InfoHub Logo

1921-1922 جىلدارداعى اشارشىلىق ازامات سوعىسى اياقتالعاننان كەيىن كەڭەستەر ەلىن تاعى ءبىر اۋىر سىناق كۇتىپ تۇردى. 1921-1922 جىلدارداعى ۇزاققا سوزىلعان قارسىز قىس جاۋىنسىز جازعا ۇلاستى. قىستا قاردىڭ، كوكتەم مەن جازدا جاۋىننىڭ بولماۋى قاتتى قۇرعاقشىلىقتى، ونىڭ سالدارى اشارشىلىق ناۋبەتىن اكەلدى. 1921 جىلدىڭ جازىندا ول ەلدىڭ كوپتەگەن وڭىرلەرىن، اسىرەسە ەدىل بويى اۋداندارىن جايلادى.

ازامات سوعىسىنىڭ سالدارى ەكونوميكالىق جاعدايعا ايقىن اسەر ەتتى. ازامات سوعىسىنىڭ شارۋاشىلىقتاعى ەڭ جارقىن جانە كوزگە كورىنەتىن سالدارى قازاقستاننىڭ كوپتەگەن اۋداندارىن قامتىعان قاتتى اشارشىلىق بولدى.

ازامات سوعىسىنان كەيىن قازاقستانداعى اشارشىلىق وتە از بەلگىلى جانە ادەبيەتتە ءىس جۇزىندە ايتىلماعان. جالپى، Egemen Qazaqstan گازەتىندە پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ "تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات" اتتى ماقالاسى جاريالاندى. مەملەكەت باسشىسى اتاپ وتكەن بىرنەشە ماسەلەنىڭ ءبىرى - 1921-1922 جىلدارداعى اشارشىلىق قۇرباندارى سانىنا قاتىستى ناقتى اقپاراتتىڭ جوعىن العا تارتىپ، زەرتتەۋ جۇمىسى جۇرگىزىلۋى كەرەك ەكەنىن ايتىلعان.

قازاقستاننىڭ كوپ اۋداندارى ەتەك جايعان اشارشىلىق قۇرساۋىندا قالىپ قويدى. ورال، ورىنبور، قوستاناي، بوكەي، اقتوبە گۋبەرنيالارىندا سەبىلگەن استىق قاتتى قۇرعاقشىلىقتان شىقپاي قالدى، شىققاندارى جازعى ىستىقتا قۋراپ كالدى. مال وسىرۋمەن اينالىساتىن كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى اۋداندارداعى جايىلىمدار مەن شابىندىقتار تولىقتاي كۇيىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە 1920-1921 جىلدارداعى ۇزاققا سوزىلعان قاتال قىس تورعاي ۋەزىندە مالدىڭ جاپپاي قىرىلۋىنا اكەپ سوقتى. شۇبالاڭ، مايقارا، سارىقوپا جانە باسقا بولىستار دا زارداپ شەكتى. اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ، اشتان ولگەندەردىڭ سانى كۇن سايىن كوبەيە بەردى.

ازاماتتىق سوعىس كەزىندە (1917 - 1920) شارۋالار تابيعي اپاتتار كەزەڭىندە ءداستۇرلى تۇردە جاسالعان بارلىق قورلاردى جوعالتتى. سونىمەن قاتار، وسى سوعىستىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ 1921 جىلعى قۇرعاقشىلىقتان كەيىن كۇشەيە تۇسكەن اشارشىلىق ەلدە قيىنشىلىقتاردان امان وتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن ازىق-تۇلىك بولمادى. الايدا، سولتۇستىك قازاقستاندا اشارشىلىققا سوعىس كوممۋنيزمى كەزەڭىندە نان، ەت جانە باسقا دا ازىق-تۇلىك تۇرلەرىنىڭ قارقىندى تۇردە سورىلۋى ىقپال ەتتى. ازىق-تۇلىك سالعىرتىن ازىق-تۇلىك سالىعىمەن اۋىستىرۋ جەس-تىڭ العاشقى جىلدارىندا شارۋالار مەن كوشپەندى قازاقتاردىڭ جاعدايىن جاقسارتپادى.

جۇت كەزەڭدەرىن ءجيى باسىنان وتكەرگەن قازاق حالقى العاش رەت وسىنداي ۇلكەن اۋقىمداعى اشتىققا تاپ بولدى. قازاق كوشپەلى حالقىنىڭ باسىم بولىگى اشتىققا ۇشىرادى. جاعداي ەدىل بويىنداعى اشىققان اۋدانداردان بوسقىنداردىڭ باقىلاۋسىز اعىنىمەن كۇردەلەنە ءتۇستى. 1921-1922 جج.اشارشىلىق كەزەڭىندە قازاقستاننىڭ كەڭەستىك جانە پارتيالىق ورگاندارى وتكىزگەن ءىس-شارالار اشتىققا ۇشىراعان اۋدانداردىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ جاقسارۋىنا ىقپال ەتپەدى.

ازاماتتىق قارسىلاسۋ جىلدارى بولشيەۆيكتەردىڭ تاراپىنان ەلدە جۇرگىزىلگەن قاتاڭ اسكەري كوممۋنيزم ساياساتى، ءبىرىڭعاي كەڭەستىك بيلىكتىڭ كۇشپەن ورناتىلۋى جانە باستاپقى كەزەڭدەگى الەۋمەتتىك رەفورمالار قازاق جەرى ءۇشىن وڭاي بولمادى. ونىڭ ارتى حالىقتى ناۋبەتكە، قاسىرەتكە اكەلىپ ۇرىندىردى. عالىم تالاس وماربەكوۆ ءوزىنىڭ «قازاقستان تاريحىنىڭ حح عاسىرداعى وزەكتى ماسەلەلەرى» اتتى ەڭبەگىندە كوپ قازاق «قىزىل» مەن «اقتىڭ» قايسىسىن قولداۋ كەرەكتىگىن تۇسىنە الماي، وسى اشتىقتا وپات بولدى، مىنە، قازاق دالاسىندا سوسياليستىك قۇرىلىس وسىلاي باستالدى. ءسويتىپ، ول قازاق حالقىنىڭ ولىگىنىڭ جانە ولاردىڭ كۇيزەلگەن قوجالىقتارىنىڭ ۇستىنە تۇرعىزىلدى، - دەپ شىنايى تاريحي باعا بەرگەن. بۇگىنگى ۇرپاق قازىرگى تاۋەلسىزدىكتىڭ ءقادىرىن باعالاپ، وتكەن تاريحتان ساباق الۋى كەرەك، - دەپ ەسەپتەيمىن. اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ ارۋاقتارىنا باس ءيىپ، تاعزىم ەتەمىز.

ءال فارابي اتىنداعى قازۇۋ، تاريح فاكۋلتەتىنىڭ كۋرس ستۋدەنتى ماراتوۆا ءاليا تورەعالي قىزى

جەتەكشىسى: تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قاراجان قۋانىشبەك

---