1837 - 1847 جىلدارداعى كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان كوتەرىلىس
ساباقتىڭ تاقىرىبى: 1837 - 1847 جىلدارداعى كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان كوتەرىلىس
ساباق ماقساتى: 1. ك. قاسىم ۇلى باستاعان كوتەرىلىستى زەرتتەۋ ناتيجەسىندە - قىرعىز ماناپتارىمەن جانە قوقانمەن شايقاسقان كوتەرىلىسشىلەردىڭ اسكەري قيمىلدارىنا باعا بەرۋ.
- كوتەرىلىستىڭ ساتسىزدىككە ۇشىراۋ سەبەپتەرى مەن ماڭىزىن اشىپ كورسەتۋ.
- وزدىگىنەن جۇمىس ىستەۋ جانە سالىستىرمالى تالداۋ داعدىلارىمەن دامىتۋ.
- XVIII - XIX عع. ۇلت - ازاتتىق قوزعالىستاردى وقىتۋدا، قوسىمشا ادەبيەت - تەردى تاريحي شىعارمالاردى پايدالانا وتىرىپ، ۇلتجاندىلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: كونفەرەنسيا.
ساباقتىڭ ءادىسى: ىزدەنىس، زەرتتەۋ، پىكىر - تالاس، سۇراق - جاۋاپ، اڭگىمەلەسۋ، ماتىنمەن جۇمىس، توپتارمەن جۇمىس.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى:
1. كەنەسارىنىڭ سۋرەتى.
2. 1836 - 1837 جج. ك. قاسىم ۇلى باستاعان كوتەرىلىس كارتا.
3. قۇجاتتار، كىتاپشالار، مەرزىمدى باسپا ءسوز ماتەريالدارى، ناقىل سوزدەر.
4. كوتەرىلىستى زەرتتەۋ جوسپارىنىڭ پلانشەتى.
كوتەرىلىستىڭ العىشارتتارى مەن سەبەپتەرى.
كوتەرىلىستىڭ ماقساتى، سيپاتى، قوزعاۋشى كۇشتەرى.
كوتەرىلىستىڭ جەڭىلۋى مەن تاريحي ماڭىزى.
ۇقساس بەلگىلەرى………..
ەرەكشە بەلگىلەرى............
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: كۇي «ماحامبەت»- ورىنداعان 10 - شى سىنىپ وقۋشىسى ارىن اباي.
كىرىسپە:
وقۋشىلار، سىزدەر ماحامبەت وتەمىس ۇلىنىڭ «ماحامبەت» كۇيىن تىڭداڭىزدار. تاۋەلسىزدىك جولىندا كۇرەسكەن باتىرلار كەنەسارى، ماحامبەت، يساتاي باتىرلاردىڭ ەرلىكتەرى ەشقاشان ۇمىتىلمايدى، جاۋجۇرەك باتىر، جەرىم، جۇرتىم دەپ، زار ەڭىرەپ، بوزداپ وتكەن بوزداق - ك. قاسىم ۇلى. ك. قاسىم ۇلى جايلى ونىڭ ءومىرىن، باتىرلىعىن ءبىز بولاشاق ۇرپاققا دارىتۋىمىز كەرەك.
وقۋشىلار تاقىرىپقا شولۋ جاسايدى/توپقا بولىنەدى: تاريحشىلار، ادەبيەتشىلەر، زەرتتەۋشىلەر، تالاپكەرلەر/.
ءمۇعالىم:
1. تاريحشىلار توبى: تاقىرىپتىڭ ءمان - جايىن تۇسىندىرەدى.
2. زەرتتەۋشىلەر توبى: كارتادان كوتەرىلىس بولعان اۋماقتى كورسەتىپ، شارتتى بەلگىمەن بەلگىلەيدى.
3. ادەبيەتشىلەر توبى: كەنەسارى جايلى ماعلۇمات بەرەدى. «كەنەسارى - ناۋرىزباي» داستانىن ورىندايدى.
4. وقۋشىلارمەن جۇمىس: «ۇلت ساناسىن وياتقان ۇلى تۇلعا» دەپ كەنەسارى قاسىم ۇلى جايلى سىزدەر قانداي ماعلۇماتتار بەرە الاسىزدار؟
وقۋشىلار:
1 وقۋشى: ك. قاسىم ۇلى 1802 جىلى قازىرگى كوكشەتاۋ وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازاق حالقىنىڭ ەڭ كورنەكتى حانى. ابىلايدىڭ نەمەرەسى بولعان، ول اتاسىنا ەلىكتەگەن جانە سونىڭ جولىن قۋۋشىمىن دەپ ەسەپتەگەن. «ابىلاي اتام قونىس ەتكەن جەرلەر ءۇشىن كۇرەسەمىن»- دەپ اشىق ايتقان ەدى.
