InfoHub Logo

بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى حابارلاعانداي، رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسى سەسسياسىنىڭ 28 مامىرداعى كەشكى ماجىلىسىندە «ازاماتتىق كەلىسىم» دەپۋتاتتار توبىنىڭ مالىمدەمەسى وقىلدى. ول جۇرتشىلىق اراسىندا الاڭداۋشىلىق تۋعىزىپ وتىر. ونداعى كەلتىرىلگەن تۇجىرىمداردىڭ قانشالىقتى ورىندىلىپ، كوپ ۇلتتى رەسپۋبليكا بولاشاعىنا قالاي ىقپال ەتەرى، ارينە، كىم-كىمدى دە ەنجار قالدىرا المايدى. وسىعان وراي، سەسسيادا «ازاماتتىق كەلىسىم» دەپۋتاتتار توبى كوتەرگەن ماسەلەلەرگە تۇسىنىك بەرگەن جوعارعى كەڭەستىك ۇلت ساياساتى، مادەنيەت پەن ءتىلدى دامىتۋ جونىندەگى كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ ءسوزىن تولىق كۇيىندە جاريالاپ وتىرمىز.

قۇرمەتتى قاۋىم!

ءقادىرلى پرەزيدەنت!

ءقادىرلى ءتورباسى!

كەشە، 28 مامىردا، سەسسيانىڭ كەشكى ماجىلىسىندە حالىق دەپۋتاتى ت. ۆ. جاۆورونكوۆا «ازاماتتىق كەلىسىم» دەپۋتاتتار توبىنىڭ ۇندەۋىن وقىپ بەردى. وسىعان وراي تۇسىنىك بەرۋدى ءجون دەپ ەسەپتەيمىز. ادەتتە مۇنداي مالىمدەمەلەر بىرەۋلەرىمىزدىڭ اسىرە سىپايىلىعىمىزدان، ەكىنشى بىرەۋلەرىمىزدىڭ ءىستىڭ شىن جايىنە جەتە حاباردار ەمەستىگىمىزدەن تۋىندايدى.

