1837 - 1847 جىلدارداعى كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان كوتەرىلىس
شقو، اياگوز اۋدانى،
«س. عابباسوۆ اتىنداعى جببوم»كمم
تاريح ءپانى ءمۇعالىمى: تۋلەۋوۆ تالعار حالىقبەرگەن ۇلى
كەنەسارى قاسىم ۇلى كونفەرەنسيا ساباق
ساباقتىڭ تاقىرىبى: 1837 - 1847 جىلدارداعى كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان كوتەرىلىس.
ساباقتىڭ ماقساتى: 1. كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان كوتەرىلىستى زەرتتەۋ ناتيجەسىندە قىرعىز ماناپتارىمەن جانە قوقانمەن شايقاسقان كوتەرىلىسشىلەردىڭ اسكەري قيمىلدارىنا باعا بەرۋ؛
- كوتەرىلىس باسشىلارىنىڭ كوتەرىلىس بارىسىنا ىقپالىن باعالاۋ؛ كوتەرىلىستىڭ ساتسىزدىككە ۇشىراۋ سەبەپتەرىن جانە كوتەرىلىستىڭ ماڭىزىن اشىپ كورسەتۋ.
2. وزدىگىنەن جۇمىس ىستەۋ جانە سالىستىرمالى تالداۋ داعدىلارىمەن دامىتۋ:
- حVءىىى - ءحىح عاسىرلارداعى ۇلت - ازاتتىق قوزعالىستاردى وقىتۋدا، قوسىمشا ادەبيەتتەردى، تاريحي شىعارمالاردى پايدالانا وتىرىپ، ۇلتجاندىلىققا تاربيەلەۋ؛
- وقۋشىلاردى كوتەرىلىستىڭ تاريحي ماڭىزىن جانە ونىڭ ءحىح عاسىرداعى قازاق حالقىنىڭ ۇلت - ازاتتىق قوزعالىسىندا اتقارعان ءرولىن تۇسىنۋگە جەتەلەۋ؛
- وقۋشىلاردى جۇيەلى ويلاۋ، وزدىگىنەن جانە توپ بولىپ جۇمىس ىستەۋ داعدىلارىن جەتىلدىرۋ.
3. وقۋشىلاردى ءوز ەلىن سۇيۋگە، قانداي دا بولماسىن وكتەمدىلىككە، كۇش كورسەتۋگە قارسى تاربيەلەۋ. ادامگەرشىلىك تاربيەسىن ولاردىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ؛
- وقۋشىلاردى ەلىنە، جەرىنە، تۋعان حالقىنىڭ داستۇرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىككە تاربيەلەۋ؛
ساباقتىڭ ءتۇرى: كونفەرەنسيا
ساباقتىڭ ءادىسى: ىزدەنىس، زەرتتەۋ، پىكىرتالاس، سۇراق - جاۋاپ، اڭگىمەلەسۋ، ماتىنمەن جۇمىس، كارتامەن جۇمىس، توپتارمەن جۇمىس.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كەنەسارى قاسىم ۇلىنىڭ سۋرەتى؛ 1836 - 1837 جىلدارداعى كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان كوتەرىلىس كارتاسى؛ كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان كوتەرىلىس تۋرالى سلايد.
كەنەسارىنىڭ حاتتارىنان ۇزىندىلەر: «... ورىستار نەگە بىزگە جەر سىيلاۋدا؟ ول جەرلەر ونسىز دا بىزگە ءتيىستى عوي....
ءقازىر كۇن سايىن ءبىزدىڭ جەرلەرىمىزدى تارتىپ الا وتىرىپ، ول جەرلەرگە بەكىنىستەر سالىپ، سونىسىمەن حالىقتى وتە قيىن جاعدايعا جەتكىزۋدە.
بۇل تەك ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز ءۇشىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە بۇگىنگى ءومىر سۇرۋىمىزگە دە ءقاۋىپتى...»
«... بىزدەر، قازاقتار، مۇنداي قىسىمعا شىداي الماي، لاجسىزدان باسىمىزدىڭ اۋعان جاعىنا كوشىپ جۇردىك. ءبىراق تا ول سويتسەك تە تىنىشتىق بەرمەدى. سول سەبەپتى مەن، كەنەسارى قاسىم ۇلى، قولعا قارۋ الىپ ۇلى كۇرەستى باستاۋعا اتتاندىم. قازاق حالقىن ورىستاردىڭ ەزگىسىنەن ازات ەتەمىن...»
