dańǵaradaı úıde jetim kóńilderin jarym-jan júrekterine salyp áldıleıdi. Bir jyldyń ar jaq, ber jaǵynda osynshama qymbat adamdarynan aıyrylamyz dep kim oılaǵan. Zaýal shaq áli qanshaǵa sozylatynyn taǵy kim bilsin? Áıteýir, tul jamylǵan úsheý tóbelerine qara tas túsip, eseńgiredi de qaldy.

Áıtse de Gúlmıra áldebir aptalardan soń qaıǵyny sapyrǵannan eshteme ónbeıtinin túsinip, belin bekem býdy. Ásirese, osy aqylyńdy apshyp, eńseńdi ezgen qıyn ýaqytta eń arqa súıerleri Gúljan boldy. Bular qamyqsa, birge toryǵyp júrip toqtaý aıtty. Bular jylasa, birge eńirep júrip bekemdikke shaqyrdy. Aqyry, bárine ýaqyt emshi, sheshesi men Elmıranyń asyn bergennen keıin eńselerin eptep jazǵandaı qalypqa endi. Sol ýaqytta Arqalyqtan qudalar kelip, Nurmırany uzatyp áketti. Qansha qat-qabat qıynshylyq qamalasa da Gúlmıra qarsy turmady. «Bizder kórmegen jar qyzyǵyn osy kórse eken» degen ıgi tilekpen qutty orynyna attandyrdy.

Olar ketken kúni-aq ishi qolqyldap, myna jahanda jalǵyz qalǵandaı al jylasyn. Óz-ózin ıgerip, tejeı almady. Jylaı bergisi keledi, jylaı bergisi keledi. Esine keshegi shuraıly shaǵy oralady. Kókeıinde bári qaz-qalpynsha saırap tur. Biraq sonyń biri de joq. Eli kóshken qara jurt, jurtta jetimdikti de, jesirlikti de jamylyp qalǵan qaraly áıel — qara basy. Tek qasynda bórgóz ilip eteginiń jyrym-jyrymy shyqqan kónetoz kóılekteı keptegi, jany jyrmysh-jyrmysh bir adam bar. Ol — Gúljan. Onyń basyndaǵy ózine laıyq qaıǵy da bunykinen artyq bolmasa, esh kem emes. Áıtse de zilmeaýyr qasiretti kótere almaı qaıqańdap ekeýden-ekeý qalǵanda, shaıqala býlyqqan jan dosynyń japasyna qurbysy arqasyn tosty.

— Gúlmıra, janym, qýanysh bar jerde kóz jasy da qosa júredi. Árıne, tórt kózimiz túgel shýaqty shaqtar saǵan da, maǵan da ystyq. Amal qansha, adamdy yntyq etip, bir kúngideı bolmaı kóz aldymyzdan bul-bul ushty da ketti. Biraq, kúnine myń túrli bále kórseń de, bolashaqqa degen úmitti joǵaltpaıyq. Áli de shýaqty shaqtyń shapaǵyna shomylamyz. — Janarynyń jasy monshaq-monshaq tamyp, Gúlmırany qushaqtap betinen súıdi. Únin shyǵarmaı pyrs-pyrs tunshyǵa jylaǵan ol aýyr kúrsindi.

— Ótkenniń bárine moıynsundyq, kóndiktim. Endigi Nurmıranyń alshaqtap ketkenin aýyrsynyp, qımaı jylaımyn da. Áıteýir sol, kirpigine eshqashan muńnyń tozańy ilinbeı baqytty bolsa eken. Osyndaı jaqsylyq tileýdi tileı tura, ishi-baýyrym eljirep barady, Gúljan.

Moıynynan tas qyp qushaqtap ap, taǵy da eńkildedi.

Mezgil óli qonadan aýǵan shaqta ekeýi saıabyr tapty. Jabyrqaý tún baýyrynyń uıpa-tuıpa baraǵy júnin odan saıyn qoıýlatqandaı.

Ómir bir sydyrǵy qalypta ótip jatty. Ekeýi Nurmıranyń Torǵaıdaǵy toıyna da baryp qaıtty. Odan beri de araǵa jarty jyl túsip ketipti. Qudaı buıyrtsa, kelesi kóktemde dıplomdaryn alady. Sońǵy mynaý óndiristik-tájirıbelik kýrs. Odan ary qaraı tolyqqandy dárigerler: Gıpokrattyń antyn qabyldaıdy.

Súrkeı tirlik. Eki qabatty úıde keıde ekeýden ekeý elegizetindi shyǵardy. Ilıas kelip turatyn edi, ol oqýdy bitirgennen keıin Máskeý memlekettik medısınalyq ınstıtýtynyń aspırantýrasyna tústi. Sol jaqta dısertasıasyn jazýǵa kiristi. Sodan keıin-aq tipti, boıkúıezdik jaılady. Onyń ústine Nurmıranyń aıaǵy aýyrlaǵanyn estip, mazasy ábden qashty. Júregi — dimkás.

Medısınada dáleldengenindeı sheshesiniń kóp áljýaz tustary qyz balalaryna beriledi eken de, ákesiniń álsiz tustary uldaryna beıim keledi. Máselen, anasynyń kórý qabileti tómen bolsa, qyzynyń da sondaı áýreshilikpen mashaqattanýy ábden yqtımal. Nurmıra buǵan naqty mysal. Marqum, shesheleriniń júreginiń osaldyǵy aına qatesiz soǵan aýǵan. Saýlyǵyn jete teksergen dárigerler, onyń bosanýyna úzildi-kesildi tıym salǵan. Biraq, bul uıǵarymǵa kónbedi. Gúlmıra da shyr-pyr qaǵa qarsy turǵan.

— Joq, — dedi ol birde munymen telefonmen sóıleskeninde, — men oǵan kelise almaımyn. Urpaqsyz, qandaı shańyraq bolmaq. Bosanamyn, ary ketse jaryp alar.

Muny estigen Gúlmıranyń arqasynan sup-sýyq ter burq etti. Kózine úreı elestedi. Elmıranyń opatqa baladan ushyraǵany kilkildep kókeıinen ydyramady. Sonyń kebin endi Nurmıra kıer me degen sumpaıy da sýmaqaı saýal pisteńdedi.

— Onyń durys qoı. — Áriden oraǵytyp, uǵynyqty jetkizýge tyrysty. — Áıtkenmen, densaýlyqty túzep ap, sodan keıin qarastyrsańdar qaıtedi?

— Dimkás júrek bir-eki jylda báribir qalpyna kelmeıdi, odan da aǵzanyń áli jas kezinde táýekelge bel baılaǵan jón.

— Baladan buryn maǵan sen qymbatsyń. Ekeýmizde bir-birimizden basqa týǵan baýyrdyń, tipti, qandas týystyń joqtyǵyn umytpa.

— Ony bilemin. Qudaı bar bolsa, endigi tusta bári jaqsy bolýy tıis. Bizdiń shańyraqta uldyń joqtyǵy basymyzǵa ońbaı taıaq bop tımedi me? Sátin salsa, ekeýmiz úsheý bolarmyz.

Gúlmıranyń amaly taýsyldy. Ishinen qansha kelispese de syrttaı:

— Jaraıdy, aqylyńa salyp, salmaqtap kór. Aqyldy ediń ǵoı, — dedi.

Nurmıra bir baılamǵa toqtapty. Kóp uzamaı onyń eki qabat ekenin bildi. Sodan beri sekamal kóńiline kidi kirip, alańdaýmen júrdi. Endigi tusta jatsa-tursa sony oılaıtyndy shyǵardy. Kún tabandap jyljyǵan saıyn, kejir muńǵa keptele beredi. Eńsesin de, sanasyn da salmaǵy qorǵasyndaı ýaıym janyshtaıdy kelip, janyshtaıdy kelip.

Kenet, mımyrt mezettiń kóbesi sógilip, keshe bir serpilip qaldy. Oılamaǵan jerden Janattyń dosy Ulan esikti qaǵyp tur. Úsh jyldan astam ýaqyt kezdespep edi, biraz ózgergen. Ony kórip Gúlmıra bir jaǵynan qýansa, bir jaǵynan sondaı tuńǵıyq muńǵa malshyndy. Esine ǵariptikten kóz jumǵan kúıeýi oraldy.

Dosynyń joqtyǵy qabyrǵasyna batqandyqtan ba Ulannyń qabaǵy pás, unjyrǵasy salbyrańqy.

— Úsh jyldaı syrtta júrdim. Basyńa úıirilgen qaıǵy-qasiretti estip, bilip jatyrmyn. — Gúlmıraǵa qarap, tereń kúrsindi. — Ýaǵynda habarlasa almadym, qazanyń arty qaıyrly bolsyn. Qudaı báriniń aldynan jarylqasyn, ıman-baılyǵyn bersin.

Eki áıel eriksiz kózderine jas úıirdi. Sosyn úsheýi otyryp, ájik-kújik tildese shaı ishti. Ulan Tallınnen oqý bitirip qaıtypty. Áli úılenbegen. Sóz arasynda Nurmırany surady. Ne kerek biraz otyryp, kóńilderine kirbiń baılanǵan áıelderdi sergitip tastady.

— Qaıtaıyn men. Seni kórip, marqum Janatpen júzdeskendeı boldym, — dedi Ulan.

— Ara-tura múmkindigine qaraı habarlasarsyń.

— Álbette.

Basyn ızep qoshtasty da, jaılap basyp uzaı berdi.

41-TARAÝ

Asyǵat saýda-sattyq salada da tájirıbesi mol, sóıleı de, tyńdaı da alatyn zerdeli jigit. Almatydaǵy alpaýyttardyń arasynda oryny bar, judyryǵy jýan men kómekeıi keńderdiń bári tanıtyn tarlan. Sondyqtan da júrisi nyq, uıǵarǵan nársesin aıaqsytpaıtyn birbetkeı.

Qasqyr nıettiler qaptaǵan myna zamanda arystan tektes aıbatty syrttannyń naǵyz ózi bolmasań, bas súıegińdi ıttiń ıtaqaıyna deıin kersheýlep, aıdalaǵa tastaıdy. Qajyr-qaırat, bireýdiń mysyn basatyn aıbynyńdy el kórip yqpasa, úlken komersıalyq jolǵa túsip, iri-iri bedekshilikpen aınalysa almaısyń. Jıǵan-tergenińdi sańmúıizderdiń sarbazdary kelip, kózińdi baqyraıtyp qoıyp qaqshyp ap ketedi. Álgilerdiń tyrnaǵy bir batqan soń, odan keıin óziń-aq solarǵa aı saıyn táýeldiligińdi tanytyp, salyq tólep turýǵa kelisesiń. Nemese «bas panańa» jarar basqa bileýitterdiń qolyna buıdańdy ustatasyń.

Bul, saýda ústemdik qurǵan qoǵamnyń barlyǵyna tán tabıǵat-aý. Al, Almatyda aýzyn aıǵa bilegen irgeli-irgeli alty top obyrlana optyǵa asaýda. Jalpy, deldaldyq alym-berim júıedegi tirlikti memleket áldeqashan ýysynan shyǵarǵan. Menshik fırmalar, shaǵyn kásiporyndar, aksıonerlik qoǵamdar, tipti, iri korporasıalar, qyl aıaǵy sólkildep saýdanyń sońynda súmeńdegender de ókimettiń quryǵynan alysyraq júrýge qumar. Óıtkeni kez-kelgenin qazymyrlap tekseretin bolsań, bylyq-shylyqqa belsheńnen batasyń. Sondyqtan shamalary jetkenshe bılik organynan tysqary ómir súrýge yntyq.

Eger bireýi taýar beretin bop, kelesisi bálenbaı mıllıondaǵan qarjy aýdaryp, kelisilgen shart boıynsha, kórsetilgen merzim ishinde ýaǵda oryndalmasa, aqsha berip aldanǵan mekeme, zańdy túrde sotqa aryzdanyp, memleket tarapynan quqyqtyq máselelerdi aıtyp járdem suramaıdy. Sebebi, jep qoıǵandary, iship qoıǵandary bar. Odanda álgindeı, ózderi «qorǵan» sanaıtyn, aı saıyn salyq tólep turatyn joıyttaryn bitim jasap kelýge jóneltedi.

Álgiler de eshteme tyndyra almasa, Almatydaǵy aıtýly alty toptyń aldyna júginedi. Olardyń ishinde «bedel» degeni bar. Ol — kádýeski burynǵy qazaq handyǵyndaǵy tóbe bıdiń mindetin atqaratyn aǵzam. Onyń aq degeni — alǵys, qara degeni — qarǵys. Shıli nárselerdiń bárin sheshedi de, qandaı qorytyndyǵa kelip úkim shyǵarady, sonysy bultaryssyz oryndalady.

Onyń úkimin buzýǵa eshkimniń qudireti jetpeıdi. Buǵan aqsha berip aldanǵan da, taýardy der kezinde jetkizbegen aıypker de razy. Bir sózben aıtqanda, naryqtyń aldynda zań oryndary da, úkimet te eshqandaı qaýqary joq qýys qýraı. Birdeme jasaı qoıaıyn dese bári satylady, shyndyq ta satylady. Aqshany kórgende aıbyny qaıtyp, ashýy basylyp, qulqynnyń aldynda dármensizdik tanytady. Sóıtip, óziniń de satylyp málish buıym retinde saýdaǵa túskenin ańdaı almaıdy.

Obyr top basqalarmen qarym-qatynasty qalaı jasaýdy, birinen-biri qaıtkende basym túsemin dep shaınasqan kapıtalısik elderden úırenedi. Ábilet basqyrlar ózgeni jutyp jiberýge, dúnıeni shaq-shálekeı etip monopolıalaýǵa qushtar. Túptiń-túbinde alpaýyttar aýyly beseýge, odan tórteýge kemir, áıteýir, naryq turǵanda sanynyń qysqaratyny qaq. Biraq, múlde joıylyp ketpeıdi, osy jemirligi — jemirlik. Aıdahardyń basy altaý boldy ne, tórteý boldy ne — qarynnyń kólemi kishireımeı, qomaǵaılyǵy báseńdemeıdi.

Bılik basyndaǵylar ozbyrlyqty buqaranyń atynan sóılep, «halqym» dep qoıyp, qoı terisin jamylyp aldarqatyp jasaıdy. Bular, aıarlyqpen eshkimdi aldap-arbamaı, ashyqtan-ashyq qanquılylyqqa barady. Bir jaǵynan durys ta shyǵar, shamań jetse sen de alpaýytqa aınal.

Ekeýi de el ústinen kún kórýde. Ekeýi de aspannan aıaǵy salbyrap túskendeı. Áıtkenmen alpaýyttar — memlekettik jemir toptyń jabaıy, shaǵyn kóshirmesi ispetti.

42-TARAÝ

Neshe kún albaryndy bop sabylǵan kóńili búgin ǵana damyldar dáıek tapqandaı. Tóńiregine jigitter jınalǵanyna kádimgideı marqaıyp, Jasaral qanattanyp qaldy. Buryndary saly sýǵa ketkendeı eńsesi salbyrap, unjyrǵasy túsip júretin. Qazir zar kúıine kelgen qyrandaı, qoıyrtpaq qotıyndardyń qarasy kórinse bitti, janyn jánnattan shyǵarmaq.

Bir ókinetini, keshe Ilıastardy áýejaıdan kútip alǵanda munsha shabylmas ta edi. Onda myna bezbúırekterdiń dál osyndaı qaraýlyqqa deıin baratynyn aldyn ala topshylamady.

Ekinshiden, inisiniń aldynda sharýa aıtyp tym áljýaz, bos belbeý bop kóringisi kelmegen — ábden qatelesipti. Aqyry, jaǵydaı soǵan ıtermeledi. Endi, mine, typ-tynysh bitire salatyn nárseni ýshyqtyryp, aıshalyqtaı abynǵan túri mynaý.

Uzaqty kún beker sandalys boldy. Qalanyń atmosferasyn bilip otyratyn barometri tárizdi alpaýyttardyń biri orynynan tabylsashy? Bári ýaǵdalasqandaı áldebir saparlarǵa ketip-ketip qalypty. Bireýi osydan eki-úsh kún buryn Óskemenge ushypty, ekeýi shet elde júr eken. Qalǵan úsheýin jan balasy bilmeıdi. Beımálim sharýamen beımálim jaqtarǵa attanǵan. Biraq, Almatyda.

Úsh jigit keshke deıin úıden shyqpaı omalǵanymen, sýyq júristilerden sezikti eshteme baıqalmady. Tek bir-aq ret áldekim telefon soqty da Nurmıra uzaq sóılespeı, qatqyldaý oramdarmen tutqany qoıdy. Sodan-aq qarsy toptyń bireýi shamyna tıip, júıkesin qajaǵanyn Almastar túsingen. Aıtqandaı-aq, ózderi atyna syrttaı qanyǵa bastaǵan Gúljan ekenin estidi.

— Qandaı áıel eken, á-á, ózi? — Zyǵyrdany qaınaı, uzaq kún zaryqqanynyń azary ótti me, boqtap jiberdi. — Aqshaǵa qunyqqan bále shyǵar, qolyma bir tússe aqsha jegizer edim saldaqyǵa!

Onyń áli ańǵyrttyǵy basym, balaǵa tán bul sózine jymıa qaraǵan Jasaralǵa odan beter aıdynyn syrtqa salyp:

— Ras, eki uıǵyrdyń jigitine kádimgi aqsha jegizgenbiz. Birde Asyǵattyń «toǵyzynshysy» urlandy, eshtemeniń ushtyǵyn tappadyq — jym-jylas. Sol eki ortada áne-minemen bir aı aralap ketken soń, «endi tabylmaıdyǵa» uıǵaryp qoıǵanbyz. — Baptanyp otyryp, áńgimesin áriden bastady. — Tipti, ekinshi aı toldy. Bir kúni qara bazarǵa bardyq, buıryq degenge daýa joq, tiz qatar qoıylǵan mashınalardy aralap júrgende orystyń bir jigiti sońymyzdan júgirip kep Asyǵatqa:

— Mynaý, baýyrym, sen emessiń be? — dep, mashına júrgizýge quqyq berilgen kýáligin kórsetti.

— Iá.

— Qaıdan aldyń?! — dep shý ete qaldyq.

— Anda bir jigitter «ıesi biz» dep toǵyzynshy markaly jıgýlıdi satyp tur. Sender qasymyzdan ótip bara jatqanda men kýáliktegi sýretke úńilgen em. Myndaǵy sýretke sen tym qatty uqsap kettiń. Mynany solardan aldym. — Abdyraı sóıledi.

— Káne, qaısy olar?

— Júrińder, anda!

Júgirip-júgirip jetip bardyq. Mashınany birden tanı kettik. Jaıbyrahat turǵan eki uıǵyrdyń jigiti sekemdendi me, qanyn ishine tarta qoıdy. Tarpa bas sap, tyrp etkizbeı úıge alyp keldik. Moınyna shynjyr taǵyp, eki kún ıt orynyna ustadyq. «Senderdiń qulqyndaryńdy qurtqan aqsha ǵoı — má, jeńder!» dep, aýzyna óńsheń bir som, úsh somdyqtardy tyqtyq. Ara-arasynda úrtis «et» bop ketti dep, jyltyńqyraq «maıy» bar elý somdyqty súńgittik. Basynda aýyzdaryn ashpaı qarsylasyp baǵyp edi, qattyraq taıaq tıgen soń jalmań qaǵyp kádýeskideı jeıtin boldy.

Óziniń áńgimesine ózi rahattanyp kúldi. Jasaral da turpaıylaý tirlikke ezý tartpaı qala almady.

— Sodan janymyz ashyp, shynjyrdy jipke aıyrbastadyq. Qalaı sheship alǵandaryn bilmeımiz, túnde uıyqtap jatqanymyzda bosanyp, taıyp otyrypty. Eki kúngi kórgen azaby jeter dep, biz de izdemedik...

Qyzyq oqıǵa, biraq búgingi tirlikteri mandymaıtyn sıaqty.

Úsh jigit ańysyn ańdyp, taban aýdarmaı osynda túnep shyǵatyn boldy. Tań atqansha bir sybys bilinbese, erteń kúndizgi onda medınstıtýttyń korpýsyna barady. Óıtkeni, Nurmıranyń emtıhany. Ony aparyp, syrttaı baqylamaq. Áketýshiler oǵan ádettegideı jalǵyz eken dep urynsa, týra sol jerde ústilerinen tarpa bas salmaq.

Asyǵattar álgindeı uıǵarym jasap ári baılanysty úzbeýin tapsyryp, úılerine qaıtty.

Óz otbasyna jaqyndaǵan saıyn Jasaraldyń átúıiri qashyp, onysyz da sansyraǵan sanasy úrgin oılardyń ótinde qaldy. «Pákızat qalaı qarsy alady eken?» Janyna qaıaý salyp, úsh kún úı betin kórmegeni azdaı, taǵy da búgin tún jarymynda beısharany saryltyp, zaryǵyn asyryp kele jatyr.

Keshe túnimen solqyldap jylap, solyǵyn basa almaǵan. Bári jadynda, jubaıynyń aq edil kóńiline qylaýdaı alǵaý túsirgisi joq. Áıtkenmen óziniń basy salyndydaı arqyrap aqqan sýdyń aýanymen yǵyp barady. Qaıda aparady, qaı mejede jaǵaǵa shyǵady — bir qudaıǵa bolmasa, eshkimge beımaǵulym. Ańdaýsyz jasaǵan qadamy ózegin qyjyrtyp, aqylyn apshyp azaıtyp, aqymaqqa aınaldyrýda. Bireý úshin jibergen kúlli ýaqytyn, apyl-tapyl basqan ulynyń qasynda, jantaıyp jubaıynyń janynda ótkizse munshama bezerlengen úı ishilik shyrshýǵa shyrmalmas pa edi? Qarashyqtaryna degen júreginde tıtteı syzat bolsa — qara jer tartsyn. Ózegi týyrylyp, suńqa adym uzasa — saǵynady. Shańyraqtyń ymyrasy men yrysy úshin qanatymen sý sepken qarlyǵashtaı shyjbaq bop shyrqyraǵan sáýlim sulýyna sezim ıirimi taıazdamaıdy. Uryssa da, jylasa da, renjise de barlyǵy — baıandy ǵumyr keshsek degen nıettiń aıasynda.

Esikti ashqan Pákızattyń tana kózderi ushqyn shasha bir jalt etti de, erine qaıta tiktep qaramady. Soıaýdaı kirpikterin tómen salyp, qapa men muńnyń daldasynda jamaý-jamaý kóńilin bútindeı almaǵan kúıi teris aınaldy. Tym-tyrys. Botaqany áldeqashan uıyqtap qalypty. Ańsary aýyp, qushyrlana ıiskedi. Tanaýdy jaryp, sút ısi men jórgek jupary saraıyn sańǵyratyp ashyp jiberdi. Eńsesin ezgen bir batpan ıyǵynan sypyrylyp jerge qulaǵandaı, aıaq astynan jeńildedi. Qansha kóńili qalsa da áıeli tósekti birge salypty — júregi jibip, alpys eki tamyry ıip júre berdi. Bara sap as úıde júrgen kelinsheginiń aıaǵyn qushyp ıttigine, merezdigine jalbaryna keshirim suraǵysy keldi. Biraq, shyjymdaı bir bále kejegesinen keri tartyp, oılaǵanyn istetpedi.

Ún-túnsiz tamaq ishildi. Dastarhandaǵy dámniń bári qatyqsyz qara shaıdaı, tushyndyra almady. Áıel — áıel ǵana bop mindetin atqarsa, eshtemeniń sáni men ári kirmeıtinin endi ǵana uǵyndy. Ol da — bir, dókeılerdiń úıindegi qyzmetshi de — bir. Jarǵa tán jarasymdylyq boıynan bilinbese — jalǵandy jalpaǵynan basyp júrseń de bátýásiz.

Sham sónip, qatar jatqanda aralarynyń alshaqtaǵanyn ańǵardy. Qansha baýyryna basqysy kelse de, álgindeı áńgúdiktikten keıin dáti jetpedi. Bylǵanǵan qaram qolyn asyl zatqa sozýdyń ózi — kúnáharlyq. Degenmen jany jaralanǵan jádigerge bir aýyz jyly sóz aıtpasa, qudaıdaı senip, barsha ǵumyryn osynyń jolyna baǵyshtaǵan músádiranyń bir jola taýy shaǵylmaı ma? Ári erkek emes pe, isimnen dánekús shyqty eken dep tómenshikteı berýi jaramas.

— Pákı... — Qansha ózin-ózi shaptap qaırasa da úninde diril bar-tyn. Jasyqtyǵyn jeńgen túri.

— Ne? — Muń muhıtyna maltyqqannan ba sóziniń ózi synyq. Áýelgidegideı ashyq emes, kómeski estildi.

— Maǵan qarashy. — Aıtýyn aıtyp alsa da, «kázir ne deıdi eken» dep qýystanǵan. Joq, áıeli ózine qaraı aýnap tústi. Bul da qushaǵyn asha beripti. Keýdesine mańdaıyn súıedi, yp-ystyq tamshylar omyraýyn oryp, órtke orady.

Ún-túnsiz ishten tynyp, jasyn jastyqqa shyra etip tógip jatqanyn sonda ǵana bildi...

43-TARAÝ

Almaty. Taý qyraty

Saǵat 09.44

Syrt... syrt... syrt...

Sıferblat tynymsyz bezekteıdi. Júıkesine zyń-zyń tıip, alapat soqqydan mı qaýashaǵy qabyna túsedi.

Áldebir jalmaýyz jelkesinen tónip, bolar-bolmas qalǵan ýaqytty saýsaǵyn búgip sanap turǵandaı.

Tas qarańǵylyqtan tynysy taryldy. Kózin asha almaı bir jylt etken sáýlege mustaq bop qınaldy. Zárýret naýqastan ystyǵy artyp, eńbegi solqyldaǵan sábıdeı ylqyldady. Qulaq shekesindegi tamyrlardyń tarylyp, lúp-lúp etkeni ap-aıqyn ańǵaryldy. Ańqasy keýip, shóldegendeı qańyryǵy tútedi.

Bul, adam aıtsa túsingisiz báleden qutylýǵa umtylyp tyrbynsa, keýdesin qara tas basqandaı tapjyltpaıdy. Ary bulqyndy, beri bulqyndy. Býynynan ál qashyp, zyǵyrdanyn qaınatty. Zaqorlyǵy ustap, ózin-ózi jula bastady.

Yńyrsyp baryp bir jaq qabyrǵasyna aýnap, alaqanymen edendi tars-tars soqty. Jany úzilerde jantásilim tuıaq serpken malǵa uqsaıdy. Qoly ezýinen shubyryp aǵyp, kólkemedeı aýqymdy bylapyttaǵan qoımaljyń silekeıine byrsh-byrsh tıdi. Biraq ony tuspaldaıtyn túısik munda joqtyǵy aıqyn. Óz jynyna ózi shomylyp, dońyzdyq lat kepke engen.

Aýzyn ashyp, dombyqqan qara qoshqyl tilin bolar-bolmas qozǵaltady. Tilim-tilimi shyqqan erinin dymdaǵysy keletin syńaıly. Aqyl-esin joǵaltqan, áıtkenmen, tirshilik ataýlyǵa tán sharttylyq: qıynshylyqpen arpalysýda. Túpsiz shyńyraýǵa qulap ketken sıaqty. Jer-álem mı batpaq. Sodan shyǵa almaı jeti nasyry jerge kirip, lahatqa qamalyp, tozaqty tirideı keshýde. Buǵan janashyrlyq tanytar bir pendeniń joqtyǵy jáne aıan.

Qabyrǵadaǵy úlken saǵattyń syrtyly bıshikteı shyqpyrtyp, kúrzideı sanasyndaǵy tam-tumdaǵan sáýleni byt-shyt etip kúldeı ýatýda. Onyń ne dabyl ekenin de uǵa almaıdy. Ábilet bir qara jaldy bále kókireginen janyn syǵymdap alý úshin ústine tónip kele jatqandaı.

— Sý, sý-ý, — dep yńyrsydy. Bálenbaı mezgilden beri sózge kelýi de osy. Jylt-jylt etip shyny toly káýsar móldirep kórindi. Kózin ashpasa da sol tuńǵıyqtyń ishinen elestegen dúnıe sý boldy.

Qaırańǵa shyǵyp qalǵan shortandaı jansyz dene kenet, shorshyp, edenge kelip tars-tars soǵylady. Áleýetti kúsh ony toqty-torymdaı kórmeı, kóterip alyp aıaýsyz byrsh etkizetin sıaqty. Yrs-yrs dybys shyǵaryp, tars-tars jerge qulaıdy... Bir kezderde baryp jyn býǵan baqsydaı bolǵan neme saıabyr taýyp, kórikteı keýdesi yrsyldap kóterilip-basylyp, jel alyp qashqan túńilikshe jelpildep turyp aldy. Aýzynan aq kóbigi atyp, keńirdegi qoryldaı bastady. «Qor... qyr-qyr...»

Sıferblat onysyz da qysqa ǵumyrdy eseptep, odan beter syrt-syrt etýin údetti...

Syrt... syrt...

44-TARAÝ

Jazdyń qysqa da uzaq tańy sibirlep, qylańyta saz berdi.

Shamaly ýaqyt múlgigen álgindegi óli tynyshtyq qaıta buzyldy. Bireýler arly-berli júre bastady. Kúbir-kúbir sóılesedi. Basy zeńgigen Gúlmıra qulaq túbi kúńgirlep, dybys ataýlyny ázer estıdi. Ilıasqa da báribir ispetti, etin tirideı tilgilese de — mızimeıdi. Qorqyp, úrký ada-kúde joǵalǵan. Bulaı janyn qınaǵansha, óltire salǵandary áldeqaıda jeńil tárizdendi. Aqqula azaptan, tozaq otyna shyjǵyrylǵan saýap. Shyrpydaı bir byj etesiń de, qıynshylyq ataýlynyń bárinen arylasyń. Arylasyń da ımandy, qýlyq-sumdyǵy joq qoǵamǵa máńgilik turaqtanasyń.

Esik syqyrlap ashyla bastady. Ar jaǵynan Daırabaıdyń qasqa mańdaıy jarqyrap kórindi. Onyń jıirkenishti usqynynan ekeýi de túrpideı jıyryldy. Syzdanyp kirgen ol:

— Sen, shyq beri! — dep, kelinshekke pármendi ıek qaqty. Aıtqanyn shapshań oryndap, buǵaýdan tezirek qutylýdy kózdegen áıel qarsylyq tanytpaı, sólbireıip ilese berdi.

Dálizde qorqordy qunyǵa sorǵan bir-ekeý otyr. Syqpyttary sumyraıdaı, máýjiregen máýkilbastarǵa qaraǵysy kelmedi.

— Jýynyp-shaıynyp ázirlen. Qazir ROVD-ǵa baramyz. — Kilt tejelip, atan jilikteı óńkıgen neme munyń betine bajaılaı qarady. — Andaǵy kózińniń isigin qurt.

Lám demesten keteýi ketken kóńilmen vanaǵa endi. Ishten bekitip, salbyraǵan kúıi nemquraıly aınaǵa úńildi. Jaınań qaǵyp turatyn jamaly, jaýynnan keıingi ashshyly batpaqtyń betindeı bop-boz. Kóz súrindiretin súıkimdiligi solǵan gúldeı semip, janarynyń aıasyna uıalaǵan kireýke óńin kilbıtip kórsetedi. Sáninen ajyraǵan shashyn salaly saýsaqtarymen túzegen boldy. Erinderi de qaımyjyqtanyp, albyraǵan reńin joǵaltqandaı.

Qorash keıpine qynjylǵan súlesoq qalpymen krannyń qulaǵyn burady. Vananyń ishin shaıyp, «tola bersin» dep sýdy aǵyzyp qoıdy. Kóılegin sheship, ilgishekke apara bergende nazary áldebir nársege aýdy. «Qudaıym-aý, shyn ba, ótirik pe?» degendeı abdyrap, bir orynynda qatty da qaldy. Kenet, shalt qımyldap, qolyn sozdy. Jalma-jan alyp tyńdap kórip edi — isteıdi, tý-ý-ý-t degen membrananyń dybysy júregin taıdaı týlatty. «Shamasy, apıynkeshterdiń arlany vanaǵa túsip jatyp áldekimmen sóılesip, telefondy so kúıi osynda umytyp ketken ǵoı» dep topshylady.

— Al-lo!

Syńarynyń tosa-tosa zaryqqan únin estip, bir qursaqtan shyqqan egiziniń alaǵyzǵan tynysyn tyńdap kómekeıine óksik tyǵyldy. Kesheden bergi teperishi jas bolyp saýlady. Býlyǵyp otyryp ázer, qandaı kúıge ushyraǵanyn aıtty. Ilıas, Gúljandar týraly tam-tumdap maǵlumat berdi. Óziniń qalaı telefon soǵyp otyrǵanyna kelgende baılanys short úzildi. Izinshe esik qaǵylyp, «sóılesip, kóńiliń jaı tapty ma?!» dep, dıýdaı Daırabaı kúrkireı aıqaılady. Urlyǵynyń ústinen túskenine záresi zár túbine ketip edi, tez ózin ózi ıgere qoıdy.

— Endi, kóz aldyńda turǵan telefondy qalaı qajetińe jaratpaısyń?

— Tezirek basy-kózińdi retke keltir!

Tepsinip sóılep, esikti bir dúrs etkizip ármen ketti. Gúlmıra onyń uzaǵanyn topshylap, telefonnyń tutqasyn kóterip edi sym júlgesinde — óli tynyshtyq, jańa ǵana qalpyndaǵy nárse isten shyǵypty. Bir kúrsinip, biraz sý jınalǵan vananyń erneýine qarady. Degenmen, álgiden soń ishteı ózinde qýnaqylyq baryn sezindi. Telefondy ádeıi qoıǵanyn baǵamdady. «Bir deregi ashylyp qala ma, ne sóılesedi eken?» dep, basqa paralel telefonnan tyńdaǵan shyǵar».

Onyń joramaly aqıqatynda solaı-tyn. Qýlyq-sumdyqty uıymdastyryp júrgen de Daırabaı. Ózine qajetti bátýáli dáneńe estimegen soń, júıeden julǵyzyp tastaǵan. Sosyn, mekıenniń qorazyndaı qydıyp, kelemejdeı til qatty.

Vanadan shyqqan soń janyn jaldap, Ilıasty ájethanaǵa aparyp keldi. Baıǵus dir-dir etip qaltyrap, barǵan qurly shybyn jany kózine kórindi. Syrtynan jylmysqy janardyń suǵyn qadaǵan súreılerdiń aldynda, jaraqaty júregin tómen sýyrsa da namysqa tyrysty. Tistenip, sińirine iline tósekke jetken bette qulaı ketti. Ońshap jatqyzdy da, «qashanǵy qaımyǵa beremin?» dep júgirip as úıge baryp, bir shyny shaı, sary maı jaǵylǵan bir tilim nan ákeldi. Onda keshegideı «aspazshy» Gúljan júr, óńge eshkim bolmady.

— Júregińdi jalǵashy, ekinshi táýlik nár syzǵan joqsyń, — dep, qarsylasqanyna qoımaı keýdesin kótertip álgi dámdi ishtirgen.

Taǵy da tyqaqtap Daırabaı «bol, boldyń» astyna aldy. Janyna uzyn boıly, buıra bas ótkendegi soıqan túninde kózi shalǵan jigit paıda bolypty. Ekeýi qatar júrip, qatar turady. Myna sıdań sorlysy keıde Daırabaıǵa quraq ushyp, ony bir keremet átýer tutatyndaı.

Ábden jasanyp, taranyp dálizge shyqqanynda óz kózine ózi senbeı qaldy. Soraıyp-soraıyp eki mılısıoner tur. Dáp bir ózi qylmyskerdeı júregi atqalaqtaı jóneldi. Birtúrli kókireginde qýanysh ushqyny qylańytyp, qapelimde, qozǵalmaı qalt toqtady. Sóıleıin dese tili tańdaıyna jabysyp, tutqyrlanyp, ıkemge kónbedi. «Júr, júr!» dep, ıyǵynan álgi buıra bas ıtergende baryp, ańqıǵan aýzyn japty. Moıynyn sál buryp, nazaryn tý syrtyndaǵy áýmeserge aýdaryp edi, tym erkin, aıylyn jıar kórinbeıdi. Ana qyzyl jaǵaly ekeý sostıyp-sostıyp myna ábilet atqyrlarǵa lám demeıdi. Qaıta osylardyń yǵyna jyǵylyp, ishki oılaryn erin emeýrinderinen tanıtyn sıaqty. Jańaǵy bolar-bolmas boı kótergen úmit sáýlesi lap sóndi. Ymy-jymy bir, surqıalyqtaryna syryq boılamaıtyn ysqaıaq syrqyndylar ekenin sonda baryp topshylady.

Shyǵar aýyzda kózin keshegideı qara matamen tańyp, sodan keıin baryp syrtqa alyp júrdi. Mashınaǵa mingizdi de áldebir jaqtarǵa sýyt tarta jóneldi. Kelinshek ózin doly daýyldyń yrqymen dóńgelegen ebelekpin dep oılady. Endi birde aýasyz álemde tartylys zańynan shyǵyp ketip ushyp júretin áldebir nársege uqsatty. Mine-mine, qazir, ózi sekildi erik-kúshin bıleýden qalǵan qańǵalaqtyń birimen soqtyǵysady da, bálenbaı bólshekke untaqtalady. Biraq ólmeıdi, jany da bálenbaı bólshekke bólinip, ármen qaraı ómir súredi. Áıtkenmen, ol ózi emes, munyń ǵumyry alǵashqy soqtyǵysta toqtaıdy. Óıtkeni kózge kórinbeıdi, qolǵa ustalmaıdy. Mynandaı surqıalar jalańash taqymyna qyl buraý da sala almaıdy. Eh, shirkin.

Aýyr kúrsindi. Tátti qıaldyń shýaǵyna talyǵyp baryp, esin jıdy. Mashına qansha júrgeni belgisiz.

— «Hanym», soqyr teke oıyny aıaqtaldy.

Oń jaq jambasyn basa otyrǵan tilin suǵa, kózindegi shúberekti sheshti. Gúlmıranyń birden tynysy keńip, saraıy ashylyp sala berdi. Kún shýaǵyna malynyp, tamyljyǵan kóshe. Jol jıegindegi trotýarmen ary-beri qaıshalysqan adam, aýzy-murynynan shyqqan kólikter, zýlaǵan qyzyldy-jasyldy «Volvalar», «Mersedester» — bári báz baıaǵysynsha. Eshtememen sharýasy joq, barlyǵy áldebir jaqtarǵa asyǵyp barady.

Tomaǵasy sypyrylǵan uıabasardaı kóziniń quryshy qanǵansha syrtqa qunyǵa qarady. Sodan keıin baryp ózimen birge kele jatqan «serikterine» nazar aýdardy. Aldyǵa qos «mılısıoner» jaıǵasypty, eki jaǵynda Daırabaı men uzyntura. Taqymdaryndaǵy «Jıgýlı» ylpyldap, «Seıfýllın» dańǵylymen tómen quldılap barady. Salonnyń ishin janǵa jibekteı tıer mýzyka jaılaǵan. Janyndaǵylar sybyzǵynyń sazyna eltigen ábjylandaı tym-tyrys uılyǵyp qalypty. Namazǵa uıyǵan pirádarsha bul dúnıeni umytqan. Shopyrdyń qalaı joldan taıqyp ketpeı dúzý zymǵytatynyna qaıran. Kelinshektiń jadyna «Bıtls» óleń aıtqanda kórermenderdiń keıbireýleri jylap, talyp, ózinen-ózi boda-boda egiletini oraldy. Olardy dárigerler zembilge salyp kóterip áketip jatady. Al, ar-uıattan attaǵan shármeńkeler ish kıimin sheship ap, sahnaǵa laqtyrady. Qarap otyrsań Eýropa mýzykasynyń anaıylyqqa ańdaýsyz aparatyn albasty tustary bar. Jan men tánniń qytyǵyna tıip, tynysyn taryltyp, aqpalap adam denesin qozdyrady. Alaburtqan kóńildi alashapqynǵa túsirip, sezimdi quıyndaı úıiredi, sanany ýlaıdy, nápsiniń qushtarlyǵyn qozdatady. Sosyn, jetek urǵandar lázzatqa batyp, toıat tapqysy keledi. Bári sodan bastalady: jylaý-syqtaý... Ásirese, rok mýzykasynyń mundaıǵa qudireti basym. Emirene aıqaılap, kúńirene yńyrsyǵannan ózderi adam aıtqysyz shapaǵatqa bólenedi. Sodan da shyǵar, kópshiligi apıynkesh, qorqorǵa áýes.

