اباي بولساق، وپىق جەمەيمىز
ءسويتىپ، ءبىزدى تالاي توسىن وقيعالارعا كۋا قىپ، قوي جىلى دا ءوتتى. زاتى تۇگىلى اتىنىڭ ءوزى تىكسىنتپەسە سۇيسىنتپەيتىن، مىنە، ەندى مەشىن جىلى دا جەتتى.
التى جىل قوعام جاڭارىپ، ادىلەت، مولشىلىق، بوستاندىق پەن دەموكراتيا ورنايدى دەپ سەنىپ كەلدىك.
اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتۋدەن اۋلاقپىز. ايتا قالارلىقتاي وزگەرىستەر بولدى. ايتپەسە، بۇرىن جاڭا جىل تولعاۋىن تاپ وسىلاي باستاي الار ما ەدىك... ءبىراق... كوڭىلدەگى تۇيتكىل ءالى دە بارشىلىق. ءتىپتى كوپتەن بەرى تاپ بۇلاي داعدارىپ، تاپ بۇلاي كۇيزەلمەگەن سياقتىمىز. بالكىم، پەندە شىركىن ءالىمساقتىڭ العاشقى كۇندەرىندە عانا توڭىرەگىنە تاپ قازىرگىدەي ەلەگىزە قاراپ، ەلەڭدەي كوز سالعان شىعار. الدىندا نە تۇرعانىن بىلمەي اڭتارىلعان شىعار.
باسقاسىن بىلاي قويعاندا، كوپتەن ساعىنا كۇتكەن تاۋەلسىزدىكتىڭ ءوزى كوڭىلدەگى كوپ ۋايىمدى ءبىرجولاتا سەيىلتە الماي تۇر.
ماسەلەن، كۇنى بۇگىنگە دەيىن يمپەريالىق كىرىپتارلىقتىڭ توت باسقان بۇعاۋىمەن قول-اياعىنان بىردەي بايلانىپ كەلگەن حالىقتاردىڭ اياق استىندا ازاتتىق العان بوستان جىگەرى مەن بوستان سەرپىنىنىڭ بىر-بىرىمىزگە جىلداپ قوردالانىپ قالعان وكپە-بوپسا مەن اشۋ-ىزانىڭ ەسەسىن قايتارۋعا ما، جوق، جالپىمىز مەن جالقىمىزدىڭ كوسەگەسىن بىردەي كوگەرتەر ورتاق ىستەردى ورگە باستىرۋعا ما — قايدا جۇمسالاتىنىنا ءقايتىپ تولعانباسسىڭ؟
مەنىڭشە، ول تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ ءوزىنىڭ ويداعىداي دامۋىنا قانشالىقتى قولايلى، باسقالاردى ەشتەڭە دەپ تىكسىنتپەيتىندەي سەنىمدى جولدى قانشالىقتى دۇرىس، قانشالىقتى ءساتتى تاڭداپ الا بىلۋىنە تىكەلەي بايلانىستى.
قاجەت دەسەڭىز، ازاتتىق دەگەننىڭ ءوزى دە سول ءۇشىن كەرەك. كىممەن قانداي بايلانىستا بولاتىنىڭدى، بوگدە بىرەۋدىڭ مۇددەسىنە نۇقسان كەلتىرمەيتىندەي قىپ، ءوزىڭ شەشە الۋىڭ ءۇشىن كەرەك. ال ەگەر تاۋەلسىزدىكتى ءوز ۇيىندە ءوزى نە ىستەگىسى كەلسە، سونى ىستەۋگە ەرىكتىلىك دەپ ۇقساق، وندا كۇردەلى ماسەلەنى كۇلكىگە اينالدىراتىنىمىزدى بىلاي قويعاندا، مىناۋ بىر-بىرىمەن مۇددەلەستىك تۇرعىدا ابدەن ىلىكشاتىس بولىپ العان كىرپياز دۇنيەدەگى ءوز جاعدايىمىزدى ءوزىمىز قيىنداتىپ العان بولار ەك.
ءقازىر جۇرتتىڭ الداعى زامان جونىندە جاپپاي بال اشىپ، جاپپاي تون ءپىشىپ جاتۋى دا تەگىننەن-تەگىن ەمەس. ولارعا ايتقىزساڭىز: كوپتەگەن جاس تاۋەلسىز مەملەكەتتەردەن قايتادان ۇلتشىل-كوممۋنيستىك باسىبايلىلىق، فەودالدىق-بايشىلدىق، ءدىني وزبىرلىق ءۇردىس ورناتۋدان باسقا ەشتەڭە دامەتۋگە بولمايدى. وتاندىق ساياسي استرولوگيا، اسىرەسە، «بۇرىنعى سوۆەت تۇركىستانىنىڭ» بولاشاعىن تىم قاراڭعى قاپاسقا اينالدىرىپ جىبەردى. ول ەكى عاسىردىڭ توعىسىندا «جالىنىنىڭ جاسىل رەڭى باسىم الەمدىك ءورتتىڭ ورتاسىندا» قالادى-مىس.
بۇنداي كەرىپكەلدىلىكتىڭ ار جاعىندا شىنىندا دا كوكتەگى جۇلدىزداردىڭ ايتقان تۇسپالى جاتىر ما، جوق دۇنيەنى تاعى دا قايتا بەرىپ، قايتا جۇيەلەۋدى كوزدەيتىن جۇمىرباستى كۇشتەردىڭ ەسەبى جاتىر ما — ول اراسىن تاريح پەن تاعدىر ايقىنداي جاتار.
بۇگىن تاڭدا بىزگە تۇسىنىكتىسى: بىزدە نە بولىپ جاتقانىنا باسقا دۇنيە قالاي بولسا، سولاي قاراي المايتىندىعى سياقتى، باسقا دۇنيەنىڭ ءبىز جونىندە نە ويلاپ جاتقانىنا ءبىز دە قالاي بولسا، سولاي قاراي المايدى ەكەنبىز. ويتكەنى، بىزگە تاۋەلسىزدىك وزىمىزبەن شەكتەس ساياسي-ەكونوميكالىق كەڭىستىكپەن دە، كۇللى دۇنيەجۇزىلىك ساياسي-ەكونوميكالىق كەڭىستىكپەن دە ەشكىمنىڭ ارالاسۋىنسىز ءوز بەتىمىزبەن تىكەلەي قارىم-قاتىناس ورناتۋىمىز ءۇشىن قاجەت.
بۇل ارادا ءاۋ باستان ءوز ءجونىمىزدى ءوزىمىز تاباتىن دەربەس كوزقاراسقا يە بولا الماساق، باياعىدان بەرگى كىسىگە كىرىپتارلىق تۇسىندا قالىپتاسىپ قالعان بوتەننىڭ اۋزىنا قاراپ جالتاقتاۋشىلىقتان شامالىدا ارىلا المايمىز. ال كولدەنەڭ پيعىلدار اقىل ايتقانسىپ، كەڭەس بەرگەنسىپ، نە بولاشاعىڭ جايىندا بال اشقانسىپ، نە ءسال قىلىعىڭا شامدانىپ، ەكپە-بوپسا شاقىرعانسىپ، ءوز بۇيداڭا ءوزىڭ يە بولۋعا كەدەرگى كەلتىرىپ-اق باعارى ءسوزسىز. ولاردىڭ پايىمداۋىنشا: ۇزاق ۋاقىت بويىنا ءوز تىزگىنىنە ءوزى يە بولماعاندىقتان ءوربيتىن ساياسي شالاعايلىق پەن ەكونوميكالىق دارمەنسىزدىك تاۋەلسىز مەملەكەتتەردى نە كۇشتىلەرگە بۇرىنعىدان دا كوبىرەك شىبىندايتىن ساياسي جالپاقشەشەيلىككە، نە «جامان اتقا جال بىتسە، جانىنا تورسىق بايلاتپاستىڭ» كەبىن كيگىزەتىن ساياسي شالكەستىككە ۇرىندىرادى. ال بۇل ەكى مىنەزدىڭ ەكەۋى دە سىرتتان قىسىمدى كۇشەيتە تۇسپەسە، السىرەتپەيتىنى بەلگىلى.
