فوسفور. فوسفوردىڭ قوسىلىستارى
ساباقتىڭ تاقىرىبى:
«فوسفور. فوسفوردىڭ قوسىلىستارى»
ساباقتىڭ ماقساتى:
1) بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا فوسفوردىڭ پەريودتىق جۇيەدەگى ورنى، قوسىلىستارى تۋرالى ءبىلىم بىلىك داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ. ازوتپەن ۇقساستىعى مەن ايىرماشىلىعى، قولدانىلۋى تۋرالى ءتۇسىندىرۋ، ونىڭ قوسىلىستارىن جىكتەۋگە، سالىستىرۋعا، حيميالىق رەاكسيا تەڭدەۋىن جازىپ، تەڭەستىرە بىلۋگە باۋلۋ.
فوسفوردىڭ اللوتروپيالىق ءتۇر وزگەرىستەرى جانە فوسفوردىڭ قوسىلىستارى ولاردىڭ ماڭىزى جايلى ماعلۇمات بەرۋ.
2) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ، ەسكە ءتۇسىرۋ قابىلەتتەرىن، بايقامپازدىق قابىلەتىن دامىتۋ. جەكە جانە توپپەن جۇمىس جاساي بىلۋگە ۇيرەتۋ.
ىسكەرلىگىن، ءوز بەتىمەن ىزدەنۋىن، وي - ءورىسىن، شىعارماشىلىق مۇمكىندىگىن دامىتۋ، عىلىمي كوزقاراسىن قالىپتاستىرا وتىرىپ، شىعارماشىل تۇلعا جاساپ شىعارۋ.
3) تاربيەلىلىك: وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە، ۇقىپتىلىققا، ۇيىمشىلدىققا تاربيەلەۋ. ءسوز مادەنيەتىن، قارىم - قاتىناس مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ.
ءوز بەتىمەن جۇمىس ىستەپ، ءوز ءبىلىمىن ءوزى تەكسەرىپ، جاۋاپكەرشىلىكپەن سەزىنەتىن سانالى، ونەگەلى ۇرپاق تاربيەلەۋ.
4) كاسىبي: وقۋشىلاردىڭ پانگە دەگەن ىنتاسىن ارتتىرۋ، قىزىعۋشىلىقتارىن تۋدىرۋ. جان - جاقتى ىزدەنە بىلۋگە باۋلۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ءبىلىم بەرۋ
وقىتۋدىڭ تەحنولوگياسى، ءادىس - تاسىلدەرى: دامىتا وقىتۋ، كۋبيزم، سۇراق - جاۋاپ، جەكە جانە توپتىق جۇمىستار.
ءپان ارالىق بايلانىس: ەكولوگيا، پسيحولوگيا، پەداگوگيكا، فيزيكا، ماتەماتيكا، قازاق ادەبيەتى.
كورنەكىلىكتەر: ينتەراكتيۆتى تاقتا، سىزبانۇسقالار، تابليسالار، تاراتپا ماتەريالدار.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. ن. نۇعىمانوۆ، ر. ءجۇمادىلوۆا، ج. كەمبەبايەۆا “حيميا 9“ “مەكتەپ“ باسپاسى 2009ج
2. ج. اسان، ج. يبرايەۆا “حيميا“ ۇبت - عا دايىندىق وقۋلىق - تەستى، شىڭ كىتاپ، الماتى 2011ج
3. "بيولوگيا، گەوگرافيا، حيميا" جۋرنالى №11 2006ج
4. ن. نۇعمانوۆ “حيميانى وقىتۋ ادىستەمەسى“ راۋان 1993ج
5. م. س. ساۋلەبەكوۆا "وقۋشى انىقتاماسى 8 - 11 سىنىپتار حيميا“، ارمان - پۆ باسپاسى، 2005ج
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ
وقۋشىلار نەنى ءبىلۋى كەرەك؟
- فوسفوردىڭ تابيعاتتاعى جانە ادام ومىرىندەگى الاتىن ورنىن.
- فوسفوردىڭ اللوتروپيالىق تۇروزگەرىستەرىن.
وقۋشىلار نەنى مەڭگەرۋى كەرەك؟
- فوسفوردىڭ حيميالىق قاسيەتتەرىن بىلە وتىرىپ ونىمەن حيميالىق رەاكسيالاردى جۇزەگە اسىرا ءبىلۋ.
- فوسفوردىڭ قاتىسىندا ءتۇرلى حيميالىق رەاكسيا تەڭدەۋلەرىن جازا ءبىلۋ.
ءىى. وتكەن ماتەريالدارعا شولۋ جاساۋ، ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
- لەزدەمە سۇراقتارى ارقىلى
- ۇيگە بەرىلگەن ەسەپتەردى تەكسەرۋ
ءىى جاڭا ساباق ءتۇسىندىرۋ
ءىىى بەكىتۋ
- ەسەپتەر شىعارۋ
- تاجىريبە جاساۋ
ءىV قورىتىندىلاۋ
ساباقتى قورىتىندىلاۋ ماقساتىندا، قورىتىندىلاۋ كەزەڭىن 3 ساتىعا بولەمىز.
1. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ ساتىسى:
- ەسسە
2. ماعنانى اجىراتۋ ساتىسى:
- كۋبيزم
3. وي تولعانىس ساتىسى:
- 5 جولدى ولەڭ
- تانىمدىق سۇراقتار
ءىى. وتكەن ماتەريالدارعا شولۋ جاساۋ، ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
- لەزدەمە سۇراقتارى ارقىلى
وتكەن تاقىرىپتاردى قامتىعان لەزدەمە سۇراقتارى قويىلادى. جىلدام ءارى دۇرىس جاۋاپ بەرگەن وقۋشى ءار دۇرىس جاۋاپ ءۇشىن “1“ ۇپاي جينايدى. ۇپايدى باعالاۋ پاراعىنا ءتۇسىرىپ وتىرادى.