الەمدىك تاجىريبە كوپ تەكتى قوعام جاعدايىندا تىلدەر مەن ۇلتتاردىڭ ارا-قاتىناسىن قۇقىقتىلىق جولىمەن رەتتەمەي بولمايتىنىنا كوز جەتكىزىپ وتىر. مەملەكەتتەردىڭ ونداي ىسكە تەك وزبىرلىق جۇيە كۇيرەپ، دەموكراتيالىق ءۇردىس شىنداپ بەل الا باستاعان تۇستاردا تاۋەكەل ەتۋلەرى دە تەگىننەن-تەگىن ەمەس. ماسەلەن، شۆەيساريادا ناپولەون يمپەرياسى كۇيرەگەسىن عانا، يسپانيادا فرانكو ولگەن سوڭ عانا، ينديا، يندونەزيا، فيليپپين ارالدارىندا ازاتتىق العان سوڭ عانا الگىندەي شارا جۇزەگە استى. بىزدە دە تاپ سولاي بولىپ وتىر. بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ وزگە دە قۇقىقتى مۇشەلەرى سياقتى، قازاقستان دا ادامداردى ءوز تىلىنەن وزدەرى ءبوزىپ كەتۋگە ءماجبۇر ەتكەن تىلدىك-الەۋمەتتىك ساياساتتى مانسۇقتاماي تۇرا المادى. بۇنداي قۇبىلىستى تەك كەيبىر تىلدەردىڭ اۋەلدەن دە ومىرگە يكەمسىز بولاتىندىعىمەن تۇسىندىرۋگە بولمايدى. ولاي دەيىن دەسەك، الگى زاڭدى قابىلدار الدىنداعى، سوسيولوگيالىق زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، قازاقستاندا تۇراتىن نەمىستەردىڭ 54،4، كورەيلەردىڭ 51،7، پولياكتاردىڭ بار بولعانى 12،2 پروسەنتى عانا ءوز ءتىلىن انا ءتىلىم دەپ مويىنداماعان. ال نەمىس، كورەي، پولياك تىلدەرىنىڭ گەرمانيا، كورەيا، پولشادا جالپى مەملەكەتتىك جانە دە باسقا قىزمەتتەرىن ويداعىداي اتقارىپ جۇرگەنىن ءبارىمىز دە جاقسى بىلەمىز. قازاقستانعا كەلسەك، مۇنداي دارەجەگە كۇللى مەملەكەتتىك اتاعىن الىپ وتىرعان حالىقتىڭ ءتىلىنىڭ ءوزى يە بولا الماي كەلدى. ول ءوزىنىڭ تاريحي وتانىندا سوڭعى كەڭەستىك جەتپىس جىل ىشىندە ەجەلدەن بەرگى بۇكىل ءبىر ۇلتتىڭ الۋان سيپاتى قارىم-قاتىناسىنىڭ قۇرالىنان وت باسى، وشاق قاسى تىلىنە دەيىن قۇلدىرادى. الگى سوسيولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ ايتۋىنشا، كسرو كونستيتۋسيالارىنىڭ بارلىعى دا ەگەمەندى مەملەكەت دەپ تانىعان رەسپۋبليكادا، ورىستاردىڭ 0،9، ۋكراينداردىڭ 0،6، بەلورۋستاردىڭ 0،4 پروسەنتى عانا، نەمەسە قازاق ەمەس ءار مىڭ ادامنىڭ تەك 10-ى عانا قازاقشا بىلەدى ەكەن. ال مۇنداي كورسەتكىش: ۋكراينادا — 400، ليتۆادا — 231، وزبەكستاندا — 292. ول از دەسەڭىز، قازاقتاردىڭ ءوزىنىڭ 37،2 پروسەنتى ءوز ءتىلىن شالا-شارپى بىلەدى. مۇنداي جاعدايدا قانداي تىلگە قىسىم جاساۋشىلىق جونىندە ءسوز ەتۋگە بولادى؟ مىنە، ءدال سول كەزدە ءتىلدى كەمسىتۋشىلىك جونىندە دابىل قاعىلعاندا قانداي عانيبەت بولار ەدى. ويتكەنى، سونىڭ قىرسىعىنان تۇپكىلىكتى حالىق ءوز مەملەكەتىنىڭ ەكونوميكالىق قۋاتىنىڭ نىعايۋىنا ءوز ۇلەسىن قوسا المادى. باسقانى قويىپ، ءوز تىلىندە جۇمىسشى ماماندىعىن الۋدىڭ ءوزى مۇڭ بولدى. سوندىقتان دا، قازاقتار سانى ماشينا جاساۋ مەن مەتالل وڭدەۋدە — 12،4، كومىر ونەركاسىبىندە — 9،2، قارا مەتاللۋرگيادا — 8،6 پروسەنتتەن اسا المادى. ارينە، بۇنداي احۋال ءوز جەرىندە مىڭ جىلداپ ءوزى مەملەكەتكە يە بولىپ كەلگەن، ونى ءتىپتى بارلىق ستاليندىك-برەجنيەۆتىك كسرو كونستيتۋسيالارىنىڭ وزدەرى دە مويىنداپ، ول كەزدە ەركىمەن قۇرالدى دەپ ساناعان وداقتىڭ تەرەزەسى تەڭ قۇقىق يەسى مۇشەسى دەپ تانىعان ۇلتتىڭ دامۋىنا از زاردابى تيمەگەنى ايتپاسا دا بەلگىلى. ەندەشە، قازىرگىدەي جاپپاي دەموكراتيالانۋ كوزىندە كەنەتتەن ازاماتتىق قوعام مەن ۇلتتىق مەملەكەت تۋراسىندا مۇنداي كول كوسىر ايتىستىڭ قايدان ءوربىپ جۇرگەنىنە قالاي تاڭعالماۋعا بولادى؟ ازاماتتىق قوعام ۇعىمىنىڭ تازا ساياساتتانۋ تەرمينى رەتىندە كەيىنگى جىلدارى باسپاسوزدە كەڭىنەن قولدانىلعانى بەلگىلى. ول ءبىراق مەملەكەتتىك سيپاتىن بىلدىرە المايدى. سوندىقتان دا بۇۇ، ەقىم ۇيىمدارىنىڭ بارلىق نەگىزگى قۇجاتتارى مەن ولاردان تۋىندايتىن قۇجاتتارىندا دا كەزدەسپەيدى. ونى ءتىپتى اقش كونستيتۋسياسىنان دا ۇشىراستىرا المايمىز.

ەندەشە مۇنداي داۋ نەنى كوزدەيدى؟ قالايشا بىرەۋلەر وسى ارقىلى قازاق حالقىنىڭ ءوز جولىن ءوزى تاڭداۋى، ءوز تاعدىرىنا ءوزى يە بولۋى قۇقىن، ەشكىم قول سۇعا الماستاي ءتول قۇقىن، ءار حالىققا ءتان الگىندەي قۇققا نەگىزدەدگەن ءتول مەملەكەتىندە ءتول ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك دارەجە الۋ قۇقىن جوققا شىعارۋعا بولادى دەپ ويلايدى ەكەن؟