سول سياقتى، «ءبىزدىڭ رەسپۋبليكالارىمىز بەن حالىقتارىمىز ەگەمەندىك پەن تاۋەلسىزدىكتى كۇرەسىپ جەڭىپ الىپ وتىرعان جوق، تۇتىمى ءالسىز، ءالجۋاز بيلەۋشىلەردىڭ اڭداۋسىزدا قولدارىنان ءتۇسىپ كەتكەن جەرىنەن، جولدان تاۋىپ الدى»،— دەپ تۇسىندىرۋگە كۇش سالىپ جۇرگەندەردىڭ قيسىندارىنا ايرىقشا ءمان بەرمەي بولمايدى.
سول ارقىلى ولار باسقالاردى تاۋەلسىز مەملەكەتتەر قولدارىنا وڭاي تيگەن تاۋەلسىزدىكتەن نە قورىققاندىقتان، نە ساياسي اڭعارتتىقتان وڭاي ايىرىلىپ قالۋلارى دا ىقتيمال دەپ ۇمىتتەندىرگىسى كەلەدى. كەيدە ولاردىڭ مۇنداي قيسىندارى ءبىر ايادا تىرلىك ەتىپ وتىرعان كوپ ۇلت، كوپ كاسىپ وكىلدەرىن بىر-بىرىنە قانداي وكپە ارتىپ، قالاي ءتيىسۋدى ۇيرەتەتىن، سول ارقىلى ەندى-ەندى قاز تۇرا باستاعان تاۋەلسىز مەملەكەتتەردى ءاپ دەگەننەن ايماقارالىق، ۇلتارالىق، ءدىنارالىق، قاۋىمارالىق، ءتىپتى پەندە ارالىق ءدۇردارازدىق ورتىنە دۋشار ەتۋدى كوزدەيتىن الەۋمەتتىك ابجىلدىك سياقتى بوپ كورىنەدى.
كەيىنگى كەزدە يسلام فاكتورى، فەودالدىق-كوممۋنيستىك وزبىرلىق، ۇلتارالىق، رۋارالىق داۋ-دامايلارى كۇشەيىپ بارادى دەگەن بايبالام دا وز-وزىنەن تۋىنداپ جۇرگەن جوق. ارينە، الگى ىندەتتەر جاس مەملەكەتىمىزدىڭ قالىپتاسۋىنا ءوشقانداي كەسىر تيگىزبەيدى دەۋدەن اۋلاقپىز. الايدا، مۇندايدا تۇيمەدەيدى تۇيەدەي عىپ كورسەتۋگە تىرىسۋدا دا كوپ ءمان بار. سول ارقىلى كەيبىر ويلانباي بولمايتىن تولعاقتى ماسەلەلەر نە قاساقانا تۇرپايىلاندىرىلىپ، كۇن تارتىبىنەن ءتۇسىرىلىپ تاستالادى، نە ولاردىڭ توڭىرەگىندە كەڭەس ءوربىتۋدىڭ ورنىنا، ەگەس ءورشىتىلىپ، الاۋىزدىق تۋعىزىلادى. ساياسي ابجىلدىك پەن ساياسي كىساپىرلىكتىڭ مۇنداي تاسىلدەرىنىڭ ارقاسىندا ادامدار مەن حالىقتاردىڭ تالاي-تالاي كوكەيكەستى مۇددەلەرىنىڭ بوستان-بوسقا تارىك بولىپ جاتاتىنىن كورمەي، بىلمەي كەلدىك پە؟
ايتالىق، ءار نارسەنىڭ بارىندە دە ادىلەت ورناتىلىپ جاتقان تۇستا، تاريحى قالىپتاسقان وداقتاستىقتىڭ قۇقتى مۇشەلەرىنىڭ قارىم-قاتىناسىن تۇبىرىمەن قايتا قاراۋ كەرەك دەگەن تالاپتىڭ كۇستانالايتىنداي نەسى بار ەدى؟! الايدا، تىڭعىلىقتى تالداۋ، پاراساتتى بايىپتاما ورنىنا بايبالام مەن داۋداماي بەل الدى. اركىم ءار جاقتان ءوز جوباسىن ۇسىندى. ولار جان-جاقتان نە جامىراي قوستالدى، نە جامىراي مانسۇقتالدى. بارلىق قىر-سىرلارى اشىلاتىن بايسالدى تالقىعا تۇسپەدى. كۇللى قوعام وزىندە بار ينتەللەكتۋالدىق مۇمكىندىكتەردى ءوز تاعدىرىنىڭ تۇبەگەيلى ماسەلەسىن تۇپتەي ويلاپ، تۇپكىلىكتى شەشۋدىڭ ورنىنا قايداعى ءبىر «ەگەمەندىك شەرۋى» دەگەننىڭ توڭىرەگىندە داڭعازا داۋدى كوبەيتىپ، ەلدە ەگەس پەن ءدۇردارازدىق ورتىنە ماي قۇيىلدى. مۇنداي قولدان ۋشىقتىرۋدىڭ نەنى كوزدەگەنىن «تامىز دۇربەلەڭدەرى» ابدەن ايقىنداپ بەردى. سويتسەك، يمپەريالىق وزبىرلىقتىڭ تاجال ارانى ءالى بىتەلە قويماپتى. ول بىرەۋدىڭ ۇيىنە «ەسىكتەن كىرىپ ءتور مەنىكى» دەپ بيلەپ-توستەي جونەلەتىن اۋلەكىلىگىنەن دە، بىردى-بىردىگە ايداپ سالىپ، ۇلتارالىق ارازدىق وتىن، جىلىنا قىرىق رەت وكىمەت وزگەرتىپ، قىرىق رەت بيلىك ۇلەستىرىپ، ۇلت ىشىلىك ارازدىق ءورتىن تۇتاندىرا قوياتىن ايارلىعىنان دا باس تارتپاپتى.
ەندى مىنە، سول سىرتتان تۇرىپ، ءبىردى بىرگە سوعىستىرار «مىستان تاياعىنان» پارمەن كەتكەندە، ەگەمەندىك پەن تاۋەلسىزدىككە دەگەن جەك كورىنىشىن جاسىرا الماي، ولاردى تۇككە تۇرمايتىن قۇنسىز بىردەڭە قىپ كورسەتىپ، ازات حالىقتاردىڭ جىگەرىن قۇم قىلۋعا، ولاردى قالعان دۇنيەمەن ارالاستىرماي تۇرا تۇرۋ ءۇشىن قۇبىجىق قىپ قورقىتۋعا تىرىسىپ باعۋدا.
يمپەرياشىل يدەولوگيانىڭ كوزدەگەن ماقساتى بەلگىلى: جاس مەملەكەتتەردىڭ الەمدىك ساياسي-ەكونوميكالىق كەڭىستىكپەن تەز ءتىل تابىسىپ كەتۋىنە كەدەرگى كەلتىرىپ، ولاردىڭ باسىنداعى قيىندىقتار مەن داعدارىستاردى ودان سايىن ورشىتە ءتۇسۋ.
ول ءۇشىن نەگە يەك ارتقىسى كەلىپ وتىرعاندىعى تاعى دا ايقىن: وزگەنىڭ بوستاندىعى تۇگىلى ءوز بوستاندىعىڭا ءوزىڭنىڭ ۇيرەنىسىپ كەتە قويۋىڭ وڭاي ەمەس.