Qorshaǵan qorqaýlar qozǵalaqtap ketti. Sóıtse, ımanyn qamshylap, daýylpazdaryn jaryp jibererdeı ekilene tarsyldatqan mýzyka bastalypty. Barlyǵy jan qaltalarynan temekilerin sýyryp, kók tútindi tanaýlarynan býdaq-býdaq atady.

— Dantık, — rúldegisi moıynyn artyna bir qyryndaı buryp, sóz bastady, — aryzdy qazir jazdyryp alǵanymyz durys. Áıtpese, barǵan soń áýre, bir jaǵy ýaqytty uttyryp júrermiz.

— Iá. — Daırabaı da bul usynysty maqul kórdi. Ersileý qımyldap, basyn shulǵyp-shulǵyp jiberdi.

Óz aralarynda anturǵandar Daırabaıdy «Dantık» deıtinin áıel sonda bildi.

— Onda toqtaıyq.

Qyzyl «Jıgýlı» kózden tasalaý bir qaltarysqa enip, tizgin tartty. «Mılısıalar» papkilerinen qaǵaz-qalamsap shyǵaryp, Gúlmıraǵa usyndy. Myna syqpyttaryna qarap quddy bir zań oryndarynda isteıtin adam eken dep qalasyń. Kádýeskideı ústilerinde — forma, belderinde — pıstolet. Biraq, onyń bári sezik týdyrmas úshin istelgen — kózboıaýshylyq. Áıtpese, nátinde qumarpazdardyń qataryndaǵy jyrtqyshtar. Kerek kezinde osylaı kıinip ap, sharýalaryn ońaı tyndyrady. Ekeýi de «serjant», budan artyq shenniń qajeti de shamaly. Jandarynda ózderin kýálandyratyn jasandy qujattary da bar. Ony organǵa aparyp kórsetip jatqan joq, qarapaıym halyqty aldaýǵa jarap tur. Qazir Gúlmırany ROVD-ǵa kirgizip shyǵady. Tabaldyryqqa deıin bular, esikten ary qaraı Daırabaılar jaýapty.

Qansha tyrashtanǵanymen qarama-qarsy jazylǵan aryzdy zań oryny qabyldamaı qoıdy. Gúlmıra janyn salyp túsindirýge tyryssa da, ótkendegi ınspektor jigit kónbedi.

— Bárin túsindim, uqtym, — dedi ol taýsyla, — sen janyń ashyp, «bolary — boldy, boıaýy — sińdimen» keshirimmen qarap, aıypkerlerdi arashalaǵyń keledi. Ol — durys emes, júgensiz ketkenderdi jelkelep bas bildirýimiz kerek. Sen «tanys ek, burynnan kóńil qosyp júrýshi edik» dep qansha áýektetkenińmen, biz olardy qylmys ústinde qolǵa túsirdik. Meni toqtatqanyńmen, operatıvti toptaǵy jigitterdiń kózin baılaı almaısyń. Onyń ústine materıal tergeýshiniń qolyna ótip ketti. Qazir bul ispen aýdandyq prokýratýra aınalysýda.

Eshqandaı járdem bere almaıtynyn ashyq jetkizdi. Muny «bizderdi tanyp qoımas pa eken?» dep, lypyldaǵan pyshaq júziniń ústindegi qylpyldaǵan qaraqshylar da estidi.

Inspektor jigittiń sózi kóńilin qotarǵan áıel bar shyndyqty jaıyp salýǵa áldeneshe oqtaldy da, áldeneshe ol raıynan qaıtty. Qaýiptengeni, dál qazir bulardy ustatyp bergenmen, Ilıastyń basy qaterge tigile me dep ımendi. Áldebir úrkek pıǵyl boı kóterip, kejegesinen keri tartty da qoıdy. Qansha baılam jasaǵanymen, nebir surqıalyqty kórgen úrkek kóńil erkine jibermedi. Ekiudaı tolǵanys pen eki ottyń ortasynda qalyp, qansha jalbarynǵanymen jumysyna bekem jigit jibimedi.

Amaldyń joqtyǵynan saly sýǵa ketip, keri oraldy. Aranyń omartasyndaı apıynkeshter quj-quj qaınaǵan qujyraǵa áýelgidegideı kózi baılanyp, «soqyr» kúıinde jetti.

45-TARAÝ

Gúlmıra úshin azapty kúnder Gúljan turmys qurǵanda bastaldy. Ózi jalǵyz tura almaıtyn bolǵan soń, «Barnaýyl» kóshesindegi úıdi tastap, qalanyń ortasyndaǵy eki bólmeli páterine kelip qonystandy. Ár nárse marqum Janatty esine salyp, qaıaý muńnan kóziniń jasyn tógip-tógip alady. Biraq adam ıt jandy, keýdeńnen shybynyń shyqpaǵan soń súıretilip júresiń de qoıady ekensiń. Syrty bútin, ishi tútin jıdigen qalpy ýaıymǵa malshynyp, tirmiziktikpen kúnelte berdi.

Birinen-biri aýmaıtyn súreńsiz táýlikter kezekpe-kezek qaıtalanýda. Jumysqa barady, sol izimen keri qaıtady. Tirligi de ábden úırenshikti sarynǵa túsken. Tek sonyń yrǵaǵy jaqynda buzylǵandaı boldy. Araǵa aılar salyp, ara-tura qatynaıtyn Ulan sońǵy bir kelgeninde bul kútpegen áńgimeniń shetin qyltıtty.

— Gúlmıra, — dedi tomsaryp otyryp, — meni eki adam jaqsy bilse, sonyń biri — sensiń. Al jalǵyz adam bilse, onda da — sensiń.

Bastapqyda nemquraıly tyńdaǵan áıel, bir sát eleń ete qap, munyń sózine den qoıdy.

— Ómirdiń biraz uńǵyl-shuńǵylyn kórdik. Jazymyshtan asyp, eshqaıda bara almaıdy ekenbiz. Bala kezden bergi dosym Janattan aıyryldym. — Aýyr kúrsindi. Sózi úzilis tapty. Jan qaltasynan temekisin shyǵaryp, bir talyn erinine qystyrdy. — Sen jaryńnan kóz jazdyń. Basyń — jas. Búgin bolmasa erteń turmys quratynyń, bir qudaıǵa aıan. Ólgenniń artynan ólmek joq. Ol úshin seni eshkim sóge de almaıdy. Jyl ýaǵyna deıin artyn tostyń, asyn berdińder. Endi turmysqa shyqsań, maǵan shyq.

Bul Gúlmıranyń úsh uıyqtasa túsine kirmeıtin nársesi. Myna sózdiń ýytynan basy meń-zeń bop, eseńgiregen qalpy sulq qaldy. «Osy bátirdiń shyny ma?» degendeı bajaılap Ulanǵa zer salyp edi, ol kók tútindi qunyǵa jutyp, qapersiz keıipke enipti.

— Jo-oq. — Kekeshtenip baryp sózin bastady. — Men qaıtara turmys qurý jaıyn oılanbappyn. Júregime túsken qasiretti qaıǵynyń zári áli qaıta qoıǵan joq. Biraq, bir erkektiń eteginen túbi ustarmyn. Áıtkenmen, ol erkek sen emes sıaqtysyń...

Budan ary qaraı Ulan da qýzap dáneme suramady, ádettegideı kákúr-shúkir áńgimeleri de jarasym tappady. Jigit orynynan turyp kıindi de, syrtqa bettedi. Tabaldyryqqa taıanǵanda artyna burylyp, jaı ǵana «saý bol» dedi. Gúlmıra sypaıy basyn ızep, bosaǵanyń aýzynda qala berdi.

Kezdeısoq usynys kóńilin kútpegen jerden dal-dal etti. Aqyry shydamaı bul jaıtty Gúljanǵa bildirgende, ol da qapelimde mandytyp durys baılam jasaı almady. Endigi tusta ekeýi birdeı osy máseleniń tóńireginde bas qatyratyndy qadetke aınaldyrdy.

— Bir jaǵynan Ulandiki durys ta shyǵar, — dep bastady birde ekeýden-ekeý shaı iship, shúıirkelese syr aqtarǵanda, — ol seni jaqsy biledi... Ári, eshkimmen shatasqan qaq-soǵyn estigen joqpyz. Durys jigit sıaqty.

Bul ýájǵa Gúlmıra ne deı qoısyn? Sapyrylysqan oıynyń eshbirine jip taǵa almaı, dińkesi qurydy. Bir baıqaǵany, ómirge degen qyzyǵýshylyǵy qaıta artqandaı. Qara túnekti shymyldyq ysyrylyp, tomaǵasyn alǵan uıabasardaı aınalasyna sergek nazarmen den qoıdy.

Osyndaı serpilistiń samaly lúp etkeninde, «Nurmıra bosandy» degen habar tıdi. Sondaǵy qýanyshyn aıtyp jetkizý qıyn. «Álde qaıtedi?» dep qorqyp júr edi. Shattyqtan ebil-debil jylady. Esine Elmırany aldy. Kóz aldyna ájesi, ákesi, sheshesi oraldy. Bir tusynan júregi aýyrdy. Degenmen, qasiretti birte-birte qýanyshtyń salmaǵy basa berdi. Sóıtip, ázer baıyz taýyp, erteńinde-aq Torǵaıǵa ushty.

Ol jaqta bir jumadaı aıaldap, aıdyny tipten tasyp qaıtty.

Qańtarbaı men Nurmıralardyń kishkentaılary ul eken. Munyń kelgenine ekeýi máz bop, ásirese týyt úıindegi Nurmıra aıyryqsha masattandy. Ábden saǵynypty, moıynynan tas qyp qushaqtap aıyrylmaı biraz turdy. Sosyn baryp, shópildetip betinen súıe berdi. Janarlarynan aqqan monshaq-monshaq jas qoıyndaryna quıyldy.

Aıyrylysý da sondaı qıynshylyǵyna shomyldyrdy. Ushaq jerden qaıqań etip kóterilgeninde, betin syzyp kelip bir túıir jas tyrs etip tizesine tamdy. Qalǵan dymdy suq saýsaǵynyń ushymen ilip alyp tastady. Degenmen, syńarynyń turmys jaıyn kózimen kórip, toǵaıyp qaldy. «Saǵynarmyn. Saǵynyshtan adam ólmes. Nurmırashym jylamaı, baqytty ǵumyr keshse eken» dep qorydy.

Ushaq Almatyǵa kelip qonǵanda Bitimder qarsy aldy. Degbiri qalmaı Gúljan bastyrmalatyp, Nurmıranyń jaıyn surap jatyr.

— Bári jaqsy, — dedi Gúlmıra jaırań qaǵyp. — Saǵan duǵaı-duǵaı sálem aıtty.

— Júdemep pe?

— Kishkene azǵany baıqalady. Qol-aıaǵyn baýyryna alarda biraz qınalǵany ańǵaryldy. Álsiz. Dárigerler bir aıǵa deıin kúnde úıine kelip turady.

— Aman bolsa eken, kúnim! Kishkentaıy qalaı?

— Qap-qara. Qoldyń basyndaı ǵana.

Gúljan syqylyqtap kúldi.

— Ómiri kúıeýge tımeıtindeı júrýshi edi, kishkentaı da súıdi.

— Ózińde ne jańalyq?

— Ulan kelip ketipti. Biz úlken úı men Nurmıra ekeýińniń páterlerińdi aralap shyqqanbyz. Seniń esigińnen bir túıirtek qaǵaz taýyp aldyq. Osydan úsh kún buryn jazypty. Mine, — dep, kishkene aq sómkesin aqtaryp, tildeı ǵana shıyrshyqtalǵan qaǵazdy buǵan ustatty.

Jalma-jan búkteýin jazdy. «Sálem, Gúlmıra! Búginniń ózinde osymen eki keldim, joqsyń. Talǵarǵa ketip baramyn. Bir-eki kúnde habarlasamyn. Sálemmen: Ulan. 16.03.90 j.» degen eki-úsh aýyz sózdi ǵana oqydy da júregi aýnap túskendeı áserdi basynan keshti.

Áp degenshe Bitim bulardy úıge de alyp jetti. Úsheýi shaı ishken soń, olar balalaryna asyǵyp úılerine qaıtty. Gúlmıra qońyraıyp, taǵy da jalǵyz qaldy. Qansha oılamaıyn dese de eriksiz jadynda Ulan jaıly jaıt kólbeńdeı berdi. Bir túrli oǵan aıanysh sezimi oıandy. Sosyn jalǵyzdyqtyń jyrasynda jabyqqan óziniń jetimsúreı jaıyna jany ashydy. «Baıqustyń sary izine túsip, sońynan júrgenine de eki jyl taıanypty. Osy aralyqta kókeıindegisin málimdeýge batyly jetpeı býlyqsa kerek. Qalaı onyń júris-turysynan ishki oıyn ańdaı almadym? Biraq, ol kezde ondaıdy baıyrqalaı qoıatyn mende sana boldy ma? Ábden syryn ózi «áshkerelemeıinshe» bul beıbaqta arǵy-bergige túıin jasaıtyn túısik te qalmapty. Ras, ot tútetý kerek. Áıtkenmen, kimniń qolyna buıdasyn senip tapsyrmaq? Ondaı pıǵyl bildirgen erkekter kóp, báriniń betin qaıtaryp tastaǵan. Al, Ulan, olardyń qatarynda emes. Oǵan degen munyń kókireginde, ózine de beımaǵulym bir úrgedek sezimniń boı kótergeni málim».

Sansyrap jatyp uıyqtap ketkenin de ańǵarmady. Tek biletini, sol keshki oıy, biryńǵaı Ulan jaıly ǵana. Túnde tús kórdi. Túsinde de Ulan ekeýi týraly shym-shytyryq bir bálelerdi bylyqtyrdy. Alystan Janatynyń da beınesi kózine shalyndy. Ol buǵan til qatpady. Soǵan júregi aýyryp jatyp oıandy. Sosyn búgingi kún juma ekeni esine oraldy. «Meshitke baryp quran oqytyp, sadaqa bereıinshi» dep túıdi.

46-TARAÝ

Oılaǵandary iske aspaǵan qotıyndar tym ashýly-tyn.

Jyǵylǵan ústine judyryq bop, sol kúni besinde Nurmıraǵa barǵandar qyraǵy saqshylarǵa tap kep, eshteme óndire almady. Álgilerdi kórgen soń syrtynan torýyldap, sharasyzdyqtan barmaqtaryn shaınaıdy. Aqyrynda dármenderi taýsylyp, qyńsylama qasqyrdyń tuqymyndaı qyńsylap-qyńsylap qaıtady.

Muny estigende Daırabaıdyń tipten qabaǵynan qar jaýyp, órt sóndirgendeı tútikti. Ámbe, anaý-mynaý emes, Almatyǵa aıparadaı ataǵy málim Asyǵattyń ózi, soıdaýyldaı jigitteri sapqa turǵan. Olardy kıip-jaryp ketý, bulardyń qolynan kele qoıatyn ońaı-ospaq sharýa emes. Bitimdesý úshin de batyldyq qajet. Kiparattary jaı adam turmaq soqyrǵa anyq bilingen soń, quıryqtaryn butyna qysyp, artynan pysyp laqpaǵa ushyrady.

Ótkende ana sólpeńbaıdyń Taldyqorǵannan ekenin estigennen keıin, ádeıi baǵyttan jańyldyrý úshin Úıgentastyń atyn ataǵan. Áıtpese, Ábdirahmannyń aýyly — Úńgirtas. Solary, endi baıqasa, ábden durys bolypty. Bir jerden tıtteı kinárat ketse, úlken kesirlikke soqtyrary qaq.

Asyǵat qolyna túskendi aıaaı qoıatyn ıi jumsaqtardyń qatarynan tabylmaıdy, qabyrǵasyn sógip, qajyryn qaqyratatyn qaısar. Sonda da Daırabaı Bidirálini bas etip, kózdegen nysanaǵa kirip-shyqqan adamdy nazardan tasa qylmaýdy qatań tabystady. Ony jibermes buryn aldymen aıbat tanytyp, Gúljanǵa telefon soqtyrdy. «Úıge anyqtaǵysh qoıylýy múmkin» dep joramal jasaǵan. Kósheden habarlasyp edi, aıtqandaı nómirdi jaza qoıatyn bálesi syńǵyrlaı jóneldi. Ańǵyrttyqqa urynǵanynda, biri kirip-biri shyqqan qorqor qyzyqtaýshylar qotanyn basa kóktep, Asyǵattyń jigitteri tópeıtin edi. Saýysqandaı saqtyǵynan ol báleden qutyldy. Arǵy jaqtary turysýǵa shydamaı qaımyqsa da, olarǵa iz-túzi beımálim bolǵan soń, aýyldyń irgesinde quıryqtary qaıqaıǵan dúregeı tóbetshe aıbattanyp sóz sóıledi. Gúljanǵa aıtqyzyp bir qorqytsa, Daırabaıdyń ózi ókireńdep jáne bir qyr kórsetti.

— Bári-bir seni áketemiz. Ári-beriden keıin Ábdirahman joǵalsa da, basqa jigitter quryp qalǵan joq. Ámbe túrmede otyrǵanymen de saǵan úılenbekshi, úılenetin adamǵa ol jerde de mursat bar. Tipti, biz ony qańsytyp qamatyp qoımaımyz, erteń-aq ortamyzǵa oralady. Sol kezde kókeńdi kózińe tanytady. — Onysyz da kóńiline qypyl engen bátirdiń záre-qutyn aldy. — Ana janyńa úıirilgen jasaýyldardy tarat! — dep te tepsine aqyrdy.

Biraq, munysynyń bári balanyń oıyny, bos áýreshilik ekenin baǵamdaǵan jaısań — jańa, basqa qýlyqqa kóshti. Ishki ister bóliminen sapary ońǵarylmaı qaıtqan, onyń ústine myna bále jolyna kóldeneńdep mańdaıy tyrysqan tazqaradaı tańqy neme, qolyndaǵy jetimsiregen jádigerge shúılikti.

— Ana qanshyǵyńa eskert, janyndaǵy jendetterin taratsyn! — Kishkentaı qarashyǵy oınaqshyp, baıyz tappady. Susty suǵymen iship-jep, júzindegi yzbaryn aıazdaı batyrady. — Áıtpese, munyń sońy jaqsylyqqa aparmaıdy.

— Onyń qasynda jan pende bolýy tıis emes, jany ashıtyn eshkimimiz joq. — Dáneńege túsinbegen degdar aǵynan jaryldy.

— Oı, shıkin-aı, á-á, jaman qatty panasyzsyńdar... — Júzin jymysqy kúlki jaılaǵan qalpy sál múdirdi. Aýzyna qaıdan túskenin kim bilsin, «ákeń qaıda istep edi?» dedi jaqsylyqtyń nyshanyn tanytpaı.

— Túrmede... Almaty túrmesiniń bastyǵy bolǵan...

— Mine, mine. Shyndyqqa endi kele jatqan sıaqtymyz. Báse, bas-basyńa páter qaıdan bitken desek, — sup-sur keıipke enip, surlana qaldy, — halyqty tonaǵan, qorqytyp-úrkitken sypaıy memlekettik qaraqshynyń qyzy ekensińder ǵoı.

Osylaı zárin tókti de, bólmede ersili-qarsyly sendeldi. Bos teńselmeıtin tárizdi, oı men boljaly tıanaq tappaı salqar saýaldyń jeteginde júrgendeı. Bir kezde baryp:

— Ákeńniń dosy bar ma? — dedi shúıligip.

— Bar.

— Qaıda isteıdi?

— Ishki ister mınıstrliginde.

Osy sózdi estigen soń ǵana sumpaıynyń betine qan júgirdi. Lekigen qýanyshyn birden syrtqa atqalaqtatpaı, dizesin batyrǵan qorǵansyz ekeýdiń qasynda shaıqalaqtady. Tyǵyryqtan shyǵar jol tapty ma, qyzyqqa kekirelep toıǵan sáýirikteı dúbine dúrkiredi.

— Qazir Nurmıramen habarlasasyń. Osylaı da osylaı, qapysyn taýyp telefon soǵyp turmyn. Papamnyń joldasy... aty kim edi? — Bir-aq qarpyp asaıtyn arystandaı aqyra túıildi.

— Almasbek...

— Papamnyń joldasy, Almasbek aǵamen baılanys, — sózin ármen qaraı sabaqtady. — Barsha jaǵdaıdy túsindirip aıt, bizdi qutqarsyn dep qatty tabysta. Telefony mynaý dep, myna nómirdi ber: 39-64-72. Aıtqandaıyn, — qan túlengen keskinin ózgertpeı bedireıe qadalyp, sál bógeldi, — ol adammen jıi habarlasyp turýshy ma edi?

— Naqty bilmedim... — Bul nemenege qajet boldy degen ushqalaq oıyna dáıekti dáneńe taba almaı, daǵdara Daırabaıdyń saýaldaryna jaýap qaıyrdy. — Onyń bireýdi izdeı qoıýy qıyn.

— Im-m... — Mekirengen saýlyqtaı yńyrandy. — Jaraıdy, oǵan onsha bas qatyrýdyń qajeti shamaly. Eger, «telefony bulaı emes basqa edi ǵoı» dese, «ózgergen» dep jaýap beresiń. Meniń úıretkenimnen artyq-aýys sóz aıtsań, jelkeńdi qıamyn.

Qyzyl ińirde qumarpazdardyń qaǵandyǵy qotaryla kóshti. Olar eshqashan bir jerde bir kún, ary ketse eki táýlikten artyq turaqtamaıdy. Kelip qonystanýlary qandaı tez bolsa, izim-ǵaıym joǵalyp ketýleri de sondaı aıaq asty. Óıtetini — bireý bolmasa bireý yzy-qıý shýdan seziktenip júrer degen saqtyqtary. Qudaıǵa shúkir, jaǵdaılary jaman emes, Almatyda ózderine tán toǵyz úıleri bar. Bul — eshkimniń kózine túspeı, saýyq-saırandy keńinen salýǵa múmkindik beredi.

Quzyryndaǵy tutqyndardyń kózin burynǵy ádis boıynsha tańyp alyp shyqty. Sodan jańa qonysqa jetkenshe, «sý soqyr» kúı keshti. Bileýitter jinigip bir tún at kópirin shyǵarǵan tórt bólmeli úı, jaý shapqan soǵys dalasyndaı oıran asyr bop, tóbesi ortasyna túsip, azynap qaldy.

Gúlmıranyń kóńilin alaburtyp, mazasyn qashyrǵan nárse — Ilıastyń jaıy. Oń tizesin keýlegen isik shoqpardaı jasady. Eti al qyzyl reńge enip, alaýlap janyp tur. Tómen, tobyǵyna sheıin byttıyp, sany — ashyǵan qamyrdaı byrjıǵan. Sál búgilip qabynǵan aıaq, eshqandaı qozǵalysqa kónbeıdi — shoshqanyń moıynyndaı.

Myna úı keshegiden de úlken, dańǵyraǵan bes bólme. Jıhazdary da jutynyp, qaramasyńa qoımaı men mundalaıdy.

Náýmez nemeler jem jep úırengen maldaı, qarańǵylyqty jamylyp, jınala bastady. Silimtikterdiń súrepetteri súıkimsiz-aq: biri shashyn alý-dalý jiberse, biri tóbesine aıbaltaǵa uqsas aıdar qoıǵan, qaısibiri basyn ustaramen jyltyratyp alyp, týra shúıdesine bir shókimin qaldyrypty. Onysynyń uzyndyǵy qarystaı. Álgisin áspettep, rezeńkemen túbin túımishtep tastaǵan. Báıgege qosylatyn attyń kekilindeı edireıedi. Kıimderi de san alýan.

Jyn oınaq bastalyp ketti. Saıtandar sáńkini salmas buryn Gúlmırany dedek qaqtyryp kóshege aparyp, Bidiráliler Daırabaıdyń tapsyrmasyn oryndatqan. Qaıtyp kep, ishke kirip kózin sheshkende — qıampurys, tentek topty kórdi. Ótken túndegiden búgingi betteri tipti jaman, júregi jarylsa da ylyqqan ybylystardyń ortasynda túnemeýge áddisi joq. Úrgedek sezimi alyp qashyp, kózi baqyraıyp, ilgeri jasqana attady. Qyńsylaǵan, aıqaılaǵan, baqyrǵan-shaqyrǵan áńgúdik daýystar. Bári ǵaıyptan taıyp jan bitip, kórden turǵan arýaqtardaı — tyr jalańash. Degenmen usqyndaryna boıy úırenip, júzi keshegideı órtene janbady. Aralarynan asyǵys Gúljandy izdedi. Ol — zaldaǵy qalyńnyń ortasynda eken, silesi qata tyrqyldap kúledi. Gúlmıra tez janaryn taıdyra qoıdy. Ózegi aıazdaı shytynap, borandaı ulydy. Ýásýáli, azǵyryndy sózge erip, qaıran qurbysynyń qor bolǵanyna júregi jyrym-jyrymy shyǵyp jyrtyldy.

47-TARAÝ

... Júırik ýaqyt qashaǵandaı quryq saldyrmaı araǵa taǵy bir jarty jyldy tastady. Osy mezet pendesine kóp sheshimderdi qabyldatyp, biraz uıǵarymdy ózgertti. Solardyń biri Gúlmıra men Ulan edi. Ekeýi endigi qalǵan ǵumyrda qol ustasyp qatar júrýge ýaǵdalasty. Sóıtip, qos taǵdyr bir shańyraqtyń astynda, bir arnada túıisti.

Ulan buryn baıqamapty, baıqasa da den qoımaǵany ma — bólme toly Janattyń sýreti eken. Bastapqy kezde sonyń baqshasyna urlana qol salǵandaı, tym yńǵaısyz halge ushyrady. Osyndaı kúı keship turyp, Gúlmıramen bir tósekte jatý aýyr soqty. Biraq, sharıǵat jolynda da bir jyldan keıin jesir áıelge turmys qurýǵa ulyqsat beriletini esine oralyp, óz-ózin tıyshtandyrdy.

Ári osyndaı sekamal halde júrip, kelinshektiń kóńilinde kidi baryn ańǵardy. Ol beımazasyzdyq munykinen áldeqaıda tereń, áldeqaıda aýyr edi. Óziniń pendeshilik elp etken seziminiń yrqynan shyǵa almaı, topannyń tolqynymen ketkenine Janatqa degen múbárak ary janyn qystap, býyndyratyn tárizdi.

— Sen tym júdeýsiń, — dep bastady sózdi dıvanda otyrǵan Ulan, shashyn tarap turǵan áıeline qarap. — Ol, ásirese, burymyńdy tarqatyp jiberseń qatty baıqalady.

— Saǵan meniń shashym unamaı ma?

— Nege olaı deısiń? Qaıta osy kómirdeı qara shashyń eń alǵash senimen júzdesken adamnyń kózine túsip, kókireginen janyn sýyryp alady. Tek aıtaıyn degenim, shashyń tarqatylyp arqańdy japsa, áste názik kórinedi ekensiń.

— Onda, kelesi joly seniń aldyńda shashymdy taramaımyn.

— Jo-joq, súıikti áıeldiń barlyq qylyǵyn nazaryńnan tasa etkiń kelmeıdi. Qaıta osy beıneń áserli. Maǵan unaıdy.

— Rahmet. Biraq ómirdi kórikti kelinshektiń qasyńda bolǵandyǵyńmen ólsheme.

— Sen bul jalǵandy baǵalamaısyń ba?

— Bilmeımin... — Áıel moıynyn qısaıtqan qalpy shashyn eki qarystaı órip kep, sol jaq omyraýyna túsirip, kresloǵa jaıǵasty da kúıeýine qaraǵan qalpy sharýasyn jalǵastyrdy. — Sońǵy jyldarda shektirgen japasy júregimdi ábden shaılyqtyrdy.

— Ol sondaı bir kesirli kezeńder shyǵar. Men seni baqytty etýge tyrysamyn.

Áıel myna sózge meıirlene jymıdy. Bir ýaq meımanasy tasyǵan kepke endi.

— Sen — sulýsyń. — Ulan oıyn ármen sabaqtady. — Aqylǵa salsa sulý qyzdar, óziniń symbatty árin bolashaǵy úshin utymdy paıdalanady.

— Sonda, betiniń mórin kúıeýine ezip ishtire me?

— Joq. Sol sulýlyqqa saı qylyq kórsete biledi.

— Ony kóretin kúıeýińde kóz bolsa?

— Sen soqyrǵa tıýge umtylma.

— Eshkim ondaı sappasty qalamas. Biraq, alǵashqy albyrt, alyp qashpa aqylyna eshqandaı kedergi aýjal bola almaıdy. — Orynynan lyp etip turyp, as úıdegi «qaınadym» dep sarnaı jónelgen sháýgimniń astyn óshirýge bettedi. Bardy da tez oraldy. Sosyn eriniń qasyna otyrdy.

— Sen qudaıshylyqqa senesiń be? — Ulan áńgimeni basqa arnaǵa burdy.

— Senemin. Ásirese sońǵy kezde.

— Dinı nanym durys. Musylmandar sýretti onsha unata qoımaǵan.

— Ony nege aıttyń? — Gúlmıra Ulanǵa jalt qarady.

— Anaý, marqumnyń beınesin alyp tastaıyq.

— Sen ne, arýaqtan qyzǵana bastadyń ba?

— Jo-joq. Ol meniń dosym ǵoı, bizge birtúrli qarap turǵan tárizdi. — Abdyraı til qatty. — Ekeýmiz de onyń aldynda kináli sıaqtymyz...

— Olaı deseń durys. Men ony máńgi súıemin...

Ekeýi birdeı kúrsindi. Áıel súıiktisimen qatar júrgen kúnin ańsap, jigit sońǵy sózdiń ózi úshin aýyrlyǵynan kúrsingendeı.

— Men senen sharıǵatqa kóz qarasyńdy suraǵanym da sol. Endigi tusta ekeýmiz erli-baılymyz, marqumdy mazalamaı-aq qoıaıyq.

Gúlmıra orynynan túregeldi de qabyrǵadaǵy, teledıdardyń ústindegi, servanttyń sóresindegi sýretterdi jınap, sýyrmanyń birine tastaı saldy.

— Sen renjip qaldyń ba, janym? — Ulan qasyna taıanyp, tý syrtynan qushaqtap, betinen súıdi. — Áli-aq ekeýmiz úırenisip ketemiz. Kishkentaıymyz bolǵanda tipti ol týraly umytarsyń.

Kelinshek meıirlene kúldi.

Óńi kirip, jaımashýaqtanǵan ómirlerin titirendirip, taǵy da sýyq habar burq ete qaldy. Lenıngradtaǵy naǵashy ájeleri dúnıeden ozypty. Gúlmıranyń turmysqa shyqqanyn, Nurmıranyń bosanǵanyn estigende qatty qýanyp edi, jaryqtyq. Syrtta júrse de ol kisini Gúlmıra úlken arqa súıer adamy tutatyn. Endi, mine...

Torǵaıǵa telefon shalyp, aqyldasty. Ol jaqtan Qańtarbaı men ákesi Lenıngradqa ushatyn boldy. Bul ekeýi Almatydan ushaqqa minbek.

Zıbash ájelerin de qara jerdiń qoıynyna tapsyryp qaıtty. Sol jaqta jetisin ótkizdi de, úıdi jaýyp kórshilerge tapsyryp, keri oraldy. Sodan beri Gúlmırany birtúrli boıkúıezdik jaılady. Qudaı jaratqan ashyq minezinen aıyrylyp, eńsesin jazbaı ıini salbyrady. Bastapqy kezde qazanyń qasiretinen be dep topshylaǵan Ulan onyń jarq etip serpilgenin kórmedi. Qanshama kóńilin aýlap, baryn salsa da bári nátıjesiz aıaqtaldy.

Aptalar ótip, aılar jyljydy. Endi oǵan Ulan shamdana bastady. Bir kezdegi qumarta jaqsy kórgen sezimi sarqylyp, tartylyp bara jatqandaı. Eptep araq ishýdi shyǵardy. Qońyraýdy keshigip qaǵatyn boldy. Kele qaqtyǵatyndy ádetke aınaldyrdy. Búgin de sóıtti.

— Sen meni jaqsy kórmepsiń, aıaýshylyqpen ǵana turmysqa shyqqan syńaılysyń.

— Ulan, sabyrǵa kelshi. Meniń qaıbir shekem qyzyp júr? Áıel, erkekten jylý men qamqorlyq izdeıdi. Sol meıirbandyqty seniń júregińnen tabamyn dep, ózińmen qol ustasýǵa beıildik tanyttym ǵoı. Men ábden qasirettiń qamytynan erǵashty bolǵan adammyn, synyq kóńilimdi jamaýǵa shydamyń jetpedi me? Jaraly júrek eki-úsh jylsyz, gúl jarmas.

Ulan alaıyp qarap turdy da, sendele basyp jatyn bólmege ótip ketti. Birazdan keıin sońynan kirgen kelinshegi, onyń qoryldap uıyqtap jatqanyn kórdi. Kúlimsi araq pen temeki ısi murynyna jetti.

Osydan bir-eki kúnnen keıin Gúlmıra jumystan kele jatyp, trolebýsta basy aınalyp, qulap qala jazdady. Janyndaǵy egde orys áıeli bolmaǵanda, edenge bylsh ete túser edi. Býynynan aıyrylyp, syrǵyp jyǵyla bergeninde muny qapelimde súıep úlgerdi. Sosyn:

— Myna kelinshek nasharlap qaldy. Siz, oryn bosatpas pa ekensiz? — dedi.

Onysyz da bar jaıdy syrttaı kórgender sózge kelmedi.

Shamaly ýaqyttan soń kishkene jeńildendi. Osydan soń baıypqa salyp, arǵy-bergini ekshedi. Bárin jaqsylyqqa joryǵan. Bir jaǵynan júregi lúp etip qýanysh sezimi júgirip ótse, ekinshi jaǵynan úreıdiń áp jylany aıyr tilin sýmańdatty. Erteńinde jumysyna baryp qaralyp edi, tanys dáriger áıel kúle til qatty.

— Endi jeti aıdyń ar jaq, ber jaǵynda shildehana jasaısyń. Sonda meni umytyp ketpe.

— Jo-oq, nesine umytaıyn. Rahmet, jaqsy lepesińizge, — dep, Gúlmıra shyǵyp ketti. Sosyn úıge jetkenshe asyqty. Jańalyǵyn tezirek kúıeýine aıtpaq. Átteń-aı, bul alyp-ushyp jetkeninde izdegen adamy orynynan tabylmady. Áne-mine kep qalady dep, kóńili alańdap, istegen sharýasy ónbedi. Eshteme tyndyrmasa da kúıbeń-kúıbeń júrispen túngi 11-ge jetti. Ulannyń tóbesi kóriner emes. «Sharýam bar» dep te aıtpap edi. Bir kezde selk etkizip, mylqaý qońyraý sarnaı jóneldi. Atyp turyp esikke júgirdi.

Tabaldyryqtan kúıeýinen buryn araqtyń ısi birinshi ishke endi. Muny kórip masań qalyptaǵy ol, beti kóldeı bop yrjıdy.

— Meni oıladyń ba?

— Iá. «Qaıda júr eken?» dep oıladym.

— Joq, sen meni qaperińe de almaǵan shyǵarsyń. Sol bir asyl armanyńdy keýdeńe besik qyp bólep, qyzyqty shaǵyńa elitip otyrǵan shyǵarsyń, aha-ha-ha! — Úıdi basyna kóterip qarqyldaı kúldi. — Ádeıi seniń ýyz sátińdi buzǵym kelmeı, bógeldim.

Gúlmıranyń óńi qubylyp, ashań júzi kúreńitti. Baǵanadan bergi aıtpaq bop asyqqan qýanyshty jańalyǵy jaıly, endi, tis jarǵysy kelmedi.

— Ulan, kel sheshindireıin. — Paltosyn ıyǵynan sypyryp ap, kıim ilgishke ildi. Malaqaıyn ol ózi joǵaryǵa qoıdy.

— Kıimińdi aýystyr. Tamaq ta, shaı da daıyn.

Kúıeýi túk te estimegendeı ishkerige óte berdi. Kelinshek as bólmesine bettedi.

Ekeýi aýqatty kóńilsiz ishti. Gúlmıranyń kókeıinen jańaǵy aýyr sózdiń salmaǵy keter emes. «Jaıymdy bes saýsaǵyndaı biledi ǵoı. Nege meniń azaly janymdy uńǵýyrlaı beredi? Eteginen aıyrylmaı jabysqan men be ekem? «Janattyń dosy, bireý basymdy qurmettese osy qurmetter» dep oılap, uıǵarym jasaýǵa bul sózimen de, isimen de májbúrlemedi me?»

— Taǵy da kim týraly oılap kettiń?

Áıel selk etip, tez esin jıyp aldy.

— Ekeýmiz týraly. Sońǵy kezde sen nege bulaı ózgergenińe qaıranmyn.

— Men ne bolyppyn?

Áıel úndemedi. Óıtkeni Ulan buǵan jırenishti janarynyń qıyǵyn tóńkerdi. Sosyn, tiliniń ushyna úıirilgenin aıtqysy kelmeı irikti.

— Jaman qatty ekeýmizdiń jaıymyzdy oılap otyrǵan shyǵarsyń? — Aldyndaǵy tabaǵyn ysyryp tastady da, dastarhan basynan túregele berdi. — Ólse de seni birjola oqytyp ketken eken.

Gúlmıra jalt qarady. Ystyq jastyń kózinen yrshyp túskenin de baıqamady.

Sol túni ekeýi eki bólek uıyqtady.

48-TARAÝ

Sekemal qalpy ilgeri jasqana attady.

Qyńsylaǵan, aıqaılaǵan, baqyrǵan-shaqyrǵan áńgúdik daýystar. Ámbesi zaýqaıyr jan bitip, kórden turǵan arýaqtardaı — lypasyz.

Tez-tez basyp Ilıas jatqan túpki bólmege asyqty. Kenet, jol-jónekeı ashyq turǵan esiktiń arǵy jaǵynan tanys bireýdiń beınesi kózine ottaı basyldy. Nazaryn tiktegende birden bildi — Serik. Shoıyn kresloǵa shandyp tastapty, anadan jańa týǵandaı. Basy bir jaq ıyǵyna qaraı qulap, tómen salbyraǵan. Aýzynan aq kóbigi burqyrap, silekeıi jalańash qarynyn jaltyratyp jibergen. Beti tyrjyńdap qozǵalady, áldenárselerdi aıtyp sóıleıtindeı... Kóziniń qarashyǵy toqtamaı, sharasynan atyp keterdeı shyr kóbelek aınalyp, alaq-julaq etedi. Murty edireıip, ý jep ólip bara jatqan tyshqannyń ezýindegi jybyr-jybyr qylyn elestetedi...

Onysyz da ábden zárezap bolǵan áıeldiń tóbe quıqasy shymyrlady. «Osylar Ilıasqa urynyp, shurqan shyǵarmasa jarady» degen ekiudaı úreıdiń jetegimen ypyl-jypyl júgire basty. Zátte beıshara joldasyn orynynan taýyp, aptyqqan júregi saıabyrlaǵandaı. Sonda da jańaǵy sýret, ońaıshylyqpen esten kete qoıar kórinis emes. Óz-ózine kele almaı, basy zeńgidi.

Bir kezde Serik te osy úıirdegi apıynkeshterdiń talaıyn «ınege otyrǵyzyp» edi. Nashaqorlardyń qatary kóbeıgenine, qumarpazdardyń ózderi qatty qýanady. Ári, álgindeı jańa adamnyń kekirelegen bulardy lázzatqa kenelter tustary da bar, sondyqtan da qushtar.