2 وقۋشى: كەنەسارى جاۋجۇرەك باتىر، كورنەكتى قولباسشى، ادامشىلىعى مول ادام، حالىقتى ۇيىمداستىرۋشى، قايراتكەر، حالىق بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسكەر دەگەن اتاققا يە بولعان. سوندىقتان ك. قاسىمۇلىن «حان كەنە» دەپ اتاعان. ول بالا كۇنىندە - اق قورقۋدى بىلمەيتىن باتىل بولعان. اتپەن ءجۇرىپ، اڭ اۋلاعاندى ۇناتاتىن.
3 وقۋشى: بۇل ولكە ول كەزدە قوقان حاندىعىنىڭ بيلىگىندە ەدى. كەنەسارى مۇندا دا تۇراقتاپ قالا المادى.
4 وقۋشى: كەنەسارى – ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ قولباسشىسى، ونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ ۇلى ءجۇزىنىڭ دە ايگىلى باتىرلارى بولدى. مىسالى: اعىناي، يمان دۋلاتوۆ، جولمان تىلەنشييەۆ جانە بۇعىباي. بۇعان ونىڭ اقمولا بەكىنىسىن قالاي العانى دالەل.
5 وقۋشى: كەنەسارى ءوزىنىڭ دۇشپاندارىنا وتە قاتال بولاتىن، ول قزىنە زيانى تيمەگەن قاراپايىم ادامدارعا قولدان كەلگەنشە مەيىرىمدىلىك جاساعاندى جاقسى كورەتىن ەدى.
6 وقۋشى: بۇل ولكە ول كەزدە قوقان حاندىعىنىڭ بيلىگىندە ەدى، كەنەسارى مۇندا دا تۇراقتاپ قالا المادى.
وقۋشى:
ك. قاسىم ۇلىنىڭ پاتشا ۇكىمەتىمەن كەلىسۋ ارەكەتىنەن ەش ناتيجە شىق - پاعاننان كەيىن، ول قارۋ الىپ، كۇرەسۋگە بەل بايلادى. ول ءوزىنىڭ سوڭعى حاتىندا 1825 جىلدان 1840 جىلعا دەيىن پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اسكەرلەرى ءبىزدىڭ اۋىلدى 15 رەت شاۋىپ كەتتى. سوندىقتان بىزدەر مۇنداي قىسىمعا، تالان - تاراجعا شىداي الماي باسىمىزدىڭ اۋعان جاعىنا كوشىپ جۇردىك. ءبىراق ولار سويتسە دە تىنىشتىق بەرمەدى. سول سەبەپتى مەن ك. قاسىم ۇلى قارۋلانىپ الىپ، كۇرەستى باستاۋعا اتتاندىم دەپتى.
نەگىزگى ءبولىم:
ءمۇعالىم: ءى. ەسەنبەرليننىڭ «حان كەنە» ەڭبەگىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىقپەن جۇمىس ىستەۋ داعدىسىن قالىپتاستىرامىز. ءىلياس ەسەنبەرلين «حان كەنە» /تاريحي تولعامدار مەن پەسا داستاندار/، الماتى، «جالىن» باسپاسى، 1993 جىل. 266 بەت.
1. بايانداما: ەرمۇقان بەكماحانوۆتىڭ ەڭبەگى «قازاق حالقىنىڭ كەنەسارى بساتاعان ازاتتىق قوزعالىسى» /تاريحي مونوگرافيادان ءۇزىندى/. «حان كەنە» الماتى، «جالىن» باسپاسى، 1993 جىل.
2. بايانداما: جانۇزاق قاسىمبايەۆ. «ميتريات كيرگيزسكوي ستەپي» پراۆدا ي ۆىمىسەل و ۆوسستانيي كەنەسارى كاسىموۆا.
3. بايانداما تاقىرىبى: «كەنەسارى - ناۋرىزباي» داستان، ءى. ەسەنبەرلين. «حان كەنە» الماتى، «جالىن»، 1993 جىل.
4. بايانداما: دوسكەي الىمبايەۆ. «كەنەسارى» پوەماسى.
5. بايانداما: «جامبىل جابايەۆ» ەستە قالعان اڭگىمەلەردەن ءۇزىندى.
6. بايانداما: ءابىلماجىن جۇمابايەۆ. «جول ايرىعىندا».
7. بايانداما: «كەنەسارى قاسىم ۇلى ەرلىكتەرى».