1. ازوت قىشقىلىنىڭ تۇزدارى قالاي اتالادى؟
(نيتراتتار)
2. ازوت قىشقىلى قانداي زاتتارمەن ارەكەتتەسكەندە سۋتەك بولىنبەيدى جانە ءارتۇرلى توتىعۋ ونىمدەرى تۇزىلەدى؟ (مەتالدار)
3. NO - ازوتتىڭ (ءىى) وكسيدى قانداي جادايدا تۇزىلەدى؟
(اتموسفەرادا نايزاعاي ويناعاندا)
4. اممياكتىڭ ەرىتىندىسى حالىق اراسىندا قالاي اتالادى؟
(ءمۇساتىر ءسپيرتى)
5. “ازوت“ دەگەن اتاۋدى ۇسىنعان عالىم؟ (ا. لاۆۋازە)
6. قىزدىرعاندا ازوت مەتالدارمەن ارەكەتتەسە مە، ەگەر ارەكەتتەسسە قانداي زات تۇزىلەدى؟
(ارەكەتتەسەدى، نيتريدتەر تۇزىلەدى)
7. ازوت بولمە تەمپەراتۋراسىندا قانداي ەلەمەنتپەن ارەكەتتەسەدى؟
(تەك ليتييمەن)
8. ازوتتىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرىن اتا؟
(ءتۇسسىز، ءيىسسىز گاز، سۋدا ناشار ەريدى، اۋادان جەڭىل)
9. مينەرالدىق تىڭايتقىش، قوپارعىش زاتتار، بوياۋلار، ءدارى - دارمەكتەر وندىرىسىندە قولدانىلاتىن ازوتتىڭ قوسىلىسى؟
(نيتراتتار)
10. ازوت تىنىس الۋعا جارامدى ما، اۋانىڭ قانشا پايىزىن قۇرايدى؟
(جارامسىز، 75 %)
ۇيگە بەرىلگەن ەسەپتەردى تەكسەرۋ. (ۇپايى باعالاۋ پاراعىنا تۇسىرىلەدى. )
1. ەسەپ
مىنا اينالىم تىزبەگىن جۇزەگە اسىرۋعا بولاتىن رەاكسيا تەڭدەۋلەرىن جازىڭدار:
N₂----- NO ------ NO₂----- HNO₃------- Zn(NO₃)₂
1. N₂ + O₂ =2NO
2. 2NO + O₂= 2NO₂
3. NO₂+ O₂ + H₂O= 4HNO₃
4. 2HNO₃ + ZnCl₂= Zn(NO₃) ₂ + 2HCl
2. ەسەپ
كولەمى 56 ل (ق. ج.) ازوت سۋتەكتىڭ ارتىق مولشەرىمەن ارەكەتتەستى. اممياك شىعىمىنىڭ ماسسالىق ۇلەسى 50%- ءتى قۇرايدى. الىنعان اممياك ماسساسىن ەسەپتە.
(جاۋابى: 42، 5 گ)
بەرىلگەنى:
V(N₂)=56 ل
W(NH₃)=50%
Vm= 22، 4
ت/ك:
M(NH₃)-؟
شەشۋى:
N₂+3H₂→2NH₃
56گ - حگ
22، 4ل - 17گ
جاۋابى: ح=42، 5 گ
3. ەسەپ
ازوت قىشقىلىنداعى ەلەمەنتتەردىڭ ماسسالىق ۇلەستەرىن ەسەپتەپ شىعارىڭدار.
بەرىلگەنى:
HNO₃- ازوت قىشقىلى
ت/ك: ω (H)-؟
ω (N)-؟
ω (و₃)-؟
شەشۋى:
ω (H) = 1/63= 0، 02ح 100% = 2 %
ω (N) = 14/63= 0، 22ح 100% = 22%
ω (و₃) = 48/63= 0، 76ح 100% = 76 %
2%+22%+76% =100%
ءىى جاڭا ساباق ءتۇسىندىرۋ
«فوسفور. فوسفوردىڭ قوسىلىستارى»
1. انىقتاماسى
2. پەريودتىق جۇيەدەگى ورنى
3. فورمۋلاسى
4. كەزدەسۋى
5. تارالۋى
6. قاسيەتتەرى
7. قولدانىلۋى
8. الىنۋى
9. بيولوگيالىق ماڭىزى
10. ەسەپتەر شىعارۋ
ويتۇرتكى.
فوسفوردى العاش اشقان – گامبۋرگتىك الحيميك گەننينگ براند (1669 ج). باسقا دا الحيميكتەر ءتارىزدى براند قارتتاردى جاسارتىپ، سىرقاتتاردى جازاتىن ءومىر ەلەكسيرى مەن اسىل ەمەس مەتالداردى التىنعا اينالدىراتىن فيلوسوفيالىق تاستى تابۋعا ارەكەت جاسادى. براندتى العا جەتەلەگەن ادامداردىڭ قامى ەمەس، ونىڭ بايلىققا قۇمارلىعى بولدى. ءبىر تاجىريبەنىڭ بارىسىندا ول ءزاردى بۋلاندىرىپ، الىنعان قالدىقتى كومىر جانە قۇم قوسىپ، بۋلاندىرۋدى جالعاستىردى. كەيىن رەتورتادا قاراڭعىدا جارىق شىعاراتىن زات ءتۇزىلدى. راس، kaltes Feuer (سۋىق وت) نەمەسە «مەنىڭ وتىم» دەپ براند اتاعان زات قورعاسىندى التىنعا اينالدىرمادى جانە قارتتاردىڭ سىرت كەلبەتىن وزگەرتپەدى، ءبىراق الىنعان زاتتىڭ قىزدىرۋسىز جارقىراۋى ەرەكشە، ءارى تاڭسىق بولدى. براندتىڭ ويىنشا بۇل تاس كارىنى جاسارتاتىن، اۋرۋدى تەز ساۋىقتىراتىن، ادامنىڭ ءومىرىن ۇزارتاتىن كورىنەدى. الىنعان زات جارىق شىعارادى، وسىنى پايدالانىپ، براند بايلارعا ساتىپ، اقشاعا كەنەلدى. بۇل زات نە دەپ ويلايسىڭدار؟
ارينە فوسفور!
فوسفور(لات. Phosphorus)، P – ەلەمەنتتەردىڭ پەريودتىق جۇيەسىنىڭ V توبىنداعى حيم. ەلەمەنت، ات. ن. 15، ات. م. 30، 97 بىرنەشە ءتۇرى بار: اق ف. – تىعىزد. 1، 828 گ/سم3؛ بالقۋ تەمپەراتۋراسى – 44، 14°س؛ قىزىل ف. – تىعىزد. 2، 31 گ/سم3؛ بالقۋ t – 593°س.
حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ پەريودتىق جۇيەسىندە فوسفور III پەريودتا، V توپتىڭ نەگىزگى توپشاسىندا ورنالاسقان. سالىستىرمالى اتومدىق ماسساسى 31، رەتتىك نومەرى (يادرو زاريادى) 15.
اتوم قۇرىلىسى
فوسفوردىڭ سوڭعى ەنەرگەتيكالىق قاباتىندا بەس ەلەكترون بار، ونىڭ ۇشەۋى جۇپتاسپاعان.
ەلەكتروندىق فورمۋلاسى:
1s²2s²2ر⁶3s²3ر³
فوسفور قوسىلىستارىندا - 3، +3، +5 توتىعۋ دارەجەسىن كورسەتەدى. فوسفوردىڭ ۇشقىش سۋتەكتى قوسىلىسى فوسفين رن3 مەن اممياك NH3 مولەكۋلالارى فورماسى جاعىنان ۇقساس بولعانمەن، فوسفين مولەكۋلاسى بەرىك ەمەس، ۋلى، تۇراقسىز گاز، تەز توتىعىپ كەتەدى.