بۇل ارادا جەكە تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ ساياسي تاجىريبەسىنىڭ بالاڭدىعىن وتكەندە تالاي ەسەسى كەتىپ، دەربەستىك جولىنا ەندى تۇسكەن حالىقتاردا دەموكراتيالىق ۇستامدىلىق جاعى جەتىسە بەرمەيتىندىگىن ءوز پايداسىنا جاراتا قويعىسى كەلەتىندەر از بولمايدى. ءاربىر وتپەلى كەزەڭدەرگە ءتان اركىم دە الا بوتەن ورەكپىپ جۇرەتىن الەۋمەتتىك شامىرىعۋلار تۇسىندا ۇلتتىق سانا ءۇشىن ايرىقشا قاسيەتتى بولىپ تابىلاتىن كەيبىر ۇعىمداردى قاساقانا كەلەكە ەتۋ، كەيبىر حالىقتاردى فەودالدىق-دىنشىلدىك كەرتارتپالىققا مەيلىنشە بەيىم تۇراتىن، مەشەۋ جۇرت قىلىپ كورسەتۋگە تىرىسۋ، ادەيى شاپتان ءتۇرتىپ، شامعا ءتيۋدى كوزدەيتىن قاسكويلىك بولىپ تابىلادى. ءبۇيتىپ، اسىرەسە، كوپ ۇلتتى مەملەكەتتەردە جۇرتتى بىر-بىرىنە اتىستىرىپ-شابىستىرىپ قويۋ قيىن ەمەس. ول ءۇشىن ەلدى تۇپكىلىكتىلەر مەن تۇپكىلىكتى ەمەستەرگە ءبولىپ، تۇپكىلىكتى ەمەستەردى ءسال نارسەگە بولا رەنجىتىپ قويا الساڭ جەتكىلىكتى. نە كوپ، رەنجيتىن نارسە كوپ. ونىڭ ۇستىنە، اۋەلدە دە ءوز ەرىكتەرىمەن باستارى قوسىلماعان كوپ ۇلتتى قاۋىمنىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا شەشىلمەي جاتقان ماسەلەلەرى شاش ەتەكتەن. الگىندەي «ينتەرناسيونالداندىرۋ» دەپ اتالاتىن اۋدارما-توڭكەرمەنىڭ سالدارىنان تۇپكىلىكتىلەردىڭ دە شەككەن زاردابى وزگەلەردەن از ەمەس. ەندى ودان كەپ، ءبىر كەزدە ءوزى ەشكىمنەن تالاپ ەتە الماعان نارسەلەردى قالاي تالاپ ەتەرسىڭ؟ بۇنى بىلاي قويعاندا، كەشەگى بىرەۋلەردىڭ كىنالارى ءۇشىن بۇگىن كەپ ونىڭ جاۋاپ بەرەتىندەي قانداي ءجونى بار؟ مەملەكەتتىگىنەن باسقا بىرەۋلەر ايىرعان جۇرتتاردى ول قالاي مەملەكەتكە يە قىپ، جەرلەرىنەن باسقا بىرەۋلەر ايىرعان قاۋىمدارعا ول قالاي جەر ءبولىپ بەرە الماقشى؟ مۇنداي وكپە-بوپسانى قالايشا ءادىل تالاپ دەي الماقشىمىز؟ سونىڭ ءبارىن ەسكەرمەي، تۇپكىلىكتى حالىقتاردىڭ ايتەۋىر شامىنا تيۋگە، سول ارقىلى ولاردى ونسىز دا نوزىك تاتۋلىق ارقاۋىنا اقاۋ تۇسىرەتىندەي ارەكەتتەرگە ايداپ سالۋعا، كەيىن ونى ادام بوستاندىعى مەن قۇقىلارىن بۇزۋشىلىق دەپ ادەيىلەپ شيگە شانشىپ، بالاڭ تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ بەتتەرىنە شىركەۋ تۇسىرۋگە تىرىسۋ — ءار ايماقتا ءار قيلى كۇشتەردىڭ قولىمەن جۇزەگە اسىرىلعانىمەن، ارعى ءتۇبىڭ نە ەكەنىن اڭعاراتىنداي ۋاقىت بولدى. تاۋلى كاراباحتاعى، فەرعاناداعى، تاعى باسقا جەرلەردەگى قاندى وقيعالاردىڭ ءبارى دە — سونداي ماقساتتى كوزدەگەندەردىڭ كوسەۋى ءتۇرتىپ تۇتاتقان ورتتەر.
ارينە، ادام بوستاندىعى مەن قۇقىلارىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ كەرەك ەكەندىگىن ەشكىم دە جوققا شىعارمايدى. الايدا، ونى ءبىزدىڭ قوعامدىق پىكىردە بۇعان دەيىن ايتىلىپ كەلگەندەي ءبىر جاقتى تۇسىنۋگە بولمايدى. ول جەرىنەن-سۋىنان ايىرىلىپ، بوتەن ەلدە كۇن كەشىپ جاتقاندارعا قانداي قاستەرلى بولسا، ءوز جەر، ءوز سۋىندا وتىرعاندارعا دا سونداي قاستەرلى. قاجەت دەسەڭىز، تۇتاس ءبىر حالىقتاردى ءوز ەلى، ءوز جەرىندە شەرمەندە قىلىپ قويۋدان اسقان ادام بوستاندىعى مەن قۇقىسىن اياققا باسۋشىلىق بولۋى مۇمكىن ەمەس. ءبىراق، سولاي ەكەن دەپ، كىم كورىنگەننىڭ جاعاسىنان الا كەتۋگە بولمايدى. بوستاندىقتى ولاي وسپادار ءتۇسىنۋ ەندى تاۋەلسىز بولىپ جاتقان مەملەكەتتەرگە ونسىز دا قالاي ۇرىناردىڭ رەتىن تابا الماي وتىرعان ىرىتكى كۇشتەر ءۇشىن ناعىز ىزدەگەنگە سۇراعان بولىپ شىعار ەدى.
جوق، بوستاندىق قۇر بەكەرگە كەۋدە سوعۋدان كۇشەيمەيدى. جوق، الەمدىك قاۋىمداستىققا ءويتىپ ەسىك توبەلەپ ەنە المايسىڭ. وز-وزىنەن قارىق قىلىپ تاستايتىن وداقتاستىق جوعىنا كوزىمىز قانداي جەتسە، وز-وزىنەن بار مۇراتىڭا ءبىر كۇندە جەتكىزەتىن تاۋەلسىزدىك جوعىنا دا سولاي سەنە بەرگەن ءجون. تاۋەلسىز مەملەكەت تەك باسقالارمەن جۇعىمدى، سىيىمدى قارىم-قاتىناس ورناتۋ ارقىلى عانا ءوز دەگەنىنە جەتە الادى. ەندەشە، ءوزىنىڭ ساياسي ءيميدجىن — جۇرت الدىنداعى جۇعىمىن ويلاماۋ، وعان جەتە ءمان بەرمەۋ — جاس ەگەمەندىك ءۇشىن ولىممەن بارا-بار.
قازاقستان جاعدايىندا ورنىقتىلىق پەن تاۋەلسىزدىك تەك تاريحي قالىپتاسقان ەگەمەندىكتى، تەرريتوريالىق تۇتاستىقتى، ادامداردىڭ باس بوستاندىعى مەن قۇقىلارىن بىردەي ساقتاپ، بىردەي قۇرمەتتەي العان كۇندە عانا ءوزارا ۇيلەسىم تاۋىپ، ورگە باسا الادى. ايتپەسە، كەز كەلگەن وزىمەن ءوزى بولۋشىلىققا تىرىسۋشىلىق نيەت، وزگەنىڭ جەرىنە نە وزگەنىڭ باس بوستاندىعىنا كوز الارتاتىن مىنەز ءجۇز وتىز ءناسىلدىڭ وكىلدەرى بولىپ تابىلاتىن ون جەتى ميلليون ايەل مەن ەركەك ءۇشىن قازىرگىدەي اۋما-توكپە زاماندا نۇح پايعامباردىڭ كەمەسىندەي جانساۋعا مەكەنگە اينالعان رەسپۋبليكامىزدى قايداعى جوققا ۇرىندىرىپ، قارا سۋعا الدىرۋى ىقتيمال. ونى ءبىر ءسات تە ەستەن شىعارۋعا بولمايدى.
1991 جىلدىڭ «ىستىق» تامىزىنىڭ بىزگە ۇيرەتكەن ءبىر تاعىلىمى: مەملەكەتتەر ءۇشىن دە، حالىقتار ءۇشىن دە، ادامدار ءۇشىن دە دەموكراتيا مەن يماندىلىق مۇراتتارىنا ادالدىقتان اسقان سەنىم كەپىلى جوق ەكەن. وسىنى ۇققاندار ۇتتى دا، ۇقپاعاندار ۇتىلدى.