ساباق بارىسى.
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: ماحامبەت وتەمىس ۇلىنىڭ كۇيى - «ماحامبەت» (ورىنداعان 11 ا سىنىپ وقۋشىسى قازىبەك قىزى نازەركە)
كىرىسپە: مىنە، بالالار، سەندەر ماحامبەت اقىننىڭ «ماحامبەت» كۇيىن تىڭدادىڭىزدار. تاۋەلسىزدىك جولىندا كۇرەسكەن كەنەسارى، ماحامبەت، يساتاي باتىرلاردىڭ ەرلىكتەرى ەشقاشان ۇمىتىلمايدى، جاۋجۇرەك باتىر جەرىم دەپ، جۇرتىم دەپ، زار ەڭىرەپ، بوزداپ وتكەن بوزداق - كەنەسارى قاسىم ۇلى. ونىڭ ءومىرىن، باتىرلىعىن ءبىز بولاشاق ۇرپاققا دارىتۋىمىز كەرەك.
وقۋشىلار تاقىرىپقا شولۋ جاسايدى. 3 توپقا بولىنەدى؛ تاريحشىلار، ادەبيەتشىلەر، زەرتتەۋشىلەر.
ءمۇعالىم:
1. تاريحشىلار توبى: تاقىرىپتى بالالارعا تۇسىندىرەدى.
2. زەرتتەۋشىلەر توبى: كارتادان كوتەرىلىس بولعان اۋماقتى كورسەتىپ، شارتتى بەلگىمەن بەلگىلەيدى
3. ادەبيەتشىلەر توبى: كەنەسارى تۋرالى ولەڭمەن ماعلۇمات بەرەدى.
4. وقۋشىلارمەن جۇمىس: «ۇلت ساناسىن وياتقان تۇلعا» دەپ كەنەسارى قاسىم ۇلى جايلى سىزدەر قانداي ماعلۇماتتار بەرە الاسىزدار؟ «بابالار باسىنا تاعزىم»اۋىلداعى قاساباي باتىر جايلى ونىڭ باسىنا بارىپ قايتقان ساتتەن سلايد - شوۋ.
1 - وقۋشى - ەسكەنوۆا شىنار:
- كەنەسارى قاسىم ۇلى 1802 جىلى كوكشەتاۋ وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازاق حالقىنىڭ ەڭ كورنەكتى، سوڭعى حانى ابىلايدىڭ نەمەرەسى بولعان، ول اتاسىنا ەلىكتەگەن جانە سونىڭ جولىن قۋۋشىمىن دەپ ەسەپتەگەن.
«ابىلاي اتام قونىس ەتكەن جەرلەر ءۇشىن كۇرەسەمىن»- دەپ اشىق ايتقان ەدى.
2 - وقۋشى الجەكەيەۆا مارجان:
- كەنەسارى - جاۋجۇرەك باتىر، كورنەكتى قولباسشى، ادامگەرشىلىگى مول ادام، حالىق بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسكەر دەگەن اتاققا يە بولعان. سوندىقتان كەنەسارى قاسىمۇلىن «حان كەنە» دەپ اتاعان. ول بالا كۇنىندە - اق قورقۋدى بىلمەيتىن باتىل بولعان. اتپەن ءجۇرىپ اڭ اۋلاعاندى ۇناتقان.
3 - وقۋشى – سادىربەكوۆا زاۋرەش:
- 1837 جىلى كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان كوتەرىلىس باستالدى. كوتەرىلىسشىلەردىڭ باستى ماقساتى قازاقتاردىڭ رەسەيلىك پاتشا ۇكىمەتى تارتىپ العان ەجەلگى جەرلەرىن وزدەرىنە قايتارىپ الۋ، قازاق جەرلەرىنە قۇرىلعان وكرۋگتەردى تاراتۋ، وتارشىلار ەنگىزگەن الىم - سالىقتاردى جويۋ ەدى.
كوتەرىلىسشىلەر العاشىندا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىنا جارامساقتانا قولداعان سۇلتاندار مەن بيلەردىڭ اۋىلدارىن شاۋىپ الۋدى، كەيىنىرەك شەكارا شەبىندەگى اسكەري بەكىنىستەرگە، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اسكەري جاساقتارىنا شابۋىلداي باستادى.
