5 - 6 سىنىپتاردا «كووردينات جۇيەسىن» وقىتۋداعى ساباقتاستىق
№6 ورتا مەكتەپتىڭ ديرەكتورى
بيماعامبەتوۆا كۇرەڭ كىتاباي قىزى
5 - 6 سىنىپتاردا «كووردينات جۇيەسىن» وقىتۋداعى ساباقتاستىق
قازىرگى قولدانىلىپ جۇرگەن وقۋلىقتارعا تالداۋ جاساعاندا «جازىقتاعى دەكارتتىق كووردينات جۇيەسى» تاقىرىبىن وقىتۋدا مىناداي كەمشىلىكتەردىڭ بار ەكەنىن بايقادىق.
1) تەوريالىق جانە قولدانبالى ماسەلەلەردىڭ وقىلۋ رەتىنىڭ ءار تۇرلىلىگى: كووردينات ساۋلەسى (تەوريا)- شكالالار (قولدانبالى ماسەلە)؛ سىزىقتىق دياگرامما (قولدانبالى ماسەلە)- جازىقتىقتاعى كووردينات جۇيەسى (تەوريا).
2) كووردينات جازىقتىعىمەن جۇمىس ىستەۋ ىسكەرلىكتەرىنىڭ قالىپتاسۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى. وعان سەبەپ وقۋلىقتاردا وسى ماسەلەگە بايلانىستى ەسەپتەردىڭ از بولۋى جانە كووردينات جۇيەسى 6 - سىنىپتىڭ سوڭىندا وقىلادى دا، وعان سايكەس ىسكەرلىكتەردى بەكىتۋگە ۋاقىت از قالادى.
اتالعان كەمشىلىكتەردى بولدىرماۋ ءۇشىن كووردينات جۇيەسىن 5 - 6 سىنىپتاردا ساباقتاستىقتى جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى وقىتقان ءجون. مۇندا كەلەسى تالاپتاردى ەسكەرگەن دۇرىس:
ا) جاڭا، قاجەتتى ۇعىمدار انىقتاماسىز بەرىلىپ، وقۋشىلاردىڭ ومىردەن العان بىلىمدەرى ارقىلى تۇسىندىرىلەدى؛
ءا) جاتتىعۋلاردىڭ قيىندىق دەڭگەيى 5 - 6 سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە سايكەس بولۋى كەرەك؛
ب) 5 - 6 سىنىپ ماتەماتيكاسىنا جاڭا جاتتىعۋلار جۇيەسىن ەنگىزۋ كۋرستىڭ نەگىزگى ماسەلەلەرىنە سايكەستەندىرىلىپ ەنگىزىلۋى قاجەت.
كووردينات جۇيەسىن وقىتۋدىڭ جاڭا ادىستەمەسى باعدارلاما سۇراقتارىنىڭ وقىلۋ رەتىن وزگەرتۋدى ۇسىنادى جانە ولاردىڭ وقىلۋ رەتى كەلەسى تۇردە بولعانى ءجون: سان ساۋلەسى، شكالا، ءبىرىنشى كووردينات شيرەگى، دياگراممالار (باعانالى، سىزىقتى)، سان ءتۇزۋى، جازىقتىقتاعى كووردينات جۇيەسى.
بۇل ءادىس وقۋشىلاردى دياگراممالار سالۋعا دا دايىندايدى. باعاندى دياگراممانى سالۋ ءۇشىن الدىن - الا ماسشتاب الىپ سودان سوڭ كوورديناتالىق بۇرىشتى سالۋ كەرەك. دياگراممانىڭ باعانالارى بەرىلگەن وسكە پەرپەنديكۋليار بولىپ سانالادى. وندا باعانانىڭ تابانىن نۇكتەنىڭ ابسيسساسى رەتىندە تۇسىنۋگە بولادى. باعانانىڭ توبەسىنە سايكەس بولاتىن ەكىنشى وستەگى سانداردى نۇكتەنىڭ ورديناتاسى دەپ تۇسىنەمىز.