بۇل ارادا قاۋىمىمىزدىڭ كوپ تەكتى، كوپ ءناسىلدى ەكەنىنە يەك ارتۋ اتىمەن ءجونسىز. ءيا، بۇگىندە قازاقستاندا قازاقتاردان دا باسقا جۇزدەن استام ۇلتتىڭ وكىلدەرى تۇرادى. ءبىراق، قازاقستاننىڭ ءبىر كۇندە جانە ءوز ەركىمەن مۇنداي كۇيگە تۇسپەگەنىن قالاي ۇمىتامىز؟ وتكەن عاسىردىڭ اياعىنان كوپ ءارى ەمەس كەزەڭدە، بۇل ولكەدە بار بولعانى ءاربىر ونىنشى تۇرعىن عانا قازاق ەمەس بولاتىن. ستالين وزبىرلىعى، سوعىس كوزىندەگى جاپپاي قونىس اۋدارۋ، بەيبىت كەزدە تىڭدى قالاي بولسا سولاي يگەرۋ قىرسىعىنان الگىدەن دە اسىپ كەتكەن بەيبەرەكەت كوشى-قون سالدارىنان قازاقتاردىڭ سانى 34 — 35 پروسەنتكە دەيىن قۇلدىرادى. ءسوز جۇزىندە تەڭدىك دەپ قاقساپ، ءىس جۇزىندە قاراما-قارسى ءىس ىستەيتىن قانىپەزەر ساياسات تۇسىندا باسقاشا بولۋى ەش مۇمكىن ەمەس ەدى. وركەنيەتتى دۇنيە ونداي ساياساتتى باتىل ايىپتادى. بىرىككەن ۇلتتار باس اسسامبلەياسى 1960 جىلدىڭ 14 جەلتوقسانىندا وتار ەلدەر مەن حالىقتارعا تاۋەلسىزدىك بەرۋ تۋرالى ءپاتۋا قابىلدادى. ول بارلىق حالىقتاردىڭ ءوزىن-وزى بيلىك قۇقىن مويىنداپ، بارلىق مەملەكەتتەردەن بۇۇ جارعىسى قاعيدالارىن بۇلجىتپاي ورىنداۋى، بارلىق حالىقتاردىڭ ەگەمەندىك قۇقىقتارىن، بارلىق مەملەكەتتەردىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن سىيلاۋدى، ىشكى ىستەرىنە قول سۇقپاۋدى، ءوزارا تۇسىنىستىك جاعدايىندا قارىم-قاتىناس جاساۋدى، باعىنىشتى جانە ءوز بيلىگى وزىندە ەمەس تەرريتوريالاردىڭ، سونداي-اق تاۋەلسىزدىك الا قويماعان باسقا دا تەرريتوريالاردىڭ حالىقتارىنىڭ ءوز بيلىگىن وزىنە بەرۋى جودىندا شۇعىل شارالار الۋدى تالاپ ەتتى. ال 1965 جولدىڭ 21 جەلتوقسانىندا بۇۇ باس اسسامبلەياسى مەملەكەتتەردىڭ ىشكى ىستەرىنە قول سۇقپاۋ، ولاردىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ەگەمەندىگىن قورعاۋ تۋرالى ءپاتۋا قابىلدادى. وندا ءاربىر ەلدىڭ، اسىرەسە وتارشىلدىقتان جاڭا بوساعان ەلدەردىڭ تاۋەلسىز، ازات، تولىققاندى ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك مادەني دامۋىنا جاعداي تۋعىزۋ كەرەكتىگى ايتىلىپ، ولاردىڭ ەشكىمنىڭ سىرتتان قىسىمىنسىز، كۇشتەۋىنسىز ءوز ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك ۇردىستەرىن ءوزى بەلگىلەۋگە قۇقىلى ەكەندىكتەرى باسا كورسەتىلدى، ىشكى نەمەسە سىرتقى كۇشتەر تاراپىنان شىعىپ جاتقانىنا، قانداي سەبەپتەرمەن تۋىنداپ جاتقانىنا قاراماستان مەملەكەتتەردىڭ قۇقىق يەلىگىنە قارسى، ونىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني نىشاندارىنا قارسى، ءوز ۇلتتىق سيپاتىمەن ءومىر سۇرۋلەرىنە قارسى تىكەلەي جانە جاناما ارەكەتتەردىڭ بارىنە دە تىيىم سالىندى.

ءبىزدىڭ عاسىرىمىزدىڭ ۇلى يمان يەسى اندرەي ساحاروۆ، مىنە، وسىنداي حالىقارالىق قۇقىققا سۇيەنىپ، كسرو حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ I سەزىندە: «ءار ەتنوستىڭ ءوز مەملەكەتى بولسىن»، — دەپ ۇران تاستاعان-دى.