«Qonaqtardyń» quryǵan yndynyn jabýǵa qyzmetshileri mindetti. Ásirese olar ýystaryna baılardyń, úlken bastyqtardyń balalaryn túsirgendi qalaıdy. Óıtkeni, kóp másele solardyń qolymen ot kóseý arqyly sheshilip te qalady. Onyń mánisi: bardyń aty — bar, bulardyń qaltasyndaǵy qarjyǵa salmaq salmaı, óziniń quryǵan qulqyny úshin kóp jaǵydaıda álgilerdiń aıtýymen úıinen aqsha ákelip turady. Birdeme bola qalsa, zań orynyna solar arqyly toıtarys bergenge de jaqsy.

Qara pıǵyldy kókeılerine myqtap túıgen máttaqam eki-úsh jigit mashınaǵa minip, kóshe kezedi. Qol kóterip, taksıdiń zary ótken birli-jarym adamnyń qasyna toqtaı qalady. Onda da jas-kárisine qaraıdy, keregi — jastar. Qaıda apar dese de kelise ketedi. «Men qazir joldan túsetin edim» dep, arttaǵy ekeýdiń bireýi shetke otyrady. Asyqqan jolaýshy oǵan mán bere me, ortaǵa jaıǵasa salady. Bylaı shyǵa bere ekeýi eki jaǵynan pıstolettiń uńǵysyn tireıdi. Jasytý úshin janyna batyra bes-alty ret túıgilep, uryp ta jiberedi. «Aıtqanymyzdy istemeseń — óltiremiz» dep, tepsine aqyryp, saǵyn syndyryp, kerek jaǵyna tartady. Ádettegideı, mekenderine taıanǵanda kózin baılap, eshtemeni kórsetpeı ákeledi. Ákeledi de judyryqpen túımishtep, kresloǵa tańady. Qol-aıaǵy matalǵan soń zárli suıyqtyń mólsherin kóp etip jiberedi. Bir-eki kún esinen tandyryp ustasa bitip jatyr, bas bilgen asaýdaı kóndigip, ózinen-ózi «shyryqty» toptan shyǵa almaı qalady. Óıtkeni adam aǵzasy jamanshylyqty tez qabyldap, tez moıynsunady. Bir jumadan keıin erkine jiberse de, ordaly jylandaı ordasyn tabady. Serikter sóıtip, ıt atatyn orystardaı adamdardy talaı aýlap edi.

Bul — bir ǵana joly, alýan-alýan aılasyn tapqan.

Anaý apıynkeshterdiń bassaly — «pagondy» bileýittiń qushaǵyndaǵy qara shashty orys qyzynyń jigiti de osynda. Nyspysy — Fedor, áýeli Irına ekeýi áne-mine ońasha ot tútetkeli júrgen. Ol kez tym shýaqty-tyn. Jazdyń aı qorǵalaǵan túninde qol ustasyp qydyrǵan — bir kerim. Ekeýi saltanatty da súıkimdi shaqty qalaı qısyn, sol túni de rıasyz syr aqtarysyp kele jatty. Adam aıaǵy sırek, ný toǵaıǵa boılap engenderin baıqamady. Baıqasa da mán bermedi. Kenet, aǵashtardyń arasynan bes-alty kisi atyrylyp shyǵyp, qaýmalaı aldy. Aı-shaı joq jabyla ketip, seıil qurǵan ekeýin ún shyǵarýǵa shamasyn jetkizbeı jáýkemdep tastady. Aýyzdaryn bitep, kózderin tańyp qaltarystaǵy mashınaǵa saldy.

Tún qarańǵy, toǵaıdyń ortasy odan da qoıýlaý — eshkim bilmedi.

«Úr jańalardy» ákeldi de ynsapsyz ashylǵan aranǵa tyǵyn jasady. Qazir Irına Fedorǵa, Fedor Irınaǵa kóptiń biri sekildi. Bir kezdegi aralaryndaǵy shynaıy mahabbat, móldir sezim atymen umytylǵan. Qyz — ar-uıattan ada, kóringenniń aıaq laýy. Jigit — «jaýyr men jaýyr qasynysyp tabysatyn» jurynǵa, teksiz tuǵyrǵa aınaldy.

Ekeýiniń obalyna Ábdirahmandar qaldy.

Tek qana bular emes talaı ashyq aýyzdardy saýdalap, shetelge ótkizip te jiberdi. Áýelgide týrısik fırmalar arqyly Túrkıa, Pákistan, Úndi, Taı, Malaı elderine aparyp, azyn-aýlaq jumys istetip, alǵashqy kezde qomaqty oljamen oraltqyzdy. Kelesi joly olardyń ózderi qulyq tanytyp, taǵy da aqsha tabýǵa yqylas bildirdi. Demin ishine tartyp, osy shaqty qanquılylar da asyǵa kútýli edi. Kúmánsiz bátirler bulardyń ordaly jylan sıaqty bitisip jatatyn, álemdi jaýlaǵan surqıalar úıirinen ekenin qaıdan bilsin. Ekinshi qaıyra barǵandardyń kóbisi qaıtpaı qalatyny sondyqtan da zańdy-tyn. Sońyra, arany aılar aralaǵanda baryp gazetterde izdeý salǵan qulaqtandyrýlar júrdi.

Ózim bilemdikpen áke-shesheni tyńdamaı betimen ketken boıjetkender, sol jaqta bir jola apıynkeshterdiń ashynasyna aınalyp qala berdi. Qazir sory qaınaǵan sol beısharalar qaıdan turyp, qaıdan kelgenin de umytyp ketken. Endigi tusta álgilerge baýyr da, bala da qajet emes. Óıtkeni, ony oılaıtyn túısiktiń bárin tajaldy zahar ýlandyryp, shaıyp bitirgen.

Biraq, kisi taǵdyrymen oınaǵandar da ońbady. Azdy-kópti dúnıe jınap, barlyqtyń arqasynda jyrǵaǵanymen, baılyǵy baıandy bolmady. Ol ýaqtarda Serik esirtkibedekshilikpen aınalysyp, paıdaǵa belsheden meldekteýdi kózdegenimen, nashaqorlyqtyń noqtasyn kıemin dep oılady ma?.. Endi birge turyp, birge júrgen joldastary Daırabaılarǵa da qajet emes. Bul — basqa adam. Adam emes-aý, qubyjyq. Jol aıyryǵy olardy ekige bóldi. Serikti qajetsinip izdese — «pagondylar» izdeıdi. Alda-jalda bosanyp shyqsa, qasynan kóleńkesindeı bir eli ajyramaı júrgen Ábdirahmanǵa da kereksiz.

Ómir muny, ol ómirdi mazaq qylǵandaı betin tyrjyń-tyrjyń etkizdi...

49-TARAÝ

Kúńgirt kúnder birinen soń biri súıretilip ótip jatty. Baıaǵydaǵy Ulannyń óbektegeni ásheıin boldy da qaldy. Nege janyp óshken eles sıaqty, onyń sezimi tez arada sýynǵanyn Gúlmıra túsine almaı áldeneshe ret basyn qatyrdy. Ras, óziniń jasaǵan sheshimine jany qystyǵyp, arýaqtyń aldynda kúnahardaı betimen jer basqan. Shet jaǵasyn Ulanǵa da ańǵartty. Qam kóńil beısharanyń qansoqty halin ary qaraı jaqsartyp áketý sonyń óziniń qolynda edi ǵoı. «Ot túteteıik» dep usynys jasaǵanda, osyndaı yńǵaısyzdyqtyń kese kóldeneńdeıtinin bilmedi me eken? Bildi. Sony aldyn ala tuspaldaı baıyptaǵandyqtan da Gúlmıra tizginin ustatpaı, uzaq ýaqyt ár qıly tyǵyryqqa tiregen oı qamalyna qamaldy. Aqyry, áıeldik álsizdik jeńip tyndy. Bir kezgi qaraly da, nazaly da jetimshiliginen qutylamyn ba dep paıymdap edi, kerisinshe, Qaraspan taýynyń qara tasyn ıyǵyna artypty. Kóz jasym qurǵaı ma dep edi...

Ýaıymy údegen saıyn qursaǵy da tompaıyp biline berdi. Sory sopaq astaı qaınaǵanda sanasyn sát saıyn úreı de bıledi. Baıaǵy jalǵyz júrip júdegeni júdegen be, qazir tipti tiri arýaqqa aınalǵandaı. Ómirge qansha laǵnet aıtsa da, óle qalý qıyn. Nebir surqıa suraqtar ıektep, uzaqty kúnge jalǵyzsyratpaıdy. Bastapqyda Ulan maǵan sóılese eken, birdeme aıtsa eken dep dáme etetin. Endigi tusta onyń bar-joǵy da báribir.

Ol qyzmet etetin respýblıkalyq esepteý ortalyǵynda jumys kóp pe, sońǵy ýaqytta jıi túndeletip keletindi shyǵardy. Gúlmıra oǵan da mán bermeýge tyrysty. Tek «tilimen tistelep, adam janyn qajamasa» dep tileıdi.

Qońyraý sharyldady. Gúlmıra «kim?» dep suramastan esikti asha saldy. Tabaldyryqtan ishke attamaı jatyp, Ulannyń daýysy qatań shyqty.

— Áýeli kim ekenin bilip almaı, nege esikti ashasyń? — Qabaǵy da kirjıińki.

— Sen ekenińdi bilip turmyn ǵoı, — dedi abdyraı, «aıaq astynan ne jazyp qaldym?» degen saýalǵa boı uryp.

— Men kelsem, ózimniń kiltim bar, sonymen ashyp kiremin.

— Sonda ne aıtpaqshysyń?

— Bireýmen telefon arqyly ýaǵda baılasqansyń ǵoı, sol eken dep esikti...

— Qara bet!

— Ne dediń?

— Ne estiseń, sol! — Odan ary onymen tájikelesýge zaýqy soqpaı, ashýyna qystyǵyp, burylyp júre bergen. Kenet, ıyǵynan áleýetti qol tartyp aldy da, jaǵynan shapalaqpen jonyp ótti. Kóziniń aldy jarq ete qap, murttaı ushty. As úıdiń bosaǵasyna bir jaq búıirimen baryp soǵyldy.

— Ońbaǵan, men seniń kúıeýińmin! Oqpanyń tolmaı júrse, ashylǵan aranyńa bolsyn... — Barqyraı aıqaılap, judyryǵyn túıe buǵan tap-tap berdi de, qalshyldaǵan beti ishkergi bólmege ótip ketti.

Japa shegip búkil denesi de, jany da saldyraǵan áıel orynynan salbyraı kóterildi. Ishtegi qamyryǵy býnap, tunshyǵa jylady. Aqqula azapqa aqiretshe orandy. Yqylasty yntymaqtastyqta kún keshý úshin, ne jasasa raýa ekenin bilmeı qapyldy.

Ýaqyt ozǵan saıyn kelinshek tuıyqtala berdi, tuıyqtala berdi. Kúıeýi «meni súımeısiń, basqany ǵana oılaısyń» dep, joq degende jumasyna bir ret judyryq jumsaıtyndy ádetke aınaldyrdy. Bireýge, áýeli Gúljanǵa bul jaıynda bildirýge yńǵaısyzdandy. Sol tusta Nurmıranyń da turmysy máz emesin telefon arqyly sóıleskende áńgime álpetinen topshylady. Qańtarbaı buryn áıel shyǵarǵan eken. Onda qyzy ketipti. Osyny estý Gúlmıraǵa úlken soqqy bop tıdi. «Baǵymyz ashylmaǵan sorlylar ekenbiz-aý» dep, sonda bir kókiregi qars aıyrylyp jylady. Sodan beri kózine torta, sanasyna shyrǵa baılanyp, jatsa-tursa ne bir qaýmalaǵan qapas qaıǵynyń qamaýynda qaldy.

Taǵy da tylsymymen tunshyqtyrǵan tún qushaǵy qalany qapsyryp alǵan. Ádettegideı úıde ózi jalǵyz. Búgin jany ǵana aýyryp qoımaı, qursaǵy búrip áketip barady. Basylatyn shyǵar dep tús aýǵannan beri kútip edi, bolmady. Buryn ońashalanǵandy qalaıtyn tárizdi edi, endi jalǵyzdyǵynan úreılendi. «Tezirek Ulan kelse eken» dep tiledi. Biraq onyń tóbesi jýyq arada kórinetin syńaı baıqalmaıdy. Sosyn, lajy taýsylǵandyqtan qoly telefonǵa júgirdi. Kóp uzamaı-aq jedel járdem jetti. Ábden jany qınalyp, reńi qashqan áıeldi olar bir sát te munda qaldyrmaıtyndaryn málimdep, dárýhanaǵa aldy da jóneldi. Keterinde Ulanǵa tildeı hat jazýdy da umytpady.

Aýrýhanaǵa barysymen-aq bul qystyǵýdyń tolǵaq ekeni anyqtaldy. Merziminen buryn bastalǵan jaıttyń sekamal kóńilge kúdik uıalatqanymen, jeti aılyq balanyń da adam bolyp ketetinin bilgendikten bir túrli ózin sabyrǵa jeńdirdi. Mańdaıynan teri burshaq-burshaq aǵyp, qınalyp jatyp marqum Elmırany oılady. «Qarǵam-aı, qasyńda bárimiz bir qora bop júrip, aıyrylyp qaldyq-aý» dep, kúrsine toryqty.

Munyń jaıyn baqylap, qadaǵalaýshy dáriger medbıkege naýqasty týyt bólmesine aparýdy tapsyrdy. Izinshe-aq, jańaǵy aıtylǵan oryndalyp, bul arnaıy stoldyń ústinen bir-aq shyqty. Qasynda aınalshyqtap, áldebir nárselerdi túrtpektegen bıkege jáýteńdeı nazar saldy.

— Ábirjimeńiz, bári jaqsy bolady, — dedi búldirshindeı qyz munyń beımazdanǵanyn ańdaǵandaı, — ámbe ózińiz dárigersiz... — Buǵan qarap jymıyp kúlip qoıdy.

Osy sózdiń ózi biraz qýat bergen tárizdendi. «Nurmıram da meniń kip-kishkentaı bop, túngi kezeginde óstip júrdi-aý» dep oılady ishi-baýyry ezile.

— Rahmet, aıtqanyń kelsin.

— Tuńǵysh náreste dep qorqý qate.

— Qorqyp jatqan joqpyn, sonda da alańnyń bary ras.

— Ol barlyq áıelde bolady.

— Sen ony qaıdan bilesiń?

— Kúnde kórip júrmin ǵoı.

— Saǵan bir ótinishim bar.

Óz qaraketimen kúıbeńdegen ol bógelip, nazaryn aýyr aıaq kelinshekke toqtatty.

— Aıtyńyz.

— Bizdiń úıge telefon shalyp, meniń jaǵydaıym jaıynda kúıeýime eskerte salsań.

— Maqul.

— Sen dep sóılegenime renjime, on bes-on altyda shyǵarsyń myqtasa.

— Iá, on altyǵa tolamyn.

— Men senen baqandaı on jas úlken ekenmin.

— Telefonyńyzdy aıtyńyz.

— Aty — Ulan. Meni jedel járdem áketkende ol úıde bolmady. Bul jaıdan beıhabar. Bir japyraq qaǵazǵa jazyp ketip edim, ony kórdi me, kórmedi me bilmeımin.

— Jaqsy, alańdamańyz. Bárin muqıattap aıtamyn.

Medbıke shyǵa salysymen dáriger ishke endi. Ádeıi osy kisini kútkendeı tolǵaq ta buraı jóneldi. Astyńǵy erinin tistep, sazardy da qaldy. Ózin tirideı ishi-baýyryn úńgip, qasqyr jep jatqandaı sezindi. Jan daýysy shyrqyrap yshqyna aıqaılady. Aıqaılamaýǵa myna tantal azaptan áddisi qalmady. Tipti, kele-kele qımylynyń da, isiniń de baıybyna bara almaıtyn halge jetti. Áýeli, balanyń jerge túskenin de sezbedi.

Shala týǵan náresteniń eki-aq kúndik jaryǵy bar eken. Úshinshi táýlikke qaraǵanda shetinedi. Sheshesiniń de jaıy máz emes, kózi qaraýytyp, basy zeńip aınalady da turady. Jataq urǵandaı ún-túnsiz tóseginde jata bergendi unatady.

Ulan erteńinde kishkentaıly bolǵanyn estigen. Odan kelesi kúni kelgeninde sábıdiń shetinegeninen qulaqtandy. Áıeline aıran, sút, toqash sıaqty ákelgen ony-punysyn berdi de, sodan keıin qaıyra tóbe kórsetpedi. Áıteýir, Gúljan baıqus shyr-pyry shyǵyp, kúnine eki márte qatynaıdy. Ýaqyt taýyp keshkilik Ulandy izdep úılerine soǵyp edi, esik jabyq. Biraq, bul jóninde qurbysyna lám-mım demedi.

50-TARAÝ

Búgingi túnniń álpeti jaman. Shashyn jaıyp jiberip, mysasyna mingen jalmaýyz mystanǵa uqsaıdy. Áne-mine qoıannyń kójegindeı búrisken bularǵa qandy sheńgelin salatyn sıaqty. Qarańǵylyqtyń qoıyny tym susty. Úreıdi alyp, qutty qashyryp bekitýli esiktiń arǵy jaǵynda basqa álemniń adamdary ulyǵan bórideı nebir azarly ún shyǵarady. Qyńsylaıdy, shyńǵyrady. Birte-birte jer baýyrlap bularǵa qaraı jyljyp, jaqyndaı túsetin syńaıly. Kógenkózderdiń qoryqqanyn mazaq qylǵandaı, shármeńkelerdiń bireýi saq-saq kúldi. Qý qardyń kúlkisiniń ózi janǵa túrpideı tıedi.

Ábden malǵundardyń mashahatynan júregi jentektelgen áıel, «bizdiń bar-joǵymyzdy jadylarynan shyǵaryp alsa eken» degen úreı aralas úmitpen shamdy sóndirgen. Qarańǵylyqtan záre-quty qalmaı qoryqsa da, saıa izdep tas túnektiń qoınyna tyǵyldy. Ana ómirdegi ábiletterdiń dúsiri kúlli denesin dirildetse, myna jerdegi jaraly jigittiń yńqyly ózegin sýyrady. Eki ottyń ortasynda shyr-pyry shyqty. «Qudaı-aı, qasarysqanda aryzymdy da almaı qoıǵany-aı. Alǵanda, dál búgin qubyjyqtardyń qorymyna túnemes edik» dep, ana bir ınspektor jigitke de keıidi.

Sanasy sarabdal tartyp, shıbórideı uılyqqandardyń qasynda qaraptan-qarap mıǵulaǵa aınaldy. Mamyra ýaqyt mızimeı, murtyn balta shappaıtyn qalyp tanytady. Ánsheıinde, bir jaqqa qapyla asyqqanda, synaptaı syrǵyp úlgertpeıtin. Qazir kerisinshe, jyljysashy.

Ilıas ta bul tańnyń tezirek atýyn qudaıdan jalbaryna suraıdy. Jaıshylyqta jópsheńdige boı aldyrmaıtyn basy, búgin bereketi ushyp, ar jaǵy azar da bezer qaltyraıdy. Qaı-qaıdaǵy surqıa sýretter kózine elestep, beıamal kúıge eriksiz ushyratady. Qanshama kúngi tebingileri terge malynǵan sabylystan tıtyqtasa da, uıqy atymen joǵalǵan. Zorlap kirpikterin aıqastyrǵanmen sálden keıin kózderi baqyraıyp jatqanyn bir-aq ańdaıdy. Onda da jalǵannyń bádáýı úzirinen, birin-biri alqymnan alyp shaınasyp talasqan qaskóılerdiń abyr-dabyr qaraketi molaıǵanda baǵjań etedi.

Mine sondaı daýyldaı doly dúsir mıdy solqyldatyp kep, esikke tireldi. Tósektiń aıaq jaǵynda solbyraıyp otyrǵan áıel basyn julyp aldy. Qımyldaýǵa murshasy joq Ilıas ta ıegin kekjeń etkizdi. Atqalaqtaǵan júrekterin aýyzdaryna tyǵyp, qulyp shyqyrlap burala bastady. Ergenegi shalqalaı ashylǵan esikten ádettegideı Daırabaı dıýdyń qasqa mańdaıy jarqyrap kórindi. Sońynda opyr-topyr adamy bar. Barlyǵy jyny býǵan býradaı jinigip apty, jalań qaǵyp, kósegeni kógertpes apıynnan álde araqtan kisápirliktiń kórigin kóbirek basady. Qalyń dodadan shyqqan kókparshylardaı qyzara bórtip, eki ıininen dem alady. Bolmashy baıyzdap bógeldi de, jelden órshigen órtteı lap qoıdy. Aradaı qujynap jabylǵan kúıi, sal bop qalǵan bátirdi qopań etkizip jyly orynynan sýyryp turǵyzdy. Qapelimde jansebildikpen ah urǵan daýysy shyńnan shyńǵa urylady. Adasqan aqymaqtardyń tobyna shyr-pyr qaǵyp Gúlmıra júgirdi.

— Aǵataılar! Aǵataılar! Kúńderiń bop keteıin, tıispeńdershi oǵan!

Daýysy tarǵyldanyp, ebil-debil jylaı aıqaılady.

Bileýitterdiń bireýi omyraýynan alyp ıterip kep jiberdi. Álginde ózi otyrǵan buryshqa shalqasynan qulady. Ólermendikpen, atyp turyp qaıta umtyldy.

— Bizge tıispeńdershi! Mine, aqsha, aqsha! — Qabyrǵaǵa súıelgen qara dıplomatty aldy. — Bári senderdiki, Reseıdiń jeti mıllıony. Tek, mazalamaı bosatyńdarshy bizdi.

Aýzyn arandaı ashyp, kómekeıindegi bóbejigin kórsete Daırabaı qarqyldaı kúldi.

— Aqsha, aqymaq, bizge keregi joq! — Shaqur-shuqyr tisterin qaırady. — Qajet bolsa ony eki kúnnen beri suramaı-aq alatyn ek. Bizge qajettisi — adam! — Basqa sóz aıtpastan jaraly nemeni jaǵasynan ap, ıyǵyna bir-aq atty. Muny kórgen kelinshek shyrqyrap, kópeıdi arqasyna sap áketip bara jatqan kókjaldaı nemeniń aldyn kes-kestedi.

— Jibershi, ony! Aparatyn jaǵyńa meni apar!

— Gúlmıra, aqymaq bolma, joldan tur bylaı! — Alqymy syǵymdalǵan Ilıas qyryldaı sóıledi. — Maǵan ne jasar deısiń? Azar bolsa urar, soǵar...

— Joq, joq! Sen bulardyń isin kórgen joqsyń. Men úshin basyńdy tataǵa salma. Seni jarym jan ǵyp qoıyp, erteń Aınanyń betine qalaı qaraımyn?!

Boda-bodasy shyǵa, eńirep jylady. Buǵan eserler esi kete kúldi, daýryǵysa máre-sáre qaryq kúı keshti. Osy tusta Daırabaı ıyǵyndaǵy jalbaıǵa uqsaǵan jigitti, op-ońaı bir qolymen-aq tósekke atyp kep jiberdi.

— Sen baramyn dediń be onyń ornyna?! — Bir attap, eki attap jaımen qarsy jyljydy.

— Iá... — Eki ıini qýshıyp, solq-solq jylaıdy. — Qaıda júr deseń de baraıyn, tek Ilıasty bosatshy. Onyń bul oqıǵaǵa eshqandaı qatysy joq. Úıinde bala-shaǵasy, áıeli alańdap kútip otyr. — Ásteáste boıyn jınap, qatýlana sóıledi. — Meni pisirip jeseńder de, ózderiń bilińder. Jalǵyz suraıtynym, Ilıastyń mertikken aıaǵyn tańdyryp, Máskeýge ushyryńdar.

— Ne dep tursyń, seni tastap qalaı ketemin? — dep, baıbalam salǵan onyń sózin Gúlmıra estimedi. Qulaǵy tas biteýli, nazary naqty kesimin aıtar Daırabaıda. Dyıý keıpindegi dúleıdiń bezergen betin silbi basyp, bedireıip biraz aıaldady.

— Nurmırany osynda aldyrasyń ǵoı?!

«Tańǵy násip táńirden», erteńgi isti kórip aldym degen oıdyń súresimen «ıá» dep, laqsalanyp jaýap berdi.

— Syńaryńdy qolǵa túsirip, óziń bizdiń aıtqanymyzdy aınytpaı jasaıtyn bolsań ǵana, ol shartyńdy oryndaımyn.

— Kelistim... — Muryny pyrs-pyrs etip, suńqyldap jylady.

— Onda jaraıdy, tura bara opynyp, ot asap júrme.

Keri burylyp, áldekimge «áı!» dep aıqaılady. Sol-aq eken kerýende tizilgen túıelerdeı úsh jigit ubaq-shubaq jetti. — Qazir myna baklandy* ózimizdiń dárigerge aparyp, jaraqatyn kórsetińder de Máskeýge tańǵa jaqyn ushatyn reıske mingizińder!

Baklan — eshteme ónbeıtin adam.

Quzyryna quldyq urǵan ıshara tanytyp, úsheýi qurdaı jorǵalady. Sol zamatynda Ilıasty qańbaqsha dedektetip, syrtqa bettedi. Dálizge shyǵa berisimen-aq kózin shart býyp tastady. Onyń «eshqaıda barmaımyn, Gúlmıra... Gúlmıra!» dep, barqyraǵanyna qaraıtyn qara júrektiler joq. Quzǵyndar buıryqty qaltqysyz oryndap, súırelep barady.

51-TARAÝ

Úsh kúnnen soń Gúlmırany týyt úıinen basqa dárýhanaǵa aýystyrdy. Sol bir meń-zeń naýqas kúıinen aryla almaı, súlesoq qalpy sonda bardy. Ara-tura doǵydyrlardan «meniń nárestem qaıda, emizbeımin be?» dep suraıdy.

— Sizdiń kishkentaıyńyz, shala týǵan sábıler qalypty jaǵydaıǵa jetip, shıraǵanǵa deıingi bolatyn arnaıy ınkýbatorlyq ortalyqta. Ózińiz emdelip, jazylyp shyqqanda alasyz, — deıdi jyrtyq kóńilin jamap.

— Y-ym-m... — Tereńinen tynystap, syrqat kelinshek basyn ızedi. Sosyn tósegine qısaıyp, búk túsip muńly pishinde tilsiz qaldy.

Al syrtta Gúljan alasurýda. Birge týmasa da týǵandaı Gúlmıranyń hali oǵan ábden sarsań kúı keshtirdi. Doǵydyrlardyń sońǵy toqtaǵan baılamy ári-sári múskindikke ushyratty. «Qıly-qıly ýaıym, zar, zaryǵý, ásirese, et jaqyn adamdarynyń ólimi, júıkesine qatty salmaq salǵan. Soǵan shydamaı aǵza qajyǵan, onyń ústine aýyr aıaq kelinshek burlyǵa batpandarǵa bata bergen, bata bergen. Eptep shalyq uryp, aqylynyń azdap aýytqýshylyǵy da baıqalady» dedi bilgir profesor. Ózi de dáriger Gúljan jasalǵan zertteýlerdiń qorytyndysyn jiti qarap, basqadaı toqtamnyń esh jóni joqtyǵyna kózi jetti. Endi Gúlmırany júıke júıesi dimkástengender emdeletin dárýhanaǵa aýystyrý jóninde áńgime qozǵala bastady.

Budan soń haılasy taýsylǵan kelinshek Máskeýge, Ilıasqa telefon shaldy. Barlyq jaıdy málimdep, onyń Almatyǵa kelip qol ushyn berýin ótindi. Kishkentaılarynan birge ósken jigit kóp aınalmaı, ary ketse úsh-tórt kúnde baratynyn aıtty. Áıeldiń ıyǵyndaǵy júk biraz jeńildegendeı kórindi. Sóıtti de Torǵaıdaǵy Qańtarbaılardyń úıiniń nómirin tere bastady. Nurmıraǵa bul jaıtty qalaı da bildirý kerek. Biraq, shoshytyp almaı jaımen jetkizýdiń jolyn qarastyrdy.

Tutqany qurbysynyń ózi kóterdi.

— Halderiń qalaı? — Kibirtikteı bastady. — Aıbek ósip jatyr ma?

— Oı, Gúljan! — Arǵy jaqtaǵy adam elp etti. — Amansyńdar ma?

— Jaqsy, jaqsy. Qańtarbaı qaıda?

— Ol bir komersıalyq jumystarmen Reseıge ketken.

— Biz de esenbiz. Gúlmıranyń óziń bilesiń... — sál kúmiljip, múdirińkiredi, — aıaǵy aýyr ǵoı. — Onyń túsik tastaǵanyn ádeıi jasyrdy. — Dárigerler «dárýhanada qaralmasań, bolmaıdy» dep, jatqyzyp qoıǵan.

— Hali jaqsy ma endi?! — Nurmıra julyp alǵandaı taq ete qaldy.

— Jaqsy.

— Báse, men zvondasam eshkim kótermeıdi. Ulan qaıda?

— Ol jumysynda.

— Bitim aman-esen be? Balalar qalaı? — Nurmıra balalardy suraýyn surap aldy da, bir túrli qolaısyzdyqty sezindi. Beti dýyldap, júzi jandy.

— Aman.

— Onda men erteń-búrsikúnderi baramyn, qudaı buıyrtsa. Ózim de senderdi qatty saǵyndym

— Kel, kútip alamyz.

— Kezdeskenshe...

Tutqany orynyna ildi. Kóp jaıtty jasyrǵanyna qaradaı yńǵaısyzdandy. Del-sal qalpy sylq etip kresloǵa otyra ketti. Áıteýir, Nurmıranyń keletinine, jaǵydaıdy kózimen kóretinine eptep jeńildendi.

Erteńinde Gúlmıra júıkesi dimkásterdiń emdeletin aýrýhanasynan bir-aq shyqty. Gúljan shyr-pyr qaǵyp júgirip júrip, bar shamasynyń jetkeni — ony ońasha palataǵa jatqyzdy. Úılerine alyp ketýge, úzildi-kesildi tıym saldy.

Qaıran qurbysy sol qalpy, tentek bolǵan maldaı meńireıip, adamǵa esh maqsatsyz qaraıdy. Otbasynyń, shańyraǵynyń baryn umytqan. Áıteýir Gúljandy tanydy.

— Meni nege aýystyra beredi? — Óńinde meńireýlikten basqa eshqandaı reń baıqalmaıdy.

— Densaýlyǵyń kishkene durystalsyn deıdi ǵoı...

— Basym aınalady. Eńkeısem eki kózim uıasynan túsip qalatyn sıaqty.

— Oǵan qam jeme, jazylasyń.

— Kishkentaıym qaıda? Nege ony maǵan emizýge ákelmeıdi?

— Ol shala týdy, vakýmnyń ishinde jatyr. Kúnde baryp bilip turmyn. Jazylyp shyqqan soń, alasyń. Qazir kishkene tamaq ishshi. — Gúljan pisirip ákegen aýqatyn oǵan qaraı taǵy da jaqyndatty. Ol eki qolynyń alaqanyn birine birin shaptap, dizesiniń arasyna qoıyp otyrǵan qalpy, basyn shaıqady.

— Gúlmırash, botam, maǵan qarashy. Tym qurymasa sútten aýyz tıshi.

Endigi áńgimeni estimeıtin sıaqty. Melshıip otyrǵan qalpy kózin jumdy. Basy salbyrap, ıegi omyraýyna tıdi.

— Gúlmıra, jatasyń ba?

Til joq. Gúljan orynynan sasqalaqtaı atyp túregep, ony ıyǵynan demep jastyqqa qısaıtty. Sosyn, ordınator bólmesine júgirdi. Qas qylǵandaı dáriger joq. Meıirbıkeni ertip ákelip, qan qysymyn tekserdi. Qalypty mólsherden tómendegen. Jalma-jan kózin ashyp qarap edi, qarashyǵy aınalyp ketipti. Kenet, eptep tula boıynyń dirildegeni baıqaldy. Ol sát saıyn údep bara jatqan tárizdendi. Bylq-sylq etken deneniń qalshyldaǵany Gúljannyń janyn túrshiktirdi.

— Á-á, júıkedegi syzat qabynyp, derti qoza bastady.

Kózine jas úıirilgen kelinshek tosyn daýysqa jalt qarady. Dáriger palataǵa enipti.

— Siz onsha kóp ábirjimeńiz, qazir jarty saǵattyń ar jaq, ber jaǵynda basylady. — Gúljanǵa qaratyp sóıledi. — Odan da, úıge qaıtqanyńyz durys. Báribir eshqandaı járdem bere almaısyz. Qolymyzdan kelse júrmiz ǵoı, bárin bir mınýt ustamaı qalpyna keltirer edik.

Aýlada kútip turǵan Bitimniń qasyna súıretilip ázer jetti. Ol da munyń syqpytyn anandaıdan ańdap, qarsy júrgen. Janyna taıanǵany sol edi, kózinen jasy saýlaǵan áıeli sylq etip moınyna asyla ketti. Sosyn eńkildep jylap jiberdi.

— Qorqynyshty, Bitim, qorqynyshty... Endi ol jazyla ma, jazylmaı ma bilmeımin.

— Qoı, jylama. — Áıelin jaýyrynyn ala qushaqtady. Jubatqany. — Jaqsy nárseden úmitteneıik. Saýyǵatyn shyǵar.

— Erteń Nurmıraǵa ne deımin?

— Ne deımiz... — Ózi de bopasyn tappaı ishteı tolqyp, múdirdi. Onysyn ańǵartpaýǵa tyrysyp, ári áıeliniń jamaý kóńiline qamsaý bolmaq nıetpen jumsarta sóıledi. — Eptep, shoshytyp almaı aıtarmyz. Sosyn ózi de kóredi ǵoı. Qolymyzdan kelgenniń bárin jasadyq, áli de jasaı beremiz.

Ártúrli muń qajap, úılerine ázer jetti.

52-TARAÝ

Aıýandardyń arasynda japadan-jalǵyz qalǵanyna kúızelse de bir jaǵy eńsesin basqan zil batpannan qutylǵandaı. Endigi taǵdyrynyń qandaı tyǵyryqqa tirelip, qandaı tezge túsetinin bile almaı ańyrýda. Taram-taram aqqan ystyq jasy betin jýyp, omyraýyna tamady.

Tus-tustan andyzdaǵan albastylar.

Áıel bolsa ýaıymnyń ýysynda typyrshyǵan súlińki halde.

— «Túlki túrinen, adam tilinen tartady». Júr, «surap alǵan aýrýdyń emi joq», anda azamattar kútip qaldy. — Mysqyldap, onysyz da jaraly janyna bizdeı tilin suqqylaýda. — Erteń seniń ýádeń boıynsha Nurmırany ákelemiz. Al ana jigitińe alańdama, bizdiń sarbazdar sharýaǵa muqıat. Senbeseń, tań atsyn, Máskeýge telefon shalyp, barǵan-barmaǵanyn bilesiń. Dárigerimiz jarasyn da tańyp beredi.

Aıtyp otyrǵan sóziniń jany bar. Árbir basbuzarlar toby jeke-jeke jaldamaly dárigerler ustaýdy ádetke aınaldyrǵan. Jaýapty operasıalardyń ústinde joıyttardyń bireýi mertikse aýrýhanaǵa baryp, tirkelip, ózderiniń isin ózderi áshkerelemeıdi. Birden álgi adamdy aldyrtady nemese sonyń klınıkasyna aparady. Ol, munysy kisi óltirip, moıynyna qan júktep kelse de tisinen bir sybys shyǵarmaıdy. Óıtkeni, qupıany saqtaǵany ári janyna ara túskeni úshin aı saıyn olardan óz nesibesin alyp otyr.

Ilıasty sondaı «jadylanǵan» hırýrgtyń birine áketti.

Birde alpaýyttardyń arasynda áldebir nársege narazylyq týyp, sol ábden ýshyǵyp, tapa-tal túste oq atyldy. Baıbalam salyp mılısıanyń shuǵyl toby jetkenshe aldy-aldyna qashyp, izderin jasyryp ta úlgergen. «Sonsha atystan, quryǵanda bir jaraly bolýy yqtımal» dep tuspaldaǵan organnyń adamdary kúlli aýrýhanalarmen baılanysyp, oq tıip nemese pyshaqqa arandap, jedel járdem qajet etkender ushyrassa, birden mılısıaǵa habarlaýlaryn onysyz da mindetti bolsa da qatań talap etken. Biraq ol áýreshilikterinen eshteme ónbedi, báribir álgi soıqanǵa qatysqan eshkimdi de ustaı almady. Óıtkeni, dárigerlerdiń birazy jaldanyp «qyzmet» jasaı bastaǵan tus. Sondaı-aq, bileýitter «isker» degen atty jamylyp, áýe kasalaryn da jaýlaǵan. Báriniń bir-bir tanysy otyr. Qalaǵan ýaqytynda qalaǵan jaǵyna saparǵa attanýǵa qudiretteri jetedi. Daırabaıdyń nyǵyz sóılep turǵany da sondyqtan.

— Júr.

Iyǵynan qushaqtap súıregendeı etip alyp shyqty. Aıparadaı keń, dańǵyraǵan zalǵa ákeldi. Bólmeniń keńdigi qandaı bolsa, aýasy sondaı tar. Ter men kúlimsi tútinniń ısi qolqany qabady. Aq boryqtaı jalańash deneler kesken terekteı sulap-sulap jatyr. Byj-byj etken qurt-qumyrsqadaı barlyǵy qozǵalys ústinde, nebir jan túrshiktirer dybystar estiledi.

Endi baıqady, bólmeniń bir jaq tusy tutasymen aına. Kirip kelgende ózi dańǵaradaı neme odan saıyn uzynan-uzaq sozylyp, hannyń at shaptyrym saraıyna uqsaıdy. Keıbir monshalardyń qabyrǵalary birbetkeı aına bolady degendi qulaǵy shalǵany bar edi, mynandaı turǵyn úıdiń keregesiniń aınamen áshekeılenýin birinshi ret kórgeni. Ómiri mundaıdy estimegen de. Úreılene turyp, tań qaldy. Mynaý óńi emes túsi sıaqty. Birese, áldebir anaıy fılmdi kınoteatrdyń aýqymy keń ekranynan kórip otyrǵan joqpyn ba dep dúdámaldandy. Biraq, olaı deıin dese, ana bettegi adam myna bette de bar. Bul jaqtaǵysy qalaı qozǵalsa, ol da týra solaı buljytpaı, qalyspaı qaıtalaıdy. Áne, bosaǵadaǵy bireýdiń súlkıgen syqpyty bilindi, soǵan súlesoq nazar aýdardy. Ol da qabaǵy salbyraǵan kúıi buǵan zeıin qoıǵan. Sonda ǵana topshylady, erbıgen óziniń usqyny.

Aldynda adamnyń esin tandyryp, basyn aınaldyratyn alyp aına... Mynandaı joıdasyz qupıaǵa eshteme jasamaı-aq japadan-jalǵyz kep uzaq qarap tursań, ózinen-ózi kóziń qaraýytyp, júregiń loblyıtyn shyǵar. Al, bergi bettegi men arǵy bettegi turpaıy toptyń haıýandyq tirligin tanbaı «tamashalasań», keýdeńdegi judyryqtaı dúrsildiń ıesi aıaǵyńnyń basyna túser.

Aına, jalpy, qupıaly da tylsym álem. Áli esinde ájesiniń jatar aldynda aınanyń betin oramalmen jaýyp, qymtap júrgenin talaı kórgen. Sodan bir kúni, «apa, osy sen nege aınanyń betin jaýyp qoıasyń?» dep surady balalyq qyzyǵýshylyqpen.

— Kishkene balalar sıaqty túnde aına da uıyqtaýy kerek. Solaı, botam, — dep, munyń túısigine saı, erkelete jaýap qaıyrdy.

— Aına degen uıyqtaı ma eken, áje?! — Úsheýi úsh jaqtan japa-tarmaǵaı shýlaıdy.

— Nege uıyqtamasyn, uıyqtaıdy, qulyndarym. Al, endi men senderge ertegi aıtyp bereıin, — dep, áńgimeniń álpetin basqa arnaǵa buryp áketetin. Kishkentaı nemeler tez kónip, kelise ketetin. Sodan arada jyldar ótken soń baryp, nemereleri es toqtatqan kezde qarıa bulardyń sanasyna kóp jaıtty sińire bastady.