4 - وقۋشى – قابدىراحمان الۋا:
- كەنەسارى جاساقتارىنىڭ بەلسەندى اسكەري ءىس - قيمىلى 1838 جىلدىڭ تامىز ايىندا باستالدى. كەنەسارى قاسىم ۇلى – ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ قولباسشىسى، ونىڭ اسكەرىنىڭ ىشىندە قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ دە ايگىلى باتىرلارى بولدى. مىسالى: اعىباي / ورتا جۇزدەن/،
يمان دۋلاتوۆ /امانگەلدىنىڭ اتاسى/، جولامان تىلەنشييەۆ /كىشى جۇزدەن/جانە بۇعىباي/ۇلى جۇزدەن/. وسى شايقاستاردا كەنەسارى ءوزىنىڭ قولباسشىلىق دارىنىن تانىتتى. بۇعان ونىڭ اقمولا بەكىنىسىن باسىپ العانى دالەل.
5 - وقۋشى – امانجولوۆا اجار:
1841 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا ءۇش ءجۇزدىڭ باس قوسقان جيىنىندا كەنەسارى قاسىم ۇلى حان سايلاندى. ءسويتىپ قازاق حاندىعى قالپىنا كەلتىرىلدى. ۇلت - ازاتتىق كۇرەستى تابىستى جۇرگىزۋ ءۇشىن كەنەسارى حان ءبىر ورتالىقتان باسقارىلاتىن مەملەكەت قۇردى. كەنەسارى حان 20 مىڭ ساربازدان تۇراتىن ءارى جاۋىنگەرلىك قابىلەتى كۇشتى تۇراقتى اسكەر جاساقتادى.
وتارشىلدىققا قارسى كۇرەسكە قازاقتاردىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ ءبارى بىردەي بەلسەنە قاتىسۋى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ زارەسىن ۇشىردى. سوندىقتان رەسەي يمپەراتورى كوتەرىلىستى باسۋ ءۇشىن ارنايى جازالاۋشى اسكەر شىعاردى. بۇعان قوسا پاتشا ۇكىمەتىنە بەرىلگەن جەرگىلىكتى سۇلتاندار ا. جانتورە ۇلى مەن ب. ايشۋاق ۇلى باستاعان ەكىنشى اسكەر جابدىقتالدى.
6 - وقۋشى – نازاربەكوۆ ايبەك:
كەنەسارىمەن بولعان سوعىستىڭ ۇزاققا سوزىلۋى پاتشا ۇكىمەتىنە ەلەۋلى شىعىن كەلتىردى. سوندىقتان ورىنبور باسشىلىعى 1845جىلدىڭ اقپان ايىندا كەنەسارى حانعا دولگوۆ جانە گەرن باستاعان ەلشىلىك جىبەردى.
جۇرگىزىلگەن كەلىسسوزدەر بارىسىندا پاتشا ۇكىمەتى تاراپىنان كەنەسارى حانعا ورىندالۋى مۇمكىن ەمەس تالاپتار قويىلدى. حان پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قويعان تالاپتارىنىڭ بىردە - بىرەۋىن قابىل العان جوق. ەلشىلەر كەتكەن سوڭ حان اسكەري كەڭەس شاقىرىپ، جەتىسۋ اۋماعىنا قاراي كوشۋگە شەشىم قابىلدادى.
7 - وقۋشى – قاناپيانوۆ ماقسۇت:
وسى كەزەڭدەردە قوقان حاندىعى ارال ءوڭىرى مەن سىر بويىنداعى قازاقتاردىڭ شۇرايلى جەرلەرىن باسىپ الىپ، اسكەري بەكىنىستەرىن سالا باستاعان ەدى. كەنەسارى مەن قوقان حاندىعى اراسىنداعى قارىم - قاتىناستىڭ شيەلەنىسۋىنىڭ وزىندىك سەبەبى بار بولعان. قوقان حاندىعىنىڭ بيلەۋشىلەرى 1836 جىلى باۋىرى سارجان سۇلتاندى، 1840 جىلى اكەسى قاسىم سۇلتاندى ولتىرگەن بولاتىن. قوقان حاندىعىنىڭ وتارىندا بولعان قازاق جەرلەرىن ازات ەتۋ كۇرەسىندە كەنەسارى حان جانقوجا نۇرماعانبەت ۇلى باتىردىڭ كومەگىنە سۇيەندى. ءسويتىپ 1845 - 1846 جىلدارى قوقان حاندىعىنىڭ بىرنەشە بەكىنىستەرىن شاۋىپ الىپ، ولاردىڭ قازاقتارعا وزبىرلىق جاساۋىن توقتاتتى.