تابيعاتتا كەزدەسۋى
تابيعاتتا فوسفور تاۋ جىنىستارى مەن مينەرالداردا قوسىلىس تۇرىندە كەزدەسەدى. مىسالى، فوسفوريت جانە اپاتيتتە كالسيي فوسفاتى سا3(ر04) 2تۇرىندە بولادى. قازاقستاندا جامبىل وبلىسىنىڭ قاراتاۋ ماڭىندا فوسفوريت كەنىنىڭ مول قورى بار ەكەنى 1935 جىلدان بەلگىلى. ءقازىر قاراتاۋ باسسەينى نەگىزىندە "جاڭاتاس بايىتۋ كومبيناتى"جۇمىس ىستەيدى. اقتوبە وبلىسىندا فوسفوريت كەن ورنىن (ءشيلىساي، ت. ب.) يگەرۋ جوسپارلانىپ وتىر. وسى كەن ورىندارى نەگىزىندە فوسفوردى وڭدەيتىن زاۋىتتار تارازدا، شىمكەنتتە جانە اقتوبەدە بار. ازوت ءتارىزدى فوسفور دا وسىمدىك پەن جانۋار ءنارۋىزىنىڭ نەگىزگى قۇرام بولىگى. فوسفور وسىمدىكتەردىڭ دانىندە، جانۋارلاردىڭ سۇتىندە، قاندا، مي مەن جۇيكە ۇلپالارىندا كەزدەسەدى. مىسالى، ەرەسەك ادامداردىڭ سۇيەگىندە 600 گ، ەت ۇلپاسىندا 56 گ، جۇيكە جۇيەسىندە 5 گ-عا دەيىن فوسفور بولادى. وسىنداي فوسفاتتار سۇتقورەكتىلەر قاڭقاسىنا بەرىكتىك قاسيەت بەرەدى. جانۋارلار مەن ادامدار فوسفوردى وسىمدىك ارقىلى قابىلدايدى. فوسفور قوسىلىستارى تىرشىلىكتەگى بارلىق زات الماسۋ پروسەستەرىنە قاتىسادى.
الىنۋى
بوس كۇيىندەگى فوسفوردى الۋ ءۇشىن تابيعي فوسفاتتى ەلەكتر پەشتە كرەمنيي (IV) وكسيدى مەن كومىردى قوسىپ قىزدىرادى. بولىنگەن فوسفوردىڭ بۋىن سۋ استىندا اق فوسفور ر( تۇرىندە ءبولىپ الادى. رەاكسيا تەڭدەۋى:
سا₃ (رو₄)₂+ 3Siو₂ + 5س = 3CaSiو₃ + 5Cو↑ + 2ر
فيزيكالىق قاسيەتتەرى
فوسفور ەلەمەنتى جاي زات رەتىندە بىرنەشە اللوتروپيالىق تۇروزگەرىسىن تۇزەدى. ونىڭ ماڭىزدىلارى — اق جانە قىزىل فوسفور. اق فوسفور ۋلى جونە تەز تۇتاناتىن بولعاندىقتان اسا ۇقىپتىلىقتى قاجەت ەتەدى. ونىڭ بۋىمەن دەمالۋعا بولمايدى. اق فوسفوردى شىنى ىدىستا، سۋ استىندا، سىرتىنان قۇم سالىنعان مەتالل بانكاعا ورنالاستىرىپ ساقتايدى. اق فوسفور اۋاسىز كەڭىستىكتە قىزدىرعاندا قىزىل فوسفورعا، ال جوعارى قىسىمدا ك، قارا فوسفورعا اينالادى. قارا فوسفور از كەزدەسەدى (20 - سۋرەت). 6 - كەستەدە اق جونە قىزىل فوسفوردىڭ قاسيەتتەرى سالىستىرمالى تۇردە بەرىلگەن.
حيميالىق قاسيەتتەرى
فوسفور توتىقتىرعىش (ازوتتان تەمەن) جانە توتىقسىزداندىرعىش قاسيەت كورسەتەدى. توتىقسىزداندىرعىش رەتىندە وتتەكپەن جانە بەلسەندى بەيمەتالدارمەن رەاكسياعا تۇسەدى. 1. فوسفور وتتەكتە جانىپ، پەنتاوكسيد تۇزەدى:
اق جانە قىزىل فوسفوردىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرى
اق فوسفور
اق ءتۇستى كريستالل زات، تىعىزدىعى 1، 83 گ/سم3.
قاراڭعىدا جارقىرايدى.
كادىمگى جاعدايدا 30 — 40°س تەمپەراتۋرادا اۋاداعى وتتەكپەن توتىعادى.
وت العىش قاۋىپتىلىگىنە بايلانىستى سۋ استىندا ساقتايدى.
سۋدا ەرىمەيدى، كۇكىرتكومىرتەكتە ەريدى.
وتە ءقاۋىپتى، ۋلى!
44°س - تا بالقيدى، 280°س - تا قاينايدى
قىزىل فوسفور
امورفتى زات، كريستالدى ەمەس، تىعىزدىعى 2، 20 گ/سم3.
قاراڭعىدا جارقىرامايدى.
اۋاداعى وتتەكپەنەن 260'س - تا توتىعادى.
وتقا ءقاۋىپتى ەمەس. قىزدىرعاندا وتالادى.
سۋدا دا، كۇكىرتكومىرتەكتە دە ەرىمەيدى.
ۋلى ەمەس.
400°س - تا بالقيدى.
2. فوسفور مەتالدارمەن فوسفيدتەر تۇزە ارەكەتتەسەدى:
مىرىش ءفوسفيدى — زيانكەس كەمىرۋشىلەرمەن كۇرەسۋدە قولدانىلاتىن پرەپارات.
1. رەاكسيا جاعدايىنا بايلانىستى فوسفور حلورمەن (70°س) ارەكەتتەسىپ، فوسفور ءتريحلوريدىن ءرسى₃ جانە 300° س - تا فوسفور پەنتاحلوريدىن ءرسى₅ تۇزەدى:
2. فوسفور سۋتەكپەن ارەكەتتەسىپ، فوسفين رن₃ تۇزەدى:
فوسفين رن₃ — ءتۇسسىز، ەرەكشە ءيىسى بار، وتە ۋلى زات. اممياكقا قاراعاندا نەگىزدىك قاسيەتى ءالسىز. شىرپىنىڭ باسىنا جانعىش زاتتار — كۇكىرت پەن بەرتوللە تۇزىنىڭ قوسپاسى جاعىلادى. قوراپتىڭ جاقتاۋىنا قىزىل فوسفور مەن شىنى ۇنتاعى جەلىممەن وتىرعىزىلادى. شىرپىنىڭ باسىن قوراپقا ۇيكەگەندە، قىزىل فوسفور بەرتوللە تۇزىنان وت الىپ، تەز تۇتانادى (21 - سۋرەت). رەاكسيا تەڭدەۋى:
4ر + 5O₂ = 2ر₂O₅ وتتەگىمەن وكسيد تۇزەدى
2ر + زسl₂= 2رسl₃ گالوگەندەرمەن گالوگەنيدتەر بەرەدى
2ر + 3S = P₂S₃ كۇكىرتپەن سۋلفيد تۇزەدى
زسا + 2ر = سا3ر₂ مەتالمەن فوسفيد تۇزەدى
قىزىل فوسفور سىرىڭكە وندىرىسىندە، پيروتەحنيكادا جانە فوسفور قىشقىلىن الۋعا پايدالانىلادى. فوسفور اۋىل - شارۋاشىلىق زيانكەستەرىمەن كۇرەسۋ ءۇشىن قاجەت ۋلى حيميكاتتار الۋ ءۇشىن قولدانىلادى.