ال الگى ءبىر ادام قۇقى مەن بوستاندىعىن قورعاۋدى ماقسات ەتىپ العان دەپۋتاتتىق توپتاگى ارىپتەستەرىمىزدىڭ قانداي حالىقارالىق قۇققا يەك ارتىپ جۇرگەنى بىزگە بەلگىسىز. ويتكەنى، شىنداپ كەلسەك، 1966 جىلى 16 جەلتوقساندا قابىلدانعان ازاماتتىق جانە ساياسي قۇق تۋراسىنداعى حالىقارالىق مامىلەنىڭ ءوزى قۇقىلى» ەكەندىگىنەن جانە سوندىقتان دا الگى «مامىلەگە كىرەتىن مەملەكەتتەردىڭ ءبارى دە، ونىڭ ىشىندە ءوزىن-وزى بيلەمەيتىن جانە ەرىكسىز تەرريتوريالارعا جاۋاپ بەرەتىندەرى دە، بۇۇ جارعىسىنىڭ قاعيدالارىنا سايكەس، ءوزىن-وزى بيلەۋ قۇقىن قۇرمەتتەۋگە جانە ونىڭ جۇزەگە اسۋىنا ىنتالىق تۋدىرۋى ءتيىستى» ەكەندىگىنەن باستالمايتىن با ەدى؟ ولاي بولۋى ءتىپتى دە كەزدەيسوق ەمەس-تى. حالىقتىڭ ءوزىن-وزى بيلەۋ قۇقى ساقتالماي تۇرىپ، جەكە ادامنىڭ قۇقى دا ساقتالمايدى. ويتكەنى، ۇلتى ازات ەمەس ادامنىڭ ءوزى ازات بولۋى ەش اقىلعا سىيمايتىن شارۋا. ەندەشە، «ازاماتتىق كەلىسىم» دەپۋتاتتىق توبىنىڭ ادام قۇقى مەن بوستاندىعىن اياققا باسۋشىلىق دەپ جۇرگەندەرى، سونىڭ ىشىندە حالىقارالىق قۇق قاعيدالارىنا قىرىق قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن جولدارمەن كوپ ۇلتتىلىق سيپات العان مەملەكەتىمىزدەگى تىلدەردىڭ ارەكەتتەستىگىن رەتتەيتىن زاڭ قابىلداعانىمىز دا، تۇپتەپ كەلگەندە، الگى ءار حالىقتىڭ قول سۇقپاس قۇقىن جۇزەگە اسىرۋ بولىپ تابىلادى. ول زاڭ حالىقارالىق قۇق قاعيدالارىنىڭ بىرەۋىن بىرەۋىنە قارسى قويمايدى. ونىڭ دۇرىستىعىن حەلسينكي كەلىسىمىنىڭ قورىتىندى قۇجاتى دا (1973)، سونى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا مادريد (1980)، ۆەنا (1986)، كوپەنگاگەن (1990) ءماسليحاتتارىنىڭ قورىتىندى قۇجاتتارى دا، اتى-شۋلى «جاڭا ەۆروپانىڭ پاريج پارتياسى» (1990) دا ايعاقتايدى. ولاردىڭ ءبارى دە حەلسينكيدىڭ ون قاعيداسى، ونىڭ ىشىندە ادام قۇقى مەن بوستاندىعىمەن قاتار، حالىقتاردىڭ ءوزىن-وزى بيلەۋى، مەملەكەتتەردىڭ شەكاراسىنىڭ بۇزىلماۋى، تەرريتوريالىق تۇتاستىعى، ىشكى ىستەرگە قول سۇقپاۋ قاعيدالارى دا مەملەكەتارالىق جانە كىسى ارالىق قاتىناستاردا بىردەي قاتان ساقتالۋعا ءتيىستى بۇلجىماس قاعيدالار ەكەندىگىن ەرەكشە ەسكەرتەدى. ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ «ءارپى» دە، «مەنى» دە وتكەندەگى تىلدىك-الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىكتەردى نىعايتۋدى ەمەس، تۇزەتۋدى كوزدەيدى. بۇرىنعىداي جۇرتتىڭ ءبارىن بىرتىددىلىككە كۇشتەپ كوندىرۋ نەمەسە قازىرگى كەيبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي، قوستىلدىلىككە كۇشتەپ كوندىرۋ جولىمەن ەمەس، ءار تاراپتىڭ مۇددەسىن ەسكەرە وتىرىپ، تىلدەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋىن ادىلەتتى تۇردە رەتتەۋ ارقىلى تۇزەتۋدى كوزدەيدى. وسى تۇرعىدان، ءبىر حالىققا ايرىقشا ءىش تارتۋ ماقساتىندا ەمەس، ونىڭ ءتىلىنىڭ ءوز جۇرت، ءوز مەكەنىندە ەركىن دامي الماي، تەجەلىپ قالعاندىعىن ەسكەرە وتىرىپ، قولايلى جاعداي تۋعىزۋ نيەتىمەن قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك كەمشىن تۇستارىن تەزدەتىپ قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىك بەرۋ كوزدەلدى.