8 - وقۋشى – ايتبەكوۆا جانسايا:
پاتشا ۇكىمەتى كەنەسارى جاساعىن ىعىستىرىپ، الاتاۋدىڭ ەتەگىنە كوشۋگە ءماجبۇر ەتتى.
كوتەرىلىسشىلەر قىرعىز جەرىنە جاقىن كەلدى. بۇل كەزدە قىرعىزدار قوقان حاندىعىنىڭ ىقپالىندا بولعان ەدى. كەنەسارى حان سولتۇستىك قىرعىز رۋلارىنىڭ بيلەۋشى ماناپتارىن وزىنە باعىنىپ، وتارلاۋشىلارعا قارسى كۇرەسكە بىرىگىپ شىعۋعا شاقىردى. قىرعىزدار شىڭعىسحان ۇرپاعىنا باعىنۋدان باس تارتتى. ونىڭ ۇستىنە قىرعىزدار ابىلاي حاننىڭ قىرعىز جەرىنە جاساعان جورىقتارىن دا ۇمىتا قويعان جوق بولاتىن.
1847 جىلى كەنەسارى ون مىڭداي قولمەن قىرعىز جەرىنە باسىپ كىردى. تانىس ەمەس تاۋلى شاتقال اراسىندا قازاقتار ابايسىزدا قورشاۋدا قالدى. سۇلتان رۇستەم مەن ۇلى ءجۇزدىڭ ىقپالدى ءبيى سىپاتاي جاساقتارىنىڭ كەنەتتەن شەگىنىپ كەتۋى سالدارىنان كوتەرىلىسشىلەر قورشاۋدا قالىپ، جەڭىلىس تاپتى.
«س. عابباسوۆ اتىنداعى جببوم»كمم
تاريح ءپانى ءمۇعالىمى: تۋلەۋوۆ تالعار حالىقبەرگەن ۇلى
كەنەسارى قاسىم ۇلى كونفەرەنسيا ساباق
ساباقتىڭ تاقىرىبى: 1837 - 1847 جىلدارداعى كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان كوتەرىلىس.
ساباقتىڭ ماقساتى: 1. كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان كوتەرىلىستى زەرتتەۋ ناتيجەسىندە قىرعىز ماناپتارىمەن جانە قوقانمەن شايقاسقان كوتەرىلىسشىلەردىڭ اسكەري قيمىلدارىنا باعا بەرۋ؛
- كوتەرىلىس باسشىلارىنىڭ كوتەرىلىس بارىسىنا ىقپالىن باعالاۋ؛ كوتەرىلىستىڭ ساتسىزدىككە ۇشىراۋ سەبەپتەرىن جانە كوتەرىلىستىڭ ماڭىزىن اشىپ كورسەتۋ.
2. وزدىگىنەن جۇمىس ىستەۋ جانە سالىستىرمالى تالداۋ داعدىلارىمەن دامىتۋ:
- حVءىىى - ءحىح عاسىرلارداعى ۇلت - ازاتتىق قوزعالىستاردى وقىتۋدا، قوسىمشا ادەبيەتتەردى، تاريحي شىعارمالاردى پايدالانا وتىرىپ، ۇلتجاندىلىققا تاربيەلەۋ؛
- وقۋشىلاردى كوتەرىلىستىڭ تاريحي ماڭىزىن جانە ونىڭ ءحىح عاسىرداعى قازاق حالقىنىڭ ۇلت - ازاتتىق قوزعالىسىندا اتقارعان ءرولىن تۇسىنۋگە جەتەلەۋ؛
- وقۋشىلاردى جۇيەلى ويلاۋ، وزدىگىنەن جانە توپ بولىپ جۇمىس ىستەۋ داعدىلارىن جەتىلدىرۋ.