— Keshke uıyqtarda «bissimillarahymallahı» dep jatý kerek, sonda uıqyń buzylmaıdy. Eń áýeli aınanyń betin búrkeýdi umytpaýǵa tyrys. Osy móldir shara óte sertshil, kórgen nársesin jaqsylyq bolsyn, jamandyq bolsyn jadynan áste shyǵarmaıdy. Sondyqtan onyń júzine jıirkenishti kórinisterdi shaldyrmaýǵa tyrysqan lázim. Máselen, oǵan qarap turyp jylaýǵa bolmaıdy. Seniń sol ýaqyttaǵy suryqsyz keskiniń onyń jadynda máńgilik qalyp qoıady da, tún balasynda beımálim qýat-kúshtiń áserimen aına betinde sol kórinis áldekimderge kórinýi múmkin.

Ol kezde onynshy synypta oqyp júrgen, Gúljan bar. Tórteýiniń de kózderi baqyraıyp, aýyzdary ashylyp, myna jaıtty yntyzarlana tyńdady. Bir jaǵy áldeneden úrpıise úreılenetin sıaqty. Tipti Nurmıra:

— Men endi aınaǵa múlde qaramaımyn, — dedi tiksinip.

— Joq, kúnim, aına jaqsy nárse. Tek onyń betine kúlip qana qaraý kerek, aldynda turǵan kezde jaqsy sózder ǵana aıtýyń tıis. Sonda ǵana ol saǵan járdemshiń, aqylshyń, nusqaýshyń. Al, úıde tek aıqaı-shý, urys-janjal, tóbeles bolsa, ony kóziniń qıyǵy shalǵan aınanyń júzinen túnge qaraı adam balasynyń júıkesine jaǵymsyz áser etetin qýat bólinedi.

Keıin medısınalyq ınstıtýttyń joǵarǵy kýrsynda júrgeninde osy máselege ǵylymı turǵydan zer salǵan bir maqalany oqyǵany bar. Psıhıatrıa pániniń muǵalimi leksıasynda atalmysh jaıtqa qatysty máselelerdi shamasy jetkeninshe talqylady. Negizinen báriniń saıatyn júlgesi — bireý. Aınanyń túnde adam balasyna keri áserin tıgizetin tustary bolady. Ásirese, sútteı jaryq túndegi tolǵan aıdyń sulbasy dálme-dál sharaınaǵa kelip qalǵanynda, sonyń sáýlesinen uıyqtap jatyp tús kórip, shoshynýyń yqtımal. Oıanǵan soń da úreıden qaıta kirpigińdi aıqastyra almaı, mazalanýyń kádik. Al, tańerteńinde basyń aýyrady.

Sóıtse, bári turmysty túzý saldarynan eken. Jaryqtyq, ájesi medısınadan eshqandaı habary joq, sony qaıdan bildi deseńshi. Sharaınaǵa kúndiz jınalǵan energıa, túnde uıqydaǵylardy shalyqqa ushyratatyny, aqyry, aıqyn bop tabyldy.

Máselen, úıden ólik shyqsa, arýaqty qara jer qoıynyna jóneltkenshe úlken aınalardy qabyrǵaǵa qaratyp keri buryp, nemese betin qymtap jabý rásimi kóp jerlerde kezdesedi eken. Keı elder áýeli aınany o dúnıeniń esigi dep te ataıdy. Álemniń túkpir-túkpirinen biraz adamdar, álgindeı úıdiń aınasynan jyldar ótkennen keıin de, marqumdy kórgenderin aıtqan. Kóbine úreıli máıit uzynnan túsip tósekte sulq jatqan. Ol sılýet aına ǵalamatynyń túpsiz keńistigine sińip, sonaý tuńǵıyqtyń túbinen aratura qylań beredi. Bul, pendeniń máńgilik ólmeıtin jany.

Dáýirin teris salyp, baqılyqqa jónelterdiń aldynda máıitti oń bosaǵada túnetedi. Týǵan-týysqandarynyń artyn kútedi, taǵysyn taǵy onyń tolyp jatqan sebepteri bar. Al ymyrt úıirile nanym, senim boıynsha marqumnyń basyna shyraq jaǵylady. Terezeniń arǵy jaǵy qarańǵy, bólmede kúńgirtteý seleýke. Shyraqtan shashyraǵan bolmashy jaryqtyń áserimen beti jabylmaǵan aına osy kórinisti, áli janazasy shyqpaǵan ıesiniń bolmys-bitimin sol qalpy kóshirip, saqtap qalady. Dalada — tún. Tún — jumbaq shynyny ártúrli sıqyrlylyqqa bóleıtini pendege málim de beımálim. Adam aqyly jetpeıtin qupıasy mol.

Mynandaı kózqarastar bar: aına áldebir belgisiz magnıttiń kúshimen jaǵymsyz kórinistiń kóshirmesin ózine tez tartyp alady. Óıtkeni ol jumyr bastylardyń qýatynan nár izdep, sýsyndaıtyn qupıaly «tirshilik ıesi». Oǵan qandaı qylyqtardy kóp kórsetseń, sondaı shamada sharapatqa shomylasyń. Máselen, qatygezdikke jıi «úńilgen» aınanyń aldynan, pende ataýly ózine qajet qanshama bıotogyn sarqyp alatynyn bilmeıdi. Al kerisinshe, jaqsylyqty molynan sharasynda jaltyratqan shynydan, boıyńa jaǵymdy qýat-jiger quıylady. Sońǵy kezde medısınalyq salada anomaldi qubylystardy zerttep júrgen ǵalymdardyń ádistemelerinde de hımıalyq taldaý jasalynyp, osy jaıt shyndyqqa bir taban jaqyn ekeni rastalǵan.

Ásirese, kóne aınanyń kesiri mol. Sebebi ol óz ǵumyrynda kóp nársege «kýá» bolǵan. Ári, sony jadynda óshpesteı saqtap qalǵan. Onda qanshama kóz jasy, jaldaptardyń tósek saıqaldyǵy, áýmeserlerdiń aıqaı-shýy, obyrlardyń zorlaý kórinisi, tipti, qanisherlerdiń adam óltirý áreketteri de kóshirilip basylǵan shyǵar. Mundaı «kópti kórgen» aınalar shynynda da adam minez-qulqyna áser etýge yqpaldy, beıim. Áýeli, shalyǵy barlardy aqylynan aljastyrýy múmkin.

Jatyn bólmede sonaý atadan balaǵa mura bop kele jatqan aına turyp, túnimen uıyqtaı almaı, shym-shytyryq tús kórseń, tańdanba — bári álgi kónekóz jıhazdyń áseri. Sondyqtan bireýler aına syılasa, alýǵa umtylý qate. Qıylyp qoımaı qoısa, úıge ákep aldyna shyraq jaq. Shyraq óship qala berse, onda ony aýlaqqa aparyp shaǵyp tastaýyń tıis.

Sebebi, úlkenderdiń uǵymynda aına, «saıtandardyń syılyǵy» retinde qalyptasqan. Óziń bilmeıtin móp-móldir shyny shaıtannyń sharapat shapaǵymen qýattanyp, basqadaı taza adamdardy bylǵaýy múmkin. Sondyqtan da áıelderge etegi synyp júrgende, aıy-kúni tolǵanda, jas bosanǵan soń balanyń qyrqyna deıin aınaǵa qaraýǵa ruqsat etilmegen. Áýeli aýyr aıaq kelinshektiń bólmesinde aına turýy — ana men balany qaterge aparyp soqtyrýy yqtımal.

Keıde aına qalpyńdy qatesiz kórsetpeıdi. Mı qan aınalymynyń jetkiliksizdiginen naýqas adamdar óz beınesin kerisinshe kóredi. Júdeý bolsa — tolyq, sıqy qashyp tursa — áp-ádemi sulbasyn ańǵarady. Ásirese muny, shalyq uryp, qalpynan aýytqı bastaǵandar bastarynan kóp keshedi. Mamandardyń anyqtaýynsha mundaı dimkástik tuqym qýalaýy da ábden múmkin.

Al, bir jaq qabyrǵany tutastaı jaılaǵan myna alyp aına, naǵyz zulmattyń kózi. Kádimgi o dúnıe qaqpasynyń aýzy... shaıtandar mekeniniń altyn saraıy... Ǵalymdar zerttese osy aınany zertteýi tıis, biraq bilmeı júr-aý...

Ol az degendeı beınemagnıtafonnan ózderi sekildi tym turpaıy, jıirkenishti, saýdaıy qylyqty jandyryp jiberer báleni kórsetip qoıypty. Oǵan qarap jatqan biri joq, árkim lázzatty shaǵynyń býynan ajyraǵysy kelmeıdi. Tek qulaǵyna yńyrsyǵan, yńqyldaǵan úni jetip tursa jaraıdy.

Álginde, Gúlmıralardyń bólmelerine Daırabaıdyń sońynan sólkekteı engender de esirikten es-tússiz. Bir áredikte Daırabaı ıek qaqqanda tabandaryn jaltyratyp otyrǵan. Endi satqa uryp, derti ustaǵan delquly zálittes jer dóńbekship, aýrýy asqan baladaı ylqyldaıdy. Naǵyz zar kúıine kelgen shaqtary osy shyǵar, áne bir saldama shalqasynan túsken shoıyn qaranyń baqaıyn sorpyldata sorýda. Ol kázzap basqa bir jalańash deneni qushyp, yrǵyn káıipke shomýda.

Myna syqpyttary ýyldyryq shashardaǵy qyzyl balyqtyń es-tússiz shorshyp oınaıtynyna uqsaıdy. Olar aǵysqa qarsy júzip, odan ári bara almaıtyn kedergige keptelgen tusta sýdyń betine oıran-asyr salyp, byq-byq etetin. Ári sol ýaqytta bekire asa jyrtqyshtardyń qataryna qosylady. Jep, talap jan taptyrmaıdy. Qapıada sýǵa qulap ketse, adamnyń ózine shabýyl jasaıdy.

Mine, seńdeı soǵysyp, qıdaı qıraǵan naısaptar da sondaı nápsiniń qyzýyna qushtar, ári kózderine qan quıylǵanda tasbaýyr, qatygez.

Qonaqtardyń endigi bas qyzmetshisi, yńǵaıy men ebin taýyp qapysyz jaǵydaıyn jasaıtyn jún keýdeli qasqa buqaǵa kóbirek uqsaıtyn Daırabaı, kózin qylmıtyp bir sát oı soqty bolǵandaı turyp

qaldy. Jańa, bassaldary ereýildeı sóılep, «Seniń martyshkań* qaıda? Ákel, salmańa ilingen qyzylyńdy!» degen, Gúlmırany oqpany úlken óńeshine jytyrmaq nıetpen. Onysy toıymsyz qulqynynyń áýselesi eken, qazir sherbek kesken qaraǵaıdaı sulap, «tamashany» tańdaıyna talqan etip talyǵyp jatyr. Mundaıda qyzyǵynan ajyratyp, «uıqysynan oıatsań» taǵy bále. Óz aýanymen ysyp-sýynǵany, talmaýsyraǵany basylý kerek.

Martyshka* — jezókeshe.

Osylaı qoryǵan qotıyn neme, myna jeksuryndyqty kórip júregi taıdaı týlaǵan áıeldi qaıta qaıyra qamap tastady. Ázireıilderdiń aldynan ólmeı tiri qaıtqandaı, úreıden bólek-salaq bop qalǵan ón-boıyn jınaı almaı shyǵasyly-kiresili kúı keshti. «Nege apardy, nege alyp qaıtty?» — osynyń ushyǵyna jete almady. Jetetindeı de aqyl-oıy joq-tyn. Neshe kúngi qýǵyn-súrgin, ýaıym-qaıǵy, oısoqtylyq ábden laýqı etip jibergen. Onysyz da dázi bar bas aýrýy qaıta qozǵandaı qulaǵy shyńyldady, kóz aldy qaraýytty. Aıýandyqtyń bárinen janaryn jumsa ǵana qutylatyndaı, jasqa shylanǵan kirpikterin aıqastyra berdi...

53-TARAÝ

Syńarynyń syrqattanǵanyn estigen soń araǵa eki kún aralatyp, Almatyǵa Nurmıra keldi. Úsh jyldan astam ýaqyt shamasynda biraz eseıgendik poshymy baıqalady. Burynǵydan da ádemilenip, taralyp ósken syńaıly. Shoqtaı janyp turatyn alaqandaı janarynyń tóńiregi bolmashy nildengen. Áppaq júzine onysy tipten ár berip, kórer kózge odan beter tap salady. Top-tolyq burymy sol baıaǵysynsha tirsegin qaǵady. Ózine uqsamaıtyn bir ǵana ózgesheligi, qasynda jetelegen kishkentaıy bar.

Gúljan olardy kóre salysymen tura júgirip baryp, sál irkile abdyrady. Sábıdiń nemese aıaýly janynyń qaısysynyń betinen birinshi súıerin bilmeı, qystyqty. Sosyn eńkeıip kishkentaıdyń betinen shóp-shóp etkizip ópti de, Nurmırany tas qyp moıynynan qushaqtaı aldy. Qos keýde atqalaqtap, ekeýiniń de aýyzdaryna sóz túspeı bir sát tilsiz qushaqtasqan qalpy bógeldi.

— Janym, jettiń be? — Birinshi bop Gúljan sóz bastady. Odan soń qaıyra betinen súıdi. Nurmıra da qurbysyn qushaǵynan bosatqysy joq. Jýyq arada saǵynysh maýqy basylar kórinbeıdi. Soıaýdaı qaıqaıǵan kirpikterinde badanadaı-badanadaı jas tamshylary túıir-túıir qalpy iline-iline dirildeıdi. Bir-ekeýi úzilip túsip, árli dıdarymen tómen josyldy.

— Saǵyndyrdyń ǵoı, Nurmırash. — Gúljan bet oramalymen júzin súrtti.

— Sender de saǵyndyrdyńdar.

Bul ýaqytta Bitim kishkentaıdy kóterip, bulardan kóz aıyrmaı tur edi. Sábı de myna jaıtqa uǵyna almaı sheshesine japaq-japaq qaraıdy.

— Kelýińizben! — Nurmıra ózine bir nazar toqtatyp qalǵanynda Bitim júzdeskenine qýanysh bildirgen ısharasyn ańǵartty.

— Tanysyp qoı, mynaý — Bitim.

Kelinshek óńin berip buryldy da, «Nurmıra» dep atyn atady. Sosyn Gúljanǵa:

— Baqytty bolyńdar! Men qýanyshtymyn, — dedi qylaýsyz kóńilindegisin búkpeı.

— Rahmet, rahmet!

Áp degenshe Bitimniń mashınasyna minip, áýejaıdan qalaǵa qaraı uzaı berdi.

Qurbysynykine toqtap, demin basyp sháı ishisimen, Gúlmıraǵa barǵysy keletinin degbirsizdene beldirdi. Osyny qashan aıtady dep kútken Gúljan ishi qaltyrap, ózin ázer ustady. Sonda da janarynyń baqjań ete qalǵanyn ańǵarmady.

— Búgin keshteý bolyp ketti, erteń baralyq.

Úni pás ári diril aralasty. Sondaǵysy Gúlmıranyń qazirgi keıpin Nurmıraǵa qalaı kórsetemin dep sasqany. Ýaqyt utpaq nıeti bar. Sál shydaı tursa, Ilıas túngi reıspen kelmek. Erteń bir lajy bolar. Eń jaqsysy, qyspaqqa jalǵyz qamalmaıdy. Eki jaqtap bir nárseni túsindire alar.

— Dál irgesinde turyp, tapjylmaı jatýǵa qalaı dátim shydaıdy? — Oıly janaryn Gúljanǵa aýdardy.

Bul lámdi estigende Bitimniń aıdaladan quty qashty.

— Seniń ýaqytyń bolmasa, — Nurmıra sózin ármen sabaqtady, — ózim baryp kele qoıaıyn.

Munyń birbetkeıligin biletin qurbysy jany murynynyń ushyna kelip, bir qyzaryp, bir bozardy.

— Adresi qalaı dediń? — Demi tarylǵan áıeldi Nurmıra taqymdap, odan saıyn tunshyqtyra tústi.

— Birge baramyn ǵoı. — Dáp bir ózi kinálideı jany tyzaqtady. Aıyby ashylyp qalatyndaı ábirjı erinderin maqsatsyz tisteledi.

Kóp uzamaı mashına «Kablýkov» kóshesine buryldy. Buǵan deıin árkim óz oıymen buıyǵy edi, qapelimde Nurmıranyń daýysy yshqyna shyqty.

— Biz qaıda kele jatyrmyz?!

Eshkim tis jarmady. Salmaǵy batpan saýalǵa jón taýyp til qatý, qıynnyń-qıyny.

— Myna aýrýhanada ma?! — Jyndyhananyń osy kóshede ornalasqanyn biletin kelinshek, kúıgelektene kúbirledi.

— Sabyr saqta! — Onyń óńiniń buzylyp sala bergenin ańdaǵan qurbysy, budan ary únsiz qalýǵa dáti barmady. — Osynda jatyr.

Nurmıra jalt qarady. Demde muzdaı tońdy qursana qalǵan sýyq janarynyń suǵy, óńmeninen ótti.

— Onsha mazasyzdanba, Gúlmıranyń jaǵydaıy nashar emes... biraq dárigerler osylaı uıǵardy. — «Esi durys» dep aıtýǵa taǵy batyly jetpedi.

Nurmıranyń badanadaı janarynan yp-ystyq jas burshaq-burshaq atqylady. Iegi kemseńdep, erinderi dirildeı bastady... Betin alaqanymen basa qoıyp, solqyldaı jóneldi.

— Jylamashy, botam! — Gúljannyń daýysy úzdige, Nurmırany ózine tartty. Ol eriksiz ıyǵyna súıene berdi. Mundaı jat adamdardyń ortasyndaǵy tosyndyqty kórip, kishkentaı sábı úreılene shyrqyrady. — Qoıshy, Nurmıra, áne Aıbek qorqyp jatyr.

— Sorlaǵan qarǵam-aı... — Balasyn baýyryna basyp, odan saıyn eńkildeı tústi. — Odan beter sorlaǵan ekensiń ǵoı...

Bulardyń kelýleri shynynda da beker áýreshilik boldy. Beımezgil ýaqytta ishke eshkimdi kirgizbedi. Qansha Gúljan men Nurmıra jalbarynǵanymen tasbaýyr kúzetshi bıik tas dýaldyń arǵy jaǵynan, júregi shimirikpesten zirkildeı jaýap qatty.

— Bul, keıde tártipti buzsa da dáneme etpes jaı aýrýhanalardyń biri emes. Munda aqyly kemder jatyr. Rejımdegi nysan. Alda-jalda bireýi shyǵyp ketse, men basymmen jaýap beremin. Sondyqtan, senderge bola ondaı zaýalǵa urynǵym kelmeıdi.

Alý-dalý kelinshekti eki jaqtap júrip, zorǵa mashınaǵa otyrýǵa kóndirdi.

— Mine, osyndaıyn bilgendikten búgin seni munda ákelýge qashqaqtap edim. — Áli de tili kúrmelip, oıyn búgejekteı bildirdi. — Amanshylyq bolsa, túngi saǵat 2.50-diń ushaǵymen Máskeýden Ilıas keledi.

Kózi qyzaryp, bet-aýzy dombyǵyp isken Nurmıra kıiktiń laǵyndaı jalt qarady.

— Jaısha ma? — Yqylyq ata surady.

— Joq. Tikeleı osy sharýaǵa qatysty.

— Ol qaıdan bildi?

— Men habarlaǵanmyn...

Budan keıin áńgime úzildi. Árkim óz oıymen arpalysyp, únsizdiktiń tulybyn jamylǵan. Sóıtip, qara tastaı qaıǵy arqalap, úılerine ázer jetti.

Ýaqyt ótseshi... Eshkimniń jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımedi. Dámil-dámil qabyrǵa saǵatqa qarap, anyqtama búrosyna kezek-kezek telefon shalady. Ushaqtyń kestede kórsetilgen mezetinde qonatynyn qadaǵalaýda. Qudaı sátin salǵanda ázirshe kóldeneń kesirden ada.

Gúljan zyr júgirip jasaǵan keshki aýqat ishilmeı sol kúıinde qaldy. Bulardyń qas-qabaǵyn baqqan balalar da onsha eńselerin sala qoımady.

Osy úıdiń tórt uly ózderiniń qaljalaryna qaramaı Aıbekti kishkentaısynyp, soǵan japa-tarmaǵaı ıektegen. Onyń júrisin, qımylyn, tilin qyzyqtap, oıynshyqtaryn ustatyp, biraz máre-sáre boldy. Endi qazir tórteýi buıyǵa uıqy qushaǵyna engen.

Nurmıra ulyn ózderi jatatyn bólmege ákep uıyqtatqan. Sodan keıin úıdegi abyr-dabyr basylyp, óli tynyshtyqtan, tipten aýasy aýyrlaı túskendeı.

— Ilıasty biz baryp kútip alaıyq, — dedi bir kezde tunjyrap, qalyń ýaıymǵa berilgen Nurmıraǵa qurbysy. — Sen úıde balalardyń qasynda bol.

Nurmıra úndemedi. Mynandaı tyǵyryqqa tirelgen tusta ary-beri júris te oıyn sergiter edi, oǵan amal qansha, murshasy taǵy joq. Birinshiden, Aıbek uıyqtap qaldy. Jeti túnde balasyn súıreleı shapqylaǵany jaramas. Ekinshiden, Bitimmen munyń ketip bara jatýy, eshqandaı kóńilge syımaıdy. Odan da erli-baıly ekeýi baryp Ilıasty qarsy alǵandary unamdy. Mıy shaǵylyp, alasapyran oıdan kókiregi jarylyp ketse de birer saǵat jalǵyz qalǵany durys. Jalǵyz emes-aý, balalardyń qasynda. Kishkentaı nemeler oıanyp ketip, shoshyp júrer.

— Jaraıdy. — Súreńsiz sybyrlady. — Ilıas osynda keletin shyǵar?

— Úıge júr deımiz ǵoı. Tańerteń pyshyramaı, bir jerden shyǵyp ketkenge...

— Men de solaı oılaımyn.

Saǵat túngi birden ketti. Tózim ábden túgesilgen. Bitim men Gúljan jınala bastady. Tyzaqtaǵan olar da demniń arasynda syrtqa bettedi.

— Jaqsy, botam, kóp ýaıymǵa salyna berme. Bári durystalady. Gúlmıra áli-aq qulan-taza jazylyp, shapqylap ortamyzda júredi. Amandyq bolsa, kidirmeı tez oralamyz. — Gúljan tabaldyryqtan ary attaı bere muny sabyrǵa shaqyryp, osyny aıtty.

— Joldaryńdy ońǵartsyn.

54-TARAÝ

Jumysyna qaraı kók bazardyń aldynan Jasaral asyǵys ótip bara jatty.

Qumyrsqanyń ıleýindeı qujynaǵan halyq. Báriniń aranyn ashqan aqsha. Túkke turǵysyz qolyndaǵy usaq-túıegin qymbatyraq ótkizgisi keledi. Myna jalǵannyń parqy iship-jeý ǵana sıaqty. Bir qarynyn kúıttegen haıýannan aıyrmashylyǵy — ústinde lypasy bar.

Áne, qaıyrshylar da dizesine qalpaǵyn qoıyp, ótken-ketkenge jaqsylyq tilep shoqyna beredi. Áp-ádemi kıingen tájik shaly taıaǵyna súıenip, tasbıyǵy saýsaqtaryna ilingen sol alaqanymen saqalyn sıpalap, damylsyz «allaýákparyn» ándete qaıtalaıdy.

Bir jaqtan álgimen jarysa syrnaıdyń suńqyldaǵan úni shyǵady. Ne bir qazaqtyń ánderin tamyljytady. Jasaral eriksiz sol tusqa moıynyn burǵan, kádýeski orystyń qaba saqal mujyǵy sazdy mýzykany kóıitip otyr. Qazaqstanda turatyny búgin esine túskendeı, qazaqsha ánderdiń áýenin birinen soń birin quıqyljytady. Aldyndaǵy garmonnyń qaby sary, kók, qyzyl qulaq aqshaǵa belýarynan kep qapty.

Aılaǵa basyp, qýlyǵyn asyrǵan shaldyń syqpytyna eriksiz myrs etti. Kenet, dabyl qaǵylyp, túrli shyldyrmaqtar shyldyrlaı jóneldi. Izinshe hormen aıtylǵan «krıshnaıttardyń» áýeni estildi. Endi sol jaqqa nazar aýdardy. Álemishtenip kıingen óńsheń jastar. Kózqumarlyǵymen eriksiz qasyna taıandy. Mańdaılaryna qyzyl boıaý jaǵyp apty. Uzyn-uzyn kóılek kıgen qyzdar, shapandy jigitter ekilene qudaıǵa jalbarynýda. Olardy áp degenshe-aq ary-beri ótken el japa-tarmaǵaı qorshap úlgirdi. Ortadaǵy karton jáshikke birinen soń biri aqsha atady.

Jasaraldyń kózi álgilerdiń moıyndaryna ilgen kishkene dorbalaryna tústi. Bárinde bar. Keıbiri bir qoldaryna qalta kıip alypty. Mynasy pirádarlyqtan góri kóknárshylarǵa, apıynkeshterge kóbirek uqsaıdy. Ol pátshaǵarlardyń saýsaqtary adam janyn titirenterlikteı áppaq bolýshy edi. Qan-sólsiz sýmaqaı saýsaqtar quddy bir qan sorǵysh jalmaýyzdy elestetetin. Mynalardyń qolyn áp degennen baıqaý qıynǵa soqty.

Ondaı áppaq bolatyn sebebi, olar moıyndaryna ilgen kóknári bar dorbalaryn ystyq sýǵa salyp, saýsaǵynyń basymen ezetin. Kúndelikti tirlikteri sol. Álbette, qaınaq sýǵa malyna bergen saýsaq aǵarady.

Sosyn ábden ıi qanǵanda ezindini silemeılep simiredi. Aptap pen ańyzaqtan kenezesi kepkendeı álgilerge odan keıin qaınaq sý shaq kelseshi. Otynnyń sory ári olar aıaqtyń ushymen júretin tynyshtyqty qajet etedi. Tamyrtamyryn qýalap, býynbýynyn apıynnyń ýy jaılap, máńgire bastaǵan nemeler qatty aıqaı, tarsyl-gúrsildi jek kóredi. Óıtetini, boıy baısal tarta bastaǵan káıiptikti buzady. Rahatynan alastaıtyn dań-duńdy kim jaqsy kórsin?

Kóknárshilerge uqsas myna bóriniń úıirindeı uılyǵa ulyǵan toptyń arasynda uıalmaı-qyzarmaı qazaqtyń qyz-jigitteri tur. Imandylyqtyń atasy Muhammed paıǵambardy, Muhammedke úmbettigin umytqan... «Álde aqsha tabýdyń bul da bir sony kózi me? — dep oılady Jasaral. — Báribir, musylmandyqty qoıyp, zorlap-qystamaı-aq basqa dinge ıtshe qyńsylap baryp moıynsunǵan súmelekterdi qurtý qajet. Olar qudaıshylyǵyn, ımanshylyǵyn satqandar, joǵaltqandar. Tómen etektilerdi bilmeımin, basqamen shaǵylysyp, bógdemen býdandasyp shirigen jumyrtqadaı iz-túzsiz quryr. Al, qazaq dep urpaq qaldyryp, ony shyr etip dúnıege kelisimen shoqynshyq jasamas úshin, álgilerdiń arasyndaǵy erkek kindiktilerdiń bezin syldyryp, átek etip jiberý kerek. Mundaı kápirliktiń etek alýy, baısyn jerimizdiń bylyqqa shash-etekten batqandyǵynan, sirá».

Bazardyń ishinde órik, meıizin saýdalap ózbekter jalań qaǵady. «Orys bolam deseń, eń birinshi qazaq bol» degen sózdi aıtqan solar-tyn. Dúnıeni aqshaǵa aınaldyrý jeńsigi jeńgen joıandar orystarǵa eń birinshi súzgi bolǵan qazaqtardyń kúıin keshsinshi, saýda jasamaq túgili — óz bastary saýdaǵa túsip keter. Jańaǵydaı kelemejdep kúlmek túgili, búginniń ózinde laqsalanǵan tirlik keshken naısaptar bóriniń boǵyndaı tozyp tynar.

Ras, qazaq jurty — batysy da, soltústigi de, shyǵysy da qalyń baraǵy qýraıdaı qaptaǵan nemelerdiń qyspaǵynda qaldy. Olar Qazaqstandy basyp, qazaq dalasy arqyly ǵana Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Túrkimenstanǵa ótetin, odan basqa jol joq. Alǵashqy josylyp bergen bosqyn ári basqynshy nópirge keýdesin tosqan qazaq dalasy. Qazaqstanmen salystyrǵanda qyrǵyz, ózbekte orys az, Ózbekstanǵa qaraǵanda Tájik, Túrkimen elinde orekeńniń kem bolatyn sebebi sol.

Bir kezdegi yrǵalyp-jyrǵalǵan salt-dástúri, ımandylyǵy bar tekti eliniń soıyna soıyl jumsaǵan saýdaıylardyń qylyǵy arqasyna aıazdaı batqan Jasaral óziniń aýyr kúrsingenin ańdamady da. Eli — júdeý, jeri — jaraly... ıt tirshiliktiń sońynda sólkektegen bas. Ákeńniń quny emes, jeti atańnyń qunyn suraıtyn jekemenshik dúkender. Qýystar men qaltarystar — qaltyraǵan qaıyrshylar.

Osy kórinis aıaýshylyq sezimi bar kezkelgen pendeniń emeshegin ezedi. «Qaıtkende ál-aýqatymyz durystalyp, órkenıettilikke ilgerleımiz?» dep oılady.

Úkimet baıı qoıamyn dep bedekshilik qýyp, deldaldyq saýda-sattyqpen aınalysatyndarǵa, túsken paıdasynyń jalpy 55 paıyzyn salyq retinde ortaq qorjynǵa quıasyń dep toqtady. Bıttiń erkek-urǵashysyn ajyratatyn qýlyq saýyp úırengen ákkiler, tabysynyń teń jarymynan astamyn memleketke bermeýdiń amalyn tapty. Talaptyń oryndalýyn qadaǵalaıtyn joǵary quziretti organdardaǵy adamdardy zańger-keńesshi etip jumysqa aldy. Álgiler eki jerde qyzmet etedi, biri — tegeýrindi tuǵyrynda, kelesisi — osyndaı yrǵynǵa batyrǵan bylqyǵan orynda. Olar buralańy men bultarysy kóp keteýi ketken keńes zańynyń áljýaz tustaryn dóp basyp, jaýapkershilikten jaltaryp, syrt berýge kómektesti. Al qaısybir shaǵyn kásiporyndar tekserýge kelgen salyq ınspeksıasy adamdarynyń qaltasyn bopyr aqshaǵa toltyryp, astyna sýdaı jańa mashına mingizip qaıtardy. Mólsherli salyqty tólegenshe, myna shyǵyn áldeqaıda arzanǵa túspek. Sosyn, óz qulqynyn kúıttegen aramtamaqtar da qujattyń barlyǵyn kelistirip jasap berdi.

Qazir naǵyz para berý men alýdyń ushqyndap ósken zamany. Úkimet salyqty arttyrǵanymen bálendeı paıda tappady, qaıta zardap shegýde. Bul, joǵarydaǵylardyń qatesi. Túrli áleýmettik, qosymsha qun, tabys salyqtarynyń jıyntyǵyn 55 emes 10 paıyzdan asyrmasa, eshkim de bultaryp-jaltarmaı tıesili qarjyny memleket búdjetine quıar edi. Muny kórip-bilip otyrǵan basqa respýblıkadaǵy bedekshi Qazaqstannan esep-shot ashýǵa yntyǵady. Sóıtedi de salyq tóleýshilerdiń qatary kóbeıip, memleket qarjysy qorlana bastaıdy. Soǵan oraı qarapaıym halyqtyń turmysy da qottana túspek. Sonda ǵana dúkendegi dúnıeler arzandaıdy.

Nebir oılardyń júlgesine ilesip, júıkesi juqaryp jumysyna jetti. Óne-boıy del-sal, eshtemege zaýqy shappady. Bir-eki qaǵazdy ary-beri aýdaryp qarady da, kreslosynyń arqalyǵyna shalqaıa jaıǵasty. Asyǵattar ýáde boıynsha toǵyz jarymda Jasaralǵa kelmek. Odan keıin Nurmırany alyp, medınstıtýttyń korpýsyna tartady.

Súlesoq turǵan telefon bebeý qaqty.

— Jasaral, haliń qalaı?

Syńsyǵan daýysynan birden kim ekenin tanı qoıdy. Qany mıyna atqalaqtap, ashýy tabanda qozdy.

— Iá, nemenege múláıimsı qalǵansyń? — Tamyry bileýlenip, mańdaıy qurysty.

— Ózderińshe bizdi qolǵa túsire qoıatyndaı telefon-anyqtaǵysh ornatypsyńdar... — Gúljan syńqyp kúldi.

Qupıasy op-ońaı ashylǵanyn sezse de jeńilmeýge tyrysyp:

— Burynǵy apparat abaısyzda qulap synǵan soń, basqasyna almastyrǵan, — dedi daýysyn nyq shyǵarýǵa umtylyp.

— Ótirik sýdyraqtatpashy! Al nemenege úıdi kúzettirip, jigitterdi qaraýylǵa tastap kettińder?

Qapelimde aýzyna jóndemdi sóz ilikpeı Jasaral sasqalaqtady.

— Seniń qaı ýaqytta ketkenińdi, mashınalaryńnyń nómirine deıin bilemiz.

— Qandaı kıim kıgenime sheıin biletin shyǵarsyń?

— Bilemin.

Olardyń myna qyraǵylyǵyna qumarlyǵy men qyzyǵýshylyǵy artty.

— Bilseń, aıtshy.

Jasaraldy odan beter aıran-asyr qaldyryp, bárin qaz-qalpynsha tústep, jyǵyp berdi.

— Ana Asyǵatty jaqsy tanımyz.

Inisiniń atyn estigende tóbesinen jaı túskendeı áser etti. «Qaıdan?» degen sózdi qalaı aıtqanyn da ańdamady.

— Ylǵı ortalyq bazarda júredi. Báribir qansha tyrashtanǵandaryńmen biz Nurmırany alyp ketemiz.

— Ýaqyt kórsetedi. — Zyǵyrdany qaınaǵan ol tutqany jaba saldy.

Kóp zaryqtyrmaı Asyǵat telefon shalyp, kelgenin habarlady. Tez jınalyp syrtqa shyqqanynda ol inisiniń keshegi emes, basqa mashınanyń qasynda turǵanyn kórdi. Birden jorǵadaı naıqalǵan «Nıssan patrolǵa» jaıǵasyp, nysanaly jaqty betke aldy. Jol-jónekeı Jasaral Gúljannyń habarlasqanyn, olardyń Asyǵatty tanıtyndaryn, mashınanyń nómirine deıin biletindikterin aıtqanyn maǵlumdady.

— Sony ózimiz de solaı júptesip, búgin bárimiz kólikti aýystyrdyq.

— Jigitter qaıda?

— Olar ázir. — Sóıleı otyryp, telefonnyń bederlerin tere bastady. — Al-lo, Almas, daıynsyńdar ma? Biz jaqyndap qaldyq. Esiktiń aldyna baryp taǵy da zvondaımyn, sol kezde shyǵyńdar. — Quıtaqandaı qara tutqanyń qaqpaǵyn jaýyp, — jigitter saqadaı-saı, bizdi kútip tur. Ertpeı ádeıi tastap kettim. Ubap-shubap jetsek, ańdýshylar iz kesip júrgenimizdi birden biledi. Sosyn josparymyz iske aspaı qalýy yqtımal, — dedi.

Áne-mine degenshe dittegen tusqa da at basyn tiredi. Kóp uzamaı Almastar tóbe kórsetti. Nurmıra úlbiregen aq qalpaq kıip, qara kózildirik taǵypty. Syrtqa eshqandaı sezik týdyrmaýǵa tyrysyp, bappen kep esikti ashty. Minip ap shúý dep ketken soń Almas «sońymyzǵa ilesken quıryq-jalymyz joq pa?» dep, art jaqty barlaı qarady.

Bul kezde Asyǵat baılanysqa kóshken.

— Taıyr, daıynsyńdar ǵoı? Qazir jetemiz.

55-TARAÝ

Esikti jaýyp, ońasha zalǵa kelip jaıǵasty. Áldenársege alaǵyzyp alyp qashqan kóńili árqıyrlarǵa jetelep, nebir soqpaqtarmen súıreledi. Jar degende jalǵyzy Gúlmıradan kóz jazsa, bul ómirdiń eshqandaı máni qalmaıdy. «Qarǵam, qaptaǵan delqulylardyń ortasynda qaıtip qana jatyr eken? Sonshama osyndaı sanasyna syzat túsetindeı ne teperish kórdi? Ulan basyna pana emes, sor bolyp jabysqan-aý. Ary taza bolsa nege urymtal tusta qorymnyń ishine japadan-jalǵyz janaryn jáýdiretip tastap ketedi. Baǵana-aq, Gúljan ony jumysynda dep qashyrtyp jaýap bergeninen-aq qý ishi bir nárseni sezgen. Endigi osy ýaqytqa deıin tym qurymasa bir telefon shalýyna bolar edi ǵoı. Almatyda Gúljannan basqa Gúlmıranyń jaqyn týysy joq ekenin biledi. Qaıtkende de julyn qurt Ulan onyń túbine jetti».

Badana jas bota kózderinen úzilip-úzilip tústi. Aýyr kúrsingenin ańǵarmady. Otaý quryp, óziniń de opa tappaǵanyna qabyrǵasy kúıredi. «Ákemiz be, sheshemiz be qaısysy eken halyqtan qarǵys alǵan? Áıtpese, qudaıdyń bizdi osynsha sorlatatyn jóni joq edi ǵoı».

... Qyrsyq aıdap Arqalyqqa qaıdan tap keldi? Birbetkeılik adamǵa esh jaqsylyq ákelmese tıis. Sol jolǵy áıeldik álsizdigi jeńbegende Torǵaıǵa torǵa túspes pe edi. Bárine balalyq, shalalyq qylyǵy shyǵar kináli. Áıtpese Almatyda-aq oqý-tájirıbelik merzimin ótkizýge ábden múmkindik bar-tuǵyn. Bolary — boldy, boıaýy — sińdi. Ásirese, qabyrǵasy kúırep, ózin pende ataýlynyń ishindegi eń qorashy, sorlysy sanaǵan ýaǵy — Qańtarbaıdyń bir qyzymen áıelin shyǵarǵanyn bilgen kezi. Ishinen taýsyldy, ishinen úgildi. Onyń aldynda da bir-eki ret qoly tıgende mundaı qapalanbaǵan. Sonda da jaman áıelderge uqsap, balasyn kóterip tura qashpady. Ylǵı bedekshilikpen bezip júretin eri úıine kelgende sol jaıynda sóılesýge, uǵynysýǵa shaqyratyn. Biraq, Qańtarbaıdyń bul taqyrypqa attap basqysy joq.

— Ekeýmiz túsinispedik, ajyrastyq. Bolǵan-bitkeni osy.

Beti shimirikpesten bedireıe aıtty.

— Áý basta ol týraly maǵan nege tis jarmadyń?

— «Seni joǵaltyp alamyn ba?» dep qoryqtym.

— Eger, ózim bilmegende lám-mımsiz júre beretin be ediń? — Kúıeýine aıaly janaryn tóńkerdi. Eri qysylys tabatyn syńaı baıqatpady. — Ol jaıynda erterekte estigenmin, — Nurmıra sózin ármen sabaqtady, — biraq, nanǵan joqpyn. Alyp-qashpany aqıqatqa aınaldyryp, áıeldiń ózi keldi. Qyzyń seniń aýzyńnan túsip qalǵandaı eken.

Qańtarbaı jalt qarady.

— Qaı ýaqytta kelip júr?

— Osydan bir jarym aı buryn.

