ءبىر قازاقتىڭ بالاسىمىز
قازاقستان رەسپۋبليكاسى حالىق دەپۋتاتى، جازۋشى ءابىش كەكىلبايەۆ پەن جازۋشى احات جاقسىبايەۆتىڭ سۇحباتى
احات جاقسىبايەۆ: — ابەكە، وسىدان ءدال ەكى جىل بۇرىن — اقپاننىڭ اياعى مەن ناۋرىزدىڭ باسىندا ءسىز بەن ءبىز پاۆلوداردىڭ باياناۋىل، ەكىباستۇز اۋداندارىندا بولىپپىز. وسى ەكى اۋداننىڭ جۇرتشىلىعى ءسىزدى قازاقستان جوعارى كەڭەسىنە دەپۋتاتتىققا كانديدات ەتىپ ۇسىنعان ەدى. سەنىمدى وكىل رەتىندە سىزبەن بىرگە مەن دە باردىم. ەسىڭىزدە مە، سول جىلى قار قالىڭ بولدى. قىدىراتىن كەز ەمەس. جول الىس، جەر شالعاي. اق قار، كوك مۇزدا بارلىق سوۆحوزداردى تۇگەل ارالاپ شىقتىق. قانشاما كەزدەسۋلەر ءوتتى. ءسىز دە سويلەپ بەردىڭىز، ەل دە ىقىلاستانىپ، ريزا بوپ وتىردى. قاريالار باتاسىن بەردى. قازاقتىڭ بەلگىلى جازۋشىسى، رەسپۋبليكا مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ەكەنىڭىزدى دە بىلەدى. دەگەنمەن، سايلاۋ قورىتىندىسى شىققانعا دەيىن كوڭىل كۇپتى بولعانى راس قوي. سەبەبى، بالامالىق نەگىزدە ءبىر ورىنعا ءۇش كىسى تالاسىپ، سايلاۋدىڭ سوڭعى ساعاتىنا دەيىن تىرەسىپ كەلدى. ال سىزبەن تالاسقا تۇسكەن ەكى كىسى دە — سول ەلدىڭ بەتكە ۇستار سىيلى ازاماتتارى. ەكەۋى دە ءوز ەلى، ءوز جۇرتىندا، قالىڭ اعايىننىڭ ورتاسىندا وتىر. ارعى اتادان بەرى كوز كورگەندەرى دە كوپ. ارالاس-قۇرالاس تۇستاستارى دا جەتەرلىك. ءبارى جابىلىپ قولداپ كەتسە، باسقاعا ەسەسىن جىبەرمەۋى مۇمكىن. ەلگە راحمەت. ءسىزدى باياناۋىل مەن ەكىباستۇزدان ءۇش مىڭ شاقىرىم جەردەگى ماڭعىستاۋدىڭ تۋماسى ەكەن دەپ بولەكتەمەدى. سايلاۋ كۇنى ءوز اۋلىنىڭ ەكى ادامىن بوگەپ، جولدى سىزگە بەردى. سىزگە كوبىرەك سەنىم ارتتى. «قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن»، — دەگەن جوق. ازاماتتىڭ ءقادىرىن بىلەتىن ءبىر قازاقتىڭ بالاسى ەكەنىمىزدى دالەلدەدى. بۇل دا ەرلىكتىڭ، ورەلىكتىڭ بەلگىسى شىعار. ال دەپۋتات رەتىندە ءسىز ءقازىر سول ەلگە نە جاقسىلىق جاساپ جاتىرسىز؟ سودان بەرى ارادا ەكى جىل ءوتىپتى...
ءابىش كەكىلبايەۆ: — دۇرىس ايتاسىز، اقا. راسىندا، تاريحىمىزعا قوسقان ۇلەسى زور، تاعدىرىمىزدان العان تاعىلىمى مول جورالى جۇرت ەلدىك پەن بىرلىك جولىندا ونەگە بولاتىنداي ورەلى مىنەز تانىتتى. سوعان سەنگەندىكتەن دە، مەن ول ايماقتان داۋىسقا تۇسۋگە تاۋەكەل ەتكەنمىن. سايلاۋشىلارمەن العاشقى سۇحباتىمىزدىڭ ءوزى-اق جاڭا پارلامەنتتىڭ قانداي بولماعى توڭىرەگىندە ءوربىدى. دەموكراتيالانۋ مەن يماندانۋ تۋعىزاتىن تاريحي مۇمكىندىكتەردى ۇتىمدى پايدالانا بىلۋگە كوبىرەك كوڭىل ءبولىندى. دەپۋتاتتىققا ۇسىنىلاتىن ازاماتتاردان بۇرىنعىداي جىرتىققا جاماۋ دامەتپەي، شىنايى ەلجاندىلىق، سول جولدا ءىستى ناسىرعا شاپتىرىپ المايتىنداي ءبىلىمدارلىق، شالىمدىلىق تالاپ ەتىلەتىنى اشىق ايتىلدى. ءوز باسىم شاما-شارقىم كەلگەنىنشە، ەڭ الدىمەن، رەسپۋبليكام مەن حالقىمنىڭ كوكەيكەستى مۇددەلەرىنىڭ ويداعىداي جۇزەگە اسۋى جولىندا كۇش سالۋعا ءسوز بەردىم. «مۇنداعى باياناۋىلدىڭ، ونداعى ۇلىتاۋدىڭ، سوناۋ ماڭعىستاۋدىڭ ۇپايى تەك سوندا عانا تۇگەندەلەدى دەپ تۇسىنەمىن»، — دەدىم. جۇرتشىلىقتىڭ: «سول دۇرىس. قالعان شارۋانى ءوزىمىز دە بىردەڭە ەتەرمىز»، — دەگەنىن ءوزىڭىز دە تالاي ەستىگەنسىز. باياناۋىلدىقتار مەن ەكىباستۇزدىقتار سول ءمارت مىنەزىندە تۇردى. ءشوپ ماعان ءتۇستى. ايتپەسە، مەنىمەن بىرگە ۇسىنىلعان سايلاۋ ءبايدىلدين مەن قىلىشبەك بايازيتوۆ قاي دوداعا دا لايىق اتپال ازاماتتار ەكەن.