فوسفوردىڭ اق جانە قىزىل تۇروزگەرىسى بار. اق فوسفور حيميالىق بەلسەندى بولىپ كەلەدى. سوندىقتان اق فوسفوردى قاراڭعىدا سۋ استىندا ساقتايدى. اق فوسفوردى اۋاسىز ورتادا قىزدىرسا، قىزىل فوسفور الىنادى. قىزىل فوسفور سىرىڭكە وندىرۋدە، پيروتەحنيكادا قولدانىلادى. فوسفور جاي جانە كۇردەلى زاتتارمەن ارەكەتتەسەدى. قازاقستاندا فوسفور شيكىزاتىنىڭ قورى جامبىل (قاراتاۋ) جانە اقتوبە (ءشيلىساي) وبلىستارىندا بار.
فوسفور سىرىڭكە جانە ۋلى حيميكاتتار وندىرىسىندە پايدالانىلادى.
اق، قىزىل فوسفور ن3رو4 الۋدا، جانعىش قوسپالار دايىنداۋ ءۇشىن قولدانىلادى.
P+5HNو₃ كونس = ن₃ رو₄+5Nو₂↑ +ن₂و
ءىىى بەكىتۋ
- ەسەپتەر شىعارۋ
تاقتاعا ەسەپكە شىققان وقۋشى ەسەپتىڭ دۇرىستىعىنا قاراي ۇپاي الادى.
- تاجىريبە جاساۋ
1. ەسەپ
سىرىڭكە شاققاندا 18، 6گ فوسفور قانشا بەرتولە تۇزىمەن ارەكەتتەسەدى؟
بەرىلگەنى:
ر – 18، 6گ
ت/ك: ت( KClO₃)-؟
شەشۋى:
6ر+5 KClO₃= 3ر₂O₅+5كسl
31 – 122، 5
18، 6گ – ح گ
ح=73، 5گ
2. ەسەپ
62گ فوسفوريتتەن نەشە گرامم فوسفور الۋعا بولادى؟ بۇل رەاكسيادا نەشە گرامم كومىر توتىعادى؟
بەرىلگەنى:
سا₃ (رو₄)₂– 62گ
ت/ك: ت(ر )-؟
ت(س )-؟
شەشۋى:
سا₃ (رو₄)₂+ 3Siو₂ + 5س = 3CaSiو₃+ 5Cو↑ + 2ر
310 – 31
62گ – ح گ
ح=6، 2گ ياعني ت(ر ) =6، 2گ
310 - 12
62 – ح گ
ح=2، 4گ ياعني ت(س ) =2، 4گ
3. ەسەپ
بەرىلگەن زاتتارداعى فوسفوردىڭ ماسسالىق ۇلەستەرىن ەسەپتەڭدەر:
ا) فوسفوريتتەگى سا₃ (رو₄)₂
ءا) جاي سۋپەرفوسفواتتاعى سا₃ (رو₄)₂ح ساSو₄
ا) بەرىلگەنى:
فوسفوريت سا₃ (رو₄)₂
ت/ك: ω (ر)-؟
شەشۋى:
ω (ر) = 62/310= 0، 2ح 100% = 20 %
ءا) بەرىلگەنى:
جاي سۋپەرفوسفواتتاعى
سا₃ (رو₄)₂ ح ساSو₄
ت/ك: ω (ر)-؟
شەشۋى:
ω (ر) = 62/446= 0، 14 ح 100% =14 %
تاجىريبە جاساۋ
سىناۋىقتاردا تۇزدارىنىڭ ەرىتىندىلەرى بەرىلگەن. ولاردى وزدەرىنە ءتان ساپالىق رەاكسيالارمەن انىقتاپ، رەاكسيا تەڭدەۋلەرىن جازىڭدار.
NaCl، Na2SO4، Na3PO4
ءۇش ەرىتىندىگە دە كۇمىس نيتراتىن تامىزامىز ناتيجەسىن باقىلايمىز رەاكسيا تەڭدەۋىن جازامىز
1. NaCl +AgNO₃ = Na NO₃ + AgCl
اق تۇنبا
2. Na₂SO₄ +2AgNO₃= 2NaNO₃ + Ag₂SO₄
اق تۇنبا
3. Na₃PO₄+3AgNO₃= 3NaNO₃ + Ag₃ PO₄
سارى تۇنبا
ءىV قورىتىندىلاۋ
ساباقتى قورىتىندىلاۋ ماقساتىندا، قورىتىندىلاۋ كەزەڭىن 3 ساتىعا بولەمىز.
1. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ ساتىسى:
- ەسسە
2. ماعىنانى اجىراتۋ ساتىسى:
- كۋبيزم
3. وي تولعانىس ساتىسى:
- 5 جولدى ولەڭ
- لەزدەمە سۇراقتارى
ەسسە
ءار توپ “فوسفور“ تاقىرىبىنا جازعان ەسسەلەرىن وقيدى. مازمۇندىلىعىنا بايلانىستى ۇپاي الادى.
كۋبيزم
كەستەنى تولتىرادى. دۇرىس تولتىرىلۋىنا بايلانىستى ۇپاي الادى.
ءىىى سالىستىرىڭىز:
فوسفور مەن ازوتتى سالىستىرادى.
ءىىى. بەس جولدى ولەڭ.
زات ەسىم - كىم؟ نە؟
سىن ەسىم - قانداي؟
ەتىستىك - نە قىلدى؟ نە ىستەدى؟ ءقايتتى؟
تاقىرىپتى اشاتىن ءسوز تىركەسى نەمەسە سويلەم.
تاقىرىپتىڭ ءسينونيمى
لەزدەمە سۇراقتارى:
1. فوسفور ەلەمەنتىنىڭ رەتتىك نومەرى؟
(15)
2. فوسفور قوسىلىستارىندا قانداي ۆالەنتتىلىك كورسەتەدى؟
(ءىىى، V)
3. فوسفوردىڭ اللوتروپيالىق تۇروزگەرىستەرىن اتا؟
(ءۇش ءتۇرى بار، اق، قىزىل، قارا)
4. فوسفوردىڭ سۋتەكتى قوسىلىسىن اتا؟
(فوسفين)
5. فوسفوردىڭ سالىستىرمالى اتومدىق ماسساسى؟
(31)
6. گرەك تىلىنەن اۋدارعاندا فوسفور قانداي ماعىنا بىلدىرەدى؟
(جارىق شىعارعىش)
7. فوسفور قىشقىلىنىڭ ورتا تۇزدارى قالاي اتالادى؟
(فوسفاتتار)
8. "فوسفور – تىرشىلىك پەن اقىل - وي ەلەمەنتى "- دەپ ايتقان عالىم؟
(ا. ە. فەرسمان)
9. وتە بەلسەندى، ۋلى، اۋامەن جاناسقاندا جاناتىن، قاراڭعىدا جارىق شىعاراتىن فوسفوردىڭ اللوتروپيالىق تۇروزگەرىسى؟
(اق فوسفور)
10. فوسفور تىڭايتقىشتارىن اتا؟
(قوس سۋپەرفوسفات، فوسفوريت ۇنى ت. ب)
وقۋشىلاردى باعالاۋ، ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
تاقىرىپتى وقۋ. تاقىرىپ سوڭىنداعى 10 - 15 ەسەپتەردى شىعارۋ
ينسەرت ءادىسى بويىنشا كەستەنى تولتىرۋ
جاۋاپ پاراعى
«فوسفور. فوسفوردىڭ قوسىلىستارى»
ساباقتىڭ ماقساتى:
1) بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا فوسفوردىڭ پەريودتىق جۇيەدەگى ورنى، قوسىلىستارى تۋرالى ءبىلىم بىلىك داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ. ازوتپەن ۇقساستىعى مەن ايىرماشىلىعى، قولدانىلۋى تۋرالى ءتۇسىندىرۋ، ونىڭ قوسىلىستارىن جىكتەۋگە، سالىستىرۋعا، حيميالىق رەاكسيا تەڭدەۋىن جازىپ، تەڭەستىرە بىلۋگە باۋلۋ.