— Odan beri maǵan ol týraly nege aıtpadyń?

— Sen meniń sózim turmaq, ózimdi adam qurly kórip júrsiń be?

Kúıeýi beti sazarǵan qalpy áıeline bedireıe qarady.

— Nege úıge kirgizesiń?

— Áýelgide, aýyldaǵy men tanymaıtyn týystardyń biri shyǵar dep joramaldadym. Jalpy, úıge kelgen adamdy kirgizbeý degen ne sumdyq?

— Endi kelse, úıge kirgizbek túgili mańyna jolatpa. — Tepsinip, pármenmen buıyrdy da as bólmesinen shyǵyp, zalǵa qaraı bettedi. Nurmıranyń ishki jandúnıesi shaǵylda ósken jalǵyz tal qýraıdaı qaltyrap, del-sal halde qala berdi. Baýyr eti balasyna da júregi búlk etpegen qatigezdigine qaıran. Qaıta bul, byldyrlap sóıleıtin kishkentaı sol qyzdy Aıbeginen kem kórmeı, etenelik tanytyp edi. Birinshi ret tabaldyryǵyn attaǵan nárestege kóılegin kıgizip, sheshesiniń qolyna «kámpıt alyp berersiń» dep, qashqaqtaǵanyna qaramaı aqsha ustatqan. Áńgime barysynda ol beıshara:

— Oıbuı-ý, sińilim, qaı soryń qaınaǵan kúni munyń qolyna tústiń eken? Seniń kishipeıildigiń men kórkińdi elden estip, sony kózimmen kóreıin dep kelip edim... Aıtqandary ras eken. Aýzynyń salymy bar ıttiń. Buıryq qoı, buıryq. Endi myqty bol, — dedi keterinde.

Kishkentaıyn jetektegen qalpy uzaı berdi. Tulymy jelbiregen qyz, qaperinde eshteme joq qalpy, náreste kóńilmen buǵan burylyp, názik saýsaqtaryn jybyrlatty. «Hosh bol» degeni. Bul da eriksiz júregi eljirep ketip, qolyn kóterdi.

Oǵan deıin de Qańtarbaıdyń talaı tasbaýyrlyǵyn kórgen-tin. Bul sharýaǵa aınalyp, qoly tımeı, bala shyrqyrap kógerip-sazara jylap jatsa, selt etpesten temekisin tartyp otyra beredi. Ishegi túıiledi degen janashyrlyq sezim, óz qaǵyna da tabylmaı tur-aý. Qaıta, olarǵa jasaǵan analyq iltıpattyq nıetin, gújban neme aıtqyzyp úlgertpedi. Kishkentaıǵa kóılek kıgizip, aqsha ustatqanyn estise óti jarylyp keter me edi?

Kúıeýiniń burynǵy áıeli kelgennen keıin júdep, jaman bir baz keshken kúıdi basynan ótkerip, kóńili qońyltaqsyp júrdi. Qaıǵy saýyp, ýaıym ishti. Biraq, munysyn jan-pendege bildirtpeýge tyrysty. Ásirese, jamanshylyǵyn, onysyz da jalǵyzdyqtan júdep júrgen Gúlmırasyna ańǵartpaýǵa bekindi. Eshkimge ókpeleıtin qaqysy joq, óz uıǵarymy. Átteńi sol, bálenbaı jyl kir shaldyrmaǵan áppaq aryn ańdaýsyzda bir qotıynǵa qor etkenine qınalady. Qansha asqan sulýlyǵyna nasattanyp, shalqaq basyp júrse de, perishtelik jalǵyz ǵana buldaıtyn násteden adalanǵan soń, qunyń baqyr tıyn ekenin moıyndaýyń lázim. «Kimmen qaraısań — sonymen aǵar» deıtin qazaqtyń pálsapalyq sózi de, ómirdiń osynaý negizgi sheshýshi túıini ábden zıynda zerdelengennen keıin baryp aıtylsa kerek. Óıtkeni, budan bylaı eshkimge qajet emessiń. Qajet bolǵanda da ańqasy keýip shóldep kep, simire salatyn «sýsyn» orynyna ǵana júrersiń. Odan da ıt te bolsa aqtyǵyńdy oırandaǵan, páktigińdi parshalaǵan pendeniń eteginen ustaýǵa kónesiń. Erteńgi kúni tym qurmasa kóz jasyńdy buldap, onyń aldynda jylaýǵa da batylyń barady.

Osyndaı ımandy oı men qyz ıbasy aldynda qurban bolyp, bireýdiń qolyna taǵdyryn senip tapsyrypty. Áıtpese Erasyldyń ishki sezimin túsinbedi me, túsindi. Ózi de ólerdeı yntyq edi, amal qansha. Ekeýi de shekten shyqqan buıyǵy, ásirese kórshiles turyp Erasyl tym momyn eken. Basynda baǵasyn asyrmaq bop ádeıi synaı túseıin dep moıyn burmap edi, sońynda sol qateligin keshire almaı barmaǵyn shaınap ókindi. Ámbe ol úshinshi kýrstan soń Máskeýlik ýnıversıtetke ún-túnsiz aýysty da, Almatyǵa kelýi sıredi. Álgi ýaqtarda Nurmıranyń basynda qalaımaqan ýaqıǵalar bastaldy. Áıtse de ony saǵyndy, ishteı alasuryp izdedi... Tóńiregindegi eshkimmen sóıleskisi kelmedi. Óz ýaıymyn ózi saýyp iship, tuńǵıyqqa bata berdi, bata berdi. Aqyry, bir kezderde sol beıneni osyndaı bıikten kórsem-aý dep salǵan sýretterin parsha-parsha etip jyrtyp tastady...

Táńirdiń sorlatqanda tap kelgeni, ashshyly jerdiń sortańyndaı juǵymsyz kebiri. Jany qalamasa da qudaıdyń salǵanyna kóngen, Aıbegi bar. Teksizdigin tanytyp, birinshi, Gúlmırasyn kúızeltýge beti daýalamady. Ekinshi, ulyn áke baýyrynan alshaqtatýǵa dáti barmady.

Qońyraý zyr ete qaldy. Ushyp túregelip, esikke júgirdi. İlgekti aǵytty. Birden kózine shalynǵany, suńǵaq boıly aq quba jigit qarsy aldynda kúlimdep turdy.

— Oı-baı, Nurmırasyń ba?! Kúnim, haliń qalaı? — Iilip kep, betinen súıdi. — Týra mamańnan aınymaı qalypsyń!

— Kelýińmen! Tórlet!

Ilıas ishke endi.

— Áıteýir, ushaq kórsetilgen keste boıynsha keshikpeı qondy. — Gúljan óz jaılary týraly baıandady. — Ilıasty kórgendegi qýanyshymyzdy aıtsańshy...

— Iá, halderiń qalaı? — dedi Ilıas tórgi bólmege ótken soń Nurmıraǵa qarap.

— Shet jaǵasyn estigen shyǵarsyń, jaǵdaıymyz máz emes. — Baıaý sóılep, aýyr kúrsindi.

— Alǵashynda qaıran qaldym. Ýaıym mújigen ǵoı ábden. Ony ol jerde qaldyrmaı, qaıtkende de alyp shyǵýymyz kerek.

— Men de sóıtip oılaımyn.

— Osyny topshylaǵan soń, Máskeýdiń aýrýhanasynan Gúlmırany ary qaraı emdeýge shaqyrǵan qaǵaz ala keldim.

— Qandaı durys jasaǵansyń, Ilıas. Áıtpese, beı-bereket ondaı dıagnozben naýqastardy bosata bermes. — Nurmıranyń óńine jylt etip, qýanyshtyń nury júgirdi. Muny estigen Bitim men Gúljan da máre-sáre.

— Aıtqandaıyn, — dedi qysylys taýyp Nurmıra, — baqytty bolyńdar! Úsh-tórt aı buryn úılendi dep estip edim. Óz sharýamyzben basymyz qatyp, qýanyshty umytyp ketippiz, ǵafý ótinemin.

— Oqasy joq, rahmet. — Ilıas rıasyz kúldi.

— Júrińder shaıǵa! — As bólmeden Gúljan daýystady.

— Oı, shaıy nesi, jataıyq ta.

— Bir-bir shyny shaı ishkennen keıin demalaıyq.

56-TARAÝ

«Jebe» dúkeniniń aldynda oǵar-shoǵar jınalǵan eldiń arasynan jigitter qylańytty. Asyǵat olardyń qasyna toqtamaı, «Baızaqov» kóshesimen joǵary burylyp ketti. Analar da munyń izimen saldy. Áýdem jerden soń taǵy da ońǵa burylyp, kóp qabatty úıdiń biriniń aldyna kep tizgin tartty.

Sońyndaǵylar da úsh mashınamen irkes-tirkes taqala toqtady. Barlyǵy japa-tarmaǵaı atyp shyǵyp, Asyǵatpen tós túıistire amandasyp jatyr. Amandyqtan soń Nurmırany basqa mashınaǵa aýystyryp, Gúljandar tanymaıtyn, korpýsqa birge erip kiretin jigitterdiń qasyna qosty. Bári qarýly. Jasaraldy eseptegende — 17 jigit.

Ańyratqan bette «Tóle bı» men «Masanchıdiń» qıylysyna birdemde ilikti. Mashınany eleýsiz tustarǵa shashyratyp tastady da, ózderi bólinip-bólinip ishke bettedi. Nurmıra oq boıy aldyda ońasha ketip barady. Sońynda óz betterimen áńgimelesken úsh jigit. Bireýi dárigerlik ınstıtýttyń stýdenti sekildi aq halat kıgen, eshqandaı kúmán týdyrmaıtyndaı eleýsiz. Al qalǵandary olardy alysyraqtan baqylamaq.

Jasaral mashınadan túspekke yńǵaılanyp edi, Asyǵat:

— Otyra ber, seni bári tanıdy, kózge birinshi iligesiń, — dep salonda qaldyryp, ózi asyǵys jónedi.

Olar eki saǵatqa jýyq aınalyp, zaryqtyryp baryp oraldy. Báriniń ıinderi salbyrańqy, túr-álpetterinen kóńilsizdik bilinedi.

— Ne boldy? — Onysyz da degbiri qashqan Jasaral qarsy júrip, quryq salym taıanǵanda tyqyrshı saýal tastady.

Jigitter jaǵy tym-tyrys, jaýapty Nurmıra berdi.

— Eshkim joq.

Jasaraldyń da mynany estigen soń sharasy taýsylyp, endi ne jasaý kerektigin bile almaı alaburtty.

— Emtıhanyńdy tapsyrdyń ba?

— Tapsyrdym.

«Qandaı baǵa aldyń?» dep suraýǵa jigittiń zaýqy soqpady. Kelinshek te sýyrylyp aıta qoımady. Ekeýin de qıly-qıly oı súreleri mazalaýda. Sóıtip, biraz ýaqyt aralaryna únsizdik kóleńkesin túsirdi.

— Túnde Gúlmıra telefon soǵyp edi. — Jasaraldyń qulaǵy eleń etti. Bul kezde Asyǵattar óz ara kúńkildesip turǵan. — Almasbek degen papamnyń dosyna habarlas dedi.

— Qaıda isteýshi edi?

— MVD-da.

— Bir bólmege qamap shyǵarmaı ustap otyrsa, Gúlmıra qalaı habarlasyp júr?

— Bilmeımin, qapysyn taptym deıdi. Asyǵys, ol jaǵyn suraı almadym.

— Im-m... Endeshe sol kisimen sóılesip kór. Telefon nómirin bilýshi me ediń?

— Iá. Gúlmıra aıtqan.

Ol mashınaǵa kirip, qajetti sandardy tere bastady. Abyroı bolǵanda álgi adam úıinen tabyldy. Arǵy jaqtan hal-jaıdy egjeı-tegjeıli surap, basty buıymtaıdy aıtýǵa múmkindik bermedi. Aqyry negizgi sharýaǵa kóshti-aý.

Osy tusta Almas áńgimeniń barysyn qulaǵy shaldy ma, «kimmen sóılesip jatyr?» dep, ıek qaqty.

— Papasynyń mılısıada jumys jasaıtyn Almasbek degen joldasy bar eken...

— Qap! — Túr-pishininen qınalystyń izi bilindi. — Biz aralasqan jerge «mıntovskıı varıantty» qospaý kerek edi. Ol — bizdiń tarapymyzdan mınýs bop eseptelinedi. Eń birinshi Asyǵatpen kelisip almaı... — Saly sýǵa kete, sózin jelkesin qası aıaqtady.

Osy kezde Nurmıra da salonnan tysqa shyqty.

— Ne dedi?

— Sol ýaqyttan beri nege habarlaspadyń, hýlıgandardy áldeqashan ustaıtyn edik dep meni jazǵyrdy. Mınıstrlikten arnaıy tapsyrma berip, shuǵyl top shyǵaratyn boldy.

Muny estigen Almastyń tipten qabaǵy salbyrap ketti. Bir báleni búldirip alǵanyn endi ańdaǵan Jasaral bolǵan jaıdy Asyǵatqa aıtty. Ol tyrs etip tis jarmady: renjimedi de, keıimedi de. Óńinen eshqandaı ózgeris ańǵartpady. Sol burynǵy qalpy rúlge otyryp, janyndaǵylardy tıisti jaǵyna aparyp saldy.

Qansha dedek qaǵyp, tańy aıyrylyp jasaǵan áreketinen eshteme ónbeı mańdaıy tasqa soǵylǵandaı hal keshken Jasaral jumysyna sharshańqy oraldy.

Qaıdaǵy bir ónbes istiń sońyna túskenine ókindi.

Soǵan alańdaımyn dep júrip, tıanaqty turmysynyń da bátýasy qashqan. Isi de ilgerilep, mandymady. Jumysynda da yńǵaısyzdyqtar jıi ushyrasyp, selkeýlikter etek ala bastady. Baıyptap qarap otyrsa óziniń myna júrisi tym kúlkili — dıýananyń tirligi. Saǵymdaı jylystap, esh shapaǵatyn tıgizbeı ótip ketken ýaqytyna ishi qan jylap, kók ózegi jıdidi. Endi sonyń qarjýyn qaıtarý qolynan kele me, kelmeı me — ol jaǵy beımálim. Áıteýir, jany ashyǵan soń jansebildilikpen júgire beripti, júgire beripti. Qaıdaǵy bir sý soqyrlyq jetelegen, qaıdaǵy bir máńgúrttik jaılaǵan.

Sharqaıa daýysty telefon oqys shar ete qaldy. Qulyqsyz tutqany alyp edi, tanys ta beıtanys Gúljan sarnaı jóneldi.

— Kórdik, shaýyp aldyńdar. — Sylq-sylq kúledi. — Ózderińshe ustaı qoıamyz dedińder ǵoı... Tapqan ekensińder aqymaqty...

Sirkesi sý kótermeı turǵan bul, zándeminiń sózin tyńdaýdan jırendi, tutqany qoıa saldy. «Shirkin qolyma bir tússe, — dep oılady, — ıt terisin basyna qaptap, kózine kók shybyn úımeleter edim». Biraq, qyrsyq qylǵanda ábilet basqyrlar qarmaǵyna ilikpeı, aram terge shomdyrdy.

Mólideı qara telefon qaıyra shyldyrlady.

— Nemenege tutqany tastaı saldyń?! — Birdemesin ótkizip qoıǵandaı shaptyǵa aıqaılady. Onysyz da quıqa terisi tarylǵan Jasaral shydamady:

— Áı, menimen sóılesetin deni durys bir erkek kindiktileriń bar ma? Kezdeseıik, turysatyn jerlerińdi aıtyńdar. Eshkimdi ertpeı-aq jalǵyz ózim baraıyn. Álde bári tómen etekti me?! — Tútigip, ashýdan qoldary dir-dir etti.

— Sosyn, mılısıaǵa ustap bereıin dep tursyń ǵoı.

— Joq, betpe-bet sóılesetin adamdaryń bolsa, qasyma jigitterdi de almaımyn. — Aǵynan jarylyp, kókeıindegisin búrkemesiz jetkizdi.

— Onyńa nana qoıady ekenbiz, senimen bizdiń kisilerdiń tildesýge qulqy joq. Odan da myna shartty tyńdap, bitimge kel.

— Ol qandaı shart, aıta ber...

— Qasyńdaǵy adamdardy jiber, ana úıden kúzetti aldyr. Jolymyzǵa kedergi jasama, osy úshin Reseı rýblimen jeti mıllıon som aqsha beremiz.

Jigittiń ishi qylp ete qaldy.

— Eger jolyǵysýdan bas tartsańdar, ol aqshany qalaı beresińder?

— Kádimgideı, sol úıdiń pochta jáshigine tastap ketemiz. Sender alasyńdar, sonymen is bitedi.

— Munyńa kelise almaımyz! — Aılasyn asyrmaq alaıaqtardyń pasyq oılarynyń túbirine balta shapty. — Bireýińniń bet-júzderińdi kórelik, aqshany qolymyzǵa ákep berińder. Biz de óz qolymyzben buıymtaılaryńdy tabystaımyz. — Munysy jaı aralaryna shyrǵa tartqany.

— Ondaı kelisim-shartqa bara almaımyz. Bizdiń adamdar senderdiń eshqaısylaryńdy kórgisi kelmeıdi. Osylaı bir-birimizdi tanymaıtyn kúıde qalǵanymyz jón. Kelisseńder, jańaǵydaı ýáde baılasalyq.

Budan aryǵa Jasaraldyń tózimi de, júıkesi de shydamady. Qaıdaǵy bir shaja baıtal sıaqty laqsa qatynmen tájikelesip sóz salǵastyryp turýdy boıyna shaq sanamady, telefondy basa saldy.

57-TARAÝ

... Tórt kózi túgeldengennen keıin baryp tym kesh jastyqqa bas qoıǵandarymen, barlyǵy da erte túregeldi. Sosyn birden kókeıge túıgen sharýalaryna tartty.

Áý degennen bas dárigerge jolyǵyp, jaı-japsardy uǵyndyrdy. Qudaı bere salǵanda ol — bes bıeniń sabasyndaı etekjeńi keń bolyp ushyrasty. Bulardyń sózine, sıqyna qarap, ári báriniń birdeı dáriger ekenin bilgennen soń:

— Shamalaryń jetse naýqasty úıde qaratqandaryń durys. Ol bir qatty toryǵyp, jany qystyǵa japa shekken kisi. Ótkenin esine túsirý kerek, aqylynan endi-endi aljasa bastaǵan, — dep, aǵynan jaryldy. — Kúndiz-túni eń jaqyny janynda bolǵany jón.

— Qasynda men bolamyn. — Nurmıra shyr ete qaldy.

— Siz, sińilisisiz be?

— Syńarymyn.

— Olaı bolsa tipti jaqsy. Bul jerde oǵan yqpal ete alatyn adam — sizsiz. Sondyqtan kóp jaǵydaı tikeleı sizge baılanysty.

— Túsinip turmyn. Tezirek kózimizge kórsetińizshi.

— Qazir kóresizder. Biraq, onyń aldynda bekem bolyńyzdar. Áljýazdyq tanytyp, jylap-syqtap júrmeńizder. Oǵan jaqsy sóz ǵana aıtylýy kerek. Sizdiń, — nazaryn Ilıasqa aýdardy, — qaǵazyńyz boıynsha Jaqytovany biz Máskeýge joldamamen jiberemiz. Bul aýrýhanada jalpy esepte turady, biraq baqylaýdyń bári sizderdiń jaýapkershilikterińizge aýady.

— Iá, ıá.

— Qujattaryn daıyndata beremin. Júrińizder. — Orynynan turyp syrtqa bettedi. Uzyn dálizben bulardy ertip aparyp, ordınatorlyq bólmege endi. Ol jerde otyrǵan er adamǵa:

— Myna kisiler Jaqytovaǵa kelip tur. Naýqasty Máskeýge áketpek. Joldamalary bar. Bizdiń tarapymyzdan tıisti qujattardy ázirlep, qoldaryna ustatyńyz.

— Maqul.

— Bul kisilerdi palataǵa aparǵan soń, maǵan kirińiz.

— Jaraıdy.

— Kıimderin ákelip pe edińizder? — Bas dáriger endi bularǵa buryldy.

— Bulaı ońaı sheshiledi dep oılamadyq. Qazir aldyrtamyz. — Gúljan apyl-ǵupyl syrtqa umtyldy.

— Júrińizder.

Ekeýi aq halatty er adamnyń sońynan erdi. Uzyn dálizdiń týra tuıyqtalǵan tusynda, kelesi súreńsizdeý ǵımaratqa óter esiktiń aýzynda meıirbıkeniń posty bar eken. Aq halatty qyzdyń qasynda qolshoqparly mılısıa otyr. Kórer kózge tym qorash. Tabaldyryqtan attap kirgende-aq jan túrshigerlik dybystar qulaqqa shalyndy. Dárigerlik ǵumyrynda Ilıastyń da birinshi ret jyndyhananyń ishine enýi. Birtúrli arqań shymyrlaıdy.

— Maǵan 15-shi palatany ashyp bershi, — dedi mılısıaǵa.

Ol qabyrǵada ilýli turǵan kóp kilttiń birin aldy da ilgeri júrdi. Bári sonyń artynan ilesti.

Nurmıranyń júregi aıaǵynyń basyna qaraı tartyp, syzdap aýyrdy.

Esik ashylǵanda jalǵyz ózi búk túsip, teris qarap jatqan shúkıtteı bireýdiń qylpy bilindi. Bulardyń kirgenine tipti kóńil de aýdarmady. Iyǵy eptep dirildeıtin sıaqty. Muzdap qalǵan tárizdendi.

— Gúlmıra, — dep dybystady jany shyrqyraǵan Nurmıra.

Miz baqpady.

Betine úńildi. Jaǵy sýalyp, sup-sur qalypqa enipti. Kózi sál ashyq. Sańylaýdan qarasynyń nyshany baıqalmaı, aǵy ǵana qylańytady. Alý-dalý uzyn shashy jastyǵyn kómip, suryn tym úreıli kórsetedi.

— Gúlmıra! — Úni qaltyraı shyqty. — Gúl-mı-ra!

Eshtemeni estimeıtin syńaı baıqatady.

— Qazir birazdan keıin qalpyna keledi. — Dáriger bos áýrelenbeńiz degendi ańǵartty. — Óte júdeý, asqa tábeti múlde joq. Dáriniń kúshimen ǵana... Eptep esi kirse, balasyn suraıdy.

Alǵash sirińkedeı qatqan turqyn kórip, «aıaǵy aýyr degeni qaıda?» degen ury oı Nurmıranyń sanasynda júgirip ótken. Endi myna dárigerdiń sońǵy sózi odan saıyn aıran-asyr etti.

— Balasy qaıda?

Dáriger Nurmıranyń júzine qadala ańtaryldy.

— Sizder bilmeýshi me edińizder?

— Biz basqa qalada turamyz, túnde ǵana keldik. — Sózge Ilıas aralasty.

— Týyt úıinen mynda ótken naýqastyń jaıy jazylatyn kitapshadaǵy málimet boıynsha, shala týǵan náreste shetinegen.

— Munda túskeli qansha ýaqyt boldy?

— Erteń... — beıtanys er kisi oılanyp baryp, — bir jumaǵa tolady, — dedi Ilıasqa burylyp. — Máskeýge aparyp emdetesizder me?

— Iá.

— Bir sát nazardan tysqary qaldyrmaı, jaqsylap qarasa, qaıta qalpyna keledi. Basqa naýqastarmen salystyrǵanda, dimkási áli dendep, qalyptasa qoımaǵan. Úmit bar. Onyń ústine kórip turǵanymdaı, sizder sıaqty janashyr qamqorshysy tabyldy. Al mundaǵy basym kópshiliginiń otbasy, bulardy qajetsinbeıdi. Qaıta mashaqatynan aýlaq dep, osynda jata bergenin durys kóredi. Jalpy, bir sózben aıtqanda adam ornyna sanamaıdy. Bul — eń birinshi, eń basty qatelik.

Eshkim til qatpady. Árkim óz oıymen arpalysyp, bir ýaq únsizdik ornady. Nurmıra tósektiń shetine jaıǵasty da, Gúlmıranyń óńin ózine qaratýǵa áreket jasady.

— Jaraıdy, sizder osynda bola turyńyzdar. Qazir meıirbıke keledi. Men, bas dárigerge kirip shyǵaıyn. — Jol bastap ákegen er kisi syrt aınalyp, esikke bettedi.

Palatada úsheýi ǵana qaldy. Ilıas Nurmıraǵa járdemdesip, Gúlmırany ózderine qaratyp jatqyzdy. Moıyny, qol-aıaǵy bári bylq-sylq etip, jansyz denege kóbirek uqsaıdy.

— Gúlmıra! Gúlmıra! Kózińdi ashshy! — dedi syńary betine bolmashy shapattap. Sezetin kórinbeıdi.

— Toqta, bylaı tura turshy.

Nurmıranyń ornyna Ilıas jaıǵasty. Aqyryndap, mańdaıynan tartyp, basyn aıaly alaqanymen ýqalaı bastady. Tóbesi men shúıdesinen kók jelkesine oıysyp, alqymy, ıyǵyn da qamtydy. Osy tásildi ekinshi qaıtara jasaǵanda, sulq jatqan dene qozǵalysqa endi.

Syńary ishinen «ıá, sát» dep, qandasynyń ǵana tileýin tilep, ústine tóne túsedi. Ilıas baryn salyp, bul tirshilikti umytqan. Qoly-qolyna juqpaıdy. Naýqas yńyrsyǵan dybys bildirdi. Aıaǵyn baýyryna qaraı jınap, qaıta sozdy. Qoldaryn maqsatsyz qozǵaı bastady. Denesiniń qurys-tyrysyn jaza almaı aýyrsynǵandaı, astyńǵy erinin bolmashy tisteledi. Basyn ary-beri shaıqady. Osy tusta kózi bolar-bolmas ashyldy da, jumyldy. Kenet, syńary «Gúlmıra!» dep, shyr etti. Munyń únin estigendeı qozǵalysqa engen dene, qalt toqtady. Biraq, Ilıas qoldanǵan dárigerlik ádisin báseńdetpeı, qaıta údetkendeı qalyp baıqatty. Syrqat bolmashy bógelisten soń, qol-aıaqtary jıyrylyp-sozylyp qaıyra qımylǵa kóshti. Bul joly, saıabyr jybyr shıraqtyq tanytty. Tynys alǵany da anyq ańǵaryldy. Qapelimde qaraqat janar qaıta ushqyn shashty. Baǵjıyp ashylǵan qalpy maǵynasyz shańyraqqa qadaldy. Áıeldiń óńin meńireýlik shálisi tutaǵan. Jańaǵy qybyr-jybyry sap tıyldy. Biraq, Ilıas emdik áreketin toqtatpady. Tanometrmen júrek soǵysyn baıqady, bir qalypty ekenin ańǵardy. Qan qysymyn ólshedi, mólsherli mejeden tym tómen.

— Gúlmıra! Sen meni estip tursyń ba?! — dedi sosyn onyń júzin qolymen ózine buryp. — Men Ilıaspyn. Mine, Nurmıra kelip tur.

Naýqas aırandanǵan kózin endi ǵana Ilıasqa toqtatty.

— Kel, keýdeńdi kótershi. Bir sát basyńdy kóterip otyrsań, jaqsy bolyp qalasyń

Áıeldi ıyǵynan oraı qushaqtap, aıaǵyn tómen salbyratyp, shyntaǵyna jastyq qoıyp jaıǵastyrdy.

Osy ýaqytta dálizden aıaq dybyry bilindi de, izinshe palataǵa Gúljan endi. Naýqastyń shoshaıyp otyrǵanyn kórgen ol:

— Gúlmırash, janym, haliń qalaı?! — dedi emen-jarqyn.

— Basym zil batpan.

Onyń únin estisimen janyna Nurmıra taıandy.

— Janym meniń, amansyń ba?!

Maqsatsyz, nursyz janaryn endi oǵan aýdardy.

— Meniń kishkentaıym qaıda?

— Qazir úıge baramyz, kishkentaıyńdy da alamyz. — Onyń saýalyna Gúljan jaýap qaıyrdy.

— Sender kıindire berińder, men qujattaryn retteıin. — Osyny aıtty da Ilıas syrtqa bettedi.

Aýrýhanadan shyǵa salysymen bular, Gúlmıranyń úıine týra tartty. Ol jolda eshqandaı saýal qoımaı, Gúljan men Nurmıranyń ortasynda sileıgen qalpy keldi. Nurmırany da, Ilıasty da, jalpy eshkimdi tanymaıtyn sıaqty. Tek baspaldaqtan kóterilip, óz páteriniń esigine taqalǵanda eptep júzine nur júgirgendeı nyshan baıqaldy.

— Janat joq pa eken úıde?

Muny estigen tórteýi de selk ete qaldy. Tilderin tistep, ne dep jaýap qaıyrarlaryn bilmeı sasty. Biraq úni kádimgideı ap-anyq shyqty. Soǵan bola úmitterine jip taǵyp, kókirekterinde bir jaqsylyqtyń ushtyǵy qylańytty.

Úıge kelisimen eki kelinshek vanany toltyryp, eki jaqtap Gúlmırany shomyldyrdy. Sýǵa túsip shyqqan soń sergigendeı syńaı bildirdi. Shashyn órip, qýyrshaqtaı quntıtyp kıindirdi. Biraq, qýnaqylyq baıqatqanymen, nátinde áńgimeshil áıel, úıge kirerde aıtqan bir aýyz sózden keıin áli tis jarmady.

Túski asqa bári dastarhannyń basyna jınaldy. Eptep óńderine qýanyshtyń lebi júgirgendeı.

— Endi biz kóp keshikpeı Máskeýge júrip ketelik, — dedi Ilıas áńgime arnasyn negizgi sharýaǵa aýystyryp. — Gúlmıra úshin bir mınýttyń ózi qymbat, tezdetip bilgir mamanǵa qaratalyq.

— Sol durys. — Sózge joq Bitim de ishki paıymyn ańǵartty.

— Men mynany oılap otyrmyn, — bári Nurmıraǵa qarady, — ana úlken úıdi satsaq. Báribir jolymyzǵa, dári-dármekke qarajat kerek. Bekerden-beker bos turyp, tozyp barady. Sol sharýany, Bitim sen, óziń moınyńa alyp, tyndyrsań. Men saǵan notarıaldyq keńseden senim qujatyn búgin alyp bersem. Sodan keıin biz erteńgi reısterdiń birimen ushyp ketsek. Sen sońymyzdan aqshany alyp kelersiń.

Bulardyń eshbir sózi Gúlmıranyń qaperine kirmeı súzilip otyrdy da qoıdy. Taǵy bir qýanǵandary: eptep tamaq ishti. Mańdaıy jipsigendeı boldy.

Barlyǵy osy uıǵarymǵa toqtap, Gúljan Gúlmıranyń qasynda qaldy da, Bitim men Nurmıra jańaǵy sharýanyń qamymen syrtqa bettedi. Ilıas osyndaǵy joldastaryna kirip shyqpaq nıetpen, ol da mashınaǵa mindi. Jol-jónekeı medısınalyq ınstıtýttyń qasynan túsip qaldy.

— Aıbek jylap jatqan joq pa eken? — Nurmıra endi balasyna alańdady.

— Oǵan qam jeme, tańerteń biz qaıyra barǵanda meniń ınstıtýtta oqıtyn qaryndasym kelipti, — dedi Bitim. — Keshe ádeıi shaqyrtqanmyn. Sol búgin balalarǵa qarap otyr.

— Jatsynyp júrmese.

— Uldarmen oınap, aldanyp ketedi ǵoı.

— Jaraıdy, búgin myna sharýany bitirip alsaq... — Ózin-ózi sabyrǵa shaqyrdy.

58-TARAÝ

Qaram pıǵyldy dúleıler Gúlmırany alyp shyǵyp, taǵy da aýdandyq ishki ister bólimine tartty. Daırabaı men Bidiráliniń qasarysqanda juldyzdary ońynan týmady. Keshegi aǵa leıtenant alǵan betinen qaıtpaıtyn naǵyz birmoıyn eken, sol sózin ustap qatty da qaldy. Ábden degbiri qashqan Gúlmıra osy joly da bar shyndyqty loq etkizip aqtaryp salýǵa talaı oqtaldy da, dereksiz ketken Ilıasqa zalaly tıedi eken dep tilin tistedi. Bulardyń «ushaqqa mingizdik» degen sózine áli senip turǵan joq, áldebir beımálim tusta tutqyndap otyrǵandaı kórindi.

— Óńiń qashyp, ábirjýlisiń ǵoı, — dedi ınspektor.

Kelinshek júzi tómenshiktep, basyn shaıqady.

— Eshtemeden taıynba, ońbaǵandar sazaıyn tartsyn! Álde, bireýler qorqytyp júr me? — Áıeldiń betine eńsesin sala, úıelmenimen buryla qarady.

— Joq.

— Erteńder seni tergeýshiler shaqyrtar, bolǵandy bolǵandaı aıtyp ber. Al qazir bossyń.

Budan keıin kabınetten tek shyǵyp ketýdiń ǵana reti qaldy.

Dókirlerdiń ashýlarynyń ústine ashý jamaldy.

Osy tulan tutqan qalyptarynda qaıtar jolda Nurmırany ustap alardaı medınstıtýtty torýyldaǵan. Qas qylǵandaı bul áýreshilikterinen de eshteme ónbedi: myzǵymaıtyn mań jigitterdiń aıbynynan yqty. Tabanyńdy ántek shalys bassań, shap etip etegińnen qarmamaq. Sosyn tirideı qutylyp kór, bular mılısıadan da tegeýrindi: kór-jerińniń bárin aqtaryp, aranyń omartasyndaı quj-quj qaınaǵan ordańnyń kúlin kókke ushyrady. Aıyp-anjyńdy tólep, aıaǵyna quldyq ura qutylmasań, keshirimdilik tanytyp, mańdaıyńnan sıpaı qoımaıdy. Óıtkeni...

Asyqpaı uıqysyn qandyryp, túske taman turatyn Asyǵattyń ádeti. Búgin de sóıtken. Shaıyn iship, bir ýaq teledıdar qaraýǵa otyrǵan. Óziniń súısine tamashalaıtyn habarlary bar: «Krımınalnaıa Rossıa», «Dorojnyı patrúl» taqylettes dúnıeler. Ásirese, qazaqsha shyǵarylǵan kınolardy, derekti fılmderdi zeıinin sala kóredi. Jáne sol kórgenderiniń bárin qorytyp, ylǵı da taldaý jasaıdy. Sondaı saralaýdyń ózinen rahat alady. Basty róldegilerdiń qateligi men kemshiligin taýyp, jetistigine súısinýdi unatady. Budan basqa da kádimgi ómirdegi qala jurtshylyǵyn eleń etkizgen qylmysty oqıǵalardy taldap, bezbenge sala paıymdaıdy.

Sondaı jaıttyń biri — Qazaq televızıasynyń elý bes mıllıon aqshasyn alyp ketken ospadarlardyń jibergen qatelikterin tap basyp taýyp berdi: sybaılas, telekompanıanyń júrgizýshisin qur ǵana soıylǵa jyqpaı, bir-eki apta aýrýhanada nashar halde jatatyndaı etip, ólmes jerine pyshaq salý kerek edi. Sonda ol tergeýshiniń fashısik tásilmen kóbesine ıne júgirtip, qınap, «til» alý tantal azabynan birjola qutylady. Óıtkeni qaraqshylardyń qolynan pyshaqtalyp, ál ústinde jatqan adamdy — oljaǵa ortaq dep eshkim oılamas.

Esiktiń qońyraýy syńǵyrlady. Asyǵat oǵan eleń etpedi. Bireýler kirip, muny surady. Ózin izdep kim kelip, kim ketpeıdi. Bólmege deneleri qurysh bolattan quıylǵandaı shymyr eki jigit engende, ornynan qozǵalyp qol alǵan.

— Otyryńdar, — dedi jıegi qyzyl aǵashpen kómkerilgen borpyldaq kreslony ıegimen nusqap.

Qos jigit jaıǵasýyn jaıǵasqanymen qopalaqtap, asyǵys ekendikterin ańǵartty. Biraq, úı ıesi tyrs etip til qata qoıǵan joq. Únsizdikpen ýaqyt jylystaýda. Ana ekeýiniń tynysy tarylyp barady. Ári, ámirlerdiń ordasyndaı saltanatty jıhazǵa toly bólme kimniń bolsyn, shúý degende ásem de susty aıbynymen eńsesin basyp tastaıtyn. Onyń ústine kelýshilerdiń bir túrli túr-álpetteri de ketińkirep qalypty, ásheıindegideı emes ózderin rabaısyz sezinýde. Osynyń bárin ańǵarǵan Asyǵat ózi sóz bastady.

— Jaıshylyq pa?

Sıdańdaý sarysy qıpaqtaı til qatty.

— Alaýdyń mashınasy aýdarylypty. — Aıtýyn aıtyp ap, óńi qýardy.

Asyǵattyń qabaǵy shytyldy.

— Aman ba?

— Ózi aman... — kúmiljip qaldy.

— Qasyndaǵy Turqan júrip ketipti, — dedi ekinshisi.

— Imandy bolsyn! Allaýakpar. — Betin sıpady.

Mán-jaıdan maǵlum ap, shuǵyl jolǵa jınaldy. Óıtkeni oqıǵanyń endigi barysyn retteý ózine júktelgenin túsindi. Ishki ister organyndaǵy aý-jaıdy pysyqtap, máıitti qalaı da búgin Almatydan marqumnyń týǵan jeri Óskemenge alyp júrý kerektigin topshylady.

Osyndaı maqsatpen súlikteı qara «Mersedes» áldebir jaqty betke alǵan.

Asyǵat sol ketkennen úıine erteńinde tańerteń bir-aq oraldy. Áıtkenmen, sharýanyń bárin tyndyryp qaıtqan. Tańǵy saǵat tórtterde bir top jigittermen marqum Turqandy ushaqqa sap, búkil qarajatymen, syıytymen jóneltken.

Sóıtip, kezdeısoq apat júrekterin aýyrta joldastarynyń birin jalmady. Dám-tuzy taýsylyp tursa, amal qaısy, pende mańdaıǵa jazylǵanyn kóredi de.

Apatqa ushyraǵan ekeýdiń biri Alaý — qazaq halqynyń mártebesin orystardyń aldynda, shetel dep júrgen jat jurttyqtardyń arasynda san márte kótergen. Árıne, bileginiń kúshimen, sporttaǵy sańlaqtyǵymen. Bul, álbette, onsha erlikke sanala qoımas.

Alaýdyń alaýlaǵan tusy 1990 jyldardyń ishi. Sol ýaqytta Shyǵys Qazaqstanda qazaqtyń tórt birdeı jigitin cheshender pyshyqtap óltirip, ultaralyq ilik-shatystar órbigen. Al, batys jaǵymyz Jańaózende cheshender men qazaqtardyń arasynda naǵyz zarqum soǵysy júrip jatyr edi. Mine, osyndaı qym-qýyt ýaqytta Taldyqorǵannyń Qaratal aýdanynan qazaqtar bir túnde 21 otbasyn poıyzǵa sap, kóshirip jiberdi.

Ár nárseniń sońynda bir dúmpýi bolatynyndaı, kóp uzamaı sol kezdegi búkil KSRO-dan cheshenderdiń atjalman jigitteri Taldyqorǵanǵa at basyn burdy. Olar jaı ǵana bas qosý úshin jınalmaǵany túsinikti edi. Oılary, jaldaryn kújireıtip, momyn halyqty taǵy bir yqtyryp alý.

Endi-endi tutanaıyn dep turǵan osynaý ultaralyq shıelenisti sol tusta ne bary 23 jastaǵy Alaý jigitterimen bardy da, pyshaq keskendeı tıyp qaıtty. Bul oqıǵaǵa azýyn aıǵa bilegen birde-bir saıasatker, sol tusta qaptap ketken partıalar men qozǵalystyń ókilderi, tipti, timiskilenip júretin haýipsizdik komıtetiniń adamdary, qala berdi, qalyń mılısıanyń arnaıy bólimsheleriniń eshqaısysy da aralasqan joq. Olardyń kıligýi ıneniń jasýyndaı jaqsylyqqa aparyp soqtyrmaıtyn edi.