3. وقۋشىلاردى ءوز ەلىن سۇيۋگە، قانداي دا بولماسىن وكتەمدىلىككە، كۇش كورسەتۋگە قارسى تاربيەلەۋ. ادامگەرشىلىك تاربيەسىن ولاردىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ؛
- وقۋشىلاردى ەلىنە، جەرىنە، تۋعان حالقىنىڭ داستۇرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىككە تاربيەلەۋ؛
ساباقتىڭ ءتۇرى: كونفەرەنسيا
ساباقتىڭ ءادىسى: ىزدەنىس، زەرتتەۋ، پىكىرتالاس، سۇراق - جاۋاپ، اڭگىمەلەسۋ، ماتىنمەن جۇمىس، كارتامەن جۇمىس، توپتارمەن جۇمىس.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كەنەسارى قاسىم ۇلىنىڭ سۋرەتى؛ 1836 - 1837 جىلدارداعى كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان كوتەرىلىس كارتاسى؛ كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان كوتەرىلىس تۋرالى سلايد.
كەنەسارىنىڭ حاتتارىنان ۇزىندىلەر: «... ورىستار نەگە بىزگە جەر سىيلاۋدا؟ ول جەرلەر ونسىز دا بىزگە ءتيىستى عوي....
ءقازىر كۇن سايىن ءبىزدىڭ جەرلەرىمىزدى تارتىپ الا وتىرىپ، ول جەرلەرگە بەكىنىستەر سالىپ، سونىسىمەن حالىقتى وتە قيىن جاعدايعا جەتكىزۋدە.
بۇل تەك ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز ءۇشىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە بۇگىنگى ءومىر سۇرۋىمىزگە دە ءقاۋىپتى...»
«... بىزدەر، قازاقتار، مۇنداي قىسىمعا شىداي الماي، لاجسىزدان باسىمىزدىڭ اۋعان جاعىنا كوشىپ جۇردىك. ءبىراق تا ول سويتسەك تە تىنىشتىق بەرمەدى. سول سەبەپتى مەن، كەنەسارى قاسىم ۇلى، قولعا قارۋ الىپ ۇلى كۇرەستى باستاۋعا اتتاندىم. قازاق حالقىن ورىستاردىڭ ەزگىسىنەن ازات ەتەمىن...»
ساباق بارىسى.
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: ماحامبەت وتەمىس ۇلىنىڭ كۇيى - «ماحامبەت» (ورىنداعان 11 ا سىنىپ وقۋشىسى قازىبەك قىزى نازەركە)
كىرىسپە: مىنە، بالالار، سەندەر ماحامبەت اقىننىڭ «ماحامبەت» كۇيىن تىڭدادىڭىزدار. تاۋەلسىزدىك جولىندا كۇرەسكەن كەنەسارى، ماحامبەت، يساتاي باتىرلاردىڭ ەرلىكتەرى ەشقاشان ۇمىتىلمايدى، جاۋجۇرەك باتىر جەرىم دەپ، جۇرتىم دەپ، زار ەڭىرەپ، بوزداپ وتكەن بوزداق - كەنەسارى قاسىم ۇلى. ونىڭ ءومىرىن، باتىرلىعىن ءبىز بولاشاق ۇرپاققا دارىتۋىمىز كەرەك.
وقۋشىلار تاقىرىپقا شولۋ جاسايدى. 3 توپقا بولىنەدى؛ تاريحشىلار، ادەبيەتشىلەر، زەرتتەۋشىلەر.
ءمۇعالىم:
1. تاريحشىلار توبى: تاقىرىپتى بالالارعا تۇسىندىرەدى.
2. زەرتتەۋشىلەر توبى: كارتادان كوتەرىلىس بولعان اۋماقتى كورسەتىپ، شارتتى بەلگىمەن بەلگىلەيدى
3. ادەبيەتشىلەر توبى: كەنەسارى تۋرالى ولەڭمەن ماعلۇمات بەرەدى.
4. وقۋشىلارمەن جۇمىس: «ۇلت ساناسىن وياتقان تۇلعا» دەپ كەنەسارى قاسىم ۇلى جايلى سىزدەر قانداي ماعلۇماتتار بەرە الاسىزدار؟ «بابالار باسىنا تاعزىم»اۋىلداعى قاساباي باتىر جايلى ونىڭ باسىنا بارىپ قايتقان ساتتەن سلايد - شوۋ.