فوسفوردىڭ اللوتروپيالىق ءتۇر وزگەرىستەرى جانە فوسفوردىڭ قوسىلىستارى ولاردىڭ ماڭىزى جايلى ماعلۇمات بەرۋ.
2) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ، ەسكە ءتۇسىرۋ قابىلەتتەرىن، بايقامپازدىق قابىلەتىن دامىتۋ. جەكە جانە توپپەن جۇمىس جاساي بىلۋگە ۇيرەتۋ.
ىسكەرلىگىن، ءوز بەتىمەن ىزدەنۋىن، وي - ءورىسىن، شىعارماشىلىق مۇمكىندىگىن دامىتۋ، عىلىمي كوزقاراسىن قالىپتاستىرا وتىرىپ، شىعارماشىل تۇلعا جاساپ شىعارۋ.
3) تاربيەلىلىك: وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە، ۇقىپتىلىققا، ۇيىمشىلدىققا تاربيەلەۋ. ءسوز مادەنيەتىن، قارىم - قاتىناس مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ.
ءوز بەتىمەن جۇمىس ىستەپ، ءوز ءبىلىمىن ءوزى تەكسەرىپ، جاۋاپكەرشىلىكپەن سەزىنەتىن سانالى، ونەگەلى ۇرپاق تاربيەلەۋ.
4) كاسىبي: وقۋشىلاردىڭ پانگە دەگەن ىنتاسىن ارتتىرۋ، قىزىعۋشىلىقتارىن تۋدىرۋ. جان - جاقتى ىزدەنە بىلۋگە باۋلۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ءبىلىم بەرۋ
وقىتۋدىڭ تەحنولوگياسى، ءادىس - تاسىلدەرى: دامىتا وقىتۋ، كۋبيزم، سۇراق - جاۋاپ، جەكە جانە توپتىق جۇمىستار.
ءپان ارالىق بايلانىس: ەكولوگيا، پسيحولوگيا، پەداگوگيكا، فيزيكا، ماتەماتيكا، قازاق ادەبيەتى.
كورنەكىلىكتەر: ينتەراكتيۆتى تاقتا، سىزبانۇسقالار، تابليسالار، تاراتپا ماتەريالدار.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. ن. نۇعىمانوۆ، ر. ءجۇمادىلوۆا، ج. كەمبەبايەۆا “حيميا 9“ “مەكتەپ“ باسپاسى 2009ج
2. ج. اسان، ج. يبرايەۆا “حيميا“ ۇبت - عا دايىندىق وقۋلىق - تەستى، شىڭ كىتاپ، الماتى 2011ج
3. "بيولوگيا، گەوگرافيا، حيميا" جۋرنالى №11 2006ج
4. ن. نۇعمانوۆ “حيميانى وقىتۋ ادىستەمەسى“ راۋان 1993ج
5. م. س. ساۋلەبەكوۆا "وقۋشى انىقتاماسى 8 - 11 سىنىپتار حيميا“، ارمان - پۆ باسپاسى، 2005ج
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ
وقۋشىلار نەنى ءبىلۋى كەرەك؟
- فوسفوردىڭ تابيعاتتاعى جانە ادام ومىرىندەگى الاتىن ورنىن.
- فوسفوردىڭ اللوتروپيالىق تۇروزگەرىستەرىن.
وقۋشىلار نەنى مەڭگەرۋى كەرەك؟
- فوسفوردىڭ حيميالىق قاسيەتتەرىن بىلە وتىرىپ ونىمەن حيميالىق رەاكسيالاردى جۇزەگە اسىرا ءبىلۋ.
- فوسفوردىڭ قاتىسىندا ءتۇرلى حيميالىق رەاكسيا تەڭدەۋلەرىن جازا ءبىلۋ.
ءىى. وتكەن ماتەريالدارعا شولۋ جاساۋ، ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
- لەزدەمە سۇراقتارى ارقىلى
- ۇيگە بەرىلگەن ەسەپتەردى تەكسەرۋ
ءىى جاڭا ساباق ءتۇسىندىرۋ
ءىىى بەكىتۋ
- ەسەپتەر شىعارۋ
- تاجىريبە جاساۋ
ءىV قورىتىندىلاۋ
ساباقتى قورىتىندىلاۋ ماقساتىندا، قورىتىندىلاۋ كەزەڭىن 3 ساتىعا بولەمىز.
1. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ ساتىسى:
- ەسسە
2. ماعنانى اجىراتۋ ساتىسى:
- كۋبيزم
3. وي تولعانىس ساتىسى:
- 5 جولدى ولەڭ
- تانىمدىق سۇراقتار
ءىى. وتكەن ماتەريالدارعا شولۋ جاساۋ، ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
- لەزدەمە سۇراقتارى ارقىلى
وتكەن تاقىرىپتاردى قامتىعان لەزدەمە سۇراقتارى قويىلادى. جىلدام ءارى دۇرىس جاۋاپ بەرگەن وقۋشى ءار دۇرىس جاۋاپ ءۇشىن “1“ ۇپاي جينايدى. ۇپايدى باعالاۋ پاراعىنا ءتۇسىرىپ وتىرادى.
1. ازوت قىشقىلىنىڭ تۇزدارى قالاي اتالادى؟
(نيتراتتار)
2. ازوت قىشقىلى قانداي زاتتارمەن ارەكەتتەسكەندە سۋتەك بولىنبەيدى جانە ءارتۇرلى توتىعۋ ونىمدەرى تۇزىلەدى؟ (مەتالدار)
3. NO - ازوتتىڭ (ءىى) وكسيدى قانداي جادايدا تۇزىلەدى؟
(اتموسفەرادا نايزاعاي ويناعاندا)
4. اممياكتىڭ ەرىتىندىسى حالىق اراسىندا قالاي اتالادى؟
(ءمۇساتىر ءسپيرتى)
5. “ازوت“ دەگەن اتاۋدى ۇسىنعان عالىم؟ (ا. لاۆۋازە)
6. قىزدىرعاندا ازوت مەتالدارمەن ارەكەتتەسە مە، ەگەر ارەكەتتەسسە قانداي زات تۇزىلەدى؟
(ارەكەتتەسەدى، نيتريدتەر تۇزىلەدى)
7. ازوت بولمە تەمپەراتۋراسىندا قانداي ەلەمەنتپەن ارەكەتتەسەدى؟
(تەك ليتييمەن)
8. ازوتتىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرىن اتا؟
(ءتۇسسىز، ءيىسسىز گاز، سۋدا ناشار ەريدى، اۋادان جەڭىل)
9. مينەرالدىق تىڭايتقىش، قوپارعىش زاتتار، بوياۋلار، ءدارى - دارمەكتەر وندىرىسىندە قولدانىلاتىن ازوتتىڭ قوسىلىسى؟
(نيتراتتار)
10. ازوت تىنىس الۋعا جارامدى ما، اۋانىڭ قانشا پايىزىن قۇرايدى؟
(جارامسىز، 75 %)
ۇيگە بەرىلگەن ەسەپتەردى تەكسەرۋ. (ۇپايى باعالاۋ پاراعىنا تۇسىرىلەدى. )
1. ەسەپ
مىنا اينالىم تىزبەگىن جۇزەگە اسىرۋعا بولاتىن رەاكسيا تەڭدەۋلەرىن جازىڭدار:
N₂----- NO ------ NO₂----- HNO₃------- Zn(NO₃)₂
1. N₂ + O₂ =2NO
2. 2NO + O₂= 2NO₂
3. NO₂+ O₂ + H₂O= 4HNO₃
4. 2HNO₃ + ZnCl₂= Zn(NO₃) ₂ + 2HCl
2. ەسەپ
كولەمى 56 ل (ق. ج.) ازوت سۋتەكتىڭ ارتىق مولشەرىمەن ارەكەتتەستى. اممياك شىعىمىنىڭ ماسسالىق ۇلەسى 50%- ءتى قۇرايدى. الىنعان اممياك ماسساسىن ەسەپتە.