8. ولەڭ: ەستاي مىرزاحمەتوۆ. «ساردالانىڭ ساردارى».
ءمۇعالىم:
«ءولدى دەۋگە بولا ما ايتىڭدارشى
ولمەيتۇعىن ارتىندا ءسوز قالدىرعان»
وقۋشىلاردىڭ ءوز شىعارماشىلىعىنان وي - تولعاۋلار ورىندالادى.
1 وقۋشى:
كەنەسارى ساعىندىرعان سايىن بابام،
ەجەلدەن ءبارى ەستە جايىڭ ماعان.
ەرلىگىڭ بار، جىگەرىڭ بار،
تاعدىردىڭ تالقىسىنان تايىنباعان.
2 وقۋشى:
اعالارىم، بابالارىم،
ماقتانىشىم ايبىنىم.
جارالعان ماڭدايىمنىڭ باعىسىڭ،
تارالعان ەر حالقىما ەرلىگىمەن.
باس ءيىپ تۇرعانداي عوي ساعان دالام.
پەد. ع. د. پروفەسسور ت. ت. تۇرلىعۇل اعامىزعا ارناۋ.
3 وقۋشى:
انالارىم، دانالارىم
باتىرلىعىڭ تامسانعانداي
جالىنىڭ بار قايسار جانداي
الىستان قۇلاعىما ءۇن كەلەدى
ەلىم دەپ ەمىرەنىپ ءان سالعاندا
بەكماحانوۆا حاليما ادامقىزىنا ارناۋ
قوناقتارعا وسى شۋماقتار ارنالادى.
ءمۇعالىم: تالاپكەرلەر توبى بۇگىنگى كونفەرەنسيا ساباعىن قورىتىندىلايدى.
تاقتاعا ساباق جوسپارى جازىلعان پلانشەت بويىنشا وقۋشىنىڭ العان بىلىمدەرى تەكسەرىلەدى، سۇراق قويىلادى.
ۇيگە تاپسىرما:
«بۇگىن كونفەرەنسيا ساباعىندا العان اسەرىم»، «مەنى ويلاندىراتىن جاعدايلار»، «كەنەسارى مەنىڭ يدەالىم»، «ەر تۇلعالى كەنەسارى» دەگەن تاقىرىپتاردا تاريحي شىعارمالار جازىپ كەلۋ.
ساباق ماقساتى: 1. ك. قاسىم ۇلى باستاعان كوتەرىلىستى زەرتتەۋ ناتيجەسىندە - قىرعىز ماناپتارىمەن جانە قوقانمەن شايقاسقان كوتەرىلىسشىلەردىڭ اسكەري قيمىلدارىنا باعا بەرۋ.
- كوتەرىلىستىڭ ساتسىزدىككە ۇشىراۋ سەبەپتەرى مەن ماڭىزىن اشىپ كورسەتۋ.
- وزدىگىنەن جۇمىس ىستەۋ جانە سالىستىرمالى تالداۋ داعدىلارىمەن دامىتۋ.
- XVIII - XIX عع. ۇلت - ازاتتىق قوزعالىستاردى وقىتۋدا، قوسىمشا ادەبيەت - تەردى تاريحي شىعارمالاردى پايدالانا وتىرىپ، ۇلتجاندىلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: كونفەرەنسيا.
ساباقتىڭ ءادىسى: ىزدەنىس، زەرتتەۋ، پىكىر - تالاس، سۇراق - جاۋاپ، اڭگىمەلەسۋ، ماتىنمەن جۇمىس، توپتارمەن جۇمىس.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى:
1. كەنەسارىنىڭ سۋرەتى.
2. 1836 - 1837 جج. ك. قاسىم ۇلى باستاعان كوتەرىلىس كارتا.
3. قۇجاتتار، كىتاپشالار، مەرزىمدى باسپا ءسوز ماتەريالدارى، ناقىل سوزدەر.
4. كوتەرىلىستى زەرتتەۋ جوسپارىنىڭ پلانشەتى.
كوتەرىلىستىڭ العىشارتتارى مەن سەبەپتەرى.
كوتەرىلىستىڭ ماقساتى، سيپاتى، قوزعاۋشى كۇشتەرى.
كوتەرىلىستىڭ جەڭىلۋى مەن تاريحي ماڭىزى.
ۇقساس بەلگىلەرى………..
ەرەكشە بەلگىلەرى............
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: كۇي «ماحامبەت»- ورىنداعان 10 - شى سىنىپ وقۋشىسى ارىن اباي.