بۇۇ-نىڭ كەمسىتۋشىلىككە قارسى جالپى ەسكەرتپەلەرىندە: «ەگەر مۇنداي شارالار ءىس جۇزىندە ورىن العان كەمسىتۋشىلىكتى تۇزەتۋدى كوزدەسە، وندا مۇندايداعى ايىرماشىلىق مامىلە بويىنشا زاڭدى بولىپ تابىلادى»، — دەپ كورسەتىلگەن. سول قۇجاتتاردىڭ ماسەلەنىڭ باسىن اشا ايرىقشا انىقتاپ ايتۋىنا قاراعاندا: «حالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر توبىنا ەلدىڭ قوعامدىق ومىرىنە قالعان جۇرتپەن بىردەي ات سالىسۋى ءۇشىن جاسالعان ارتىقشىلىق كەمسىتۋشىلىك بولىپ سانالمايدى، قايتا حالىقارالىق قۇقتى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرە دامىتۋ بولىپ تابىلادى. ول تەڭ ەمەس سۋبەكتىلەردى تەڭەستىرۋ شاراسى ەكەندىگىن بىلاي قويعاندا، شىن مانىندەگى تەڭسىزدىكتىڭ، كوبىنەسە تاريحي ادىلەتسىزدىكتىڭ سالدارى بولىپ تابىلاتىن جاعىمسىز قۇبىلىستاردى جۇمسارتۋدىڭ قۇرالى بوپ سانالادى. سوندىقتان، ماسەلەن، ۇزاق ۋاقىت ەزگىدە بولعان تۇپكىلىكتى حالىققا بەلگىلى ءبىر جەڭىلدىكتەر مەن ايرىقشا قۇقتار بەرۋ قالعانداردى كەمسىتۋشىلىك بولىپ شىقپايدى». مىنە، ءسوز بولىپ وتىرعان جاعدايلاردى بۇۇ-نىڭ ادام قۇقى جونىندەگى كوميتەتى وسىلاي تۇسىندىرەدى. ال قازاق ءتىلى مەن ورىس ءتىلىنىڭ دامۋىنداعى ايىرما قانداي؟ بۇل وتىرعاندارعا ايتپاسا دا بەلگىلى. مۇندا ەكى جاقتىڭ دا الگىندەي ەكى ءجۇزدى ساياساتقا يمانداي سەنىپ كەلگەن وكىلدەرىنىڭ ەش ايىبى جوق. ول — تاريحي ادىلەتسىزدىكتىڭ ناتيجەسى. ەندەشە، بۇل ارادا ونداي جاعىمسىز ناتيجەلەردى جۇمسارتىپ، جوندەۋگە كەلتىرۋدىڭ، ءسويتىپ ادامداردى بۇدان بىلاي دا ىڭعايسىز جاعدايعا قالدىرماۋدىڭ جولدارىن قاراستىرماي بولمايدى. تىلدەردىڭ دارەجەسىن ءقارادۇرسىن تەڭەستىرە سالۋ كەشەگى كەبىمىزدى قايتا كيگىزەدى، نەمەسە جۇرتتىڭ بارىنەن دارەجەسى بىردەي تىلدەردى بىردەي جاقسى ءبىلۋدى تالاپ ەتەتىن كىرىپتار قوس تىلدىلىككە ۇرىندىرادى. وندايعا دۋشار بولماۋ ءۇشىن جانە ءبىر ءتىلدىڭ دامۋىن تەزدەتۋ ءۇشىن ەكىنشى ءتىلدىڭ قىزمەت اياسىن كۇشتەپ شەكتەمەۋ، ناقتى ادامداردىڭ ناقتى تىلدىك سۇرانىستارىنا زاقىم كەلتىرمەۋ ءۇشىن ورىس تىلىنە ۇلت ارالىق قاتىناس ءتىلى دارەجەسى بەرىلدى. جانە دە «ونىڭ مەملەكەتتىك قازاق تىلىمەن بىردەي دارەجەدە پايدالانىلاتىنى» اتاپ كورسەتىلەدى. باسقاسى باسقا، الگى زاڭدا ازاماتتاردىڭ انا تىلدەرىن وزدەرى تاڭدايتىندىعى، ءتىلدىڭ باسقالىعى ءۇشىن الالاۋشىلىققا، قىسىم كورسەتۋشىلىككە جول بەرمەيتىندىگى ايرىقشا ەسكەرىلسە، قانداي تىلدىك-الەۋمەتتىك كەمسىتۋشىلىك جايىندا ءسوز ەتۋگە بولادى؟ ادەتتە، مۇندايدا قازاق تىلىندە ءىس قاعازىن جۇرگىزۋدى، مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ كاسىبي تالاپ بولىپ تابىلاتىن ماماندىقتار مەن لاۋازىمداردىڭ تىزبەسىن جاساۋدى تىلگە تيەك ەتىسەدى. الدىڭعى جايتكە كەلەر بولساق، ءىس قاعازى قازاق تىلىندە دە، ورىس تىلىندە دە جۇرگىزىلەدى. ەگەر «جۇرگىزۋ كەرەك» دەگەن ءسوز كوپ ايتىلسا، ول ءالى دە بولسا ءىس قاعازدارىنىڭ قازاق تىلىندە ويداعىداي جۇرگىزىلمەي جاتقاندىعىن كورسەتەدى. كەيىنگى جايتكە كەلەر بولسا، ءتىل تۇرعىسىنان كاسىبي تالاپ قويۋدى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ ءوز تاجىريبەلەرى دە، ولار قابىلداپ جاتقان قۇق قاعيدالارى دا كەمسىتۋشىلىك دەپ سانالمايدى. ءىستىڭ مانىنە كەلەر بولساق، تىلدىك كەمسىتۋشىلىك دەپ ءتىلىنىڭ باسقالىعىنا، ۇلتتىق ءتىلىنىڭ باسقالىعىنا قاراپ الالاۋشىلىقتى ايتادى. ال كوپ ۇلتتى قاۋىم جاعدايىندا جۇرتپەن قاتىناستا تالاپ ەتپەي بولمايتىن ءتىل ءبىلۋدى تالاپ ەتۋدى جانە دە ونى جۇرتپەن تىكەلەي قارىم-قاتىناستاعى ماماندىق پەن لاۋازىم يەلەرىنەن تالاپ ەتۋدى ەشقانداي جولمەن دە كەمسىتۋشىلىككە جاتقىزۋعا بولمايدى. ءقازىر ءبىزدىڭ گازەتتەرىمىز پالەن دەگەن كومپانياعا نەمەسە فيرماعا اعىلشىن، فرانسۋز، نەمىس، يسپان ءتىلىن ەركىن بىلەتىن قىزمەتكەرلەر كەرەك دەگەن قۇلاقتاندىرۋلاردى ءجيى باسادى. سوندا بۇل نەمەنە، پۇشتىن نەمەسە ۇردۋ ءتىلىن بىلەتىندەر ءۇشىن كەمسىتۋشىلىك بولىپ تابىلا ما؟ جوق، ارينە، بۇل كاسىبي تالاپ. ءدال سول سەبەپتەن دە، ءتىپتى الگىندەي حالىقارالىق قۇق قاعيدالارىن بەلگىلەيتىن بۇۇ، ەقىم، حەۋ، يۋنەسكو ۇيىمدارىنىڭ ءوزى قۇجاتتارىن بەس-اق تىلدە قابىلدايدى. سوندا بۇنى الەمدەگى قالعان سەگىز مىڭ ءتىل مەن ديالەكتەردى كوزگە ىلمەۋشىلىك دەپ سانايمىز با؟