(جاۋابى: 42، 5 گ)
بەرىلگەنى:
V(N₂)=56 ل
W(NH₃)=50%
Vm= 22، 4
ت/ك:
M(NH₃)-؟
شەشۋى:
N₂+3H₂→2NH₃
56گ - حگ
22، 4ل - 17گ
جاۋابى: ح=42، 5 گ
3. ەسەپ
ازوت قىشقىلىنداعى ەلەمەنتتەردىڭ ماسسالىق ۇلەستەرىن ەسەپتەپ شىعارىڭدار.
بەرىلگەنى:
HNO₃- ازوت قىشقىلى
ت/ك: ω (H)-؟
ω (N)-؟
ω (و₃)-؟
شەشۋى:
ω (H) = 1/63= 0، 02ح 100% = 2 %
ω (N) = 14/63= 0، 22ح 100% = 22%
ω (و₃) = 48/63= 0، 76ح 100% = 76 %
2%+22%+76% =100%
ءىى جاڭا ساباق ءتۇسىندىرۋ
«فوسفور. فوسفوردىڭ قوسىلىستارى»
1. انىقتاماسى
2. پەريودتىق جۇيەدەگى ورنى
3. فورمۋلاسى
4. كەزدەسۋى
5. تارالۋى
6. قاسيەتتەرى
7. قولدانىلۋى
8. الىنۋى
9. بيولوگيالىق ماڭىزى
10. ەسەپتەر شىعارۋ
ويتۇرتكى.
فوسفوردى العاش اشقان – گامبۋرگتىك الحيميك گەننينگ براند (1669 ج). باسقا دا الحيميكتەر ءتارىزدى براند قارتتاردى جاسارتىپ، سىرقاتتاردى جازاتىن ءومىر ەلەكسيرى مەن اسىل ەمەس مەتالداردى التىنعا اينالدىراتىن فيلوسوفيالىق تاستى تابۋعا ارەكەت جاسادى. براندتى العا جەتەلەگەن ادامداردىڭ قامى ەمەس، ونىڭ بايلىققا قۇمارلىعى بولدى. ءبىر تاجىريبەنىڭ بارىسىندا ول ءزاردى بۋلاندىرىپ، الىنعان قالدىقتى كومىر جانە قۇم قوسىپ، بۋلاندىرۋدى جالعاستىردى. كەيىن رەتورتادا قاراڭعىدا جارىق شىعاراتىن زات ءتۇزىلدى. راس، kaltes Feuer (سۋىق وت) نەمەسە «مەنىڭ وتىم» دەپ براند اتاعان زات قورعاسىندى التىنعا اينالدىرمادى جانە قارتتاردىڭ سىرت كەلبەتىن وزگەرتپەدى، ءبىراق الىنعان زاتتىڭ قىزدىرۋسىز جارقىراۋى ەرەكشە، ءارى تاڭسىق بولدى. براندتىڭ ويىنشا بۇل تاس كارىنى جاسارتاتىن، اۋرۋدى تەز ساۋىقتىراتىن، ادامنىڭ ءومىرىن ۇزارتاتىن كورىنەدى. الىنعان زات جارىق شىعارادى، وسىنى پايدالانىپ، براند بايلارعا ساتىپ، اقشاعا كەنەلدى. بۇل زات نە دەپ ويلايسىڭدار؟
ارينە فوسفور!
فوسفور(لات. Phosphorus)، P – ەلەمەنتتەردىڭ پەريودتىق جۇيەسىنىڭ V توبىنداعى حيم. ەلەمەنت، ات. ن. 15، ات. م. 30، 97 بىرنەشە ءتۇرى بار: اق ف. – تىعىزد. 1، 828 گ/سم3؛ بالقۋ تەمپەراتۋراسى – 44، 14°س؛ قىزىل ف. – تىعىزد. 2، 31 گ/سم3؛ بالقۋ t – 593°س.
حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ پەريودتىق جۇيەسىندە فوسفور III پەريودتا، V توپتىڭ نەگىزگى توپشاسىندا ورنالاسقان. سالىستىرمالى اتومدىق ماسساسى 31، رەتتىك نومەرى (يادرو زاريادى) 15.
اتوم قۇرىلىسى
فوسفوردىڭ سوڭعى ەنەرگەتيكالىق قاباتىندا بەس ەلەكترون بار، ونىڭ ۇشەۋى جۇپتاسپاعان.
ەلەكتروندىق فورمۋلاسى:
1s²2s²2ر⁶3s²3ر³
فوسفور قوسىلىستارىندا - 3، +3، +5 توتىعۋ دارەجەسىن كورسەتەدى. فوسفوردىڭ ۇشقىش سۋتەكتى قوسىلىسى فوسفين رن3 مەن اممياك NH3 مولەكۋلالارى فورماسى جاعىنان ۇقساس بولعانمەن، فوسفين مولەكۋلاسى بەرىك ەمەس، ۋلى، تۇراقسىز گاز، تەز توتىعىپ كەتەدى.