كىرىسپە:
وقۋشىلار، سىزدەر ماحامبەت وتەمىس ۇلىنىڭ «ماحامبەت» كۇيىن تىڭداڭىزدار. تاۋەلسىزدىك جولىندا كۇرەسكەن باتىرلار كەنەسارى، ماحامبەت، يساتاي باتىرلاردىڭ ەرلىكتەرى ەشقاشان ۇمىتىلمايدى، جاۋجۇرەك باتىر، جەرىم، جۇرتىم دەپ، زار ەڭىرەپ، بوزداپ وتكەن بوزداق - ك. قاسىم ۇلى. ك. قاسىم ۇلى جايلى ونىڭ ءومىرىن، باتىرلىعىن ءبىز بولاشاق ۇرپاققا دارىتۋىمىز كەرەك.
وقۋشىلار تاقىرىپقا شولۋ جاسايدى/توپقا بولىنەدى: تاريحشىلار، ادەبيەتشىلەر، زەرتتەۋشىلەر، تالاپكەرلەر/.
ءمۇعالىم:
1. تاريحشىلار توبى: تاقىرىپتىڭ ءمان - جايىن تۇسىندىرەدى.
2. زەرتتەۋشىلەر توبى: كارتادان كوتەرىلىس بولعان اۋماقتى كورسەتىپ، شارتتى بەلگىمەن بەلگىلەيدى.
3. ادەبيەتشىلەر توبى: كەنەسارى جايلى ماعلۇمات بەرەدى. «كەنەسارى - ناۋرىزباي» داستانىن ورىندايدى.
4. وقۋشىلارمەن جۇمىس: «ۇلت ساناسىن وياتقان ۇلى تۇلعا» دەپ كەنەسارى قاسىم ۇلى جايلى سىزدەر قانداي ماعلۇماتتار بەرە الاسىزدار؟
وقۋشىلار:
1 وقۋشى: ك. قاسىم ۇلى 1802 جىلى قازىرگى كوكشەتاۋ وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازاق حالقىنىڭ ەڭ كورنەكتى حانى. ابىلايدىڭ نەمەرەسى بولعان، ول اتاسىنا ەلىكتەگەن جانە سونىڭ جولىن قۋۋشىمىن دەپ ەسەپتەگەن. «ابىلاي اتام قونىس ەتكەن جەرلەر ءۇشىن كۇرەسەمىن»- دەپ اشىق ايتقان ەدى.
2 وقۋشى: كەنەسارى جاۋجۇرەك باتىر، كورنەكتى قولباسشى، ادامشىلىعى مول ادام، حالىقتى ۇيىمداستىرۋشى، قايراتكەر، حالىق بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسكەر دەگەن اتاققا يە بولعان. سوندىقتان ك. قاسىمۇلىن «حان كەنە» دەپ اتاعان. ول بالا كۇنىندە - اق قورقۋدى بىلمەيتىن باتىل بولعان. اتپەن ءجۇرىپ، اڭ اۋلاعاندى ۇناتاتىن.
3 وقۋشى: بۇل ولكە ول كەزدە قوقان حاندىعىنىڭ بيلىگىندە ەدى. كەنەسارى مۇندا دا تۇراقتاپ قالا المادى.
4 وقۋشى: كەنەسارى – ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ قولباسشىسى، ونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ ۇلى ءجۇزىنىڭ دە ايگىلى باتىرلارى بولدى. مىسالى: اعىناي، يمان دۋلاتوۆ، جولمان تىلەنشييەۆ جانە بۇعىباي. بۇعان ونىڭ اقمولا بەكىنىسىن قالاي العانى دالەل.
5 وقۋشى: كەنەسارى ءوزىنىڭ دۇشپاندارىنا وتە قاتال بولاتىن، ول قزىنە زيانى تيمەگەن قاراپايىم ادامدارعا قولدان كەلگەنشە مەيىرىمدىلىك جاساعاندى جاقسى كورەتىن ەدى.
6 وقۋشى: بۇل ولكە ول كەزدە قوقان حاندىعىنىڭ بيلىگىندە ەدى، كەنەسارى مۇندا دا تۇراقتاپ قالا المادى.
وقۋشى:
ك. قاسىم ۇلىنىڭ پاتشا ۇكىمەتىمەن كەلىسۋ ارەكەتىنەن ەش ناتيجە شىق - پاعاننان كەيىن، ول قارۋ الىپ، كۇرەسۋگە بەل بايلادى. ول ءوزىنىڭ سوڭعى حاتىندا 1825 جىلدان 1840 جىلعا دەيىن پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اسكەرلەرى ءبىزدىڭ اۋىلدى 15 رەت شاۋىپ كەتتى. سوندىقتان بىزدەر مۇنداي قىسىمعا، تالان - تاراجعا شىداي الماي باسىمىزدىڭ اۋعان جاعىنا كوشىپ جۇردىك. ءبىراق ولار سويتسە دە تىنىشتىق بەرمەدى. سول سەبەپتى مەن ك. قاسىم ۇلى قارۋلانىپ الىپ، كۇرەستى باستاۋعا اتتاندىم دەپتى.