ءبىراق، بۇل ارادا دا اسىرا سىلتەۋدەن امان قالا المادىق. شىنجىر تابانداردىڭ سىقىرى باسىلماي جاتىپ، كەيبىرەۋلەر جۇرتتى دەموكراتيانىڭ دوستارى مەن جاۋلارىنا بولە باستادى. ادامداردى تانكتەرمەن باسى بايلىلىق قوتانىنا قايتادان قۋىپ تىعۋعا تىرىسۋشىلىق قانداي ابەستىك بولسا، جۇرت الدىندا بىرەۋگە بىرەۋ ءتىل تيگىزىپ، ءىستىڭ مان-جايىنە تۇگەل ءتۇسىنىپ بولماعان توبىردىڭ قيقۋىمەن دەموكراتيا ورناتا قويۋعا تىرىسۋشىلىق تا سونداي ابەستىك ەدى. اسىرەسە، اتالمىش وقيعا تۇسىندا كىم بۇرىن، كىم كەش لەبىز ءبىلدىرىپ ۇلگىرگەنىنە بايلانىستى قاي پرەزيدەنتتىڭ، قاي رەسپۋبليكانىڭ دەموكراتياعا قانشالىقتى بەيىم ەكەنىن انىقتاۋعا تىرىسۋ ەشقانداي ساياسي كورەگەندىككە دە، مورالدىق ىزگىلىككە دە جاتپايتىن ورەسكەلدىك ەدى. ءبىز ەشكىمدى، ءتىپتى پرەزيدەنتتەردى دە، كەز كەلگەن ۋاقىتتا كەز كەلگەن امبرازۋرانى كەۋدەڭمەن جابا كەتەتىن «ساياسي ماتروسوۆشىلدىققا» ۇرىنبادىڭ دەپ جازعىرا المايمىز. مۇنداي جولمەن دەموكراتيانىڭ ورنىنا اتىمەن كەرەعار ءۇردىس ورناتىپ الۋشىلىق تاريحتا بۇرىن-سوڭدى كەزدەسپەي جۇرگەن جوق.
تامىز دۇربەلەڭى دەموكراتيانى كوپ ايتقانىمىزبەن، كوپ ءبىلىپ جارىمايتىندىعىمىزدى بايقاتتى. ولاي بولسا، ول كۇندەرى جۇرتتىڭ دەموكراتيادان كورىپ وتىرعان ناتيجەلەرى ەمەس، ءالى تۇگەل ورنىعىپ بولماعان دەموكراتياعا ارتىپ وتىرعان سەنىمى جەڭىپ شىقتى. قوعامدا ەتەك جيا باستاعان ەكى پيعىل، ەكى كوزقاراس تايتالاسىندا قايتادان «تەگەۋرىندى قولعا بيلىك بەرۋدى» جاقتايتىنداردان گورى دەموكراتيانى ودان ءارى نىعايتا ءتۇسۋدى جاقتايتىندار باسىم ءتۇستى.
ەندەشە، بۇل جايدى تاۋەلسىزدىگىمىزدى بەكەمدەي ءتۇسۋدىڭ ءبىر كەپىلى رەتىندە مىقتاپ ەسكەرگەنىمىز ءلوزىم. ايتپەسە، كەز كەلگەن جاڭا ۇرانعا الدىمەن لەبىز ءبىلدىرىپ، الدىمەن ەلپ ەتە قالۋشىلىق بۇرىن دا قيىن شارۋا بولماعان، ءقازىر دە قيىن شارۋا ەمەس. ونداي جولمەن ۇپاي جيىپ، ۇتىس تاۋىپ جۇرگەندەردىڭ دەموكراتياعا دا، حالىققا دا، قوعامعا دا جوقشى بولا المايتىنىن ۋاقىت كورسەتپەي جاتقان جوق.
كەز كەلگەن ساياساتشىنىڭ دەموكراتيا جولىندا قانشالىقتى تاباندى كۇرەسكەر ەكەندىگىن تەك بيلىك ماسەلەسىندە مەملەكەت ىقپالىن قانشالىقتى ازايتىپ، ازاماتتىق قوعام ىقپالىن قانشالىقتى كۇشەيتىپ، ادامداردى قانشالىقتى ءوز تاعدىرىنا ءوزى يە ەتە العاندىعىمەن عانا ولشەي الامىز.
ونداي ساياساتشىنىڭ بۇگىن تاڭدا بۇلتارماي مويىندايتىن ءبىر اقيقاتى: ءبىر كەزدە كوپ داۋ تۋعىزعان ەگەمەندىك شەرۋى جەمە-جەمگە كەلگەندە دەموكراتيانىڭ بىردەن-بىر قۇتقارۋشىسىنا اينالعاندىعى. ەگەر رەسپۋبليكالار تۇسىندا ەگەمەندىككە يە بولماعان بولسا، 1191 جىلدىڭ تامىزىندا اياق استىندا جاريالانعان توتەنشە جاعدايدى ءوز تەرريتورياسىنا ەنگىزبەۋگە ەشقانداي قۇقىلىق نەگىز تابا الماعان بولار ەدى دە، بىردەن جەر-جەرگە توتەنشە جاعداي ورناپ، جوعارىعا باس شۇلعىعان ۇردىستەن تەز ارادا قۇتىلا الماي قالار ەدىك.
ال بىلايعى ماسەلەلەردە سول ءبىر دۇربەلەڭ كۇندەرى ءبىزدىڭ بالاڭ دەموكراتيامىز تالاي سىر ءبىلدىرىپ ۇلگەردى. ەڭ الدىمەن بايقالعان نارسە، بولشيەۆيكتەردى قانشا مانسۇقتاعانىمىزبەن، سولارعا ءتان ساياسي ناۋقانشىلدىقتان ءالى ارىلىپ بولماعاندىعىمىز. سونىڭ سالدارىنان دا، دەموكراتيا تەورياسىنىڭ بىلگىرلەرىنىڭ ءبىرى ك. پوپپەر ايتقانداي، الەۋمەتتىك دۇنيەنى تۇگەلىمەن قايتادان جاڭارتۋعا تىرىسۋشىلىق بىردەن «جۇمىس جاساپ كەتەر جۇيەلىككە» جەتكىزە قويمادى. ايتپەسە، ارتتا قالعان التى جىل اۋەلدە نەنى كوزدەيتىنىمىزدى انىق ءبىلىپ ىسكە كىرىسسەك، جول-جونەكەي كەتكەن قاتەلىكتەردى تۇزەتىپ الىپ، ەندىگى سىندارلى جولعا ءتۇسىپ الۋعا ابدەن جەتەتىن ەدى. ويتپەي، قوعامدى بىرتىندەپ وزگەرتۋدىڭ ورنىنا بارلىق قايشىلىقتى ءبىر كەزدە بىردەي جويۋدى كوزدەيتىن جان-جاقتى شۇعىل وزگەرىسكە بىردەن كىرىسۋ اتىمەن باسقا ناتيجەگە اكەپ تىرەدى. دەموكراتيانىڭ نەگىزگى بەرىك بەكىنىسى بولىپ ەسەپتەلىپ كەلگەن ماسكەۋ تۇرعىندارىنىڭ بار بولعانى ءبىر-اق پروسەنتتەيىنىڭ عانا اق ءۇيدى قورعاۋعا بەل بۋعانى — ويلانتارلىق جايت. سوندا قالعان توقسان توعىز پروسەنتتەيدى قايدا جاتقىزامىز؟ ەگەر ولار «تەگەۋرىندى قولداعى بيلىكتى» جاقتاسا، تانك مىنگەندەردىڭ جاعىنا شىعار ەدى عوي. ويتپەدى. ولاردى شەتىنەن قورقاق نەمەسە تۇيسىكسىز نادان ساناۋدىڭ دا ءجونى جوق سياقتى. دەمەك، جۇرت، نەگىزىنەن وقىس اڭدادى. جان ساۋعالاعاننان ەمەس، جاڭساق ۇرانداردىڭ شىلاۋىنا ەرىپ، وپىق جەپ قالماۋ ءۇشىن سولاي ەتتى. جان-جاقتان جاپپاي ايتىلىپ جاتقان ساياسي ۋاعىزدىڭ قاي-قايسىسىنا دا سەنىم ازايعاننان سولاي ەتتى. جۇرتتىڭ ءبارى جاپپاي ساياساتشى بولىپ الىپ، قايسىسىنىڭ شىن دەموكرات، قايسىسىنىڭ جالعان دەموكرات ەكەنىن ايىرۋدىڭ ءوزى قيىنداپ كەتكەننەن سولاي ەتتى. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ قوعام ايتىلىپ جاتقان قيسىنعا ەمەس، سول قيسىندى كىمنىڭ ايتىپ تۇرعانىنا كوبىرەك ءمان بەرەدى. ەندەشە، الگى توقسان توعىز قازىرگىدەي كوسەم كوپ كوزدىڭ وزىندە كىمنىڭ سوڭىنان جۇرگەن ءجون بولاتىندىعىن بىلمەگەندىكتەن دە، اڭىس اڭداي تۇرۋعا ءماجبۇر بولدى. دەمەك، گاپ اڭتارىلعان كوپتە ەمەس، ولاردى وسىنداي تىعىرىققا اكەپ تىرەگەن ساياسي كۇشتەردە، سولاردىڭ كوسەمدەرىندە بولىپ شىقتى. بۇل — ءالى ويانباعانداردىڭ داعدارىسى ەمەس، ابدەن تورىققانداردىڭ داعدارىسى. ىشتەي نارازىلىق كەزەڭى باياعى توقىراۋ زامانىنىڭ سوڭعى تۇسىنا تاپ كەلدى. جاڭارتۋدىڭ العاشقى تۇسى قوعام كوڭىل-كۇيىنىڭ جاپپاي جىگەرلەنۋ كەزەڭىنە اينالدى. ءبىراق، ول بىرتە-بىرتە كوزدەگەن جەردەن شىقپاي، كوپتىڭ كوڭىلىندە كۇدىك وياتتى. جۇرتتىڭ ءبىرقاتارى قايتادان اڭىس اڭداپ، ءبىرقاتارى قايتادان اشۋ-ىزاعا مىنە باستادى. ابىروي بولعاندا، قوعام اڭىس اڭداعان كوپتىڭ تەگىس اشۋ-ىزاعا مىنەتىن تۇسىنا ءالى جەتپەگەن ەكەن. «قالتىراۋىق كونترريەۆوليۋسيانىڭ» جۇيكەسى شىداماي، مەرزىمىنەن بۇرىن قيمىلداپ، ءوز ماقساتىن ءوزى تارك ەتتى. ونىڭ ۇستىنە، جۇرتتى سوڭىنا ەرتىپ كەلە الاتىنداي كوڭىلگە قونىمدى ساياسي باعدارلاما تابا المادى. التى جىلعا سوزىلعان ايتىس-تارتىستان سوڭ قايتادان «قاتاڭ ءتارتىپتىڭ» ۋىسىنا تۇسۋدەن كىم-كىم دە جاسقاناتىن ەدى. ءسويتىپ، جۇرت كوڭىلىندە قايتادان دەموكراتياعا دەگەن سەنىم كوبەيدى. الەۋمەتتىك ينجەنەريانىڭ ايتۋىنشا، مۇندايدا كەتكەن قاتەنى تەزدەتىپ مويىنداپ، تەزدەتىپ جوندەۋدىڭ ماڭىزى ەرەكشە.
ءبىزدى اۋەلدەن دە وسى ساياسي ماكسيماليزم مەن كوسەمدەرگە دەگەن شەكسىز ماحاببات اياقتان شالدىرىپ كەلەدى. بارلاي قاراعاندا، ول ەكەۋىنىڭ اراسىندا ەشقانداي بايلانىس جوق سياقتى. شىنىنا كەلسەك ولار بىرىنەن-بىرى تۋىنداپ جاتىر. راسىندا دا، كوپكە كوسەم بولام دەگەن كىسى ءوزى تۋرالى جامان ويلاي الا ما؟! ەندەشە، ونداي ادامنىڭ اسىپ-تاسۋى مەن البىرتتىعىنا، اسىعىستىعىنا قوعامنىڭ ءوزى باسۋ بولىپ وتىرۋى كەرەك ەدى عوي. ال بىزدە كوپشىلىك اۋزىنان جاقسى ءسوز شىققان باسشىسىنىڭ الدىندا قۇرداي جورعالاي جونەلەدى. كوسەمدى كونستيتۋسياعا باعىندىرۋدىڭ ورنىنا، كونستيتۋسيانى كوسەمگە لايىقتاپ، كەسىپ-پىشە باستايمىز. كونستيتۋسيا جاساردا قالىپتاسىپ وتىرعان تاريحي احۋالدان گورى، باسقارىپ وتىرعان باسشىنىڭ جاعدايىن كوبىرەك ويلايمىز. ال، بوستانداندىرىلعان دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرىلىمىنىڭ كۇللى ەۆروپالىق مودەلىن ويلاستىرعان گوبس، لوكك مونتەسكە سياقتى تەورەتيكتەر، ونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ لينكولن، دجەففەرسون، مەديسون سىندى ناقتى تاجىريبە يەلەرىنە ايتقىزساڭىز، مۇنداي ىستە العا قويار جالعىز ماقسات — قانداي دا بولماسىن جامان بيلەۋشىنىڭ وكىمەتكە يە بولىپ، وزگەلەرگە قىسىم جاساۋىنا جول بەرمەۋ. دەمەك، جامان بيلەۋشى مەن وزبىرلىققا جول بەرمەۋ. زاڭدى سول ەكەۋىنىڭ جولىن بوگەيتىن سەنىمدى كەدەرگىگە اينالدىرۋ. ال ءبىز زاڭ شىعارعاندا كوبىنە كوپ جاقسى بيلەۋشىنىڭ ويداعىداي ەل باسقارۋىنا جاعداي جاساۋعا اسا ءمان بەرەمىز. سويتەمىز دە، مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ قولىنداعى ىقپالدى بىرتە-بىرتە شەكتەۋدىڭ ورنىنا بىرتە-بىرتە ۇلعايتا تۇسەمىز.