مۇنداي قالىپتاسقان قاعيدالارعا قاراماستان، كوپ ۇلتتى قوعام ءۇشىن ابدەن ادىلەتتى ءتىل ءبىلۋدى كاسىبي تالاپ دەپ تانۋدى بەسىگىندە تۇنشىقتىرۋعا، نە اۋەلدەن دە ادىلەت پەن تەڭدىكتى بەلدەن باسىپ، ءبىر جاقتى ارتىقشىلىق الىپ جامان ۇيرەنگەندەر نەمەسە سونداي ارتىقشىلىق الۋدان دامەلىلەر تىرىسارى حاق. قۇقىلارى بىردەي ازاماتتار وزدەرىن ازاماتىمىن دەپ تانيتىن مەملەكەتتىڭ شارتتارى مەن تالاپتارىن ورىنداۋعا دا بىردەي مىندەتتى بولۋعا ءتيىستى. ءتىل بىلۋگە قويىلاتىن كاسىبي تالاپتار ورىستارعا عانا ەمەس، قازاقتارعا دا قويىلادى. ماسەلەن، قابىلدانعان جانە قابىلداناتىن كونستيتۋسيالىق زاڭداردىڭ ايتۋىنشا، بارلىق ەڭ جوعارى مەملەكەتتىك لاۋازىم يەلەرىنەن مەملەكەتتىك ءتىلدى دە، رەسمي ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلىن دە ەركىن ءبىلۋ تالاپ ەتىلەدى. ءتىل ءبىلۋ كاسىبي تالاپ بولىپ تابىلاتىن ماماندىقتار مەن لاۋازىمدار تىزبەسىن جاساقتاۋدا دا وسى قاعيدا ۇستالىنادى. ءازىر ونداي تىزبە جاساقتالعان دا جوق، ەشكىمگە ەشقانداي قىسىم دا جاساپ جاتقان جوق.