Buǵan keneýi joq qyzyl sózdiń ıeleri emes, jan alyp, jan bere alatyn naǵyz erler ǵana bas qosty. Sondyqtan da bul jerde «mıntovskıı varıant» júrmeıdi. Kúndelikti ómirden kórgenderi men túıgenderi kóp bir-bir halyqtyń týyna aınalǵan azamattardyń namysy — shetin jaıt jóninde zań, quqyq qorǵaý oryndaryna habar berýge jibermedi. Ári, múbáda aqıret úshin de, qara halyq úshin de bir ıgilikti is istep ketýge talpynyp, qaterge qaraqan basyn tikken alǵadaılardyń túsinigindegi álemde, ondaı iske barý — áıeldikpen parapar. Óıtetini bular — qalja jegendeı maýjyrap otyrar muǵadarlar emes, qynapta jatqan almas qylysh. Sol aldaspan kenetten áýeni tilip, jarq etse, bir qara júrektiń basyn alyp túsedi. Ne kerisinshe... Biraq, ol tekten-tekke sermelmeıdi. Birinshi, áleýmettik ádildikti izdegen sóz júredi. Mundaǵy jan súısinerlik bir nárse — bolǵan jaıtty «boldy» dep moıyndaıdy, aıtylǵandy «aıtyldy» dep tán alady. Sebebi, han, hannyń ýázirleri o bastan-aq eki sóılemeıdi. Qudaı kýá bolǵan nárseni burmalamaýy aqıqat. Mine, osy qaǵıda Deshti Qypshaqtan osylarǵa mıras bop qalǵandaı: ejelgi baba men dala zańy buljymaı oryndalatyn quran súresindeı.

Eshkim bulardy aq kıizge kóterip, altyn taqty áıgilep usynbasa da, ózderin bir halyqtyń, bir ulttyń alaýlaǵan namysymyz dep esepteıdi. Tiri turyp ol namysqa daq túsirýge qaqysy joq. Eki sóılep, el aldynda syrdaqtap syrt aınalatyndaı mansap kreslosyndaǵy sheneýnikter emes. Sonysymen de aıbyndy, sonysymen de ańyz áńgimege ıe.

Álgindeı syn tusta ásheıindegi ózara shımandy úlpershek maı talqysy umyt qalyp, shıli tustyń bir buryshyn ýysyna ustaǵan tegeýrindi tentekterge ulttyq máselelerdi sheshýge betpe-bet barady. Qara baqyrlyq quny joq eltiriden kisi ólip, serkeshten el buzylmaý jaıyn qozǵaıdy. Bitimge kele almaǵan tusta ǵana almas qylysh qynabynan bulqyna shyǵady. Biraq onyń jappaı halyqqa siltenýge qaqysy joq, mámileniń mánisin ketirgenderdiń qara júregine qadalmaq. Árıne, teke tireste shamasy men aılasy jetse ǵana. Qapelimde bata tımeı, qate tıip, óziniń de jaırap qalýy ábden yqtımal.

Mine, osyndaı, shıelenisken shıli kezde eki jaqtan basyn báıgege tigip, eki bozdaq shyǵady. Oǵan deıin istelgen aıyp, osy ekeýiniń biriniń qanymen jýylady. Sonymen is jabylýy tıis. Onda da qıýyn taýyp, kelissózdi durys júrgize alǵan jaǵdaıda. Áıtpese, shyrpydan tutanǵan ot jappaı bir memleketti órt bolyp sharpýy múmkin.

Ol kezde arakidik qana kezdesetin sheteldik keremet mashınalar aldyn-ala ýaǵdalasqan jerde qaıshalysyp ketti. Nómirin uqqanyńmen, serıalaryn adam túsinip bolmaıdy. Ondaǵy jınalýshylardyń da surqy susty, qanyn ishine tartyp, áldekimge kektene bedireıedi. Ámirleri «áıt» dese, uńǵysyna kenjir kıgizilgen qarýmen jaýyqqandaryn jýsatyp salmaq, ózdiginen qımyl jasaýǵa qaqysy joq.

Qazaqtar tarapynan kelissózge kelgen tapaltaq, qurysh deneli jigitti kórip, sur qarakúlden papaq kıgen saqaldy, muryny qońqıǵan qara onsha mensinińkiremedi. Onysyn qansha syrtqa bildirmeýge tyrysqanymen, álik alǵan nemquraılylyǵynan baıqaldy.

— Azý tisteriń óseıin degen be?..

59-TARAÝ

Máskeýge kelgen soń birinshi alla, ekinshi Ilıastyń azamattyǵynyń arqasynda, Gúlmırany maıtalman mamandar aıyryqsha qamqorlyǵyna aldy. Ǵylymı zertteý ınstıtýttyń birinen jeke palata bólinip, kádimgi deni durys adamdarmen qatar em qabyldady. Biraq, taban aýdarmaı keminde jarty jyl qaralýy kerek eken. Alǵashqy bir aılyq emdik kýrsyn stasıonarlyq tártippen júrgizse, qalǵan ýaqyty ambýlatorıalyq júıe boıynsha jalǵaspaq.

Osyny estigen Nurmıra taǵy da tótennen sheshim qabyldady. Lenıngradtaǵy úıdi Máskeýge aıyrbastaýǵa bekindi. Óıtkeni, Gúlmıraǵa tynyshtyq kerek. Páter jaldasa átúıirleri qashar. Eń qolaılysy — tynyshynan tynysh óz úılerinde turǵan.

Bul oıyn Ilıasqa bildirip edi ol da qısynynyń durystyǵyn maquldap, quptady. Sóıtti de dereý gazetterge qulaqtandyrý berdi. Aınalasy bir-eki kúnniń ishinde-aq páter aıyrbastaýshylar tabyla ketti. Taǵy da Ilıasty mazalap, Aına úsheýi sharq uryp Máskeýdi aqtap, páter tańdady.

Aına da Ilıastyń nıetine qaraı qudaı bere salǵan adam. Áppaq mármar óńi, aıaly kózi, tolqyndy qysqa shashy bári bir-birimen quba-qup jarasyp, aıyryqsha ásemdigimen júregińdi eriksiz jibitedi. Ákesi erterekte qyzmet babymen Máskeýge kelip turaqtap qalypty. Bala kezinen osynda ósken, biraq, qazaqy salt-dástúrge sondaı múdýárlyǵy ár is-sharasynan ańǵarylady.

Nurmıra men Gúlmıra týrasynan syrttaı qanyq eken. Tipti, olar jaıly aıtylǵan áńgimege oraı betpebet júzdesýge, tildesýge yntyzarlyǵy artqan. Bul ekeýi alǵash tabaldyryǵyn attaǵanda úlken qamqorlyq tanytyp, qonaqjaılylyqpen qarsy aldy. Sodan beri jandarynan qarys súıem qalmaı, qolynan kelgen jaqsylyǵyn aıamaýda. Quryǵanda kúnine bir márte Gúlmıranyń halin bilmek bop, dárýhanaǵa bas suǵady.

Bir baıqaǵandary — Lenıngradta turǵysy keletinderdiń qatary jetkilikti eken. Kóp qınalmaı-aq, qalanyń yńǵaıly aýdany osy degen tustan páter aıyrbastaýshy adamdy tapty. Saýda saqal sıpaǵansha degendeı, bas-aıaǵy eki-úsh kúnde páterin aýystyryp ta úlgerdi. Úsh bólmeli úıdi sharshy metri dál sondaı baspanaǵa berip, keıbir sáıkessizdigi men artyqshylyǵyna baılanysty ústinen jeti myń dollar aldy. Endi alańsyz Gúlmıranyń qasynda otyrýǵa múmkindik týdy.

Osy alasapyranda Nurmıra ájeptáýir júdep, soıqan shabylystan burlyǵyp ta qaldy. Kúıittiń qashqandyǵynan ulynyń da basy gáýkıip, uzaq sonar joldy kótere almaı azdy. Syńarynyń saýlyǵy ońshalyp, biraz sharýasy tynyp, kóńili sál saıabyr tapqan soń ǵana baryp, Arqalyqqa telefon soqty. Munyń aldynda úılerine úsh-tórt ret qońyraý shalǵanda eshkim kótermegen. Al, ata-enesi turatyn úlken úıde telefon joq edi. Qyrsyq qylǵanda ádettegideı taǵy da eshkim tutqany almady. «E-e, Qańtarbaı jolsaparlarda júrgen boldy» dep qorytty. Sosyn, apasy men atasyna jedelhat joldap, sóılesý pýnktine tildesýge shaqyrdy.

Bir qýanarlyq jaı: kún sanap Gúlmıranyń beti beri qarap keledi. Muny tanyp, «Nurmırashym» dep, emeshegi eziletin halge jetti. Ótken-ketken jaıttar esine orala bastady. Buǵan aıyryqsha nasattanǵan Nurmıra qolyndaǵy tıyn-tebenin aıamaı, barynsha dárigerlerdiń kóńilin taýyp baqty. Árqaısysyna jeke-jeke syılyqtar jasady. Árıne, bárin Ilıas óz atynan berip, týystyǵy jaqyn qaryndasyna qoldarynyń epseptiligin, shıpalylyǵyn aıamaýdy ótindi. Osyndaı eteneliktiń arqasynda Gúlmıraǵa aıyryqsha yqylas tanytyldy.

Áne-mine degenshe bir aı emdeý kýrs ýaqytynyń da zý etip ótkeni bilinbedi. Úıge oralǵanda Gúlmıranyń óńine eptep nur júgirip, syrqatynan ájeptáýir aıyqqan. Sońynan kún qurǵatpaı dárigeri qatynap, jaı-japsardy bilip, endigi emdik sharalardy Nurmıraǵa táptishtep túsindirýmen boldy.

«Gúlmıra dárýhanadan shyqty» degendi estip, apta aralatpaı Bitim men Gúljan da jetti. Máz-máıram. Kishi uldaryn ertip ákepti. Gúlmıranyń qýanyshynda shek joq. Yqylym zamanǵy qalpyna enip, ashylyp bir sóıledi. Barlyǵyn surady. Tek Ulan týraly tis jarmady. Ol jóninde aıtýdy bular da qalamady.

Bitim Nurmıra tapsyrǵan sharýany bitirip, shyp-shyrǵasyn shyǵarmaı aqshany qolyna ustatty.

— Shamamnyń jetkeninshe durys baǵaǵa ótkizýge tyrystym. — Uıalys taýyp, qysylǵandaı syńaı tanytty. Kóńili kónshimegen kepte bir nárse aıtar ma dep oılasa kerek.

— Jo-oq, o ne degenińiz? Kóp-kóp rahmet sizge! Qınalǵanda bir jaǵyna shyǵystyńyz.

— Rıza bolsańdar jarady.

— Ábden rızamyn.

— Aıtqandaıyn, — dep daýystady Gúljan Gúlmıramen áńgimelesip otyryp Nurmıraǵa, — osydan eki-úsh kún buryn Qańtarbaı telefon soqqan. Bul úıdiń telefon nomerin bilmeı, uıat ta bolsa Ilıastyń nomerin berip edik. Habarlaspady ma?

— Joq. Arqalyqtan shyqqaly onymen áli sóılesken emespin.

— Onda qıyndaý.

— Ózi ylǵı jol ústinde. Atam men apamdy tildesý pýnktine shaqyryp, bir márte áńgimeleskenbiz.

— E-e, onda durys.

Osymen bul taqyryptaǵy áńgime doǵaryldy.

Olar eki kún qonaq boldy da, úshinshi táýlikte Almatyǵa qaıtty. Nurmıra eshtemeden tarynbady. Bitimge kostúm, Gúljanǵa kóılek, uldaryna jeıde kıgizip, qaltasyna balmuzdaq alyp jesin dep aqsha saldy. Sóıtip Ilıas, Aına, Gúlmıra, Aıbek jáne Nurmıra beseýi meımandaryn áýejaıdan shyǵaryp salyp, qala berdi.

— Eger Qańtarbaı taǵy telefon shalsa, bizdiń nomerdi ber, — dedi qoshtasyp jatyp aqyryn ǵana Gúljanǵa.

— Jaqsy.

— Saý bolyp turyńdar, Ileke! — Bitim qolyn usyndy.

— Joldaryń bolsyn!

— Kezdeskenshe!

— Jaıly qonýlaryńdy tileımiz! — Aına jas balasha aıqaılaı qolyn bulǵady.

Gúljandar da bir-eki ret qoldaryn kóterdi de, tekserý postarynan ary qaraı ótip, kózden tasalandy.

Nurmıra men Gúlmıranyń bastary qosylyp, ońasha qalǵandary kóńildi shýaqqa toltyrdy. Bir-birine ótken-ketkendi aıtyp, taýsa almaıdy. Ýaqyttyń qalaı synapsha syrǵyǵanyn ańǵarmaıdy da. Aýyzdary sózden bosasa, aınaldyratyndary Aıbek. Ol burynda da erke edi, erkelikti odan saıyn údetti.

Tipti ishteri pysyp bara jatsa, taksı shaqyryp Ilıas pen Aınalarǵa tartady. Olar da bularǵa jıi qatynap, únemi halderin bilip turady.

Bitimder Almatyǵa qaıtqan soń, arada bir juma aralady ma, aralamady ma Qańtarbaı habarlasty. Daýysy qaharly.

— Qaıda qańǵyp júrsiń?! — dep bastady. Bul «óziń qaıda qańǵyryp júrsiń?» dep aıtýǵa oqtaldy da ashýyn tejep, jumsarta ún qatty.

— Gúlmıra qatty aýyryp... men sonyń qasyndamyn

— Endigi jazylǵan shyǵar, qaıtpaısyń ba? Úıdiń betin kórmegenińe eki aıdan asty ǵoı.

— Neshe márte telefon soǵyp, seni de ala almadym... — Nurmıra abdyraı jaýap qaıyrdy.

— Oınap júr deısiń be meni! Jumys! — Kúıeýi zirk-zirk etti.

— Mán-jaıdy túsindirip apammen, atammen sóıleskenmin. Senimen suhbattasýdyń reti tússe, osynda kel dep aıtaıyn dep edim.

— Meniń kólkektep júretin ýaqytym joq.

— Endi Gúlmırany tastap kete almaımyn ǵoı, tym qurymaǵanda bir apta ýaqytyńdy qı. Kel.

— Bara almaımyn, artyq aqsham joq. Qaıt óziń úıge!

— Aqsha salaıyn ba?

— Sendegi qaıdaǵy aqsha?

— Almatydaǵy jer úıdi satqanbyz.

— Á-á, zándemi, menimen aqyldaspaı áreketke kóshýdi bastaǵan ekensiń ǵoı. — Tutqanyń arǵy jaǵynda qalshyldap ketti.

— Joq bolsań súlderińmen aqyldasamyz ba?

— Qaıda turyp jatyrsyńdar?!

— Úıde.

— Qaıdaǵy úı?!

— Lenıngradtaǵy páterdi osynda aıyrbastadyq.

— O-o, qyl qurt, zántalaq! — Shabyna shoq túskendeı qylǵynyp, boǵyn pyshaqtady. — Tipti, alańsyz qaraketke kóshken ekensiń ǵoı, ońbaǵan!

Baılanys short úzildi. Shamasy, shamdanǵany sondaı, tutqany laqtyryp jiberse kerek. Izinshe Nurmıra Arqalyqty terip edi, úıdegi telefondy eshkim kótermedi. Saly sýǵa ketip, áp sátte jetimsiredi. Sosyn, «Barsynshy ary, maǵan jalǵyz syńarym qymbat. Ol úshin men kezekti áıelderiniń biri shyǵarmyn?» — dep oılady.

— Ne boldy, daýysyń qatqyldaý shyqty ǵoı? — dedi Gúlmıra áli de óńinde synyqtyq basym qalpymen.

— Eshteme. Qańtarbaıǵa amandyǵymyzdy bildirip, jaı-japsardy uǵyndyrdym.

Ary qazbalap ol eshteme suraı qoımady. Nurmıra onyń munysyna qýandy. Kákúr-shúkir áńgimemen dál osy joly, óziniń densaýlyǵy nashar kezinde basyn qatyrǵysy kelmedi.

60-TARAÝ

— Azý tisteriń óseıin degen be?..

Cheshen qolbasshysynyń sóz lámi osylaı bastaldy. Qıt etse aspandy jerge tastap jiberetindeı, shirenip-aq tur. Mańǵazdana qaltasynan sıgaryn shyǵaryp, kúmis ottyǵymen baptana tutatty. Eki jaǵynda eki óńkıgen nókeri bar. Bulardyń janynda soǵymǵa baılanǵan qyzyl qasqa ógizdiń porymy kishileý sıaqty.

Menmen sózden Alaýdyń qabaǵy shytyndy.

— Sondaǵy oılaryń: momyn, qonaqjaı eldi ıesiz dep pe edińder?! — Ashýdan jaq júni úrpıip, tamyrlary bileý-bileý bop kórindi. — Baıaǵydan azýly eldiń urpaǵymyz, biraq tisimizdi eshkimge kórsetpep edik. Sosyn basynyp kelesińder...

Qasyna óndirdeı qos jigit ertken myna tapal qaranyń neden bolsa da taıynbaıtyn betin baıqaǵan saqaldy eriksiz ish jıdy. Munda úsh-úshten altaýy ońasha turǵanymen, eki jaqtyń da syrttaǵy sypaılary jeterlik. Qazaqtardy jópeldemede tize qosyp, qarsylasýǵa qaýqar kórsete qoımas dep topshylap edi. Ol tujyrymynyń múlde qate ekenin papaqty «elshi» endi baǵamdady.

— Sonda, ábden qonystanyp, jurtpen qatar beıbit ómir súrip otyrǵan cheshenderdiń otbasyn uryp-soǵyp, úırengen mekeninen kóshirip jiberý — bizdi basynbaǵandaryń ba? — Bastapqydaǵydaı emes, kishkene ıilińkirep til qatty.

— El ishin ala taıdaı etip búldirmeı, tynysh otyrsa, bári jetedi. Joq, olar olaı istemedi: urlyq-qarlyq jasady. Momyn jurttyń mazasyn aldy. — Nur shashqan janaryn papaqtydan aıyrmaı, biraz bógelip baryp qaıta sózin sabaqtady. — Keńes ókimetiniń tusynda da jumys istegen cheshendi kórmedik. Ol kezde halyqtyń ústinen kúneltken shyǵar, endi olaı bolmaıdy... Salmaq muqym jurtqa birdeı túsip tur.

— Aıypty bizge aýdarmaqshysyńdar ma?! — Qabaǵy túksıip, kózi ejireıdi.

— Árıne! — Tastúlekteı túıinip, Alaýdyń kózi qarshyǵanyń qarasyndaı shaqshıa qaldy. — Ári-beriden keıin, qaı betterińmen kelip tursyńdar?!

Aldyǵa bir adym attady. Munysy «jer — meniki, el — meniki» degen naǵyz tól perzenttik aıbyn edi. Ári qasynda eshtemeden betteri qaıtyp, ımenýdi bilmeıtin Asyǵat pen Taıyr barda topany tolmaǵanda qaıtsin. Sońyndaǵy jigitteri óz aldyna, muny mundaı sustandyryp, aıbat berip artynda qamsyz qazaq halqy jatyr.

— Japa shekken aǵaıyndarymyzdyń muń-zaryn estigennen keıin...

— Olar jazyqsyzdan-jazyqsyz japa shegip, qıanattyqtan qonys aýdarǵan joq: urlyq jasady, álsizderge zorlyq-zombylyqpen tisin batyrdy. Qane, osyny joqqa shyǵarshy!

Alaýdyń tikeleı «senge» kóship, tepsingeni tálimsizdiginen emes. Qarsylasynyń aıaq tastasyna oraı, bul da sol maqamǵa ádeıi oıysty. Bolar-bolmas bıazylyq tanytsa, órkókirek nemeler aıdynyn syrtqa sap, aıqulaqtanyp ketetini anyq. Atamyzdyń «shalqaıǵanǵa shalqaı, ol — qudaıdyń uly emes» degen lámin kókeıge túıgendikten, qasaqana jasalynyp jatqan áreket.

Elshi úndemeı qaldy. Osy márti kelip turǵan oraıdy paıdalanyp, Alaý bastyrmalatyp jiberdi:

— Olar — opasyz. Stalınniń zaharynan jer aýyp kelip, qazaqtyń qushaǵyn aıqara ashqan aq peıilin syılamady. Sýyn iship, qudyǵyna túkirdi. Bilmestikpen jasalǵan ańǵyrttyqty keshirýge bolar edi, opasyzdyqqa eshqandaı raqym joq!

Kesip aıtylǵan myna sózden papaqtynyń óńi túnere kúreńitti.

— Sonda bizdiń qandas baýyrlarǵa «kún kórsetpeımiz» demekshisińder me?! — Tamaǵy qyryldap, sózderi ysyldaı jaryqshaqtandy.

— Aıaqtaryn ańdap baspasa, endigi tusta solaı jasaımyz. Dandaısydyńdar ábden, Jańaózende qandaı soıqan salyp jatyrsyńdar. Jetedi shekten shyqqandaryń! Endi aıanatyn túgimiz joq, bas kesýden de taıynbaımyz.

Bitimdesýge eń qurymaǵanda qyrma saqaldynyń bireýi kelmegenge aıdynyn syrtqa salǵan. Óndirdeı shıki ókpelerdiń «qazir-aq ekpinderin basyp tastaımyz ǵoı» dep, papaqty ishteı qýanǵan. Baıqasa áńgimeniń syńaıy basqasha. Barǵan saıyn myna jigit aıbattanyp, jalyn kújireıte túsýde. «Munyń tez arada betin qaıtaryp, saǵyn syndyryp jibermese, ana sońyndaǵy sypaılary da azýlaryn aqsıtýlary múmkin».

Osyndaı qorytyndy jasap úlgergen «nohsha» qasyndaǵy jún keýde bileýitine «haý-haýlap», bir nárselerdi aıtty. Ol súzetin buqadaı kózi shatynap, orynynda yrǵala qozǵaldy. Elshilik basshysynyń bálege bastaǵaly turǵanyn túsine qoıyp, Alaý:

— Qane, kimiń bar jan ashýyńdy alǵyń kelse! — dep aqyrdy. — Men daıyn! Óskemendegi baýyrlarymnyń da qany senderdiń moıyndaryńda ketip barady...

Papaqtynyń qasyndaǵy tastan quıǵandaı biteý dene alǵa adymdady. Bylǵary kýrtkasynyń noqattaryn júre aǵytty. Alaý da yldym-jyldym qımyldap, jeńil sport keýdeshesin sypyryp, joldastarynyń birine ustata saldy. Boıy alasalaý bolǵanmen myǵym jigittiń bulshyq etteri oınap shyǵa keldi. Erkin kúresten halyqaralyq týrnırlerde talaı jurtty tamsandyrǵan ákki palýannyń óńinde úreıdiń izi de joq. «Qansha óńkıgenińmen, úıelmenińmen uıpaımyn» degen senim oty janarynda sham-shyraqtaı janyp turdy.

Shynynda da ol sol sátte tasty da shaınap tastaıtyn aıbatty edi.

Basy qazandaı nar tulǵaly noıys ózinen áldeqaıda qaljasy shamaly qarsylasyn, tili ǵana saıraǵan shaqar neme shyǵar dep topshylaǵan. Qoly bir ilikse, qaǵazdaı ýmajdap-ýmajdap laqtyryp jiberetindeı kórgen. Biraq oǵan qudaı jetkizbedi, mensinińkiremegen shirkinniń qasyna taıana bergeni sol edi, taban astyn baǵdarlaǵan janary qapelimde kókke qarady da qaldy. Izinshe bir jaq shúıdesimen qara jerge burq ete tústi. Esin jıyp bolǵansha, qulaq shekesi zyń etip, kózi qaraýytty.

Erkin kúrestiń tásili boıynsha Alaý aldyndaǵy aıýynyń aıaǵyna ótip ketip, ıyqtan asyra ap jerge urdy. Túregep úlgergenshe tý syrtyna shyr kóbelek aınala berip, basynan birdi tepti. Mıy aýzyna túsken qara ábilet ý jegen ıtshe qyljyrańdaı, keýdesin zorǵa kóterdi.

Tóbeles bastarda-aq Alaýdyń sońyna ergen sarbazdary ózderiniń Mataı stansalarynda jasalyp, sońyra búkil álemdi jaýlaǵan «Kalashnıkovtyń» zatvorlaryn shaqur-shuqyr tartty. Sol sıaqty pıstoletterdiń de shúrippeleri tajal oǵyn shashýǵa daıar turdy. Áıtpese, kim biledi, Alaýdyń ústemdigin kórip, dushpandardyń biri arystaryna qarý jumsaýy da yqtımal.

Sondaı urymtal tusta qapy qalmaý úshin árqaısysy árbir kúdikti adamdy qaraýylǵa alǵan.

Qum salynǵan qapsha ılektelgen alpaýytty Alaý omyraýy men yshqyrynan qarmap kóterip ap, omyrtqasymen ákep tizesine birdi soqty. Yńq etip yshqynǵan zor daýys antalaǵandardyń bárine estildi. Sosyn jóıittiń qol-aıaqtary ıkemge kelmeı, bylq-sylq etip domalap topyraq qushty.

Orynynan ytyrylyp, eńsesin tip-tik ustaǵan Alaý suq saýsaǵymen nusqap:

— Anaý «Grand cherokı», «Mersedes», «Karına»... osynda qalsyn, — dep, alty mashınany kórsetti.

Sózge toqtamaǵan elshiliktiń basshysy, mańdaıyna soıyldyń dúmi ońbaı tıgende baryp, aıylyn jıdy. Qarsylassa tý-talaqaıy shyǵatynyn uǵyp, atalǵan kólikterdi tastaýǵa májbúr. Óıtkeni myna qarataldaı shapshań da qaısar jigittiń qımyly sońyna ergen soıylsoǵarlaryn erjúrektendirip, qýattandyryp jiberdi. Endi jaǵynyń kirisi ashylsa, otyz eki tisimen qosa ýatylyp túsetinin uqty. Amalsyz soıylǵa jyǵylǵan, jekpe-jekten mańdaıaldy batyrlaryn yńyrsyta kóterip, kólikterine bettedi. Lezdiń arasynda mingesip-ushqasyp, taıdy. Tek jańaǵy suq saýsaqpen shanshı kórsetken alty mashına jan saýǵalary retinde oryndarynan tapjylmady. Kilti men qujattaryn da oryndyqtyń ústine tastapty. «Áli kezdesemiz» nemese «bizdiki qate bopty, keshirińder» degen sózderi de estilmedi.

Qarap tursań bul da márttik, taý taǵysynyń dúleı minezi aıqyn ańǵaryldy.

«Mártebeli meımandar» bir kún Taldyqorǵanda aıaldady. Shamasy, kúndizgi jaıdy taǵy da ózara talqyǵa salsa kerek. Erteńinde tańerteń aldy-aldylaryna, bet-betterimen tarady. Munyń bárin qas qaqpaı Alaýdyń jigitteri baqylap, biraz jerge deıin shyǵaryp saldy. Bir bóleginiń ushaqqa mingenin de baıqady. Biraq sol ketkennen olar kúni búginge deıin Jetisý óńirine aıaq basqan joq. Óıtkeni, kúlli orys eli jeńe almaǵan Jahar Dýdaevty jaratqan Taldyqorǵan topyraǵynyń ulandary — Jetisý Alataýy jolbarystarynyń — qaısar da qatygez ekenin birjola moıyndap ketken-tin.

Sosyn kóp uzamaı baýyrlarynyń sońynan óz yqtıarlarymen biraz cheshen áýletteri atajurttaryna bet túzegen. Sebebi, olar qazaq dalasynan góri taýly Qavqaz cheshen halqyna asa qajet edi. Ony keıin ýaqyt ta naqty dáleldep berdi.

Mine, Alaý memleket qaıratkerleri sheshe almaıtyn shıli máseleniń amalyn taba bilgen. Biraq kózsiz batyrlyqtyń da arandatatyn tustary kóp.

Asyǵattyń boıyndaǵy qasıet — barsha sharýany aqyl-parasat eleginen ótkizip almaı, iske kirispeıdi. Sondaıaq, betpe-bet kelgen keýdemsoqtardy kúl-parsha etip kúıretpeı tynbaıdy. Osy tabandylyq onyń esimin tez arada asqaqtatyp, áıgileı tústi. Onysyz da sotqarlardyń arasynda aty máshhúr bolatyn, shynashaqtaıynan-aq Qazaqstannyń qurama komandasyna engen, keıin KSRO-nyń quramasynda júrdi. Birneshe dúrkin halyqaralyq týrnırlerde atoı saldy.

Biraq... sportty erte tastady. Bul — jasynyń ulǵaıǵandyǵynan nemese sheberliginiń jetimsizdiginen emes edi. Bári — sport salasyndaǵy ákimshilik ádiletsizdikten.

Úlken álemdik básekege ózinen áldeqaıda áljýaz bozókpe bireýdi alady da ketedi. Al jattyǵýlarda Asyǵat ony qalaı bolsa solaı laqtyrady. Ol barady da álgi básekeden ázer degende úshinshi, tórtinshi oryndy ıemdenip qaıtady. Sóıtedi de, respýblıkada aıaq asty ataǵy óse bastaıdy.

Keıde jattyqtyrýshylar: «ana-oý bir jigitke sport sheberi ataǵyn alý kerek edi, osy týrnırde jeńile salsań qaıtedi» degen ýájdi ashyqtan-ashyq aıtady. Namystan jarylyp kete jazdasa da, sózge toqtaıdy...

Qara kúshtiń ıesi dókeılerdi emes, jylpostyqpen jaqqan kópeılerdi qolpashtaǵan ádiletsizdik onyń sportpen tezirek qoshtasýyna sebepker. Qaıda júrseń de jelep-jebeýshiń bolmasa, jeti nasyryń jerge kiretin ógeıliktiń bar ekenin sonda túsindi. Túsindi de ózine tóteli ómir jolyn izdedi. Ony tapty da. Biraq qater men qaýipti basynan san ótkerdi. Oǵan sol sátte ómiriniń uzaq-qysqalyǵy emes, eń áýeli áleýmettik ádildik ornatý kerek bop kórindi.

61-TARAÝ

Kúdik pen kúmánniń daldasynda ary sendelip, beri sendelip aqyry yndyny qalamasa da apanyna oraldy. Ashýly oraldy. Kelgen bette «Smırnovtyń» eki júz gramyn biriniń artynan birin júdemdete jóneltti. Temekiniń kókshil tútinin qunyǵa sordy. Bireý-mireýge til qatýǵa zaýqy soqpaı, uzaq ýaqyt tym-tyrys qaldy. Bir kezde qatýly aıqaılady.

— Gúljaan!

Tarǵyl-tarǵyl daýysy záre-qutty aldy. Kemeńgerdiń aldynda báıek, búgejek bop qalǵan beıshara demniń arasynda aıaǵynyń ushymen basyp jetti. Kózi jaýtań qaǵyp, «lábbaılaǵan» párýana, qulshylyq etken kúıdi bildiredi. Onyń japalaqtaı jarbıǵan usqynyna nemketti alaryp bir qarady da, aldyndaǵy staqanǵa úshinshi júzdikti toltyrdy.

— Sen ana cobachnıkke* zvonda, jeti mıllıon som Reseı rýblin beretinimizdi aıt.

Sobachnık — mindetti, qaryzdar adam.

Qarý-qaırattan ada, qorǵansyz qańǵajaqtaı shóp jelkeni osynsha ýaqyt qolǵa túsire almaı azaptanǵandyqtan ba, ózeginde óshpendiliktiń oty órshidi. Soǵan bola ne bir qaltarys pen tyǵyryqtan jol tabar Ábdirahman da temir tordyń arǵy jaǵyna ótip tyndy. Endi qaıtyp bostandyqqa shyǵatyn syńaıy joq, aqsha da usynyp kórip edi, bez búırek qyzyl jaǵalylar meselderin qaıtardy, qoldaryn qaqty. Ánsheıinde azyn-aýlaq tıyn-tebenge satyla beretin nemeler, sara joldan taımaı qalypty. Bári — qyrsyq.

Osynyń barshasyn oılap, qaradaı qany qaınady. Myń joldynyń baǵyn baılaǵan bir sorly — Nurmıraǵa degen kókireginde kek tutandy. Qalaı da aldyna ákep joldastarynyń ketken esesin qaıyryp, qorlyǵy ótken qanshyqty qaharly qara búrkitteı búrgisi keldi. Sondyqtan, onyń jaqtastary ne surasa da berip, álgi saldaqyny satyp ap sazaıyn tartqyzǵysy bar. Kókeıine túıgen tujyrymy, baılamy — osy.

Arýaq atqanda bul amaly da kádege jaramaı, taǵy da taýy shaǵyldy. Kúshpen basa-kóktep úıine barýǵa atyna da, zatyna da qanyq Asyǵattyń aıbarynan abynyp, dińkesi qurydy. Olardyń da bularǵa degen óshpendiligi jel tıgen órtteı. Kóziniń qıyǵy shalsa bitti, sary izine túsip, saý tamtyqtaryn qaldyrmaı qaýsatpaq. Sondyqtan boıdy aýlaq salǵan durys. Óshin qaıtarsa, endigi tusta tek Gúlmıra arqyly qaıtarady. Asyǵystyq jasap, janyndaǵy tóbetin jiberip qoıǵanyna opyna barmaǵyn shaınady.

Oılaǵany oryndalmaı, jany tyrnaǵynyń ushyna kep, tyzaqtap otyrǵany mynaý. Tezirek tabanyn jaltyratpasa, óziniń de Seriktiń kebin kımeýine kim kepil? Sosyn búgingi tirligine zar bop qalmaq. Máńgilik mılaý men saýdyń arasynda kún keshý — kádýeski jyndyǵa da unaı qoımas.

Paıda, baılyq, ońaı olja dep qorqaýlardyń úıirine kirgeni ras. Deldaldyq saýda-sattyqtyń jazylmaǵan zańy — bir isti ýaqtysynda bastap, ýaqtysynda odan ketip qalý. Ketkende de basqa qoınaýyna, biraq, eshqashan obyrlyq áreketti toqtatpaý kerek.

Mine, «qonaqtarǵa» qyzmetshilikten der kezinde qutyla almaı, kók esektiń hamytyn moıynyna kıip ap otyrǵan jaıy janyn janyshtady.

Aqshany jınaýyn jınady, oıy — osy qarjyǵa óz aldyna kásip quryp, derbes tirlik keshý-tin. Syǵyr qudaı ol maqsatyna jetkizbedi. Endi tek aranyn ashyp, ajdahalar qylǵyta salýǵa daıyn tur. Tez qutylýdyń jolyn tappasa, qyzyl óńeshtiń qurbany.

Basyn tataǵa salǵan jaıttardy ishteı taldaýmen qusalyqqa urynǵanda, mıyna zyń-zyń tok jelisi júgirgendeı áldebir áleýetti kúsh aıaýsyz shanshylady. Bir jaq shekesin oń qolymen sıpaǵan qalpy saǵatyna qarap edi, ekiden asyp barady eken. Shalt qozǵalyp, asyǵys ázirlendi.

— Bidiráli!

Orystyń mátýshkesin qyzyqtap jatqan joldasy jyrqyldaı kúlgen qalpy, «áý» dedi.

— Ana qatyndy jolǵa qamda, obázánnıktegini* de shyǵar.

Obázánnık — ýaqytsha qamaqqa alatyn bólme.

— Ony da birge aparamyz ba? — Ańtaryla qarady.

— Tegin tamaq, tegin jaı berip jatqyzyp qoıamyz ba? Odan da alyp kel, shaýyp kelge salaıyq.

Basshysyna qarsy ýáj aıta almaı, tapsyrmasyn oryndaýǵa kiristi.

Bular Ábdirahman qamalyp, Serik anandaı jaǵydaıǵa ushyraǵan soń óz betterimen basqa «ken» orynyn tapqan. Ol — kúndelikti saǵat úshte keletin otarba. Onyń besinshi vagonynan bulardyń adamdary túsedi. Sodan kerek-jaraqtaryn alyp, qoldaryna aqshasyn ustatady.

Eger olar úshtegimen jete almasa, altydaǵy reısten mindetti túrde nasha tasyǵysh gonsydyń* bireýi boı kórsetedi. Soǵan Gúljandy ara aǵaıyndyqqa salǵan. Ózderi barýǵa, jaman aıtpaı jaqsy joq, ustalyp qalýdan qorqady. Bir ret álgilermen jolyǵysyp, «bizdiń senimdi adam» dep Gúljandy tanystyrǵan. Sóziniń naqtylyǵyn dáleldeý úshin, olardyń kózinshe Gúljan nasha shekken. Sonymen taýardy osy áıel alyp turady, aqshany da osy beredi dep kelisip, ýáde baılasqan.

Gonsy* — nasha tasymaldaýshylar.

Álgilerdiń kezdesetin senimdi de urymtal tustary bar. Poıyzdan túsken bes-alty «gonsylar» sol jerge baryp otyrady. Gúljan ózgege seziktendirmeı «tasqyn» degen paróldi aıtýy tıis. Arasynda buryn kórgen adamy bolsa da, qasyndaǵylar kúdiktenbes úshin «tasqynǵa» qyzmet etetinin ańǵartýy lázim.

Endi sol jaýapty da kúrdeli sharýaǵa Gúlmırany da shekpek.

İs barysynda áıelder baqylaýsyz qalmaıdy, nazardan shyǵarmaı ańdyp júretin jansyzdar jáne bar. Áıtpese, seńdeı soǵysqan eldiń ishinde boı tasalap, dát degizip qashyp ketýi de yqtımal. Ondaı alańǵasarlyqqa ábden jyryndy ákkiler jol bermeıdi. Bidiráliniń ózi ara-tura tóbe kórsetip, alystan aıbat shegedi.

Ekeýin saparjaıǵa ákep qoıa berdi. Ábden senimge kirgen Gúljanǵa onsha shúılikpeı, Gúlmıraǵa qadala eskertti.

— Qashamyn dep oılama, sońdaryńda eki-úshten adam bar. — Daırabaı uryp jiberetindeı judyryǵyn túıip, tepsine sóıledi. — Taýardy ala salysymen osynda oralasyńdar, mashına kútip turady.

Qurbysynyń sońynan qulyqsyz ilbı basty. Beıqarar tirliginiń tuzdyǵy tatymaǵanyna jan dúnıesi shymyr-shymyr, solq-solq aýyrady. Taǵdyrdyń osynshama beınaqaq kúıdirgenine, qudaıdyń aıaýsyz jazalaǵanyna zıyny jetpedi. Bále-báterdiń bári syıyp ketken mynaý mamyrstan jazǵanǵa bir basynyń syımaı sendelgenine, tatany ábden tartqanyna qaıran.

Yǵy-jyǵy nópirdiń arasynan sytylyp, baspaldaqpen joǵary órledi. Endi bir máýirtte qatar-qatar toqtaǵan otarbalardyń ústinde bıik kópirmen joǵaryda ketip bara jatty. Qumyrsqanyń salyp alǵan sorabyndaı qyldaı aspamen adamdar ary da, beri de sapyrylysady.

Bular soltústikti betke alǵan. Bireýler asyǵyp jandarynan bastyrmalata ótedi. Ekeýiniń júrisi tym sylbyr, ánsheıinde aýyz jappaıtyn Gúljannyń da kómeıine qum quıylǵan. It saryǵandaı sanasy erteńgilik egilgen zahardan arylǵan: ótken-ketkendi oılap bir jaǵy qysylsa, birtindep kúnniń qyzýy qaıta bastaǵanda qyljyrańdaıtyn jylandaı mı qabyn dert-derbeze kerip barady, sóıleýge zaýqy joq. Jaǵynyń kirisin ashatyndaı da kókeıine jóndemdi eshteme túspedi.

Gúlmıra da oǵan til qatýǵa qulyqsyz. Jyndy súreılerden qoryqqandyǵynan, munyń janynan bir adym qalmaı kóleńkesindeı súıretilip keledi. Shatysqan sanasynda bylyqqan dáıeksiz birdeńeler ábden qara tuıaǵynan hal ketirip, qaljyratty.