ول ءۇشىن ماڭدايىمىزعا تاپ كەلگەن شىنىندا دا اقىلدى، شىنىندا دا جۇرتشىلىق سەنىمىنە يە باسشىنىڭ كوڭىلىنەن شىعۋعا كوپ ىجداھات جاسايمىز. ال، ءبىراق ءومىرباقي ماڭدايىمىزعا سونداي باسشىنىڭ بۇيىرا بەرەتىنىنە كەپىل قايسى؟ ءتىپتى اقىلدى باسشىنىڭ ءوزى دە ارا-تۇرا قاتەلەسىپ كەتپەيتىنىنە كەپىل قايسى؟ ونىڭ ءوزى ويداعىداي ادام بولعانمەن، ول باسقارىپ وتىرعان ءالى ويداعىداي قوعام ەمەس قوي؟ وندا كەسىرلى قۇبىلىستار مەن ساياسي كۇشتەر دە بار عوي؟ مىنە، ءبىز وسىنى جەتە ەسكەرمەيمىز. ەرتەگىدە عانا ەمەس، ومىردە دە كوزسىز ەرلەرگە سەنەتىندىكتەن، ال ولاردىڭ دا كەرەك كەزدە قاسىمىزدا بولماي شىعۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرمەۋدەن تالاي اۋزىمىز كۇيگەن. ءالى دە كۇيىپ كەلەدى. سوعان قاراماستان، كونستيتۋسياعا جاڭا وزگەرىس كىرگىزگەن سايىن جاماننىڭ قولىنا بيلىك تيمەۋىن قامداستىرۋدىڭ ورنىنا، جاقسىنىڭ قولىنداعى بيلىكتى قوماقتاندىرا تۇسۋگە كۇش سالامىز. پرەزيدەنت كۇشى دەموكراتيانىڭ كۇشتى كەپىلى دەپ ساناعانىمىز دۇرىس. الايدا، دەموكراتياعا دا، پرەزيدەنتكە دە قورعان بولا الاتىنداي كۇشتى كونستيتۋسيا بار جەردە عانا سولاي بولا الاتىندىعىنا ءتيىستى ءمان بەرە بەرمەيمىز. سوندىقتان دا وكىمەتتىڭ قاي سالاسىنداعى بيلىكتى دە ودان ءارى ءبولىپ، ودان ءارى ىدىراتا ءتۇسۋ جولىمەن شەكتەۋدىڭ ورنىنا ونى بىرەسە اتقارۋشى وكىمەتكە، بىرەسە زاڭ شىعارۋشى وكىمەتكە شوعىرلاندىرۋعا تىرىسامىز. ءبىر كەزدە بيلىكتى كونستيتۋسيالىق ينستيتۋتتاردان جاسىرىن تارتىپ الىپ، پارتيالىق قۇرىلىمداردىڭ قولىنا شوعىرلاندىرساق، ەندى سول پارتيالىق قۇرىلىمداردان تارتىپ العان بيلىكتى اتقارۋشى وكىمەت، زاڭ شىعارۋشى وكىمەت، سوتتىق وكىمەت اراسىندا ادىلەتتى جولمەن ءبولىسۋدىڭ ورنىنا قايتادان ءبىر ينستيتۋت پەن ءبىر اپپاراتتىڭ قولىنا شوعىرلاندىرۋعا وڭتاي تۇرامىز. وكىمەتتىڭ ءبىر ءتۇرىنىڭ بۇلاي ايرىقشا شارىقتاۋى وتاندىق پارلامەنتاريزم ءداستۇرىنىڭ السىزدىگى جاعدايىندا قايتادان بيلىك ءمونوپوليزمىن تۋعىزادى. ونداي مونوپوليست بيلەۋشىنىڭ جەكە باسىنىڭ جاقسى قاسيەتتەرىنە سەنىپ، ونىڭ ىقپالى بەي دەموكراتيالىق سيپات الىپ كەتپەيتىندەي قىپ، كونستيتۋسيالىق جولمەن شەكتەۋدىڭ ورنىنا، ىڭعايعا جىعىلا بەرۋدەن ءبىز دە، وكىمەت تە، قوعام دا، كونستيتۋسيا دا ويسىراتارلىق داعدارىسقا ۇشىراۋىمەن كەلەدى. پرەزيدەنت گورباچيەۆ تراگەدياسى دا وسىدان وربىگەن. ونىڭ پرەزيدەنتتىگى بيلىكتىڭ جەتپەۋىنەن ەمەس، بيلىكتىڭ شەكسىز كوپتىگىنەن ءوز تۇبىنە ءوزى جەتىپ تىندى. كونستيتۋسيالىق شەكتەۋشىلىك جوقتىقتان، بىرەسە ولاي، بىرەسە بۇلاي بۇلتارمالاپ ءجۇرىپ، بيلىك جۇيەسىن ابدەن شاتاستىرىپ، اقىر اياعىندا ساياسي بەيبەرەكەتتىككە اكەلىپ ۇرىندىردى. لورد ەكتون: «كەز كەلگەن بيلىك ەسىرتپەي تۇرمايدى، شەكسىز بيلىك شەكسىز ەسىرتەدى»، — دەپ بەكەر ايتپاپتى. كوممۋنيستەردىڭ شونجار توبى قولداعى شەكسىز بيلىككە سەنىپ، ساياسي كۇرەس داعدىسىن ابدەن ۇمىتىپ كەتكەندىكتەن تاريحي سىن ساعاتتا تالاپ دەڭگەيىنەن شىعا المادى. ءسويتىپ بيلىكتەن كەتتى. ول ءۇشىن ەندى وكىنۋدىڭ رەتى جوق. ءبىراق، رەنجيتىندەي ءبىر نارسە: وسىنداي ساياسي داعدارىستان تۋىندايتىن ەڭ باستى قورىتىندىعا ءالى دە ويداعىداي نازار اۋدارىلماي كەلەدى. كەشەگى كەڭەستىك كەڭىستىكتە كونستيتۋسيالىق قۇرىلىستى نىعايتۋدىڭ ورنىنا، ونى السىرەتەتىن قيسىندارعا كوبىرەك بوي ۇرۋ بار. كەيبىرەۋلەر قازىرگىدەي الماعايىپ كەزەڭدە «ۇكىمەت داعدارىسىن»، ءتىپتى «پارلامەنت داعدارىسىن» جاساۋعا شاقىرۋدان دا تايىنبايدى. ول دەگەن ءسوز — قوعامىمىزدى ونسىز دا تيتىقتاتىپ بولعان بيلىك جولىنداعى تالاستى ودان سايىن ءورشىتۋ. ءسويتىپ، ءبىر جاعىنان ەكونوميكالىق داعدارىس، ءبىر جاعىنان ساياسي داعدارىس قىسقان قوعامدا بەيبەرەكەت جاعدايدى كۇشەيتكەن ۇستىنە كۇشەيتىپ، بيلىك اڭساعان قولدارعا بيلىك ءتيۋىن تەزدەتۋ. ال ونداي اشقاراق قولدار قولىنا بيلىك تيسە، تەك ءبىر مەملەكەت اۋقىمىنداعى بيلىككە كوڭىلى كونشي مە؟ بۇرىنعى وداقتاستىق كەڭىستىكتەگى شەكسىز بيلىكتى قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىسسا شە؟ ونداي زامان تۋسا، جاڭا ەگەمەندىگىمىز بەن جاس تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ كۇنى نە بولماق؟ ونداي وتكەندى كوكسەيتىن سىرتقى ىقپالعا كورشى كەڭىستىكتەگى بيلىك يەسىن نە ءوز جاعىنا قاراتىپ الۋ، نە ءوز سويىلىن سوعاتىن تۇلعامەن الماستىرا سالۋ قازىرگى ساياسي ال حيميا جاعدايىندا كوپ كۇشكە تۇسپەيدى. ال مىقتى كونستيتۋسيالىق قۇرىلىستى مىزعىتا قويۋ تاپ الگىندەي وڭاي شارۋا ەمەس. ەندەشە، مىقتى كونستيتۋسيالىق قۇرىلىس ورناتۋعا باسا كوڭىل بولگەن ءجون. ول ءۇشىن قولدا بار تاريحي مۇمكىندىكتەن ايىرىلماي، ونى كونستيتۋسيالىق جولمەن شىڭداي، جەتىلدىرە تۇسۋگە كۇش سالعان دۇرىس. اسىرەسە، اتقارۋشى وكىمەت پەن زاڭ شىعارۋشى وكىمەت اراقاتىناسىن ايقىن سارالاماي بولمايدى. ول قاتىناس ءار بيلىك ورنىنىڭ مىندەتى مەن قۇقىن ايقىن بەلگىلەپ، ءبىر-بىرىنىڭ زاڭ اۋقىمىنان اسپاۋىن قاداعالاي الاتىنداي قۇقىلىق تەجەگىشتەر جۇيەسىن جاساقتاۋعا نەگىزدەلۋى كەرەك. ونداي سارا ارا قاتىناستىڭ جوقتىعى ءالى ءبىر ارناعا ءتۇسىپ بولماعان قوعام جاعدايىندا ورنىقتىلىق احۋالدى ەمەس، الماعايىپ احۋالدىڭ سويىلىن سوعادى. بيلىكتى جۇيەلەۋدە كونستيتۋسيالىق ادىسكە سۇيەنبەي، ساياسي ايلا-شارعىلارعا بوي الدىرعان كوممۋنيستىك پارتيا ءوز تۇبىنە ءوزى جەتىپ تىندى. سودان دۇرىس قورىتىندى شىعارماي، ونداي پيعىلعا ەندى جاڭا كونستيتۋسيالىق بيلىك ينستيتۋتتارى بوي الدىرا باستاسا، الەۋمەتتىك تۇرعىدان جان-جاقتى كۇيزەلىسكە ۇشىراپ، ونسىز دا اشىنىپ وتىرعان قوعامنىڭ جەل جاعىنان شىعىپ قالۋلارى دا عاجاپ ەمەس. جۇرتقا كۇن كورىستىڭ ءوزى ۋايىم بولىپ وتىرعاندا بيلىك جولىنداعى داۋداماي كىم-كىمنىڭ دە جۇيكەسىنە تيەرى تۇسىنىكتى. كونستيتۋسيالىق قۇرىلىمداعى بيلىككە تالاس مۇنداي جاعدايدا كونستيتۋسيالىق قۇرىلىستىڭ ءوزىنىڭ تۇبىنە جەتىپ تىنۋى ىقتيمال.