بالكىم، ءبىزدىڭ ارىپتەستەرىمىزدى قۇق قاعيدالارى ەمەس، ءومىردىڭ ءوز شىندىعى الگىندەي مالىمدەمە جاساۋعا ءماجبۇر ەتىپ جۇرگەن شىعار؟ بايىپتاپ كورسەك، بۇنداي بايبالامعا نەگىز بولاتىنداي ەش دەرەك جوق. وزدەرىڭىز ويلاڭىزشى. ماسەلەن، مەكتەپتى الايىق. رەسپۋبليكادا حالىققا ءبىلىم بەرۋ مينيسترلىگى جۇيەسىندە بۇگىن تاڭدا 8230 مەكتەپ بار. ونىن 2905ء-ى قازاقشا، 3434ء-ى ورىسشا، 1807ء-ى ارالاس تىلدەردە وقىتادى. قازاق تىلىندە 682700 وقۋشى، ورىس تىلىندە 1972500 وقۋشى، ارالاس مەكتەپتەردە 913200 وقۋشى وقيدى. بۇلدىرشىندەر 1958 قازاقشا بالاباقشادا، 5194 ورىسشا، 1591 ارالاس ءتىلدى بالاباقشالاردا تاربيەلەنەدى. بارلىعى 752 مەرزىمدىك باسىلىم شىعادى. ونىڭ 195ء-ى قازاقشا، 325ء-ى ورىسشا، 182ء-ى ەكى تىلدە شىعادى. تىركەۋگە الىنعان 73 تەلەراديو كومپانيالاردىڭ، ستۋديالار مەن مەكەمەلەردىڭ بار بولعانى ەكەۋى عانا قازاقشا، توعىزى ورىسشا، قىرىق ءتورتى ەكى تىلدە، ون سەگىزى باسقا تىلدەردە حابار بەرەدى. وتكەن جىلى قازاقستاندا بارلىعى 1101 كىتاپ جانە بروشيۋرا جارىق كوردى. ونىڭ 496-ى نەمەسە 45 پروسەنتى قازاقشا، 597ء-ى نەمەسە 47،9 پروسەنتى ورىسشا باسىلىپتى. تەك بيىلعى جىلدىڭ وزىندە رەسەي باسپالارىنان 270 ميلليون سومعا ورىس تىلىندەگى ادەبيەت ساتىلىپ الىندى. رەسپۋبليكاداعى 43 كاسىبي تەاتردىڭ ون ءتورتى قازاقشا، جيىرما التىسى ورىسشا ويىن قويادى. ديسسەرتاسيالار بۇرىن قاي تىلدە قورعالسا، ءالى سول تىلدە قورعالۋدا. مارتەبەلى جينالىستار، وزدەرىڭىز كورىپ وتىرسىزدار، بۇرىن قالاي وتسە، ءالى سولاي وتۋدە. ءومىردىڭ شىندىعى دا، مىنە، وسىنداي. سوندا بۇگىنگى ايتىپ وتىرعانىمىز قاي كەمسىتۋشىلىك؟

قازاقستاندى نە دەپ جازعىرعانمەن، تاپ حالقىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن بايقاتپاي، جاسىرىپ كەمسىتەتىن رەسمي ساياسات جۇرگىزىپ وتىر دەپ جازعىرا المايسىز. ءتىپتى، ازاماتتىق قوعام، ۇلتتىق مەملەكەت، تىلدەردىڭ دارەجەسى تۋرالى داۋ دا ونىڭ ايعاعى بولا المايدى. ويتكەنى، ونىڭ ءبارىن دە جاسىرىن، جىمىسقى جولمەن ەمەس، تاپ وسى جيىندا تاۋەلسىزدىك ازاماتتىق تۋرالى زاڭداردى، ەگەمەندىك جونىندەگى دەكلاراسيا قابىلداعاندا الدەنەشە رەت تالقىلانىپ، الدەنەشە رەت داۋىسقا قويىلىپ بارىپ، جۇزەگە اسىرىلعاندى. ءبارىمىزدىڭ كەلىسىمىمىزبەن زاڭدىق قاعيداعا اينالعاندى.