«سان ساۋلەسى» ۇعىمىن قالىپتاستىرۋعا وقۋلىقتاعى ەسەپتەر جەتكىلىكتى بولعانىمەن، كەيبىر قوسىمشا ماعلۇماتتاردى دا قاراستىرعان ءجون. ە.ر.نۋرك جانە ا.ە.تەلگمما وقۋلىعىندا «نۇكتەنىڭ كوورديناتاسى» ۇعىمى جانە وعان سايكەس بەلگىلەۋ قاراستىرىلمايدى. ءبىز بۇل ۇعىممەن قاتار ونىڭ بەلگىلەنۋىن ەنگىزۋدى ۇسىنامىز. وقۋلىقتاعى «سان ساۋلەسى» ۇعىمىن «كورديناتالىق ساۋلە» دەپ، بەرىلگەن ەسەپتەردى «كورسەتىلگەن نۇكتەلەردىڭ كوورديناتتارىن جازىڭىز» دەپ وزگەرتكەن دۇرىس بولادى. بۇل تەرمينولوگيالاردىڭ بىردەي بولۋىنا دا ۇلەس قوسار ەدى.
سان ساۋلەسى مەن شكالانى مەڭگەرگەننەن كەيىن 5 - سىنىپتىڭ العاشقى ساباقتارىنىڭ بىرىندە ءبىرىنشى كوورديناتتىق بۇرىش ۇعىمىن ەنگىزۋگە بولادى. ءبىراق، كووردينات جۇيەسىن وسى جەردە ەنگىزۋ قيىندىققا سوعادى. ويتكەنى ءداستۇرلى وقىتۋ جازىقتىعى كووردينات جۇيەسىن پەرپەنديكۋليار تۇزۋلەر ۇعىمىنىڭ كومەگىمەن ەنگىزگەن، ال ول 5 - سىنىپ ماتەماتيكاسىندا قاراستىرىلمايدى. سوندىقتان كووردينات جازىقتىعىن كەلەسى ادىسپەن ەنگىزۋ قاجەت: ءبىرىنشى شيرەكتى، ياعني كوورديناتتىق بۇرىشتى عانا قاراستىرامىز. ارينە، كووردينات جازىقتىعىن كوورديناتتىق بۇرىش ارقىلى ءتۇسىندىرۋ جولىن ءمۇعالىم ءوزى قالاپ الدى جانە ونىڭ ءارتۇرلى ادىستەرى دە بار. ونىڭ ىشىندەگى كەلەسى ادىسكە توقتالا كەتكەن ءجون بولار ەدى.
وۆسد تىكتورتبۇرىشىن سالامىز: وۆ=2سم؛ ود =3سم.
(5 - سىنىپ وقۋشىلارى تىكتورتبۇرىش سالۋ بىلەدى). سوسىن ونىڭ وۆ جانە ود قابىرعالارىن جوعارى جانە وڭ باعىتتا سوزامىز. و نۇكتەسى كوورديناتتىڭ باس نۇكتەسى. ود، وۆ ساۋلەلەرىن ابسيسسا (وح)، ورديناتا (وۋ) وستەرى دەپ اتايمىز. ەندى س نۇكتەسىنىڭ كوورديناتاسىن تابايىق.
تىكتورتبۇرىشتىڭ سد قابىرعاسى ابسيسسا وسىمەن د (3) نۇكتەسىندە، ال ۆس قابىرعاسى ورديناتا وسىمەن ۆ(2) نۇكتەسىندە قيلىسادى. ءار ءوستى وقۋشىلارعا كوورديناتتىق ساۋلە بولاتىنىن ايتا كەتەمىز. سوندىقتان، د (3) جانە ۆ (2) دەپ جازدىق. ال س نۇكتەسى كووردينات ساۋلەسىندە ورنالاسپاعان، ول كوورديناتتىڭ بۇرىشتارىندا ورنالاسقان. سوندىقتان س نۇكترەسىنىڭ كوورديناتاسىن س (3؛ 2) دەپ كورسەتەدى. سيمۆوليكانىڭ ءبىر بولۋى ءۇشىن، ەندى د جانە ۆ نۇكتەلەرىنىڭ كوورديناتالارىن د (3؛ 0) جانە ۆ(0؛ 2) دەپ جازامىز.