1 - وقۋشى - ەسكەنوۆا شىنار:
- كەنەسارى قاسىم ۇلى 1802 جىلى كوكشەتاۋ وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازاق حالقىنىڭ ەڭ كورنەكتى، سوڭعى حانى ابىلايدىڭ نەمەرەسى بولعان، ول اتاسىنا ەلىكتەگەن جانە سونىڭ جولىن قۋۋشىمىن دەپ ەسەپتەگەن.
«ابىلاي اتام قونىس ەتكەن جەرلەر ءۇشىن كۇرەسەمىن»- دەپ اشىق ايتقان ەدى.
2 - وقۋشى الجەكەيەۆا مارجان:
- كەنەسارى - جاۋجۇرەك باتىر، كورنەكتى قولباسشى، ادامگەرشىلىگى مول ادام، حالىق بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسكەر دەگەن اتاققا يە بولعان. سوندىقتان كەنەسارى قاسىمۇلىن «حان كەنە» دەپ اتاعان. ول بالا كۇنىندە - اق قورقۋدى بىلمەيتىن باتىل بولعان. اتپەن ءجۇرىپ اڭ اۋلاعاندى ۇناتقان.
3 - وقۋشى – سادىربەكوۆا زاۋرەش:
- 1837 جىلى كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان كوتەرىلىس باستالدى. كوتەرىلىسشىلەردىڭ باستى ماقساتى قازاقتاردىڭ رەسەيلىك پاتشا ۇكىمەتى تارتىپ العان ەجەلگى جەرلەرىن وزدەرىنە قايتارىپ الۋ، قازاق جەرلەرىنە قۇرىلعان وكرۋگتەردى تاراتۋ، وتارشىلار ەنگىزگەن الىم - سالىقتاردى جويۋ ەدى.
كوتەرىلىسشىلەر العاشىندا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىنا جارامساقتانا قولداعان سۇلتاندار مەن بيلەردىڭ اۋىلدارىن شاۋىپ الۋدى، كەيىنىرەك شەكارا شەبىندەگى اسكەري بەكىنىستەرگە، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اسكەري جاساقتارىنا شابۋىلداي باستادى.
4 - وقۋشى – قابدىراحمان الۋا:
- كەنەسارى جاساقتارىنىڭ بەلسەندى اسكەري ءىس - قيمىلى 1838 جىلدىڭ تامىز ايىندا باستالدى. كەنەسارى قاسىم ۇلى – ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ قولباسشىسى، ونىڭ اسكەرىنىڭ ىشىندە قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ دە ايگىلى باتىرلارى بولدى. مىسالى: اعىباي / ورتا جۇزدەن/،
يمان دۋلاتوۆ /امانگەلدىنىڭ اتاسى/، جولامان تىلەنشييەۆ /كىشى جۇزدەن/جانە بۇعىباي/ۇلى جۇزدەن/. وسى شايقاستاردا كەنەسارى ءوزىنىڭ قولباسشىلىق دارىنىن تانىتتى. بۇعان ونىڭ اقمولا بەكىنىسىن باسىپ العانى دالەل.
5 - وقۋشى – امانجولوۆا اجار:
1841 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا ءۇش ءجۇزدىڭ باس قوسقان جيىنىندا كەنەسارى قاسىم ۇلى حان سايلاندى. ءسويتىپ قازاق حاندىعى قالپىنا كەلتىرىلدى. ۇلت - ازاتتىق كۇرەستى تابىستى جۇرگىزۋ ءۇشىن كەنەسارى حان ءبىر ورتالىقتان باسقارىلاتىن مەملەكەت قۇردى. كەنەسارى حان 20 مىڭ ساربازدان تۇراتىن ءارى جاۋىنگەرلىك قابىلەتى كۇشتى تۇراقتى اسكەر جاساقتادى.
وتارشىلدىققا قارسى كۇرەسكە قازاقتاردىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ ءبارى بىردەي بەلسەنە قاتىسۋى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ زارەسىن ۇشىردى. سوندىقتان رەسەي يمپەراتورى كوتەرىلىستى باسۋ ءۇشىن ارنايى جازالاۋشى اسكەر شىعاردى. بۇعان قوسا پاتشا ۇكىمەتىنە بەرىلگەن جەرگىلىكتى سۇلتاندار ا. جانتورە ۇلى مەن ب. ايشۋاق ۇلى باستاعان ەكىنشى اسكەر جابدىقتالدى.