تابيعاتتا كەزدەسۋى
تابيعاتتا فوسفور تاۋ جىنىستارى مەن مينەرالداردا قوسىلىس تۇرىندە كەزدەسەدى. مىسالى، فوسفوريت جانە اپاتيتتە كالسيي فوسفاتى سا3(ر04) 2تۇرىندە بولادى. قازاقستاندا جامبىل وبلىسىنىڭ قاراتاۋ ماڭىندا فوسفوريت كەنىنىڭ مول قورى بار ەكەنى 1935 جىلدان بەلگىلى. ءقازىر قاراتاۋ باسسەينى نەگىزىندە "جاڭاتاس بايىتۋ كومبيناتى"جۇمىس ىستەيدى. اقتوبە وبلىسىندا فوسفوريت كەن ورنىن (ءشيلىساي، ت. ب.) يگەرۋ جوسپارلانىپ وتىر. وسى كەن ورىندارى نەگىزىندە فوسفوردى وڭدەيتىن زاۋىتتار تارازدا، شىمكەنتتە جانە اقتوبەدە بار. ازوت ءتارىزدى فوسفور دا وسىمدىك پەن جانۋار ءنارۋىزىنىڭ نەگىزگى قۇرام بولىگى. فوسفور وسىمدىكتەردىڭ دانىندە، جانۋارلاردىڭ سۇتىندە، قاندا، مي مەن جۇيكە ۇلپالارىندا كەزدەسەدى. مىسالى، ەرەسەك ادامداردىڭ سۇيەگىندە 600 گ، ەت ۇلپاسىندا 56 گ، جۇيكە جۇيەسىندە 5 گ-عا دەيىن فوسفور بولادى. وسىنداي فوسفاتتار سۇتقورەكتىلەر قاڭقاسىنا بەرىكتىك قاسيەت بەرەدى. جانۋارلار مەن ادامدار فوسفوردى وسىمدىك ارقىلى قابىلدايدى. فوسفور قوسىلىستارى تىرشىلىكتەگى بارلىق زات الماسۋ پروسەستەرىنە قاتىسادى.
الىنۋى
بوس كۇيىندەگى فوسفوردى الۋ ءۇشىن تابيعي فوسفاتتى ەلەكتر پەشتە كرەمنيي (IV) وكسيدى مەن كومىردى قوسىپ قىزدىرادى. بولىنگەن فوسفوردىڭ بۋىن سۋ استىندا اق فوسفور ر( تۇرىندە ءبولىپ الادى. رەاكسيا تەڭدەۋى:
سا₃ (رو₄)₂+ 3Siو₂ + 5س = 3CaSiو₃ + 5Cو↑ + 2ر
فيزيكالىق قاسيەتتەرى
فوسفور ەلەمەنتى جاي زات رەتىندە بىرنەشە اللوتروپيالىق تۇروزگەرىسىن تۇزەدى. ونىڭ ماڭىزدىلارى — اق جانە قىزىل فوسفور. اق فوسفور ۋلى جونە تەز تۇتاناتىن بولعاندىقتان اسا ۇقىپتىلىقتى قاجەت ەتەدى. ونىڭ بۋىمەن دەمالۋعا بولمايدى. اق فوسفوردى شىنى ىدىستا، سۋ استىندا، سىرتىنان قۇم سالىنعان مەتالل بانكاعا ورنالاستىرىپ ساقتايدى. اق فوسفور اۋاسىز كەڭىستىكتە قىزدىرعاندا قىزىل فوسفورعا، ال جوعارى قىسىمدا ك، قارا فوسفورعا اينالادى. قارا فوسفور از كەزدەسەدى (20 - سۋرەت). 6 - كەستەدە اق جونە قىزىل فوسفوردىڭ قاسيەتتەرى سالىستىرمالى تۇردە بەرىلگەن.
حيميالىق قاسيەتتەرى
فوسفور توتىقتىرعىش (ازوتتان تەمەن) جانە توتىقسىزداندىرعىش قاسيەت كورسەتەدى. توتىقسىزداندىرعىش رەتىندە وتتەكپەن جانە بەلسەندى بەيمەتالدارمەن رەاكسياعا تۇسەدى. 1. فوسفور وتتەكتە جانىپ، پەنتاوكسيد تۇزەدى:
اق جانە قىزىل فوسفوردىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرى
اق فوسفور
اق ءتۇستى كريستالل زات، تىعىزدىعى 1، 83 گ/سم3.
قاراڭعىدا جارقىرايدى.
كادىمگى جاعدايدا 30 — 40°س تەمپەراتۋرادا اۋاداعى وتتەكپەن توتىعادى.
وت العىش قاۋىپتىلىگىنە بايلانىستى سۋ استىندا ساقتايدى.
سۋدا ەرىمەيدى، كۇكىرتكومىرتەكتە ەريدى.
وتە ءقاۋىپتى، ۋلى!
44°س - تا بالقيدى، 280°س - تا قاينايدى
قىزىل فوسفور
امورفتى زات، كريستالدى ەمەس، تىعىزدىعى 2، 20 گ/سم3.
قاراڭعىدا جارقىرامايدى.
اۋاداعى وتتەكپەنەن 260'س - تا توتىعادى.
وتقا ءقاۋىپتى ەمەس. قىزدىرعاندا وتالادى.
سۋدا دا، كۇكىرتكومىرتەكتە دە ەرىمەيدى.
ۋلى ەمەس.
400°س - تا بالقيدى.
2. فوسفور مەتالدارمەن فوسفيدتەر تۇزە ارەكەتتەسەدى:
مىرىش ءفوسفيدى — زيانكەس كەمىرۋشىلەرمەن كۇرەسۋدە قولدانىلاتىن پرەپارات.
1. رەاكسيا جاعدايىنا بايلانىستى فوسفور حلورمەن (70°س) ارەكەتتەسىپ، فوسفور ءتريحلوريدىن ءرسى₃ جانە 300° س - تا فوسفور پەنتاحلوريدىن ءرسى₅ تۇزەدى:
2. فوسفور سۋتەكپەن ارەكەتتەسىپ، فوسفين رن₃ تۇزەدى:
فوسفين رن₃ — ءتۇسسىز، ەرەكشە ءيىسى بار، وتە ۋلى زات. اممياكقا قاراعاندا نەگىزدىك قاسيەتى ءالسىز. شىرپىنىڭ باسىنا جانعىش زاتتار — كۇكىرت پەن بەرتوللە تۇزىنىڭ قوسپاسى جاعىلادى. قوراپتىڭ جاقتاۋىنا قىزىل فوسفور مەن شىنى ۇنتاعى جەلىممەن وتىرعىزىلادى. شىرپىنىڭ باسىن قوراپقا ۇيكەگەندە، قىزىل فوسفور بەرتوللە تۇزىنان وت الىپ، تەز تۇتانادى (21 - سۋرەت). رەاكسيا تەڭدەۋى:
4ر + 5O₂ = 2ر₂O₅ وتتەگىمەن وكسيد تۇزەدى
2ر + زسl₂= 2رسl₃ گالوگەندەرمەن گالوگەنيدتەر بەرەدى
2ر + 3S = P₂S₃ كۇكىرتپەن سۋلفيد تۇزەدى
زسا + 2ر = سا3ر₂ مەتالمەن فوسفيد تۇزەدى
قىزىل فوسفور سىرىڭكە وندىرىسىندە، پيروتەحنيكادا جانە فوسفور قىشقىلىن الۋعا پايدالانىلادى. فوسفور اۋىل - شارۋاشىلىق زيانكەستەرىمەن كۇرەسۋ ءۇشىن قاجەت ۋلى حيميكاتتار الۋ ءۇشىن قولدانىلادى.