«كوورديناتالىق بۇرىش» جانە «نۇكتەنىڭ كوورديناتسى» دەگەن جاڭا ۇعىمداردى ارنايى قۇراستىرىلعان جاتتىعۋلار جۇيەسى ارقىلى بەكىتەمىز. نۇكتە، كەسىندى، ساۋلە، ءتۇزۋ، جازىقتىق سىقىلدى قاراپايىم گەومەتريالىق فيگۋرالار وقۋشىلارعا بەلگىلى بولعاندىقتان كوورديناتتىق بۇرىشقا بايلانىستى كوپتەگەن ەسەپتەر قۇراستىرۋعا بولادى. ەسەپتەر ەكى ءتۇرلى بولۋى مۇمكىن: كوورديناتسى بەرىلگەن نۇكتەنى سالۋ جانە وعان كەرى ەسەپ، بەرىلگەن نۇكتەنىڭ كوورديناتىسىن تابۋ. وسىدان كەيىن دياگراممالاردى وقۋ وتە قولايلى، ويتكەنى ول ەندى كوورديناتتىق بۇرىشتىڭ لوگيكالىق جالعاسى بولىپ تابىلادى.
«كوورديناتتىق بۇرىشتى»، «جاي بولشەك»، «وندىق بولشەك» تاقىرىپتارىندا جالعاستىرۋعا بولادى. وسى جانە كەلەسى تاقىرىپتاردى وقىعاندا سايكەس مالىمەتتەردى قاراستىرۋعا جەكە ساباق وتكىزۋدىڭ قاجەتى جوق. ءار ساباقتى ءمۇعالىمنىڭ قالاۋى بويىنشا 2 - 3 - ەسەپتەن ۇلەستىرىپ بەرۋگە بولادى.
قورىتىندى رەتىندە بۇل ءتاسىلدىڭ ارتىقشىلىعىن اتاپ وتەيىك:
1) ءبىر كەزەڭنەن ەكىنشى كەزەڭگە كوشكەندە وقۋدىڭ ساباقتاستىق ءپرينسيپى ەسكەرىلەدى؛
2) وقۋشىلارعا قاراپايىم گەومەتريالىق ەسەپتەردى ۇسىنا وتىرىپ ولاردى كووردينات ادىسىمەن تانىستىرامىز.
بيماعامبەتوۆا كۇرەڭ كىتاباي قىزى
5 - 6 سىنىپتاردا «كووردينات جۇيەسىن» وقىتۋداعى ساباقتاستىق
قازىرگى قولدانىلىپ جۇرگەن وقۋلىقتارعا تالداۋ جاساعاندا «جازىقتاعى دەكارتتىق كووردينات جۇيەسى» تاقىرىبىن وقىتۋدا مىناداي كەمشىلىكتەردىڭ بار ەكەنىن بايقادىق.
1) تەوريالىق جانە قولدانبالى ماسەلەلەردىڭ وقىلۋ رەتىنىڭ ءار تۇرلىلىگى: كووردينات ساۋلەسى (تەوريا)- شكالالار (قولدانبالى ماسەلە)؛ سىزىقتىق دياگرامما (قولدانبالى ماسەلە)- جازىقتىقتاعى كووردينات جۇيەسى (تەوريا).
2) كووردينات جازىقتىعىمەن جۇمىس ىستەۋ ىسكەرلىكتەرىنىڭ قالىپتاسۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى. وعان سەبەپ وقۋلىقتاردا وسى ماسەلەگە بايلانىستى ەسەپتەردىڭ از بولۋى جانە كووردينات جۇيەسى 6 - سىنىپتىڭ سوڭىندا وقىلادى دا، وعان سايكەس ىسكەرلىكتەردى بەكىتۋگە ۋاقىت از قالادى.
اتالعان كەمشىلىكتەردى بولدىرماۋ ءۇشىن كووردينات جۇيەسىن 5 - 6 سىنىپتاردا ساباقتاستىقتى جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى وقىتقان ءجون. مۇندا كەلەسى تالاپتاردى ەسكەرگەن دۇرىس:
ا) جاڭا، قاجەتتى ۇعىمدار انىقتاماسىز بەرىلىپ، وقۋشىلاردىڭ ومىردەن العان بىلىمدەرى ارقىلى تۇسىندىرىلەدى؛
ءا) جاتتىعۋلاردىڭ قيىندىق دەڭگەيى 5 - 6 سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە سايكەس بولۋى كەرەك؛
ب) 5 - 6 سىنىپ ماتەماتيكاسىنا جاڭا جاتتىعۋلار جۇيەسىن ەنگىزۋ كۋرستىڭ نەگىزگى ماسەلەلەرىنە سايكەستەندىرىلىپ ەنگىزىلۋى قاجەت.