بۇنىمەن بىرەۋلەردى بۇل سالادا بىزدە ەشقانداي كەمىستىك جوق، ءبارى دە ويداعىداي شىعىپ جاتىر دەپ سەندىرۋدەن اۋلاقپىز. قازاق ءتىلى جانە باسقا تىلدەردى دامىتۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ جۇزەگە اسۋىنان گورى داۋ-داماي تۋعىزۋى باسىم ءتۇسىپ جاتىر. ءبىراق، ول كەيبىر جولداستار ايتىپ جۇرگەندەي، اۋەلدەن دە ءالجۋاز جاساقتالعاندىعىنان ەمەس، قازىرگى فينانستىق-ەكونوميكالىق جاعدايىمىزدىڭ ءالجۋازدىعىنان. بۇدان ارتىققا، جاڭا-جاڭا قاز تۇرىپ كەلە جاتقان مەملەكەتىمىزدىڭ شارقى جەتپەي جاتىر. سول ءبىر كوزگە كورىنىپ تۇرعان جاعدايدان قاي-قايسىمىزدىڭ دا كوڭىلىمىز بۇزىلدى. ومىردە بولىپ جاتقاننىڭ بار-بارىنە ريزا ەمەسپىز. ءبىراق، ءبىر نارسە ءۇشىن ەكىنشى نارسەنى كۇيدىرۋگە بولا ما؟ ونسىز دا ومىردە رەنجيتىن نارسە كوپ. ونسىز دا حالىقتىڭ شىدامى تاۋسىلىپ، جۇيكەسى توزىپ وتىر. ءبىراق، سول جاعدايدى پايدالانىپ، ونسىز دا قيىن تىرشىلىكتىڭ بۋىرقانعان كولىندە قالت-قالت ەتىپ ازەر تۇرعان ورنىقتىلىق قايىعىن ارلى-بەرلى شايقاپ كورۋدىڭ، كەمدى كۇن تىنىش ءومىر سۇرگىزىپ تۇرعان بىر-بىرىمىزگە دەگەن سەنىم مەن ءتوزىم احۋالىنىڭ ونسىز دا نوزىك شىلتەرىن ۇستى-ۇستىنە تىرنالاپ باعۋدىڭ قاجەتى قانشا ەدى؟ بارىنەن دە، مۇنداي مالىمدەمەنى ازاماتتىق كەلىسىمگە كەلۋگە جاسالعان جاعداي دەپ باعالاۋدىڭ ەش قيسىنى كەلمەيتىنىن ايتساڭىزشى.

دۇرىس تۇسىنۋلەرىڭىزدى وتىنەمىن: بۇل ارقىلى بىرەۋلەردىڭ اۋزىنا قاقپاق بولۋعا، نەمەسە يا ول، يا بۇل جاقتىڭ ىڭعايىنا كوندىرۋگە نيەت ەتىپ تۇرعان جوقپىز. بار بولعانى: قانداي ماسەلەدە دە بولماسىن، اسىرەسە، جوعارىدا ايتىلعان ۇندەۋ ءسوز ەتكەن شەتىن ماسەلەلەر تۋراسىندا، ءبارىمىزدىڭ دە، جەكەلەپ كەلگەندە، ءار قايسىسىمىزدىڭ دا اۋەلى ءىستىڭ بايىبىنا بارىپ الىپ، بەلگىلى ءبىر شەشىمگە كەلۋىمىز كەرەكتىگىن ەسكە سالعىمىز كەلەدى.

ايتپەسە، ءوزىمىز ءۇشىن دە، ۇرپاعىمىز ءۇشىن دە وڭايعا تۇسپەيتىن وعاش قادامدار جاساپ الۋىمىز كادىك. بۇل ارادا حالىق ەركى مەن مەملەكەتتىك پاراسات وكىلى رەتىندە ءارقايسىسىمىزعا قانداي جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەتىنى — سىزدەرگە مەن ايتپاسام دا بەلگىلى. سوندىقتان، قىمباتتى ارىپتەستەر، قورىتىندىنى وزدەرىڭىز شىعارىڭىزدار.

نازار قويىپ تىڭداعاندارىڭىزعا راحمەت.

1992 ج.

زاماننىڭ وڭباي بارا جاتقانى راس. ءبىراق وندا نە تۇر؟!

ەگەر ونى جاقسارتا الماسا، ادامنىڭ نەسى ادام؟!

ت. كارلەيل.

---