نەگىزگى ءبولىم:
ءمۇعالىم: ءى. ەسەنبەرليننىڭ «حان كەنە» ەڭبەگىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىقپەن جۇمىس ىستەۋ داعدىسىن قالىپتاستىرامىز. ءىلياس ەسەنبەرلين «حان كەنە» /تاريحي تولعامدار مەن پەسا داستاندار/، الماتى، «جالىن» باسپاسى، 1993 جىل. 266 بەت.
1. بايانداما: ەرمۇقان بەكماحانوۆتىڭ ەڭبەگى «قازاق حالقىنىڭ كەنەسارى بساتاعان ازاتتىق قوزعالىسى» /تاريحي مونوگرافيادان ءۇزىندى/. «حان كەنە» الماتى، «جالىن» باسپاسى، 1993 جىل.
2. بايانداما: جانۇزاق قاسىمبايەۆ. «ميتريات كيرگيزسكوي ستەپي» پراۆدا ي ۆىمىسەل و ۆوسستانيي كەنەسارى كاسىموۆا.
3. بايانداما تاقىرىبى: «كەنەسارى - ناۋرىزباي» داستان، ءى. ەسەنبەرلين. «حان كەنە» الماتى، «جالىن»، 1993 جىل.
4. بايانداما: دوسكەي الىمبايەۆ. «كەنەسارى» پوەماسى.
5. بايانداما: «جامبىل جابايەۆ» ەستە قالعان اڭگىمەلەردەن ءۇزىندى.
6. بايانداما: ءابىلماجىن جۇمابايەۆ. «جول ايرىعىندا».
7. بايانداما: «كەنەسارى قاسىم ۇلى ەرلىكتەرى».
8. ولەڭ: ەستاي مىرزاحمەتوۆ. «ساردالانىڭ ساردارى».
ءمۇعالىم:
«ءولدى دەۋگە بولا ما ايتىڭدارشى
ولمەيتۇعىن ارتىندا ءسوز قالدىرعان»
وقۋشىلاردىڭ ءوز شىعارماشىلىعىنان وي - تولعاۋلار ورىندالادى.
1 وقۋشى:
كەنەسارى ساعىندىرعان سايىن بابام،
ەجەلدەن ءبارى ەستە جايىڭ ماعان.
ەرلىگىڭ بار، جىگەرىڭ بار،
تاعدىردىڭ تالقىسىنان تايىنباعان.
2 وقۋشى:
اعالارىم، بابالارىم،
ماقتانىشىم ايبىنىم.
جارالعان ماڭدايىمنىڭ باعىسىڭ،
تارالعان ەر حالقىما ەرلىگىمەن.
باس ءيىپ تۇرعانداي عوي ساعان دالام.
پەد. ع. د. پروفەسسور ت. ت. تۇرلىعۇل اعامىزعا ارناۋ.
3 وقۋشى:
انالارىم، دانالارىم
باتىرلىعىڭ تامسانعانداي
جالىنىڭ بار قايسار جانداي
الىستان قۇلاعىما ءۇن كەلەدى
ەلىم دەپ ەمىرەنىپ ءان سالعاندا
بەكماحانوۆا حاليما ادامقىزىنا ارناۋ
قوناقتارعا وسى شۋماقتار ارنالادى.
ءمۇعالىم: تالاپكەرلەر توبى بۇگىنگى كونفەرەنسيا ساباعىن قورىتىندىلايدى.
تاقتاعا ساباق جوسپارى جازىلعان پلانشەت بويىنشا وقۋشىنىڭ العان بىلىمدەرى تەكسەرىلەدى، سۇراق قويىلادى.
ۇيگە تاپسىرما:
«بۇگىن كونفەرەنسيا ساباعىندا العان اسەرىم»، «مەنى ويلاندىراتىن جاعدايلار»، «كەنەسارى مەنىڭ يدەالىم»، «ەر تۇلعالى كەنەسارى» دەگەن تاقىرىپتاردا تاريحي شىعارمالار جازىپ كەلۋ.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ءبىر اينىمالىسى بار سىزىقتىق تەڭسىزدىكتەردى شەشۋ.