Arǵy betke ótken soń qudaıdyń jónine júrmeı, elden erekshe jalǵyz aıaq soqpaqpen batysqa saldy. Shoıyn joldy jaǵalap bultarysy, qaltarysy mol tusqa dendep endi. Bir kezderde baryp, qattalyp jınalǵan sement dýaldardyń arasynan bes-alty jigittiń shoǵyry kórindi. Astylaryna taqtaı, tas, kirpishten oryndyq jasap, nyq jaıǵasqan. Bappen shylymdaryn shegip, taıanǵan bularǵa shekelerinen qaraıdy. Úreıdi ushyrar usqyndarynan sekemdengen Gúlmıra «taǵy bir shurqan shyǵyp kete me?» degen qaýippen ishteı alysyp, laqatta qalǵandaı tynysy taryldy. Joq, «tasqyn» degen sózdi estigennen keıin, úrikken taıynshadaı edireımeı, ıkemge kónip qaldy. «Tasqyn-21» dedi arasynan áldekim. Sosyn shetkergi bireýsi yldym-jyldym qozǵalyp, dereý taýardy Gúljannyń qolyna ustatty. Qaǵazǵa oralyp, paketke salynǵan «buıymdy» áıel olarǵa berdi. Eki jaq ta bir-birine senimsizdik bildirip, aıyrbastalǵan nástelerdi ashyp, tekserip jatpady. Analar taýardy kelisilgen mólsherde ákelgenine, bulardyń jarty mıllıon som aqsha bergenine eshqaısysy kúmándanbaıdy. Tek aıyrylysarda tapaltaq, torsyq sheke, jyltyr qarasy:

— Myna qasyńdaǵy «Madonna» kim? — dedi. — Kózi aqshıa Gúlmırany iship-jep, óne-boıyna timiskileı qarady.

— Ózimizdiń adam, qoryqpańdar. — Gúljan erini-erinine juqpaı, sabyrǵa shaqyrdy.

— Baıqańdar, úıretilgen maımyl bop júrmesin. — Sonda da álgi ejireıip, jazǵandy jaqamady.

— Biraz kún istes bop qalǵan bizge ılanbaǵanyń ba?

— Myna zamanda ár nársege kúmánmen, kúdikpen qaraǵan abzal. Óıtpeseń, qupıańnyń bárin kózden tasa etip turǵan jon teriń op-ońaı sypyrylady. — Temekisiniń tuqylyna shyrt túkirip, tabanymen myjǵylady. — Al jaraıdy, kelesi kezdeskenshe.

Qorqaýlardyń úıiri áp sátte jym-jylas, úshti-kúıli joǵaldy.

62-TARAÝ

Asyǵat álgi bir oıynyń júlgesin úze almady. Teledıdardy qosyp edi, jańa saılanǵan Cheshenstan prezıdentiniń tarıhı antyn qabyldaýyn kórsetip jatty. Susty da aıbatty Lebed qasynda turdy. «Osynyń turaqty dosy da, turaqty qasy da joq eken-aý» dep topshylady.

«Memleket qaıratkerimin» dep esepteıtinder óziniń respýblıkasyn qalaı da áleýetti elge aınaldyrýdy arman etedi. Solaı bolýy zańdy. Al búginde bıliktegiler qaraqan basynyń qalaı baıý jolyn, ataq-dańqyn qalaı áıgileýdi ǵana oılaıtyn sıaqty. Qara halyqtyń eńsesi ezilip bitti. Tutastaı bir ultty qurtý úshin soǵys ashýdyń qajeti joq, ulttyq kásibinen aıyrsa jetip jatyr eken. Maldan aıyrylyp qazaq halqynyń taǵy da toz-tozy shyqty. Qaıtadan qul bazary paıda boldy. Jurt jalshy retinde Sibirge josyla bastady. Biraz bóligi Ońtústik Koreıada júr. Jıyrmasynshy ǵasyrdyń keremettigi de sol, órkenıet degen sózdiń aıasymen «qul» degen naqty ataýdyń óńin aınaldyryp jiberdi — «kelisim-shart» bolyp shyǵa keldi. Osyny kóre turyp Prezıdenttiń Aq úıine — Aq ordaǵa ıe bolý, bılikke qol jetkizý úshin ǵana kúresip júrgender bar. Al, sol ordanyń ózge elderge ústemdigin júrgizý úshin kúresý — múlde bólek. Ekeýi eki basqa dúnıe...

Bir ýaq soǵystan keıingi týǵan urpaqqa jany ashydy. Birazy dáýirlerin teris salyp, tatar dámi taýsylǵan soń qara jerdiń qoıynyna da endi. Molda qaısybiriniń ákesiniń atyn bilmegendikten, janaza namazyn oqyrda ábden qınaldy. Balasynyń ákesi tek sheshege ǵana aıan degen qaǵıda beker bolyp shyqty. Marqumnyń anasynyń ózi: «Qudaıdy aldap kúnáhar bolyp qaıteıin, osy balanyń ákesiniń kim ekenin bilmeı qaldym» dep, aǵynan jaryldy.

Óıtkeni, fashısi jeńip qaıtqan qyzyl armıa — erkektiń baǵasy ábden asqan áıelderdiń, boıjetkenderdiń ortasyna toǵytylyp edi. Shúpildegen sezim men yp-ystyq mahabbatqa ábden kekirelegen olar birden-birge shúıgip, esesi ketken saırannyń orynyn meldeginen asyra toltyrdy-aý. «Otan úshin, biz úshin qan tógip, ot keship keldi ǵoı» dep eshkimniń qolyn qaǵyp, kóńilin jyqpaǵan jaýlyqtylar úıine túnegen ardager azamattardyń sanynan jańylyp qalsa kerek. Gıtlerdi indetken apaıtóster aıǵa taqaý bir tómenetektini ıektese, kelesi jańasynda basqa shúıkebastyń qoıynynda jatty. Sodan týǵan balalar «Musaǵalıassalam» uldary boldy, janazasy «Musaǵalıassalamuly» dep shyǵaryldy.

Olar túk te kórmepti: ne ýysyn toltyryp aqsha, ne bilegin taldyryp qolyna qarý ustamapty. Ondaı urpaq óz tarapynan tótenshe sheshimge bara almaıtyny da aıan. Óıtetini, týǵan elinde ógeı baladaı kórinip, ózin qýatty, aıbarly, erikti sezinbedi. Sanasy ınternasıonaldanyp, derbes oılaý qabiletinen qaǵyldy. Sondyqtan bolar, 1986-shy jyly jalaýdaı jelbiregen jeltoqsandaǵy jastarǵa ilese almady. Al, azat minezqulyq — táýelsizdiktiń tinimen nesibesine qaraı bitken dáýletin menshiktenýdiń nátıjesinde qalyptasatyny, kóp jurtqa beımaǵulym qalpynda edi.

Qazir de solardyń basym bóligi basshy orynda otyrǵanymen eline ıgilikti bir is isteýge qaýqary joq. Ol úshin olarǵa joǵarydan nusqaý, pármen kerek. Derbestikten, óz betinshe oılap, kesippishýden ada, keıipteri — jaýyngerdiń jetegindegi qosalqy alǵan aty sıaqty. Eń qaterlisi, kóbiniń kókeıinde keńester odaǵy kúıremeı qalyp qoıdy. Sonyń qaýashaǵyna quıyp ketken ıdeologıasyn shamshyraq etip ómir keship keledi. Bar jetken jetistikteri — jurtty júzge bólý aýrýyna ushyrady. Bireý men bireýdi atystyryp, shabystyryp qoıý amalyn meńgerdi.

Zamanynda Altyn Orda handary, ámirleri bir kindikten taraǵan baýyrlaryn qyrý dertine shaldyǵyp edi. Soǵan qaraǵanda, búgingi qazaqtar birtaban órkenıetke ilgerlegen. Qypshaqtyń Tóre bıi: «Taq ajaly — handa, al han ajaly — urpaǵynda» degen sózdi sondyqtan aıtqan. Jáne halyq — eki qoly birdeı qanǵa batqan kisiniń altyn taqta uzaq otyrmaıtynyn da jaqsy bilgen.

Arystan qansha kúshti, júrekti bolsa da, ózin jurt aldynda oınaýǵa úıretken qamshyly ıesine qarsy shyǵýǵa batpaıdy. Buǵan Gorbachevtyń taǵdyry dálel. Onyń ókimet basyna kelýine Amerıka men Batys Eýropa qatty yqpal jasady. Ol jaqty jaýlaǵan kimder edi, tutastaı jıdjóıitter bolatyn. Sergeevıch bas hatshy taǵyna otyrǵannan keıin «ıesiniń» aıtqanynan shyǵa almady.

Batystyń maqsaty — sonshama jyl úreı týǵyzyp kelgen KSRO-ny kúıretý edi. Kúıretti, Reseıdiń endigi jerde burynǵydaı aıbyny joq. «Quramynda ortaazıalyq halyqtardyń dańqty uldary... bolǵan Panfılov dıvızıasy arqasynda Máskeý myzǵymaı qaldy» dep, amerıkandyq Ýılám M.Mandel aıtqandaı, kezinde Máskeýdi qaıqy qylyshymen shapqan da, aıparadaı omyraýymen qorǵap qalǵan da túrki tektes elder, endi, «uly orys» armıasynyń sapynda emes. Sondyqtan da onyń aıbary qaıtty. Buǵan qynjyla qoımaımyz. Al Batys — táýelsizdiktiń týyn jańadan tikken biz sıaqty balǵyn memleketterge kámpıt berip aldaýsyratqan baladaı, AQSH dollaryn toǵytyp, máńgi-baqı qaryzdar, boryshtar etip qoıýǵa umtylýda. Osy betimizben júre bersek, tura-bara orys, ýkraınymyz bar ana tilimizdi qoıyp, úrtis «aqqylshyqtardyń» tilinde sóıleýge beıil bolamyz.

Sondaǵy baıqaǵany: ulttyq rýhtyń álsizdiginen memleket qansha baı, maǵynaly bolsa da tilińniń qasıeti ushady. Eshqashan da «sý — basynan tunady» degen qazaq pálsapasyn, babalar ilimin jadymyzdan shyǵarmaýymyz lázim.

Uıaly qaltafony shyryldady. Shetki kresloda jatqan kishkene ǵana qara apparatty qolyna aldy. Jumys barysynan habardar etken jigitter eken. «Jaraıdy». Telefonnyń qaqpaǵyn japty da, borpyldaq dıvannyń ústindegi aq jastyqqa qısaıdy. Taǵy da sol — basyn qatyrǵan respýblıkamyzdaǵy shıli másele. Oılamaıyn dese jetelep, túbine qaraı tarta beredi.

... Asanqaıǵy Áz Jánibektiń Saraı-Berkeni qaıta salyp jatqanyn kórip: «Astanańdy el shetine turǵyzyp jatyrsyń» dep, qatty renjip attanǵanyn oqyǵany bar. Sol qatelikti búginde bálenbaı ǵasyr ótkennen keıin endi túzeýge umtylǵandaımyz. Biraq atalmysh jańa ordanyń ishine kimder qyzmetke barady? Taǵy da Asanqaıǵynyń Jánibek hanǵa aıtqan «jaqsy menen jamandy han aıyrmasa, mańyna aram peıil jyn tolady» degeni oraldy. Sosyn sońǵy jyldarda Premerlerdiń birden aýdannan keletinine qaıran. «Sýyqta qatyp qalǵan jylandy kim qoıynyna alyp jylytsa, jan kirgende eń aldymen sony shaǵady» degen el máteli kókeıinde boı kóterdi. Álde, kúlli batystaǵydaı memleket saıasatyn bizde de masondyq dinı jóıitter uıymdary basqara ma?

«Myńdaǵan áskeri bar qolbasshy óte almaǵan bekinis-bógetten altyn tıegen esek ne betinde azyraq ajary bar áıel ótedi» dep, burynǵylar beker aıtpasa kerek. Kóptegen kelimsek ınvestorlar qojalyq jasap, kóptegen dúnıeni taqymyna basyp, el ekonomıkasyn dodaǵa saldy. Bul oqıǵa qazirdiń ózinde-aq buqaranyń yzasyn qozdyrýda. Kóp tebinse jer silkinedi. Qypshaq, keıin qazaq atanǵan halyq arzan qol kıim kıse de, altyn jalatqan kúmis belbeý men altyn baldaqty qylysh ustaǵanyn, tipti, naızasynyń ushyna deıin altyn bolǵanyn esimizden shyǵarmaýymyz tıis. Orystarmen eki jyldan astam soǵysqan cheshender: «qudaı, qudaıdan keıin — biz» degen sózdi aıtsa, qypshaqtar: «Bizdi qudaı jaratqan joq, oǵan quldyq nıet kórsetken biz ózimiz qudaıdy jarattyq» dedi. Mundaı qudiretti sózdi aıtqan halyq bir serpilip ketse, eki jarym jylda emes, eki jarym ǵasyrda zorǵa basylýy múmkin. Óıtkeni «qarýly adam qarýsyz kisige jasy úlken bolsa da sálem bermesin; qarýsyz adamǵa alqa-qotan top-jıynda sóz sóıleýge ruqsat etilmesin; qarýly adam atsyz qalsa, qara buqara túsip atyn bersin; qarýly adam el úshin joryqqa shyqsa, halqy jabylyp qamsyz etsin» degen baba zańy qanshama ǵasyr ótse de urpaqtarynyń júreginde. Ondaı jaǵdaıda búgingi bıliktiń tóńireginde júrgender elge tulǵa bola almaıdy. Talaı batyrlar men kósemderdi týdyrǵan halyq áli talaı qol bastaıtyn kemeńger men kózsiz erjúrekterdi týdyra alady. Olar búgin de aramyzda bar. Eger 1941 jylǵy soǵys bolmasa, Baýyrjan qatardaǵy kóp shaldyń biri bop ómirden óte salar edi. Sebebi, batyrdy soǵys — qahar besiginde terbetip, somdap shyǵarady.

Shaıyn iship, syrtqa bettedi. Izinshe 600-shi qara «Mersedes» asfálttyń ústinde quıǵyta jóneldi. Ómiri taýsylmaıtyn qara jol ómiri taýsylmaıtyn taǵy bir kúrdeli máseleni sheshýge Asyǵatty alyp kele jatyr...

63-TARAÝ

Úıge taıanǵanda ádettegideı Gúlmıranyń kózin taǵy baılap tastady. Endi buǵan eti de úırenip alǵan, osylaı bolýy tıis sıaqty. Áýeli ishteı de qynjylýdan qaldy. Aqylynan adasyp ańyljyǵan dúnıe, muny da aýsalǵa aınaldyrǵan. Bir nárseni káperleýge murshasy joq, sońǵy zaýaldan qara tuıaqtan hal ketip ábden tıtyqtady. Nárkes janaryn silbi basyp, náýetek júregin kireýke torlady. Shyǵanǵa shyǵyp sharyqtasa da qyzyl asyqtan keletin qyrsyqtan qutylmady. Nurly qaıattyń sýyndaı móldir álem tek qıalda ǵana kórinis tabady eken. Baıaǵydaǵy bula botasha aıqulaqtana asyr salǵany, jyrtyq bulttyń qoıynynda jylt etip sóngen kún sáýlesi syńaıly tym baıansyz birdeńege aınaldy.

Bir kezdegi qyzyqqa toly dýmandy shaǵy, alańsyz ómiri — bári áke-shesheniń arqasy. Solar qaldyrǵan ıbaly da ımandy súrleýdiń sorabynan áldeqashan aıyrylǵan, endigi júrisiniń náshini ne?.. Sony syrtqa sezdirmeıin dep qansha súıekke qaryssa da, kerenaý kúıki tirliginde ashyqtan-ashyq qasıettiń qojyraǵany qylań beredi. Qatty qapalanatyny — sony óz boıynan kóredi, tektiliktiń tuǵyrynan tabandary taıyp ketkenin ishteı moıyndaıdy. Tazalyq ataýlyny munyń tustastary talaq etip, tentiretip jibergen tárizdi. Qashan da adamılyqtyń aq sáýlesi quıylyp kelgen mashyryqtyń da mazasy joq, jurym-jurym...

Sońǵy kezde tirligi alasapyranǵa aınalyp, alyp quıynnyń ishinde shyrq úıirilgen qýys qýraıdaı qym-qýyt sapyrylysqan oqıǵanyń súresimen sólkildep barady. Qansha óz ózin arashalap almaqqa tyryssa da, kerisinshe quıyqqa batqandaı sát saıyn tereńge sińip, meldeginen atqan meıirimsizdikke malshynady. Endi budan qutylar jol joq shyǵar. Oılaı-oılaı shaqshadaı basy sharadaı boldy. Ásirese sońǵy úsh-tórt jyldyń soıyly qatty tıdi. Qaıǵy-qasiret, jylaý-syqtaý.

Keýdesinde qur jany bar, múgedek bolsa da Janatynyń janynda júrgen keziniń peıishtigin qara basy áldeqashan uǵynǵan. Onyń mindeti ózine qarap qap, kóterip turǵyzyp, kóterip jatqyzyp taǵdyrdyń tatasyn tartsa da — súıgen pendeńe adal peıilińmen qyzmet jasaý shynaıy baqyt eken. Qudaı sál-pál rahaty bar azapty da kópsinipti. Kózin ashyp — kórgeni, aýzyn ashyp — súıgeni barsha qusany buǵan amanattap, alańsyz baqılyqqa attana berdi. Bul bolsa baǵzydan qalǵan jetimdik-jesirlikti jıyrma úshten asa bere ajyramastaı arqalap aldy... Zarlanǵanda zaryn zasyryqtan ótkizip baryp qaıtaratyn. Jeńi — jelpi, etegi — elpi bop qatty quldyrady. Bir ýaqtaǵy sezimdi súrindiretin sulý súdini joǵalyp, alaqandaı kózi ǵana tula boıyndaǵy qasiretti áıgilep, jáýdirep qaldy. Sosyn... ıá, sosyn... jan jarynyń dosy Ulan basynda jany ashyp, keıin basqasha jaǵattady. Moıynyn burmaı eki jyl sońynan súmeńdetti. Aqyry, «marqumnyń kózin kórgen, arǵy bergimniń bárine qanyq qoı» dep, yqtıar bildirip edi...

Bezbúırek taǵdyr muny jyndyhanadan bir-aq shyǵardy. Sodan ildáldalap, deni durystardyń qataryna qosylyp, jańa, burynǵysyna uqsamaıtyn basqasha tirlik keshýge bekingen. Amal qansha, ómir bederi adam ózi oılaǵanyndaı túzilmeıdi eken. Mine, qyryq temirdiń qylaýyndaı ár qıyrdan qosylǵan san-sapalaq apıynkeshterdiń arasynda otyr. Bir sapar máńgúrt bop kórip edi, myna aıýandardyń azaby qaıtara mıǵulaǵa aınaldyrmaq. Toryǵý, kúrsiný, neshe kúngi kúdik pen kúmán, úreı az ǵana mıyn jep qoıdy. Onyń ústine rahattana demalǵan kezi joq, uıqysy shala, tamaǵy durys emes. Júıkesi ábden úldiredi. Sharasyzdyqtyń ózi — máńgúrttikke ıtermeleıdi.

Ózine tıesili qamaq bólmesinde ýaıym saýyp, ary aýnady-beri aýnady. Qaıǵy-sherge tolǵan oı boqshasyn ary qotardy-beri qotardy. Báribir bátýaly baılam taba almaı, kúńirkegen kóńildiń ýásýáli keıkeńimen tómen quldılady. Qazir qaıda júrip, qaıda turǵany basyn aýyrtpaıdy, ózine de beımálim, túısine almaıtyn túıtkilder tynymsyz túıreıdi. Keıde, týyp-ósken Almatysyn jer betinen joǵaltyp alǵan syńaılanady. Qaıdaǵy bir áleýetti júndi qol alyp alaqanymen ysyryp tastap, orynyn typ-tıpyl jasaǵandaı. Sosyn baryp qaıtadan indini qalaǵan qasiretke toly qala turǵyzǵandaı. Myna júrgender sonyń qasıetsiz quıyrshyqtary ispetti. Qyrymnan qıqý taıansa kúsh alyp, jolyndaǵynyń bárin qyryp tastaıtyndaı.

Kúndiz qubyjyqtardyń qotany ólik shyqqandaı tym-tyrys. Shańyraǵy jelp-jelp etip arýaǵy asatyny — tún balasy. Ózderi túnde ǵana paıda bolyp, kúndiz onsha kózge túse qoımaıtyn jyndy kóbelek sıaqty. Jyndy kóbelek tań atqansha talmaı bozamyq nurǵa qunyǵa, tirmiziktene umtylady da, jer álemdi jaryq sáýle jaılaǵanda sol qushtarlyqtarynan ada-kúde aıyrylady. Apıynkeshter de dál solaı qarańǵylyqtyń qoıynynan rahat izdep, túni boıy ózderi ǵana sezinip, uǵyna alatyn shuǵylaǵa alystan qol sozady. Al erteńgilik kádýeski shapaq shyraǵyn tókkende, álginiń bári sý sepkendeı basylady. Sosyn qarapaıym adam keıpine enedi de, ymyrt úıirile qaıtadan ybylysqa aınalady.

64-TARAÝ

Kózqumarlyǵymen tátti nárseni sirep iship alǵandaı, kún ótken saıyn Gúlmırany bir túıtkil qyzyl óńeshine deıin meldektep, qatty mazalady. Ol, birge týmasa da týǵanyndaı bolyp ketken Gúljannyń basyndaǵy baqytsyzdyq. Bes jylǵa taıandy, áli dalıǵan dámeniń dińkesi quryp-aq keledi. Qaıta, Bitimniń keńdigine súısindi. «Qudaı bereıin dese, beredi... Táńirge qarsy turyp opa tappassyń, shúkir» deıdi, áńgimeniń bet-álpeti solaı qaraı oıyssa aldyn-ala ebedeısizdikti oraǵytyp. Sondyqtan onyń kózinshe bul taqyrypqa qatysty bolmashy lám aıtýdy sódegeılik esepteıdi. Biraq, osy úıge kelse kókeıine keptelip ketpeı qoıatyn dúdámal — sol. Alla sonysyna qaraı eteginen órmese de tórt qarǵasyn ıip bere salǵan. «Mama» dep shurqyrap, quraq ushady. Gúljannyń da olarǵa ógeı sheshedeı taramyssha tyrysyp, jekirgenin Gúlmıra kórgen emes. «Meniń qońyr qoshaqandarym» dep, emirenedi de otyrady. Áıtkenmen, áıel bolǵan soń tas emshegińdi ıitip, tula boıyńdy jaryp shyqqan bir shıki ókpeni áldılemeseń, naǵyz sory sopaq astaı qaınaǵandyq — sol, tegi.

Kúrdeli másele kókiregin julyp jep, ábden mazasyn alǵan soń Ilıaspen aqyldasqan. Sodan beri ekeýi tynbaı alasurýda. Oılary, qaıtkende de Gúljannyń óńine shynaıy analyq meıirim shapaǵyn úıirý. Aqyry jolyn tapty. Ilıas tapty. Máskeýdegi ǵylymı zertteý ınstıtýtyndaǵy ataqty bir profesordyń kelisimin aldy. Ýaǵda baılasa salysymen Ilıas Gúlmıraǵa telefon soqty. Jaqsylyq habardy estisimen, elgezek baıqus alyp-ushyp Bitimdikine kelgen. Gúljan uldarynyń tamaǵyn jasap, shapqylap júr eken. Muny kórgen soń odan saıyn jaıdarylanyp, nátinde saldyrlaq kelinshek áńgimeniń tıegin aǵytty. Qurbysy «ıá, ıá» dep, jónseý qoshtap, negizgi maqsatyn qalaı jetkizýdiń retin tappaı qınalýda. Jaı adam emes, dáriger, aldaı almaısyń. Aqyry táýekelge bel baılady.

— Men... — kúmiljip qaldy, — senimen aqyldaspaı bir sharýanyń sońyna túsip edim. — Urlyq jasaǵandaı júzin tómen saldy.

— Ol nendeı sharýa?

— Ilıas ekeýmiz...

Arada bolar-bolmas únsizdik ornady. Ydys-aıaq jýyp turǵan Gúljan qolyn shalǵysynyń etegine súrtti de, qurbysynyń aldyna qarama-qarsy kep jaıǵasty. Bir jaq omyraýyna qulaǵan top-tolyq burymyn, arqasyna qaraı serpip tastady. Sharadaı qap-qara kózderin tóńkerip, baǵjıa Gúlmıraǵa qarady.

— Máskeýden úlken, bilimdi dáriger taptyq...

— Onyń ne qajeti bar? — Kelinshek odan beter aıran-asyr qalypqa endi.

— Seni emdetemiz

— Meni..? — Daýysy báseń shyqty.

— Iá, seni! Sen, ana bolýǵa jaralǵansyń.

— Qalaı? — Úni odan beter pástenip, sońy dirildeńkiregen tárizdendi. — Men báribir ana bolý baqytyna jete almaımyn. — Eriksiz erinderi kemseńdedi.

— Joq. Ózińdi ondaı alynbas qamalmen qamama. Atom dáýirinde ómir súrip otyrmyz. Órkenıet, progres bar emes pe...

Gúlmıranyń da ishki jandúnıesi astań-kesteń qotarylyp barady.

... Qudaı aqyldan aljastyraıyn dese op-ońaı, aıaq asty abyroıyń aırandaı aqtarylady. Marattyń mahabbatqa maltytqan ǵashyqtyq túnderi, jalǵandyq jamylǵysynyń astyndaǵy jaltarma jaı eken.

— Men seniń qarynyńdy shermıtip, qalaı endi ataanama «kelin ákeldim» dep aparam? Kóptiń biri bolsam bir sári, bireýdiń jalǵyzymyn. «Jalǵyz uly sóıtipti» degen áńgime jaman.

Myna kórsoqyrlyq pıǵyldyń qurbanyna aınalyp, jeme-jemge kelgende jaltarǵan jigittiń joıdasyzdyǵyn kórgende, yp-ystyq jas omyraýyna tyrs-tyrs tamdy.

— Men saǵan bireýdiń qolymen arshylǵan jumyrtqa qalpymda kezdesip pe em? — Eńkildeı, sózin bólip-bólip ázer aıtty. — Sonda seniń sózińe ılanbasam, ıbamdy bulaı shashpas ta edim. Qorlaıtynyń bar, nege qoınyma qol saldyń? Qara basqanda áıeldik álsizdikke jol berippin... — Silesi qata býlyqty.

— Gúljan, jylamashy. — Múláıim til qatty. — Óziń medık bolǵan soń, búkil mán-jaıdy biledi ǵoı dep edim. Sharýanyń tetigi qolyńda-tyn.

— Zatym áıel bolǵanmen, betim ashylmaǵan edi ǵoı. Balanyń boıǵa bitkenin eki aıdan asqanda ańdadym. Ádettegi jaýlyqtylarda ushyrasatyn qalyp baıqalyp, júregim aınyp, bir nársege ańsarym aýmady. — Endi jylaýyn toqtatyp, eki kózi bulaýdaı isigen qalpy ózegine ot tastaǵan Maratyna syryn aqtardy. — Sen de aıtqanyma kónbeı ózimshildigińe basyp, dál sol ýaqyttarda meniń jaǵydaıymdy oılamadyń. Aqyry bolary — boldy, boıaýy — sińdi: úılenemin dep aldap neń bar? Sóıtip, qursaǵym úlkeımeı turǵanda da seniń sózińe nanyp, qara basqanyn qarashy. Áıtpese, sol kezde-aq bul máseleni sheshetin edik. Ýádeńdi buzyp, áne-mine dep ýaqytty soza berdiń, soza berdiń. Qarynym basymnan asqanda almaıtynyńdy bilgem.

Kórkeýde neme me basy salbyrap, janaryn qara jerden kótermedi. Tis jaryp lám-mım deýge murshasy joq. Ánsheıinde kóńilińdegini taýyp aıtatyny, qyryqaıaqtyń bashpaıyn sanaǵan aıarlyǵy eken. Endi eri moıynyna ketken jaman shardaqtaı, sileıdi de qaldy.

— Ári, medısınalyq tártip — tuńǵysh balany dárigerlik jolmen jasandy túsikke qıýǵa úzildi-kesildi qarsy. Osy oı da aldymnan kóldeneńdep, baılam jasaı almaı kóp tolǵandym. Táńirdiń salǵanyna kónem de, buıyrtsa áli nekeli urpaq súıermin...

Otyrǵan orynynan turyp, «hosh bol» dedi pás. Sosyn burylyp júre bergen. Kózine lyqsyp kep ystyq jas quıyldy. «Sońymnan júgiretin shyǵar» dep dámelengen, «keshirim suraıtyn shyǵar» dep kútken. Onyń biri de bolmady. Uzyn, tirsegin qaqqan burymynyń ushy tarqatylǵan qalpy, taksı toqtatty. Úıge qalaı jetkenin ańǵarmady. Áıteýir, tósegine qulaǵanyn biledi. Marqum, Ydyhan sheshesi basyn súıep, omyraýyna sýly oramal basqany jadynda. Erteńinde meń-zeń bop oıanǵany dál búgingideı kókeıinde saırap tur. Sabaǵyna bara almady. Kún uzaq oılandy. Qaıta-qaıta munyń uıǵarymyn Ydyhannyń sózi buzyp ketedi.

— Jylama, eshteme etpeıdi. Adam bolǵan soń taǵdyrdyń qıly-qıly kezeńderi ushyrasady. Áli-aq kózińe kóringen soń bárin umytasyń.

— Ákem men shesheme ne betimdi aıtamyn?

— Qoryqpa, eshkim eshteme demeıdi. Qınalma da, saspa da. Elmıra ekeýińniń balalaryńdy ózim-aq baǵamyn. Sabaǵyńnan qalma, áıteýir.

Sol tusta Elmıra turmysqa shyǵyp, onyń da aıaǵynyń aýyrlaǵany sezilip edi. Mamasy sony aıtyp otyr.

Janashyrlyq jyly sóz odan beter ıin jumsartty. Tústen keıin úsh qurbysy kelgen soń, ózin kishkene serpilgendeı sezindi. Áıtkenmen bir bále eńsesin basty da turdy.

Erteńinde ınstıtýtqa kep, pysyqaı ádisker áıel bar edi, sony izdedi. Kóp áýre-sarsańǵa túspeı, jyldam ushyrastyrdy. Betiniń oty dýyldap, ońashada buıymtaıyn aıtty.

— Oıpaı, mynaýyńnyń merzimi úlken ǵoı, — dedi eleýsizdeý munyń syqpytyna kóz júgirtti de, qynjylyńqyrap. Munysy «ózi izdep kelip turǵan aqsha ýysymnan shyǵyp ketedi-aý» degen qynjylysy edi. — Ana adam jaǵydaıyńdy estigen soń kelisimin berip, iske kirisse jaqsy. Mundaı ýaqyty taıanǵan balany aldyrtý, qara basyńa qater. Qansha bilgish bolsa da, jazataıymdyqtan seskenedi, olar da qorqady.

— Qoryqpańyz, óz yqtıarymmen kóndim, ári-beriden keıin operasıa jasaýlaryn ótinip suradym dep, qolhat jazyp beremin.

— Oıbaı-aý, — qystyǵa sybyrlady, — zań bar emes pe? Jandanǵan balany alýǵa, aldyrtýǵa eshkimniń quqy joq. Sotqa tartylady. Biraq, dárigerler óte-móte qajet bolsa jolyn tabady. Búgin sóılesemin, erteń toǵyzda habarlas. Seniń ýaqyt ozdyrmaýyń durys, bári oıdaǵydaı rettelse, erteń-aq reanımasıaǵa jatqyzady. Aqsha alýdy umytpa. — Sońyn jaımashýaqtandyryp jiberdi.

— Jaraıdy. — Nyq jaýap berdi. Aldyńǵy kúngi Marattyń súıkimsiz sıqy elestedi. Sol-aq eken, qursaǵyndaǵy nárestege de zyǵyrdany qaınady. — Qaıtkende de ol adamdy kóndirýge tyrysyńyzshy. — Ne de bolsa boıyndaǵy báleketten tezirek arylýǵa múdýarlandy.

— Maqul. Degenmen keleshegińdi oılamaısyń ba, bala kótermeı qalyp júrseń qaıtesiń?

— Mańdaıǵa jazǵanyn kóremiz.

Úıge kelip ap bildirtpeı ony-punysyn jınastyrdy. Ishki oıyn eshkimge seziktendirmeýge tyrysyp, syrtqa jaıdarylyq qalyp baıqatty. Áldeqaıtedi degen kúdikpen kúni buryn ázirlegen aqshasyn da eseptedi. 225 somy bar eken, keregi — 300. Biraq, qalǵanyn keıinirek bersem de bolar dep, ózin-ózi tynyshtandyrdy. Tek, erteń joly ońǵarylyp, jabysqan báleden qutylsa.

Túnimen uıyqtaı almady. Sábı mazasyzdanyp, eki búıirin tepkilep, dámil-dámil janyn murynynyń ushyna ákeldi. Bul da onymen odan saıyn eregesip, tisin tisine qoıyp qarysady. «Osy báleden arylatyn kún týar ma eken?» dep oılady. Qaraptan-qarap, jaryq dúnıege kelmegen náresteni jek kórdi. Qaǵanaǵyn jaryp shyqpaı jatyp jeridi.

Ýaǵdaly toǵyz bolmaı, ádisker otyratyn kafedranyń esiginiń aldynda turdy. Ol kesimdi mezgilden 15 mınýttaı keshigip, tóbe kórsetti. Buny baıqasymen odan saıyn júrisin shıratyp, alystan yrjaqtaı berdi. Onyń mundaı kóńildi sıqyn ańdaǵan Gúljan da jaqsylyqtan dámetti.

— Sálemetsiz be?

— Sálemet, sálemet! Kóp kútip qaldyń ba?

— Joq.

— Jolyń boldy. Seni jaqyn sińilim dep, ana kisiniń zorǵa degende yqtıaryn aldym.

— Shyn ba?! — Gúljannyń janarynda qýanysh oty janyp óshti.

— Iá.

Bul, esikti ashyp úlgergenshe aıtqan áńgimesi. Ishke kirgizip alyp sybyrlap:

— Búgin jasaıdy. Qazir telefon soǵamyz, jedel járdem jiberedi. Sóıtip...

Qyzdyń júzi surlanyp ketti.

— Nemene melshıip qaldyń? Álde yrza emessiń be?

— Jo-oq, jo-oq!

— Aqsha ákeldiń be?

— Iá.

— Ákel, maǵan bere sal.

Gúljan 25 somdyqtardy qolyna ustatty.

— 75 som jetpeıdi.

Kelinshektiń sál óńi buzylyp baryp, bógeldi de:

— Jaraıdy osyndasyń ǵoı... sodan keıin ákelersiń, ázirshe sen úshin men qosa turaıyn, — dedi. Sosyn kók telefonnyń qulaǵyn buraı bastady.

Operasıanyń alǵashqy kúninde esin jıa almady. Basynda jemtikti ańdyǵan teksiz shaǵalanyń tuqymyndaı áppaq bop meıirbıke otyr. Hırýrgtyń ózi de dámil-dámil kirip, jaǵydaıyn bilip ketedi. Budan soń meıirbıke tynyshtansyn ba, álsin-álsin qan qysymyn, dene qyzýyn tekseredi. Bir jaǵy, áıeldiń taǵdyry shynynda da qyl ústinde edi. Bilgir dárigerlerdiń aıtýynsha bádenindegi piná áldebir kezdeısoq qatty soqqydan mertigip, jaryq dúnıeni kórýge bir aı ǵana qalǵanda qursaqta jatyp shapaǵatshy bolǵan. Sodan qan ketip, mamandar tek ana ómirin arashalap qalý úshin arpalysqan. Mine, endi, bári oıdaǵydaı aıaqtalǵan tárizdi, alla jazsa bir-eki kúnde palataǵa shyǵady. Ar jaǵynda bir jumada úıine de barady.

65-TARAÝ

Batqan kúnmen talasa omartalaryna oralatyn aralardaı, beıuıat betsizderdiń aldy jınala bastady. Dabur-dubyr kóbeıip, arsyzdaý qarq-qarq kúlkiler anda-munda estiledi. Búgin Daırabaıdyń da kóńili kóterińki, boıy sergek syqyldy. Álde araqtyń býy nasattandyrdy ma, álde kókiregine túıgen isi ońǵa basty ma, áıteýir, qabaǵy kúndegiden ashyq. Eldiń aldymen kelip, «qonaqtardyń» aý-jaıyn baǵyp, minsiz qyzmet jasamaq.

Onyń búıtip dalaqtaıtyn da jóni bar. Suǵanaq sarbazdary Almatyny adaqtap, úptep ketetin dúńgirshekterdiń qaısysy qolaıly jerge ornalasqan — sonyń jobasyn kartaǵa túsirip ákepti. Qaısysyna qaı kúni «shabýyl» jasaıtynyn belgilep, nobaılap qoıdy. Qudaı qalasa kerjaq «pagondynyń» aldynda minsiz mindetin atqarady. Sóıtip, Ábdirahmandar aldyn ala alyp, jumsap qoıǵan aqshanyń qarymyn osyndaı tóte jolmen qaıyrmaq. Óıtpeıdi eken, Seriktiń kebin kıetini aıdan anyq. Sondyqtan qamsyz, qaraketsiz qalý qaýipti. Birde jyndy, birde saý — nashaqor bolǵysy kelmeıdi. Qara shybyn sıaqty qaltyrap, órmekshiniń toryna ilingenshe qaraketke kóshkeni abzal.

Tyqaqtap bir-eki ret Gúlmıranyń bólmesine bas suqty. Ana jaqta Gúljanǵa baryp, ony megejinshe shyńǵyrtty. Qytyqtady ma, Irınanyń silesin qatyryp kúldirdi. Ne kerek, qunajynǵa meldektegen buqadaı, qatyndardyń arasynda kekirelep kerdeńdeı basty. Myna áýmeserlerdiń ishinde «pagondydan» ózge qolyn qaǵatyn eshkim joq, áıel-máıelderdiń kezkelgenine oıyndaǵysyn jasaýǵa qudireti jetedi. Káıip qumar kázzaptardyń bassalynan basqasynyń barlyǵyna sózi ótip, aıtqanyn istetedi.

Búgingi yrǵyn — yryqtan shyǵyp, dáserdeı bop júrgen Daırabaıdyń ózin ıyqtap barady.

— Ákel ana ýyzdaı ýyljyǵanyńdy! — dedi joıandardyń jýany. Onysyz da qýanyshqa kenelgen shaǵynda «pagondyǵa» Gúlmırany syıǵa tartpaq nıette bolǵan. Endigi tusta qylmysty iske qarama-qarsy aryz jazdyryp, Ábdirahmandy bosatýdyń da qajettigi shamaly. Alla jar bolsa kelisilgen bir jyldy o ǵyp, bu ǵyp ótkizse — myna bálelerdi jelkesiniń shuqyry kórsin. Onyń úshten ekisinen kóbi syrǵyp, mejelengen ýaqyt ta taıanǵan.

Elpeń qaǵyp qapasta jatqan «oljany» ortalaryna tastady. Óńsheń arystannyń qorshaýyna túsken qorǵansyz kójekteı áıel qos janary botalap, dirdek qaǵady. Áne, ana bálelerdiń aqsıǵan azýly tisteri tushshy etine girsh-girsh qadalmaq. Qorqaýlar qazir-aq tý-talapaıyn shyǵaryp, bir-bir kesekten bólip áketpek. Adam jeıtin jabaıylar sıaqty jalańash juryndar kúledi, betterin tyrjıtady, qoldaryn sozyp ondaq-mundaq jerin syıpap qoıady. Jany da, táni de túrshigip selk-selk ete jıyrylady. Qaıta onyń osy úrkek, asaý qylyǵy qotıyndardy qatty qyzyqtyratyndaı — kózderin satyp, kómekeıleriniń kúlkili asqynyp barady.