6 - وقۋشى – نازاربەكوۆ ايبەك:
كەنەسارىمەن بولعان سوعىستىڭ ۇزاققا سوزىلۋى پاتشا ۇكىمەتىنە ەلەۋلى شىعىن كەلتىردى. سوندىقتان ورىنبور باسشىلىعى 1845جىلدىڭ اقپان ايىندا كەنەسارى حانعا دولگوۆ جانە گەرن باستاعان ەلشىلىك جىبەردى.
جۇرگىزىلگەن كەلىسسوزدەر بارىسىندا پاتشا ۇكىمەتى تاراپىنان كەنەسارى حانعا ورىندالۋى مۇمكىن ەمەس تالاپتار قويىلدى. حان پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قويعان تالاپتارىنىڭ بىردە - بىرەۋىن قابىل العان جوق. ەلشىلەر كەتكەن سوڭ حان اسكەري كەڭەس شاقىرىپ، جەتىسۋ اۋماعىنا قاراي كوشۋگە شەشىم قابىلدادى.
7 - وقۋشى – قاناپيانوۆ ماقسۇت:
وسى كەزەڭدەردە قوقان حاندىعى ارال ءوڭىرى مەن سىر بويىنداعى قازاقتاردىڭ شۇرايلى جەرلەرىن باسىپ الىپ، اسكەري بەكىنىستەرىن سالا باستاعان ەدى. كەنەسارى مەن قوقان حاندىعى اراسىنداعى قارىم - قاتىناستىڭ شيەلەنىسۋىنىڭ وزىندىك سەبەبى بار بولعان. قوقان حاندىعىنىڭ بيلەۋشىلەرى 1836 جىلى باۋىرى سارجان سۇلتاندى، 1840 جىلى اكەسى قاسىم سۇلتاندى ولتىرگەن بولاتىن. قوقان حاندىعىنىڭ وتارىندا بولعان قازاق جەرلەرىن ازات ەتۋ كۇرەسىندە كەنەسارى حان جانقوجا نۇرماعانبەت ۇلى باتىردىڭ كومەگىنە سۇيەندى. ءسويتىپ 1845 - 1846 جىلدارى قوقان حاندىعىنىڭ بىرنەشە بەكىنىستەرىن شاۋىپ الىپ، ولاردىڭ قازاقتارعا وزبىرلىق جاساۋىن توقتاتتى.
8 - وقۋشى – ايتبەكوۆا جانسايا:
پاتشا ۇكىمەتى كەنەسارى جاساعىن ىعىستىرىپ، الاتاۋدىڭ ەتەگىنە كوشۋگە ءماجبۇر ەتتى.
كوتەرىلىسشىلەر قىرعىز جەرىنە جاقىن كەلدى. بۇل كەزدە قىرعىزدار قوقان حاندىعىنىڭ ىقپالىندا بولعان ەدى. كەنەسارى حان سولتۇستىك قىرعىز رۋلارىنىڭ بيلەۋشى ماناپتارىن وزىنە باعىنىپ، وتارلاۋشىلارعا قارسى كۇرەسكە بىرىگىپ شىعۋعا شاقىردى. قىرعىزدار شىڭعىسحان ۇرپاعىنا باعىنۋدان باس تارتتى. ونىڭ ۇستىنە قىرعىزدار ابىلاي حاننىڭ قىرعىز جەرىنە جاساعان جورىقتارىن دا ۇمىتا قويعان جوق بولاتىن.
1847 جىلى كەنەسارى ون مىڭداي قولمەن قىرعىز جەرىنە باسىپ كىردى. تانىس ەمەس تاۋلى شاتقال اراسىندا قازاقتار ابايسىزدا قورشاۋدا قالدى. سۇلتان رۇستەم مەن ۇلى ءجۇزدىڭ ىقپالدى ءبيى سىپاتاي جاساقتارىنىڭ كەنەتتەن شەگىنىپ كەتۋى سالدارىنان كوتەرىلىسشىلەر قورشاۋدا قالىپ، جەڭىلىس تاپتى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