كووردينات جۇيەسىن وقىتۋدىڭ جاڭا ادىستەمەسى باعدارلاما سۇراقتارىنىڭ وقىلۋ رەتىن وزگەرتۋدى ۇسىنادى جانە ولاردىڭ وقىلۋ رەتى كەلەسى تۇردە بولعانى ءجون: سان ساۋلەسى، شكالا، ءبىرىنشى كووردينات شيرەگى، دياگراممالار (باعانالى، سىزىقتى)، سان ءتۇزۋى، جازىقتىقتاعى كووردينات جۇيەسى.
بۇل ءادىس وقۋشىلاردى دياگراممالار سالۋعا دا دايىندايدى. باعاندى دياگراممانى سالۋ ءۇشىن الدىن - الا ماسشتاب الىپ سودان سوڭ كوورديناتالىق بۇرىشتى سالۋ كەرەك. دياگراممانىڭ باعانالارى بەرىلگەن وسكە پەرپەنديكۋليار بولىپ سانالادى. وندا باعانانىڭ تابانىن نۇكتەنىڭ ابسيسساسى رەتىندە تۇسىنۋگە بولادى. باعانانىڭ توبەسىنە سايكەس بولاتىن ەكىنشى وستەگى سانداردى نۇكتەنىڭ ورديناتاسى دەپ تۇسىنەمىز.
«سان ساۋلەسى» ۇعىمىن قالىپتاستىرۋعا وقۋلىقتاعى ەسەپتەر جەتكىلىكتى بولعانىمەن، كەيبىر قوسىمشا ماعلۇماتتاردى دا قاراستىرعان ءجون. ە.ر.نۋرك جانە ا.ە.تەلگمما وقۋلىعىندا «نۇكتەنىڭ كوورديناتاسى» ۇعىمى جانە وعان سايكەس بەلگىلەۋ قاراستىرىلمايدى. ءبىز بۇل ۇعىممەن قاتار ونىڭ بەلگىلەنۋىن ەنگىزۋدى ۇسىنامىز. وقۋلىقتاعى «سان ساۋلەسى» ۇعىمىن «كورديناتالىق ساۋلە» دەپ، بەرىلگەن ەسەپتەردى «كورسەتىلگەن نۇكتەلەردىڭ كوورديناتتارىن جازىڭىز» دەپ وزگەرتكەن دۇرىس بولادى. بۇل تەرمينولوگيالاردىڭ بىردەي بولۋىنا دا ۇلەس قوسار ەدى.
سان ساۋلەسى مەن شكالانى مەڭگەرگەننەن كەيىن 5 - سىنىپتىڭ العاشقى ساباقتارىنىڭ بىرىندە ءبىرىنشى كوورديناتتىق بۇرىش ۇعىمىن ەنگىزۋگە بولادى. ءبىراق، كووردينات جۇيەسىن وسى جەردە ەنگىزۋ قيىندىققا سوعادى. ويتكەنى ءداستۇرلى وقىتۋ جازىقتىعى كووردينات جۇيەسىن پەرپەنديكۋليار تۇزۋلەر ۇعىمىنىڭ كومەگىمەن ەنگىزگەن، ال ول 5 - سىنىپ ماتەماتيكاسىندا قاراستىرىلمايدى. سوندىقتان كووردينات جازىقتىعىن كەلەسى ادىسپەن ەنگىزۋ قاجەت: ءبىرىنشى شيرەكتى، ياعني كوورديناتتىق بۇرىشتى عانا قاراستىرامىز. ارينە، كووردينات جازىقتىعىن كوورديناتتىق بۇرىش ارقىلى ءتۇسىندىرۋ جولىن ءمۇعالىم ءوزى قالاپ الدى جانە ونىڭ ءارتۇرلى ادىستەرى دە بار. ونىڭ ىشىندەگى كەلەسى ادىسكە توقتالا كەتكەن ءجون بولار ەدى.