«Pagondy» pátshaǵar antalaǵan arsyzdardyń arasynan shoqtyǵy kújireıip, ilgeri bir adym attady. Mańǵaz, barlyq-baılyq jeti atasynan beri úzilmegen naǵyz qarakók begizattaı pań, biraq ıyǵynda ilingen eshtemesi joq, tyrdaı jalańash. Tanaýyn kókke shúıirgen qalpy Gúlmıranyń betine alaqanyn tıgizdi. Onysy baqanyń baýyryndaı ylǵaldanyp, jıirkendire jylbysqylana juqty. Jup-jumyr moıynyna apardy, sosyn suq saýsaǵymen ıeginen kóterip, tómen salǵan júzin ózine aýdardy.

— Sen búgin — menikisiń. — Ystyq ta tátti lázzatqa eltidi me, úni jibekteı bıazy. Demi áp sátte jıilep, denesi aqpalap qozyp tyzaqtatty. Tula boıy shúkirge boıalǵandaı qyp-qyzyl, kózi qutyrǵan kókjaldyń janaryndaı jap-jasyl. — Qandaı jumsaqsyń, deneń jumyrtqadan keshe shyqqan balapannyń túgindeı. — Qomaǵaılana jutynyp qoıdy. Kenet, «ákel!» dep aqyryp qaldy. Sol-aq eken demniń arasynda ınesi shamnyń sáýlesine shaǵylysyp, onyń qolynda shprıs paıda boldy. Jańaǵy túr-álpetindegi yntyqtyq, qushtarlyq izim-ǵaıym joǵalyp, óshpendilikke uqsas áldebir qatýlyqtyń qamaly sulba kórsetti. Bileginen shap berip ustap ózine tartpaqshy edi, Gúlmıra «a-a-a!» dep, shyńǵyrǵan qalpy artqa shorshyp tústi. Tus-tustan qarqyldaǵan kúlki kómip ketti.

Áıeldiń álgi áreketinen eshteme ónbedi, jan-jaǵyndaǵy ázireıildeı úıirilgender esh jaqqa tyrp etkizbedi. «Órmekshili» ókiresh bastaǵan bir-eki naısap tarpa bas sap, soǵymǵa soıatyn maldaı ǵyp jyǵyp saldy. Qulyndaǵy daýysy quraqqa jetip, shyryldaǵanymen, qudaıdyń qulaǵyna shalynbady. Zaryn elep-eskeretin mynalar joq. Esirikterdiń arasyndaǵy úsh-tórt urǵashylar da ashshy aıqaıǵa mastanyp, japyryla qol sozdy. Biri túımesin aǵytyp, sheshindire berdi. Biri qoly tıgen munyń denesiniń tusyn syǵymdap, myjǵylady.

Osy áredikte qozǵaltpaı ustap turǵan áppaq názik bilegine zymıandyqtyń zári bar ıneni «pagondy» boılata súńgitip jiberdi. Yshqynǵan, qınalǵan daýystan ózderi — áńgúdikter ǵana rahatty sezinip, raıys ystyq yrǵynǵa batty. Sýyryp alǵan ıneniń ornynan burq etip bilingen qara qandy bassaldary alaqandaı tilimen jalap aldy. Odan keıin qolyna jabysyp otyrǵan kelesi áńgi jasýdaı jarany sorpyldatyp sora jóneldi.

Endi bireýleri túımesi aǵytylǵan kóılegin op-ońaı sypyryp tastady... Qasqyrlar tý-talapaıyn shyǵarǵan jabaǵynyń terisindeı, beısharanyń kıim-keshegi ár-ár jerde shashylyp qala berdi.

Qansha dize men kúshtiń astynda bulqynǵan dene, alpys eki tamyrmen ábjylandaı sýmańdap zaharly zár júgirgen kezde sát saıyn bosańsı berdi. Ábden tıtyqtatqan, mıyna tuz bop baılanǵan saýaldar da ydyrap, mańdaıynyń qurys-tyrysy jazylyp barady. Bir kózin ashqanda Gúljannyń sulbasyn shaldy. Jymıatyn sıaqty, munyń da jymıǵysy keldi. Endi birde ómiri basynan ótkermegen, aýyzben aıtyp jetkize almas naǵyz ujymaqty shaqqa shomp berdi. Qor qyzdary las pen bylapytqa bylǵanǵan tula-boıyn aıaly alaqandarymen máıpezdep syıpaıtyndaı.

Bylq-sylq etip, esh qarsylyqsyz qalǵan ýyzdaı áppaq deneni budan ary qyzyqtaýǵa «pagondy» perińniń shydamy jetpedi. Tóńkergen kesedeı anaryna geroındi tógip tastady da, qunyǵa silemeılep jalaı bastady...

Aıyzy qanǵan Daırabaı jańa bir soıqandy kókeıine túıip, iske asyrýǵa bel baılady. Bátirdiń ábden salyndy bop, silikpesi shyqqan tańǵa jaqynǵy ýaqytta alyp kep, sońǵy aılarda kóńilderi jarasyp, sóz baılasyp júrgen adamyna telefon shaldyrdy. Qaıyrǵalı degen ol jigitti Ábdirahmandardyń aıtýy boıynsha syrtynan biletin, jalǵyz basyna eki bólmeli úıi bar.

Aqyl-esin ajdaha apshyp turǵan Gúlmıraǵa «tez jet, osyndaı jerde turmyn» dep aıtasyń dep, shegelep túsindirgen. Onysyn jónseý jazǵan buljytpaı oryndady, Qaıyrǵalı alyp-ushyp jetetin boldy...

66-TARAÝ

Gúljannyń úıge oralmaýy, bárin dúr silkindirdi.

Ymyrt úıirile tústi. Sát saıyn shyryqtary qashyp, beımazdana berdi.

— Ákem-aý, qastaryńda birge júrgen adamnan qalaı kóz jazyp qalasyńdar? — dedi Ydyhan qyzdaryna keıip. Óńi buzylyp ketipti. Jyl aralatpaı eki birdeı adamdy shyǵaryp salǵannan soń, tym qorqaq.

Birinshi, bálenbaı jyl otasqan eri Qusan qaıtty. Túbine eski syralǵy dimkástigi — qantynyń kóptigi jetti. Ekinshi, týmasa da týǵandaı bolǵan enesi Párzana dáýirin teris aınaldyrdy. Jaryqtyq, ulynyń qazasyn kótere almasa kerek.

Osynyń bárin óz kózimen kórip, óz qolymen jóneltken adam: ár nársege kúdikpen qarap, sekemdenip qalatyny anyq. Júzin sondaı bir úreıdiń tory jaılaǵan. Mazasyz kúı keshti.

— Mama, bizdiń qaperimizde eshteme joq, leksıaǵa bardyq, — sózdi Elmıra bastady, — ol sonda «qazir bir kisige jolyǵyp kelemin» dep, aýdıtorıaǵa kirmedi. Sodan keıin kórmeı qaldyq. Ári onyń praktıkasy da, laboratorıasy da bólek. Sonda shyǵar dep, izdemedik te.

— Ol qandaı adam?

— Bilsek aıtpaımyz ba?

— Kimderge barýy yqtımal? Kýrstas, joldas qyzdaryńa telefon shalyp izdestirińder!

Bulardyń sharq urýy esh nátıje bermedi. Eshkim kórmegen, bilmegen. Gúlmıra:

— Maratty tabý kerek, — dedi alasura.

Báriniń kókeıinde osy suraq tur edi, biraq qaıdan izdemek. Qara basqanda ol jigittiń meken-jaıyn, áńgime arasynda bolsa da suramapty.

Eshkim durystap uıyqtamady. Ydyhan bir-eki aýrýhanaǵa telefon shalyp edi, ondaı adam joq bolyp shyqty. Al kóptegen dárýhanalardyń telefonyna dóp túsý qıyn, ylǵı da júlgesi bosamaıdy «týt-týt-týt» dep, ashýyńdy qozdyrady. Sosyn lajy taýsylyp, dińkelep baryp qoıǵan.

Túnimen qıly-qıly saýaldar mazalady. Jan-pende turmaıtyn beımálim aralda japadan-jalǵyz qalǵandaı qystyqty. Osyndaıda úlken aqylshysy, arqa súıeri Párzana enesiniń joqtyǵy qatty bilinedi. Marqumdy, Qusan ekeýi úılengen soń eki jyldan keıin qoldaryna kóshirip ákegen. Shaly Nuǵyman soǵystan qaıtpady. Armıadan oralǵan jalǵyz uly Ámirqazy aıaqtanyp úlgermeı, mashına qaqtyǵysynan opat boldy. Qyzy Torsha Batys Qazaqstan jaqqa turmysqa shyǵyp, qaraormanda kempirdiń jalǵyz soqa basy sopıyp qalǵan edi.

Eski, kónekózderdiń sońy Párzána sheshesin oılaǵanda Qusannyń kókiregi qars aıyrylatyn. Sosyn bir demalysynda eshtemege qaramaı bardy da, qolyna ákeldi. Jaryqtyq, 24 jyl bularmen birge, bir úıde ǵumyr keshipti. Tek, aınalyp-tolǵanyp, meıirim shapaǵatyn shashyp qana otyrýshy edi. Endi oryny oısyraı úńireıdi. Qusanyn erekshe jaqsy kóretin, úsh nemeresi degende shyǵarǵa jany. Al, kelinine kóńili tipti bólek. Munyń sheshesine qulaǵan yqylasy da elde joq: «Zıbash qudaǵı» dep quraq ushatyn.

Áıel aýyr kúrsindi.

Sondaı úlken aqylshysynan, jaýlyǵy qarqaradaı anasynan aıyrylǵanda baryp týqymettiń tabyn sezinip júr. Jalǵyz ózi myna úsh qarǵasyn qalaı qaraqanattandyratynyn bilmeı dal. Nurmıra tipti tuńǵıyqtanyp, bireýmen sóılesýdi bir jola doǵardy. Ájesi, ákesi barda erkelep, birdemesin aıtatyn edi. Ony sóıletýge óziniń yqpaly jetpeı-aq qoıdy. Elmıra bolsa anaý, aıy-kúni taıanǵan. Qaıta oǵan da táýba, ájesi de, ákesi de turmysqa shyqqan qyzyǵyn kórdi. Ázirshe kúıeý bala ekeýi qolynda, Muqataı dıplomyn alsa aralary alystaıdy. Elderine Núkis qalasyna baryp turmaq. Qazirshe oqýlaryn bitirgenshe bólek jibermeı otyrǵan ózi.

Endi Gúlmıra ketpek yńǵaı tanytady. «Onyń baratyn jeri qandaı?» Shaqshadaı basy sharadaı.

Al, myna qarshadaıynan beri qolynda oqyp kele jatqan Gúljannyń úshti-kúıli joǵalýy, arqasyna aıazdaı batty. Qansha aıalap baqsa da bireýdiń balasy, erteńgi kúni birdeme bop qalsa, kim jaýap beredi. Baıqus qyzǵa qaraptan-qarap júregi aýyrady.

Qusannyń áýelden syılas, únemi tirlikteriniń bir jaǵynan shyǵysyp júretin aýylda turatyn Muqash degen jaqyn joldasynyń qyzy. Joǵarǵy synypqa taıanǵanda «osy balam senderdikinde turyp oqıdy» dep ákelgen edi. Bir jaǵy — ózimsingeni, bir jaǵy — bulardyń úsh qyzymen túıdeı jasty. Arakidik qatynasqandarynda tórteýi birbirine úıirsek bolyp alǵan.

Sodan bastap Ydyhannyń qolynda. Áýelgide táte dep edi, keıin kele-kele qyzdarymen birge «mama» dep ketti. Bul da ony óziniń balalarynan kem kórmedi.

Jazymysh solaı ma, ol da oqýǵa túse almaı júrdi. Sosyn, lajsyz Ydyhan Gúljannyń da qujattaryn qyzdarynikine qosyp, medısınalyq ınstıtýttyń qabyldaý komısıasyna ótkizgen. Óz balalaryna tanytpaǵan eptiligin ańǵartyp, áldebir adamdarǵa telefon da shaldy. Buıryq shyǵar, oqýǵa ilikti. Endi, mine, baqandaı besinshi kýrsqa kelgende qudaıdyń basyn aınaldyrǵany. «Aman bolsa eken ózi, áıteýir».

Tańerteńinde qyzdaryn sabaqtaryna jónelte sap, Gúljandy izdeýge bel baılap otyrǵan. Saǵat segizge taman telefon shar ete qaldy. Onysyz da degbirsiz áıel tura umtyldy.

— Iá.

— Dúıimbaevtardyń úıi me?

— Iá, ıá...

— Gúljan Qalıoldaeva 12-shi qalalyq klınıkalyq dárýhananyń hırýrgıa bóliminde.

— Oǵan ne boldy? — Daýysy barqyndandy.

— Qoryqpańyz, operasıa sátti aıaqtaldy, qazir jaǵydaıy jaqsy.

Ydyhannyń aýzyna qapelimde sóz túspeı abdyrańqyrap qalǵanda, arǵy bettegi adam baılanysty short úzdi. Qoly qaltyrap baryp bul da telefonnyń tutqasyn orynyna qoıdy. Júregi osal áıel, biraz ýaqytqa deıin óz-ózine kele almady.

— Mama, kim ol?! — Gúlmıra óz bólmesinde júrip ún qatty.

Sheshesi jaýap qaıtarmady.

— Ol kim eken zvondaǵan? — Gúlmıra jańaǵy saýalyn qaıyra qaıtalap, qasyna taıandy. Sonda ǵana sheshesiniń túsin baıqap:

— Mama, ne boldy saǵan? — dep, úreılene aıqaılady.

Osy kezde keýdesiniń atqalaqtaǵany sál saıabyrlap:

— Gúljanǵa operasıa jasapty, — dedi Ydyhan.

Muny estigen Gúlmıranyń da kózi baǵjań etip, túri ózgerip sala berdi.

Birazdan soń olar aýrýhanaǵa qaraı taksımen asyǵys attanyp bara jatty.

... Osy oqıǵa lezdiń arasynda Gúlmıranyń kóz aldynan júgirip ótti. Sol bir qaraly kúni Gúljannyń bolashaǵyna balta shabylǵan eken.

Odan beri de biraz ýaqyt jylystady. Ǵylym progresti túrde damymasa da, medısına salasynda jańalyqtar bary aıan. Týýǵa qabileti joq áıelderdi de jasandy júkti jasap, qarynyn shermıtip qoıýǵa dárigerlerdiń dármenderi jetipti. Aı-kúni taqalǵanda ol kádimgideı tolǵatyp, «bosanady» eken. Sol ýaqytta kókek analardyń tastap ketken sharanasynyń bireýsin, «mine balańyz» dep kórsetse jetip jatyr. Bala dep ańsap, zaryǵy asyp júrgender et-júregimen emirenip, omyraýynan sút te shyǵady.

Mine, qazirgi medısınanyń alǵan bir qamaly osy. Biraq, bul qaıyrymdylyq ta kim-kóringenge jasala bermeıtin úlken syı.

Gúlmıra men Ilıastyń tirelgen beketi osy boldy. Máskeýdegi ǵylymı zertteý ınstıtýtynda álgi ádisti qoldanyp, aıy-kúni jetkende Gúljandy Almatyda bosandyrý. Sóıtip, «bir qyz» dep júrgen Bitimniń kóńilin birlep, «bala» dep júrgen qurbylarynyń ańsaryn basý. Biraq, jańaǵy qıturqysyn shama jetse Gúljanǵa da bildirtpeý.

Bul ýájdi estigen kelinshek, muńaıyp otyryp qaldy.

— Qaıtkende de Bitim ekeýińniń aralaryńda bir dáneker bolýy kerek. — Ári-sári oı ústinde turǵan qurbysynyń baılamyn myq shegemen myqtap qaǵa túseıin degen oımen Gúlmıra shaýjaılaı berdi.

— Máskeýge qashan júrýimiz kerek? — Baǵanaǵydaı emes, janaryna muń úıirilgen Gúljan ıegin sylbyr kóterip, til qatty.

— Erteń-búrsúginderi ushyp ketsek jaqsy bolar edi. Tipti, yńǵaısyzdansań, Bitimge ózim aıtaıyn. Áıtpese, «doǵydyrǵa qaralamyn» deseń, qarsy bolmas.

— Ol qýanbasa, qarsy bolmaıdy. Ózi de talaı «emdel, emdel» dep úgittegen.

— Endeshe tipti jaqsy, ary ketse bir juma, on kúnde qaıtyp kelemiz.

— Jaraıdy...

Gúlmıra negizgi jaıtty búgip qaldy.

Arada eki-úsh aı ótkende, aýyr aıaq kelinshektiń boıyna tán belgileri Gúljannan da biline bastady. Buǵan elden-erekshe Bitim shápkisin aspanǵa ata qýanyp edi. Kelinshegi de baqytqa mastanǵan-tyn.

Endi, mine... Qudaı nıetti qabyl qylmasa, adam báribir qolymen eshteme isteı almaıdy eken. Qanshama eńbek zaıa ketip, qanshama arman aıaqqa taptaldy...

67-TARAÝ

Álginde Jasaralǵa Nurmıra telefon soqty. Máskeýden Ilıas habarlasypty.

— Ol qaı ýaqytta baryp úlgergen? — dep, bul tań-tamasha qap surady.

Bárin Nurmıra táptishtep túsindirdi, bar sumdyqty estigende aza boıy qaza turdy.

Sodan beri kóńili beı-jaı, talyǵyp ártúrli ǵalamnyń qıyryn oımen sharlap qaıtady. Dáıekti bir nárse ushyǵyna jetkizer emes, munshama qasaqy jaýlardyń qaptap ketkenine qaıran. «Qyryq temirdiń qylaýyndaı, toqsan joldyń torabynan qosylǵan amerıkandyqtar nege anaıy, jaýyzdar týraly fılmderdi kóp kórsetedi?» degen saýal jıi mazalaıtyn. Sóıtse, onyń jaýabyn endi tapqandaı, qoǵamnyń irip-shirigenin jasyra almaı, ashynǵandyqtan álgilerin aıparadaı álemge jaıyp salady eken. Ol úshin olardy jazǵyrý da jaramas, ondaǵysy — ózderin aıýan keıpinde kóre otyryp, oılansyn, toqtasyn, nápsige tejeý salsyn degen jaqsy pıǵyldan týyndaǵan ıgi is.

Bizdegi beıádep, arsyz qylyqtardyń bári áriden bastalǵan sıaqty. Qazirgi bedekshi, deldaldardyń alym-berimdegi turaqty qatynasqa kóshken sheteldik iri kásiporynnan kelgen áriptesteriniń qoınyna qyz salyp berýi, burynǵy komsomoldan, partıadan qalǵan dástúr. Olar joǵarydan bireý aýyldaryna at shaldyrsa, qurdaı jorǵalap, iship-jemin, «rahatyn», monshasyn ázirletip qoıǵan. Máselen, aýdandyq komsomol komıtetiniń birinshi hatshysy oblysta bir-eki kúnge konferensıa ótse, mindetti túrde kóńildesin delegat etip soǵan alyp barǵan. Sondaı-aq, oblystyń birinshi hatshysy sıezerge álgindeı kóbelek bıkeshterdi tastamaı ákelgen. Ana jaqta aldyn-ala jasalǵan senarıı boıynsha úlken forým jumysyn júrgizip jatady, al bular qonaq úıde qyzoınaqqa batady. Nemese, kózi túzý bolyp júrse eken dep, kósh bastaǵan kósemindeı kókesiniń kóńilin jaılaýǵa «jaratady». Jezóksheliktiń sońyna alańsyz túsip ketken bir jertezek, kezekti ashynasymen tósekke jatpas buryn komsomol bıletin stoldyń ústine qoıyp, «men — komsomolmyn» dep ózin tanystyrady eken.

Jastardyń ol uıymy áldeqashan tarasa da, álgi bátir, betin alǵash ashqan pátshaǵardy umyta almasa kerek. Zınaqorlyqqa baýlyǵan «úlken mektepti» jadynan bir jola óshirýge shamasy da, qulqy da joq sıaqty.

Temeki tutatty. Bólmeniń aýasy qapyryqtanyp, alqymdy syǵymdaıtyndaı. Tynysy tarylǵandyqtan, álde, mazasyz oı eńsesin basqandyqtan aýyr kúrsindi. Jaımen baryp terezeni ashty. Kóshede qybyr-jybyr adamdar aǵyny tolassyz sapyrylysady. Syrttaı bári de sypaıy, bári de mádenıetti...

Áıel — qoǵamnyń aınasy... — Oı júlgesi jalǵyz otyrǵan adamdy yrqyna kóndirip, ármen qaraı jeteleı tústi. — Áıel qaýymy tárbıeli, kórgendi, ıbaly bolǵanda ǵana, kez-kelgen qoǵam parasattylyqqa bet túzeıdi. «Sulýlyq — álemdi saqtap qalady» degen sózdiń tórkini osyny meńzese kerek. Bul jerde sulýlyq syrtqy súdinde ǵana emes, jan men ardyń tazalyǵynda... ımanda...

Árbir sheshe óz balasyna ıe bolsa, áleýmet jamanshylyqtan alastalady. Óıtkeni, orta sol balalardan túziledi. Ásirese, qyzdyń tárbıesi qaıta-qaıta qadaǵalaýdy qajetsinedi. Sebebi, mańyndaǵy jigitterdi batyrlyqqa da, jaýyzdyqqa da ıtermeleıtin onyń qylyǵy: erkeligi, nazy, aqyldylyǵy. Kóp jaǵdaıda qyzdyń boıynan tektilik tabylyp jatsa, tentektikke jol joq. Qalaı aıtqanda da áıel — adamzattyń ǵana emes, álemniń anasy. Ýaqyt ótken saıyn qoǵamymyzben tutas azyp bara jatqanymyz, sheshemizdiń tektilikten, adamılyqtan aýytqyǵanyn bildirmes pe eken?..

Qara telefon oı qýyp marqadam tappaǵan jigittiń qabyrǵasyn qaqyrata taǵy da shyryldady.

— Jasaral.

Úninen, mánerinen birden tanı qoıdy.

— Nurmıra, — dedi onyń sózin kıip, — maǵan budan bylaı habarlaspaı-aq qoı. Keshir... — Kelinshek birdeme aıtyp úlgergenshe, tutqany qoıa saldy. Jigit óz-ózinen bulqan-talqan ashýlanyp, kúıip-pisti. Osy ýaqytqa deıin qajymaı, talmaı jetelep ákele jatqan jigeri áp sátte qumǵa aınalǵan. Qolynan eshteme kelmegenine qorlanyp, yzadan jarylyp ketýge shaq. Ár túıtkildiń sońynan sabyla-sabyla sanasy ábden sarabdal tartqan. Maqsat-múddesi kúırep, qýys qýraıdaı qaltyrady da qaldy.

Jigittiń basy zeńgidi. Bir nárseni azamattarsha sheshe almaıtynyna kúıindi. Maqsatsyz sýyrmany ashyp, áldebir konvertti qolyna aldy. Bul — Gúlmıranyń buǵan jazǵan haty edi.

«Sálemetsiń be, Jasaral! — dep bastalǵan jazýlarǵa kóz súzdi. — Sizdi tanymaı jatyp hat jazyp otyrǵanyma, árıne, keshirim suraımyn. Meni sókpessiz, túsinersiz dep oılaımyn. Nurmıra arqyly ózińizdi syrttaı bilemin...

Jalǵanda neshe túrli jaǵdaılar ushyrasady ǵoı. Sizge ómirbaıanymyzdy qysqasha aıtyp óteıin. Qyzyq ta emes shyǵar, biraq aıtýǵa tıistimin.

Biz úsh qyz egiz edik. 1982-de úsheýmiz de medınstıtýtqa tústik. Ekinshi kýrsta oqyp júrgenimizde ákemiz qaıtys boldy. Mine, sodan bastap, Nurmıra qatty ózgerdi. Keıde onyń aldynda ózimdi kináli sezinemin. Turmys qurdym. Ekinshi qyz meniń aldymda ot tútetken. Bárimizge selbesken Nurmıra.

Elmıra týyttan qaıtys boldy. Mamam qazany kótere almaı tósek tartyp jatyp qaldy. Onda da sabaqtan suranyp, qasynda Nurmıra otyrdy. Men óz otbasymnan shyǵa almadym. Aqyrynda, Elmıranyń qyrqyna qaraı sheshemiz de máńgilikke kóz jumdy. Taǵdyrdyń qataldyǵy sonsha, jalǵyz anamyzdy aldy da jónedi.

Men sizge, Jasaral, sózben jetkize almaspyn. Qazir neden qorqatynymdy bilesiz be?

Osy sizben kezdesip júrgeli ǵana onyń kózine nur júgirdi. Múmkin sizge senimsiz de, kúlkili kóriner. Men Nurmıranyń aldynda kóp qaryzdarmyn. Endigi onyń ómiri tek qýanyshpen ótse deımin... taǵdyrdyń ne daıarlap turǵanyn qaıdam. Oıdan ózim de sharshadym. Ómir qandaı qıyn. Nege bir adamdy qınaı beredi eken.

Iá, siz áli kóp nárseni bilmeısiz, men keıde óz-ózimdi óltire salǵym keledi. Ákeni, shesheni juttym, Elmırany... Biz ekeýmiz ǵanamyz, siz túsinesiz be meni? Men osy hatty senseńiz, egile jylap jazyp otyrmyn. Ol ulyn qushaqtap uıyqtap jatyr. Túngi saǵat eki.

Kim ne surasa da Nurmıra úshin bárin qıar edim, tek sonyń baqyty úshin qurban bolar em. Keshe keshke ol: «áýejaıdan úıge, áke-sheshemizge ketip bara jatyrmyz degenderdi kórsem, óz-ózimnen jylaǵym keledi» deıdi. Ekeýmiz qosylyp jylaıyq sosyn.

Sizben bir kezdesermiz. Osy joly Almatyǵa asyǵyp, menen erte ketkeni de siz úshin. Buryn kerisinshe, «Almatyǵa barǵym kelmeıdi, kóńilsiz, kútip turǵan eshkim joq» deıtin. «Munyń bárin maǵan nege aıtyp otyr?» dep oılaıtyn shyǵarsyz. Ne oılasańyz da ózińiz bilesiz. Kópten beri kimge shaǵynarymdy bilmeı júr edim, sizge aqtarylyp, birtúrli jeńil bop qalǵan sıaqtymyn. Sizdi oǵan aıaq astynan bir qudaı kezdestirgen shyǵar...»

Aýyr kúrsindi. Temekisin alyp tutatty.

Jańaǵy Jasaraldyń sózi áıeldiń tóbesinen jaı túskendeı etti. Onysyz da aqyl-oıy kedir tartyp, múskin hal keship júrgeninde myna jaı — jyǵylǵanǵa judyryq bop tıdi. Áste kútpegen nástesi. Múrıt baladaı búrisip otyrdy da, al kep jylasyn. Neshe kúngi tartqan beınetiniń zoryǵyn endi sezindi. Qudaı aıamaǵanda adam aıamaıtynyna endi kózi jetti.

Gúlmırany oılap, sary ýaıymǵa salyný da ábden tıtyqtatqan. Qashanǵy ony kútedi, qaı jerden izdeıdi. Almasbek aǵasyna erteńine qaıyra telefon soǵyp orynynan taba almady, aqyry bolary boldy ǵoı dep jumysyna izdep barsa, osydan eki jeti buryn demalysqa shyǵyp ketipti. Sonda óziniń kimmen sóıleskenine qaıran. Ádeıi, álgi qýlardyń uıymdastyrǵanyn sonda baryp topshylady. Endi eshqandaı úmit joq.

Kókiregin kúmbirlep qusa, sher kerip bara jatyr. Myna on segiz myń ǵalam syıǵan jalǵannan bir basyna oryn tabylsashy, bergen ıt tirliginiń ózin táńir bulaǵandaı.

Qolyna qalam, qaǵaz aldy. Jasyn qaǵazǵa shyra ete otyryp aqtarylsyn. Kóńilinde júrgenin, kókeıine túıgeniniń bárin bir japyraq paraqta qaldyrǵysy bar.

Qotandaı qotarylǵan oıyn qoıyrtpaqtata súıkektetti.

Áldenýaqytta baryp dári-dármek salynǵan qobdıshadan bále-báterdiń bárin shyǵaryp, bir ydysqa eze bastady. Ábden ezildi-aý degende kıinip, syrtqa bettedi.

68-TARAÝ

Murynynan sirge ótkizilgen taılaqtaı ketpeıtinine ábden kózderi jetken soń bileýitter, Gúljandy baqylaýsyz úı mańyna jiberetin. Janynyń netken siri ekenin kim bilsin ondaq-mundaq sharýany istep, tynymsyz shapqylaıdy da júredi. Búgin bassaldary bir qushaq kir kıimderin berip, jýyp, ótektep qoıýdy tapsyrǵan. Sol pármendi qaltqysyz oryndap, taza sýǵa shaıǵan kirdi syrtqa shermeńdeı jaıyp jatyr edi. Eshqandaı maqsatsyz kóshe boıyndaǵy ary-beri aǵylǵan adamdarǵa nazyry aýdy. Zaýqaıyrda tanys bir súdinge qadala qaldy. Álgilerdiń ortasynda japadan-jalǵyz Nurmıra keledi. Bul óz kózine ózi senbedi. Kútpegen jaıt. Iá, sol. Júgirip baryp Bidirálige aıta qoıýǵa bir oqtaldy da, ol raıynan tez qaıtty. «Qaıda barady?» Suǵanaqtyǵy asyp, sony bilgisi keldi. Eki kózin satyp, ár qadamyna tesildi de turdy. Nurmıra bular bekingen úıdiń týra aldynan ótti de, Keńsaıǵa kóteriletin qaıqańmen joǵary órledi. Bara-bara nazar aýqymynan jasyrynyp, joldy jaǵalaı qaptaǵan aǵashtyń arasyna sińip ketti.

Baıaǵyda baqytty balalyq shaǵy týra osy «Barnaýyl» kóshesinde bastalǵan. Onda papasy da, mamasy da tiri. Áneý, áne, ózderi týyp-ósken úıleri. Muny kórip týǵan shańyraq alystan eńsesin sala elegizetindeı. Nurmıranyń da júregi deldirlep, keńsirigi ashyp, janarynyń aıasyn jas torlady. Barǵysy keldi. Yndyny qulap, aýǵan aýsaryna aý salyp, qasaqana barmady. Odan da áke-sheshesiniń qasyna tezirek jetip, bir jola tynym alǵany jón.

Gúljan Nurmırany ary kútti-beri kútti. Bóten jaqpen qaıtyp ketti deıtindeı, bul mańda basqa jol joq. Bir saǵatqa aınalyp barady, tóbesi kóriner emes. Baǵanadan beri miz baqpaı, uıasynyń aýzynda qos aıaǵyn kóterip uzaq-uzaq turatyn sarshunaqtaı, qaqpanyń mańynan ketpeı melshıe sony ańdýda. Shydamy taýsyldy. Sosyn úıge áldeneshe kirip, áldeneshe shyqty. Gúlmıranyń qamalyp jatqan bólmesine taıanyp baryp, birneshe qaıtty.

Munda qotıyndar qaǵandyǵy tańerteń kelip ornalasqan. Kezekti bul turaqtary, eki qabatty ońasha úı. Baqshasy, at shaptyrym aýlasy bar. Gúlmıra «jaıǵasqan» bólmeniń terezesi baqshaǵa qaraǵan, áıtpese myna kósheni áldeqashan tanyp qoıar edi. Ádeıi, qubyjyqtardyń qolyna túsken pendelerdi qamaýǵa alyp, azapqa salý úshin arnalǵandaı bólme. Bir qyzyǵy esigi syrtynan ilinedi.

Sony bilgendikten Gúljan «Nurmırany kórdim» dep aıtýǵa birneshe oqtaldy. Birneshe ret ol raıynan qaıtty. Eki dúdámalǵa demikken oıdyń ortasynda qaqpaqylǵa túsip, ıt rásýasy shyqty. Aqyry dińkesi quryǵan yndyn, sanaǵa baǵynbaı degenine jetelep apardy. Miskin jatqan tozaq bólmesi — «obázánnıkke» kirip baryp, qapelimde sózdi neden bastaryn bilmeı sostıyp turyp qaldy.

Muny kórip Gúlmıra jastyqtan basyn sylbyr kóterdi. Omyraýy alý-dalý ashylyp-shashylǵan, onyń ústine ezýinen aqqan kóbikke jaǵasy aıǵyz-aıǵyz silemeılengen. Janarlary qantalap, óńi qup-qý bop bozarǵan. Uzyn burymy tarqatylyp, mólideı qara shashy dýdyrap, kádýeski perini elestetedi. Ańǵarsyz kózqarasyn áldebir beımálimdik jaılaǵan.

Dıvanǵa ońshalyp otyrdy. Yzasy ótkendeı tórdegi úlken saǵatqa bir qarap qoıdy. Ol tynymsyz syrt-syrt etedi. Sosyn dombyqqan qolymen ezýin súrtti. Edenge nazaryn aýdardy, at aýnaǵandaı oryndy jaltyratyp qoımaljyń jyn-silekeı jaılapty. Kóılegi olpy-solpy, etegi qaqqa aınalǵan. Uzyn shashynyń teń jarymy jynmen bylyǵyp, bylapyttana silemeılengen.

Myna usqynynan kórgen pende tiksinetini qaq. Jańa ǵana ýkol-zárden meńdegen zárýret naýqasy qaıtyp, mıy solq-solq etip eptep esine kele bastaǵan.

Záresi zár túbine jetken Gúljan abdyraı, «Nurmıra... Nurmırany» dep mińgirledi.

— Nurmırany ákeldi me, nemene?..

Ornynan atyp turdy. Janary baqjań etti. Áldekimde óshpendiligi, qanyn qaraıtqan kegi ketip bara jatqandyqtan ba, judyryǵyn túıip, tistene qarady. Jaǵynyń bulshyq etteriniń jıyrylǵany bilindi. Kóziniń aldyndaǵy kógergeni áli taraı qoımaǵan, kógiljim tartady. Aıasyna lyqsyp jas toldy, biraq qarashyǵyna lyp etip alaý shoqtyń nury júgirdi. Orynynan kóterilip, Ilgeri Gúljanǵa qaraı bir adymdady. Onyń úreıi tipten ushyp, ábden átúıiri qashty. Artqa shegine berdi. Ómirinde mundaı qoryqpaǵan shyǵar. Óne-boıy qalshyldap, kekeshtene til qatty.

— Jo... jooq, Keńsaıǵa qaraı ketti...

Tordan bosaǵan jolbarystaı atyryla jóneldi. Syrtqa shyǵyp, neshe kúngi tuńǵıyqqa tunshyqqan qarashyǵy jaryqqa úırene almaı sál ańyra bógeldi. Tóńirekti baıyptap kóre alatyndaı jaǵydaıǵa jetken soń, qaıda turǵanyn zerdelep bilip alýǵa tyrysty. Bir jaǵynan úrgedek sezim de qyspaqqa alyp, «qazir tura júgirmeseń sońyńdaǵy soıdaýyldarǵa taǵy da tutylasyń» deıtindeı. Áldebir túısiktiń jetegimen, eshtemeniń baıybyna baryp ta úlgermeı betalbatty janushyra atyldy.

Sanasynda bir qylań bergen nárse «Keńsaı» degen sóz. Munyń bilýinshe Keńsaı jotaǵa qaraı ornalasqan.

Osy qorytyndysyn baǵdar etip, joǵary jetelegen asfált jolmen órshelene qaıqańǵa saldy. Ór — ókpesin óshirdi. Sonda da tirmiziktene tyrysady. Qaperinde eshteme joq, áıteýir, laǵyp barady. Sansyraǵan kúı keship, bıikke umtylýda. Mine, endiendi zıynyna birdeme barǵandaı. Keńsaı... zırattar...

Áldebir elester kóz aldynan júgirip ótti. Ilgerige moıynyn soza qarady. Qabyrǵasyna molanyń keskini bederlengen alyp dýaldy janary shaldy. Betalysynyń durys ekenin sonda topshylady. Áldeqashan súıegi qýrap qalǵan ákesi men sheshesiniń basyna kele jatqanyn uǵyndy. Osyny túısingen saıyn saǵynyshtyń oty ózegin keýlep, júregin týlatyp, ókpesin órekpitti. Kókiregi qars aıyryla tartqan azaby men qasiretten, ásirese eki aıaqty pendelerdiń basyna qorlaýynan býlyǵa jylady. Óz-ózin toqtata, basa almaı sendele syńsydy.

Bir baıqaǵanynda qalyń qorymnyń ishinde júrgenin ańdady. Biraq, zar men japaǵa kómilip, shyndap turyp jylaǵandyǵynan búkil arýaqtyń súıegin syrqyratqanyn eksheı almady.

Ákeleri men shesheleri qatar jerlengen edi. Nurmıra ekeýiniń arasyna, anasynyń mazaryna arqasyn súıep, bir jaǵyna qısaıyp otyrypty. Bolymsyz jeldiń lebimen samaı shashy men kekili dirildeıdi. Munyń kelgeni qaperine de kirmeıtindeı, kóńil bólmedi. Tý syrtyn salǵan qalpy, beısaýat dybyrǵa moıyn da burmady.

— Nurmıra!

Janyna taıanyp daýystady. Jaýap joq. Yldym-jyldym júreleı jaıǵasyp, «neǵyp otyrsyń?» dep ıyǵyna qolyn sozǵany sol edi, qıqaıǵan oń jaǵyna qaraı syrǵyp qulaı berdi. Jan túrshiktire Gúlmıra baj ete qaldy. Janushyra silkiledi, julmalady. Biraq, Nurmıra jumýly janaryn ashpady. Ary julqydy, beri julqydy — eshteme ónbedi. Sosyn taý shatqalyn basyna kótere ókire jylady. Eńkildeı eńiredi, kók óńezge aınalyp, qamyryǵy tútegen qasiretine býlyǵa tunshyqty. Sury qashqan túr-álpetiniń odan beter aıǵyz-aıǵyzy shyǵyp, adam shoshyrlyq kepke endi.

— Ólgeniń be shynymen?.. — Túkirigine shashalyp, úni tarǵyldanyp, tamaǵyn jyrta essizdene aıqaılady.

— Papa, mama! Meni de tastamańdarshy! Botam-aý, egizińdi qalaı japadan-jalǵyz tuldyr qaldyrdyń?!

Endi bir sát qımasyn bala áldılegendeı aldyna ala bebeý qaǵyp, basyn qushyp eńkildedi.

— Jalǵyz qaldym-aý, jalǵyz! Ne degen julyny qurttaǵan jeti bas edim. — Dúnıe shyr kóbelek aınalyp, tamuq túni ornaǵandaı kóz aldy qaraýytyp barady.

Kúsh-qaırat boıyna qaıdan bitkeni belgisiz, Nurmırany qos qolyna salyp orynynan túregeldi. Janarynan ystyq jas quıylyp, bir attap, eki attap tómenge quldılady.

Óli deneni Keńsaıdyń qoınyna qımaı, arýaqtardan alyp qashyp, qaıtadan tirilerdiń arasyna apara jatqandaı... Báribir osy jerge qaıyra alyp keletinin, dál bir sol shaq tuspaldaıtyn halde emes edi...

Máıitti kótergen munyń aldynan, izimen óksheleı qýǵan aıýandar orta jolda ushyrasty. Andyzdatqan áperbaqandar myna sýretti kórgende ańtaryla tosylyp, bógelip qaldy. Óńderinen lyp etken adamı sezimniń bolmashy ushqyny sezildi. Qapelimde bir sát abdyrap, esterinen tanǵandaı...

Keńsaıdyń etegi kúńirengen kúıge engen...

Qalyń qorymnyń qabyrǵasy qaıysyp, kúlli arýaq bitken tóbelerinen tónip, tirilerdiń tirshiligine qynjyla qarap turǵandaı...

EPILOG

Almaty. Keńsaı

Saǵat 00.00

Syrt... syrt... syrt...

Sıferblattyń soıaýdaı tili bir qalypty yrǵaqtan tanbaıdy.

Syrt... syrt... syrt...

Ol — adamzat ǵumyrynyń árbir sekýndyn qaltqysyz sanaıdy.

Tirshiliginde pendege myna jalǵan qadirsiz. Sondyqtan saǵattyń syrtyly ony úreılendirmeıdi.

Biraq árkimge de sát saıyn tyqyr taıanyp keledi.

Bir keshtik qana maıshamdaı qysqa ǵumyr baıandy... baıansyz...

Syrt... syrt...

Sońy.

---