سوندىقتان بيلىك ورىندارى بىرىنە-بىرى قول سۇقپاي، اركىم كونستيتۋسيا ايقىنداپ بەرگەن ايادا، كونستيتۋسيا بەلگىلەپ بەرگەن مولشەردە ارەكەت ەتكەن جاعدايدا عانا كونستيتۋسيالىق جۇيە نىق ساقتالىنىپ، دەموكراتيا ورنىعا تۇسەدى. ەگەر كونستيتۋسيالىق ينستيتۋتتار اراقاتىناسىندا داعدارىستار تۋا قالسا، ول زاڭ ارقىلى رەتتەلۋگە ءتيىستى.
«تامىز دۇربەلەڭى» وسىنداي كونستيتۋسيالىق سارالىقتى قولدان كومەسكىلەندىرۋدەن تۋىندادى. جاسىراتىن نەسى بار، بۇرىنعى كەڭەس قوعامىندا ءتىپتى دەموكراتيالانۋ كەزەڭىنىڭ وزىندە مەملەكەتتىك بيلىك پەن ازاماتتىق قوعام اراسىنداعى ايقىن دەربەستىك ايقىن ىقپالداستىق ورنىنا بىر-بىرىنە كۇش كورسەتۋ بەلەڭ الدى. مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىندە دە بيلىك ءبولىسۋدىڭ ورنىنا تومەنگى جاقتا بيلىك شوعىرلاندىرۋ كەڭىنەن ەتەك جايدى. بىر-بىرىنە باس-كوز بولۋعا، ءبىر-بىرىن قاتەدەن ساقتاندىرىپ وتىرۋعا ءتيىستى ەكى بيلىك ينستيتۋتىن بىرىكتىرىپ، ءبىر قولعا بەرۋ ءىستىڭ دە، دەموكراتيانىڭ دا پايداسىنا شىقپادى. ول مەملەكەتتىك ىستەر جونىندەگى جاۋاپكەرشىلىكتىڭ شەگى مەن دارەجەسىن شاتاستىرىپ الۋعا، بيلىك يەسى كوپ بولعانىمەن، جاۋاپكەرشىلىك يەسى جوق بولۋىنا اكەلىپ ۇرىندىرادى. تامىزداعى تالقىلاۋلار تۇسىندا وداقتىق پرەزيدەنت گاپتىڭ ءبارىن وداقتىق ۇكىمەتتىڭ قىزمەتىندەگى جۇيەسىزدىككە سايدى، ال وداقتىق ۇكىمەت ءوزىنىڭ قۇقتىق ستاتۋسىنىڭ ايقىن ەمەستىگىنە سايدى. اسقىنىپ بارا جاتقان داعدارىستىڭ، سول ءۇشىن اقىرى ءبىر جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلەتىندىگىنىڭ ۇرەيى بيلىك ينستيتۋتتارىن بىر-بىرىنە قىربايلىققا، ءبىرىن-بىرى اياقتان شالۋعا ۇرىندىردى. تامىز دۇربەلەڭىن دە سونداي قورقىنىش تۋعىزدى. ونى باستاعانداردىڭ ءىس-قيمىلىنداعى جۇيەسىزدىك تەك كۇنى وتكەن وكتەمشىلدىكتىڭ دارمەنسىزدىگىن عانا ەمەس، ەندى ورناي باستاعان دەموكراتيانىڭ دا ءالجۋازدىعىن ابدەن بايقاتتى. گورباچيەۆ اپپاراتىنىڭ ەكى ۇداي ستاتۋسى ونىمەن بىتە قايناسىپ كەتكەن ۇكىمەتتىڭ شەشىمسىزدىگىن ءوربىتتى. بيلىك بولىسۋدەگى بۇلىڭعىرلىق بيلىكتى قاداعالاۋدى دا كومەسكىلەندىردى. ءسويتىپ، قاي ماسەلەنىڭ دە سۋ اياعى قۇردىمعا ۇرىنۋىنا جاعداي جاسالدى. تامىز دۇرەبەلەڭدەرىنىڭ كوسەمدەرى دە وسى ەكى ۇدايىلىقتى پايدالانىپ، دەگەنىمىزگە جەتەمىز دەپ ويلادى. اقىر اياعىندا، تۇپتەپ كەلگەندە، دەموكراتيانىڭ نەگىزگى قاينار كوزى بولىپ تابىلاتىن كونستيتۋسيالىق قۇرىلىس تا، بۇدان ءبىر جىل عانا بۇرىن كۇشتى دەموكراتيالىق قۇرىلىس تا، بۇدان ءبىر جىل عانا بۇرىن كۇشتى دەموكراتيانىڭ كۇشتى كەپىلى بولىپتى دەپ سايلانعان پرەزيدەنت گورباچيەۆتىڭ ءوزى دە الگىندەي ساياسي كوز جۇمبايلىقتىڭ قولىنداعى قۋىرشاققا اينالىپ كەتتى.
تەك وسىنىڭ ءوزى-اق بىزگە شىنايى دەموكراتيا مەن شىنايى كونستيتۋسيالىق قۇرىلىس ءۇشىن بەل شەشىپ كۇرەسۋ كەرەكتىگىن اڭعارتا العانداي.
اقىرى، يندۋستريالىق قوعام ورناتا الماي كەتكەن كسرو جاعدايىندا شىن مانىندەگى وكىمەتتە دەموكراتيا ۇردەسى قالىپتاسا المادى. سونىڭ سالدارىنان مەملەكەتتىك باسقارۋ ينستيتۋتتارىنىڭ اراسىندا كونستيتۋسيالىق بيلىك ءبولىسۋدىڭ ورنىنا تورەشىلدىك بيلەپ-توستەۋشىلىك، كوللەكتيۆتى باسقارۋ ورنىنا اپپاراتتىق ويىندار، ساياسي تۆورچەستۆو ورنىنا ساياسي ايلاشارعى باسىم ءتۇستى. ساياسي-ەكونوميكالىق مۇددە جاعىنان تەك مەملەكەتكە تاۋەلدىلىك قوعامدا مۇددە الۋاندىعىن السىرەتتى. سوندىقتان دا مۇددەلەستىك تۇرعىدا قالىپتاسقان ساياسي جىكتەلۋگە جول بەرمەدى. ونداي وبەكتيۆتى جىكتەلۋدىڭ ورنىنا بيلىككە تالاسقان مانساپقورلىق باقتالاستىق ءورشىدى. ونداي كۇرەس بار ۋاقىتتا دەموكراتيانىڭ سويىلىن سوقپايدى، توقتىق مۇددەلەردىڭ، اسىپ كەتسە، ۇلتتىق مۇددەلەردىڭ عانا سويىلىن سوعادى. بۇنىڭ ءبارى شىن مانىندەگى دەموكراتيالىق وپپوزيسيالار تۋعىزباي، دەموكراتيانىڭ تونىن جامىلىپ، بيلىك الىپ قالۋعا تىرىساتىن جىكشىل كۇشتەرگە جەل بەرەدى. ولار ءاردايىم ءوز باسىنداعى سىرقاۋدى باسقالارعا جابۋعا، ءسويتىپ ادىلەت اڭساپ وتىرعان بۇقارانى اداستىرىپ، الجاستىرىپ كەتۋگە شەبەر. سوندىقتان دا، بۇرىنعى وداقتىق پارلامەنت بىرتە-بىرتە بۇرىنعى قارقىنىنان ايىرىلىپ، استىرتىن وشتەسكەن كۇشتەردىڭ بىر-بىرىمەن ەسەپ ايىرىپ، ءوش قايتاراتىن ورنىنا اينالا باستادى. بۇل رەتتە ونداي-ونداي استىرتىن اعىمداردىڭ ءتۇپ ماقساتىنا شۇقشيىپ جاتپاي، كوڭىل اۋەنىنە قاراي قول كوتەرە سالاتىن ەنجار كوپشىلىكتىڭ ۇستەمدىگى ءبىزدىڭ بالاۋسا پارلامەنتاريزمىمىزدىڭ باسىنداعى سورعا اينالىپ وتىر. سونىڭ سالدارىنان دا وداقتىق پرەزيدەنت پەن وداقتىق پارلامەنت تاريح الدىنداعى قىزمەتىن تولىعىمەن ورىنداي الماي، ساياسات ساحناسىنان مەرزىمىنەن بۇرىن كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.