فوسفوردىڭ اق جانە قىزىل تۇروزگەرىسى بار. اق فوسفور حيميالىق بەلسەندى بولىپ كەلەدى. سوندىقتان اق فوسفوردى قاراڭعىدا سۋ استىندا ساقتايدى. اق فوسفوردى اۋاسىز ورتادا قىزدىرسا، قىزىل فوسفور الىنادى. قىزىل فوسفور سىرىڭكە وندىرۋدە، پيروتەحنيكادا قولدانىلادى. فوسفور جاي جانە كۇردەلى زاتتارمەن ارەكەتتەسەدى. قازاقستاندا فوسفور شيكىزاتىنىڭ قورى جامبىل (قاراتاۋ) جانە اقتوبە (ءشيلىساي) وبلىستارىندا بار.
فوسفور سىرىڭكە جانە ۋلى حيميكاتتار وندىرىسىندە پايدالانىلادى.
اق، قىزىل فوسفور ن3رو4 الۋدا، جانعىش قوسپالار دايىنداۋ ءۇشىن قولدانىلادى.
P+5HNو₃ كونس = ن₃ رو₄+5Nو₂↑ +ن₂و
ءىىى بەكىتۋ
- ەسەپتەر شىعارۋ
تاقتاعا ەسەپكە شىققان وقۋشى ەسەپتىڭ دۇرىستىعىنا قاراي ۇپاي الادى.
- تاجىريبە جاساۋ
1. ەسەپ
سىرىڭكە شاققاندا 18، 6گ فوسفور قانشا بەرتولە تۇزىمەن ارەكەتتەسەدى؟
بەرىلگەنى:
ر – 18، 6گ
ت/ك: ت( KClO₃)-؟
شەشۋى:
6ر+5 KClO₃= 3ر₂O₅+5كسl
31 – 122، 5
18، 6گ – ح گ
ح=73، 5گ
2. ەسەپ
62گ فوسفوريتتەن نەشە گرامم فوسفور الۋعا بولادى؟ بۇل رەاكسيادا نەشە گرامم كومىر توتىعادى؟
بەرىلگەنى:
سا₃ (رو₄)₂– 62گ
ت/ك: ت(ر )-؟
ت(س )-؟
شەشۋى:
سا₃ (رو₄)₂+ 3Siو₂ + 5س = 3CaSiو₃+ 5Cو↑ + 2ر
310 – 31
62گ – ح گ
ح=6، 2گ ياعني ت(ر ) =6، 2گ
310 - 12
62 – ح گ
ح=2، 4گ ياعني ت(س ) =2، 4گ
3. ەسەپ
بەرىلگەن زاتتارداعى فوسفوردىڭ ماسسالىق ۇلەستەرىن ەسەپتەڭدەر:
ا) فوسفوريتتەگى سا₃ (رو₄)₂
ءا) جاي سۋپەرفوسفواتتاعى سا₃ (رو₄)₂ح ساSو₄
ا) بەرىلگەنى:
فوسفوريت سا₃ (رو₄)₂
ت/ك: ω (ر)-؟
شەشۋى:
ω (ر) = 62/310= 0، 2ح 100% = 20 %
ءا) بەرىلگەنى:
جاي سۋپەرفوسفواتتاعى
سا₃ (رو₄)₂ ح ساSو₄
ت/ك: ω (ر)-؟
شەشۋى:
ω (ر) = 62/446= 0، 14 ح 100% =14 %
تاجىريبە جاساۋ
سىناۋىقتاردا تۇزدارىنىڭ ەرىتىندىلەرى بەرىلگەن. ولاردى وزدەرىنە ءتان ساپالىق رەاكسيالارمەن انىقتاپ، رەاكسيا تەڭدەۋلەرىن جازىڭدار.
NaCl، Na2SO4، Na3PO4
ءۇش ەرىتىندىگە دە كۇمىس نيتراتىن تامىزامىز ناتيجەسىن باقىلايمىز رەاكسيا تەڭدەۋىن جازامىز
1. NaCl +AgNO₃ = Na NO₃ + AgCl
اق تۇنبا
2. Na₂SO₄ +2AgNO₃= 2NaNO₃ + Ag₂SO₄
اق تۇنبا
3. Na₃PO₄+3AgNO₃= 3NaNO₃ + Ag₃ PO₄
سارى تۇنبا
ءىV قورىتىندىلاۋ
ساباقتى قورىتىندىلاۋ ماقساتىندا، قورىتىندىلاۋ كەزەڭىن 3 ساتىعا بولەمىز.
1. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ ساتىسى:
- ەسسە
2. ماعىنانى اجىراتۋ ساتىسى:
- كۋبيزم
3. وي تولعانىس ساتىسى:
- 5 جولدى ولەڭ
- لەزدەمە سۇراقتارى
ەسسە
ءار توپ “فوسفور“ تاقىرىبىنا جازعان ەسسەلەرىن وقيدى. مازمۇندىلىعىنا بايلانىستى ۇپاي الادى.
كۋبيزم
كەستەنى تولتىرادى. دۇرىس تولتىرىلۋىنا بايلانىستى ۇپاي الادى.
ءىىى سالىستىرىڭىز:
فوسفور مەن ازوتتى سالىستىرادى.
ءىىى. بەس جولدى ولەڭ.
زات ەسىم - كىم؟ نە؟
سىن ەسىم - قانداي؟
ەتىستىك - نە قىلدى؟ نە ىستەدى؟ ءقايتتى؟
تاقىرىپتى اشاتىن ءسوز تىركەسى نەمەسە سويلەم.
تاقىرىپتىڭ ءسينونيمى
لەزدەمە سۇراقتارى:
1. فوسفور ەلەمەنتىنىڭ رەتتىك نومەرى؟
(15)
2. فوسفور قوسىلىستارىندا قانداي ۆالەنتتىلىك كورسەتەدى؟
(ءىىى، V)
3. فوسفوردىڭ اللوتروپيالىق تۇروزگەرىستەرىن اتا؟
(ءۇش ءتۇرى بار، اق، قىزىل، قارا)
4. فوسفوردىڭ سۋتەكتى قوسىلىسىن اتا؟
(فوسفين)
5. فوسفوردىڭ سالىستىرمالى اتومدىق ماسساسى؟
(31)
6. گرەك تىلىنەن اۋدارعاندا فوسفور قانداي ماعىنا بىلدىرەدى؟
(جارىق شىعارعىش)
7. فوسفور قىشقىلىنىڭ ورتا تۇزدارى قالاي اتالادى؟
(فوسفاتتار)
8. "فوسفور – تىرشىلىك پەن اقىل - وي ەلەمەنتى "- دەپ ايتقان عالىم؟
(ا. ە. فەرسمان)
9. وتە بەلسەندى، ۋلى، اۋامەن جاناسقاندا جاناتىن، قاراڭعىدا جارىق شىعاراتىن فوسفوردىڭ اللوتروپيالىق تۇروزگەرىسى؟
(اق فوسفور)
10. فوسفور تىڭايتقىشتارىن اتا؟
(قوس سۋپەرفوسفات، فوسفوريت ۇنى ت. ب)
وقۋشىلاردى باعالاۋ، ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
تاقىرىپتى وقۋ. تاقىرىپ سوڭىنداعى 10 - 15 ەسەپتەردى شىعارۋ
ينسەرت ءادىسى بويىنشا كەستەنى تولتىرۋ
جاۋاپ پاراعى
You Might Also Like
-
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: 1837 - 1847 جىلدارداعى كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان كوتەرىلىس