وۆسد تىكتورتبۇرىشىن سالامىز: وۆ=2سم؛ ود =3سم.
(5 - سىنىپ وقۋشىلارى تىكتورتبۇرىش سالۋ بىلەدى). سوسىن ونىڭ وۆ جانە ود قابىرعالارىن جوعارى جانە وڭ باعىتتا سوزامىز. و نۇكتەسى كوورديناتتىڭ باس نۇكتەسى. ود، وۆ ساۋلەلەرىن ابسيسسا (وح)، ورديناتا (وۋ) وستەرى دەپ اتايمىز. ەندى س نۇكتەسىنىڭ كوورديناتاسىن تابايىق.
تىكتورتبۇرىشتىڭ سد قابىرعاسى ابسيسسا وسىمەن د (3) نۇكتەسىندە، ال ۆس قابىرعاسى ورديناتا وسىمەن ۆ(2) نۇكتەسىندە قيلىسادى. ءار ءوستى وقۋشىلارعا كوورديناتتىق ساۋلە بولاتىنىن ايتا كەتەمىز. سوندىقتان، د (3) جانە ۆ (2) دەپ جازدىق. ال س نۇكتەسى كووردينات ساۋلەسىندە ورنالاسپاعان، ول كوورديناتتىڭ بۇرىشتارىندا ورنالاسقان. سوندىقتان س نۇكترەسىنىڭ كوورديناتاسىن س (3؛ 2) دەپ كورسەتەدى. سيمۆوليكانىڭ ءبىر بولۋى ءۇشىن، ەندى د جانە ۆ نۇكتەلەرىنىڭ كوورديناتالارىن د (3؛ 0) جانە ۆ(0؛ 2) دەپ جازامىز.
«كوورديناتالىق بۇرىش» جانە «نۇكتەنىڭ كوورديناتسى» دەگەن جاڭا ۇعىمداردى ارنايى قۇراستىرىلعان جاتتىعۋلار جۇيەسى ارقىلى بەكىتەمىز. نۇكتە، كەسىندى، ساۋلە، ءتۇزۋ، جازىقتىق سىقىلدى قاراپايىم گەومەتريالىق فيگۋرالار وقۋشىلارعا بەلگىلى بولعاندىقتان كوورديناتتىق بۇرىشقا بايلانىستى كوپتەگەن ەسەپتەر قۇراستىرۋعا بولادى. ەسەپتەر ەكى ءتۇرلى بولۋى مۇمكىن: كوورديناتسى بەرىلگەن نۇكتەنى سالۋ جانە وعان كەرى ەسەپ، بەرىلگەن نۇكتەنىڭ كوورديناتىسىن تابۋ. وسىدان كەيىن دياگراممالاردى وقۋ وتە قولايلى، ويتكەنى ول ەندى كوورديناتتىق بۇرىشتىڭ لوگيكالىق جالعاسى بولىپ تابىلادى.
«كوورديناتتىق بۇرىشتى»، «جاي بولشەك»، «وندىق بولشەك» تاقىرىپتارىندا جالعاستىرۋعا بولادى. وسى جانە كەلەسى تاقىرىپتاردى وقىعاندا سايكەس مالىمەتتەردى قاراستىرۋعا جەكە ساباق وتكىزۋدىڭ قاجەتى جوق. ءار ساباقتى ءمۇعالىمنىڭ قالاۋى بويىنشا 2 - 3 - ەسەپتەن ۇلەستىرىپ بەرۋگە بولادى.
قورىتىندى رەتىندە بۇل ءتاسىلدىڭ ارتىقشىلىعىن اتاپ وتەيىك:
1) ءبىر كەزەڭنەن ەكىنشى كەزەڭگە كوشكەندە وقۋدىڭ ساباقتاستىق ءپرينسيپى ەسكەرىلەدى؛
2) وقۋشىلارعا قاراپايىم گەومەتريالىق ەسەپتەردى ۇسىنا وتىرىپ ولاردى كووردينات ادىسىمەن تانىستىرامىز.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: سولتۇستىك جانە باتىس ەۆروپا ەلدەرى