بۇل بارشامىز ءۇشىن دە قاتاڭ تاعىلىم.
بۇرىنعى وداقتىق مەملەكەتىمىزدەگى كونستيتۋسيالىق داعدارىسقا تەك پارلامەنتاريزمنىڭ عانا ەمەس، ازاماتتىڭ قوعام ۇردىستەرىنىڭ بالاڭدىعى دا ايتا قالارلىقتاي اسەر ەتتى. الەۋمەتتىك بەلسەندىلىك كوبىنە كوپ كونستيتۋسيالىق — ساياسي كۇرەس ەمەس، ازاماتتىق مويىنۇسىنباۋشىلىق، ۇزىلدى-كەسىلدى شارتتار قويۋ، كۇش كورسەتۋ تۇرلەرىنە جۇگىندى. مۇنداي تەكەتىرەستى توعىشار كۇشتەر مەن مانساپقور كۇشتەر ءوز پايداسىنا جاراتۋعا تىرىستى. سول ارقىلى ۇلتارالىق شيەلەنىس تۋعىزدى. كونستيتۋسيالىق بيلىك ورىندارىنا مويىن ۇسىنباۋشىلىقتى ءورشىتتى. الەۋمەتتىك ورنىقسىزدىق «كۇشتى بيلىك» اڭسايتىنداردى كوبەيتتى. ءتىپتى بيلىك باسىنداعىلاردىڭ ءوزىن ارا-تۇرا وسىنداي نيەتكە ءىش بۇرۋعا ءماجبۇر ەتتى.
كەشەگى جالپى كەڭەستىك دەموكراتيانىڭ الگىندەي كۇيزەلىستى ءحالى ەندى تاۋەلسىز مەملەكەتتەرىمىزدى مىقتاپ ويلاندىرۋعا ءتيىستى. دەموكراتيالىق داستۇرلەردىڭ السىزدىگى ءوز داستۇرىمىزگە قايتا ورالامىز دەگەندى سىلتاۋراتىپ، يماندانۋ مەن بوستاندانۋ جولىنداعى جاقسى ۇمتىلىسىمىزدان شەگىنۋگە ۇرىندىرماعانى ءجون. ونداي جاعدايدا ءوز قيىنشىلىقتارىمىزبەن ءوزىمىز بوپ قالامىز دا، شامالى ۋاقىتتا قاناتىمىزدى كەڭگە جايا المايمىز. ارينە، مۇنداي وتپەلى كەزەڭدە اتقارۋشى وكىمەتتىڭ جەتكىلىكتى مولشەردە ىقپالى مەن جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرعان ءجون. ءبىزدىڭ كوپۇلتتىلىق جاعدايىمىزدا بيلىك بولىسۋگە دە، ءوزىن-وزى باسقارۋعا دا كونستيتۋسيالىق تۇرعىدا قونىمدى شەكارا قويا الماساق، ءبىرىن-بىرى قاتەلىكتەن ساقتاندىرار دەموكراتيالىق تەتىكتەردى جۇيەلى تۇردە ىسكە قوسا الماساق، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ىقپالى ازايىپ، بەت-بەتىنە شاشىراۋشىلىق، اركىم ءوز مۇڭىن ءوزى مۇڭداپ، ەندى-ەندى دەربەستىككە يە بولىپ جاتقان مەملەكەتىمىزدىڭ مۇددەسىن ۇمىتىپ كەتۋشىلىك ەتەك الۋى عاجاپ ەمەس. سوندىقتان، جوعارى دەڭگەيدە پرەزيدەنتتىك بيلىكتى قالاي جۇيەلى نىعايتساق، جەرگىلىكتى دەڭگەيدەگى تاعايىندالىپ قويىلاتىن اكىمشىلىك بيلىكتى دە سولاي نىعايتقان دۇرىس. الايدا، پرەزيدەنتتىك بيلىكتى قاجەتسىز قاتەلىكتەن ساقتاندىرىپ وتىراتىن پارلامەنتاريزم ءۇردىسىن شىڭداساق، جەرگىلىكتى جەردەگى مۋنيسيپالدىق وكىلەتتى دەموكراتيا ءۇردىسىن دە ءدال سولاي شىڭداعانىمىز دۇرىس.
بۇكىل حالىق بوپ سايلانعان پرەزيدەنتىمىز بەن ونىڭ اپپاراتى مەملەكەتتىك دامۋىمىزدىڭ ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسىن بەلگىلەپ وتىرسا، پارلامەنت ونى زاڭدىق جۇيەگە، ۇكىمەت ناقتى ارەكەت اياسىنا اينالدىرا بىلۋگە، سوتتىق وكىمەت دۇرىس زاڭنىڭ بۇرىس ارەكەتكە اينالىپ كەتپەۋىنە باس-كوز بولۋعا ءتيىستى. جوعارعى قاباتتاعى مۇنداي بيلىك ءبولىسۋ مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ ەڭ تومەنگى قاباتتارىنا دەيىن مۇقيات ساقتالىنۋعا ءتيىستى. دەموكراتيا سوندا ورنايدى.
ول ءۇشىن ءوز مۇددەمىزدى وزگەلەر مۇددەسىمەن ۇيلەستىرە بىلۋگە ۇيرەنگەنىمىز دۇرىس. ءوز تاۋەلسىزدىگىمىزگە قانداي قۋانساق، باسقالاردىڭ دا باس بوستاندىعىن سونداي قۇرمەتتەي بىلۋگە جەتىلمەي بولمايدى. تەك سوندا عانا اۋەلى ءوز ۇيىمىزدە ادامگەرشىلىك پەن ىزگىلىك اياسىن ورناتا الامىز. سول ارقىلى وزگەلەردەن وزىمىزگە ادامگەرشىلىكتى، ىزگىلىكتى قارىم-قاتىناس دامەتە الامىز. ايتپەسە، ەگەس پەن ءدۇردارازدىق جاعدايىندا ەشتەڭە دە ورگە باسپايدى، ەشكىم دە دەگەنىنە جەتپەيدى.
سوڭعى التى جىلدىڭ ەڭ باستى تاعىلىمى وسى. مۇددەلەر قاقتىعىسى، كوزقاراستار شايقاسى، ەسە قايىرۋ قۇشتارلىقتارى ارقىلى ەشقانداي قوعام ءوزىن-وزى شىڭداپ كورگەن ەمەس. بارشانىڭ باسىن قوساتىن مۇراتتار تاۋىپ، ونىڭ جولىندا كەسكىلەسكەن كۇرەس اشپاي، جۇيەلى بايىپتاما جاساپ، سونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ سوڭىنا ىجداعاتتاپ تۇسە بىلگەن جاعدايدا عانا كوسەگەمىز كوگەرەدى.
بۇنى ۇمىتپاساق كەشەگى الەمدىك دەرجاۆانى كۇيرەتۋگە پايداعا اسقان تاجىريبەنىڭ ءبارى-بارى ەندى تاۋەلسىز مەملەكەتتى ويداعىداي قالىپتاستىرۋعا ونشا كەرەك، ونشا ءتيىمدى بولا بەرمەيتىنىن دە مىقتاپ ەسكەرگەنىمىز ءجون.
ءوز تاعدىرىمىزعا ءوزىمىز جاۋاپكەر، ءوز تىزگىنىمىزگە ءوزىمىز يە كەزەڭدە كەشەگى كوپ قىلىق، كوپ قۇلىقتان ۋاقىتىلى بوزىنە بىلمەسەك، ۋاقىتىلى ەسەيىپ الماساق، تاريح ءبىر قايتارىپ اپەرگەن ەسەمىزدەن قايتا ايىرىلىپ قالساق، ونىڭ وكىنىشىنەن ءومىرباقي ارىلا الماقشى ەمەسپىز.
ءلايىم، ونىڭ بەتىن اۋلاق قىلعاي.
«حالىق كەڭەسى»، 8 اقپان، 1992 جىل.
You Might Also Like
-
قازاقستان رەسپۋبليكاسى حالىق دەپۋتاتى، جازۋشى ءابىش كەكىلبايەۆ پەن جازۋشى احات جاقسىبايەۆتىڭ سۇحباتى