وبالى نە كەرەك، پارلامەنت سول حالىق دامەتكەن ورەدەن شىعۋ جولىندا ەڭبەك ەتىپ جاتىر. ونداي ىسكە ءبىزدىڭ كوپ ۇلتتىڭ وكىلىنەن تۇراتىن، قۇرامىندا عىلىم، مادەنيەت، ادەبيەت پەن ونەردىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرى بار ۇلت ساياساتى، مادەنيەت پەن ءتىلدى دامىتۋ كوميتەتىنىڭ ايرىقشا ىجداھاتپەن قارايتىنى، ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. كەيىنگى جىلدارداعى ساياسات تەڭىزىندەگى بارلىق سۇراپىل كەشەگى باعا قىمباتتاعانعا دەيىن، نەگىزىنەن، ۇلت ماسەلەسى توڭىرەگىندە ءوربىپ كەلدى عوي. ول ءتىپتى دە تەگىن ەمەس ەدى. ۋنيتارلىق مەملەكەت جۇرگەن جەردە ءبىر ۇلتتىڭ مۇددەسىن ەكىنشى ۇلتتىڭ مۇددەسىنەن جوعارى قويۋ ەتەك الادى. ەتاكراتيالىق قوعام جۇرگەندە ءبىر قاۋىمنىڭ تاسى ورگە، ەكىنشى قاۋىمنىڭ تاسى ىلديعا دومالاماي تۇرمايدى. ول ەكى سيپاتتىڭ ەكەۋىنە دە توسقاۋىل قويىلماي، ەشقانداي دەموكراتيا، ەشقانداي يماندىلىق (گۋمانيزم) ورنامايدى. سوندىقتان دا، ۋنيتاريزم مەن ەتاكراتيا تۇسىندا ۇستەم ىقپالدارعا يە بوپ قالعان ساياسي، ەتنيكالىق، الەۋمەتتىك قاۋىمداردىڭ اۋمەسەر جاعى دەموكراتيالانۋدى بولدىرماۋعا، ايلاكەر جاعى ونى كەشەگى ارتىقشىلىقتارىن ودان ءارى ورنىقتىرىپ قالۋعا پايدالاناد
سوۆەتتەر وداعى دەپ اتالعان ساياسي كەڭىستىكتەگى الەۋمەتتىك دۇمپۋلەردى تۋعىزىپ جاتقان دا وسى ەكى كۇش. ول ەكى كۇش ۋنيتاريزم مەن ەتاكراتيزمنەن كورەسىنى كورۋدەي-اق كورگەن قازاقستانداعى «جىلى جۇمساقتارىنان» وڭاي ايىرىلىپ قالعىسى كەلمەيتىنى تۇسىنىكتى. اۋلەكى جاعى اشىق ەكسترەميزمگە ۇرىنىپ، جەر داۋلايدى، كەشەگى اۆتوكراتيا تۇسىنداعى عانا ەمەس، باياعى سامودەرجاۆيە كوزىندەگى ارتىقشىلىقتارىنا قايتا يە بولعىسى كەلەدى. ايلاكەرجاعى «دەموكراتيا»، «يماندىلىق»، «ادام قۇقى» دەيتىن ۇعىمداردى تەك ءوز پايداسىنا عانا تەلىپ، باسقالاردىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن، تاريحي قالىپتاسقان مەملەكەتتىك ەگەمەندىگىن، ءوزىن-وزى بيلەۋ قۇقىن، ءتىپتى، ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ كوكەيكەستى مۇڭ-قامىن مويىنداعىسى كەلمەيدى. مۇنداي جاعدايدا ساياسي-ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك-مەملەكەتتىك رەفورمالار جۇرگىزۋ وڭايعا تۇسپەيدى. ونى بىلتىرعى ەگەمەندىك دەكلاراسياسىن، بيىلعى تاۋەلسىزدىك ازاماتتىق، كونستيتۋسياعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ زاڭدارىن تالقىلاعان تۇستا وزدەرىڭىز دە بايقاعان شىعارسىز. سوندىقتان دا، ءبىزدىڭ كوميتەتكە پارلامەنت قابىلدايتىن ءبىر دە ءبىر زاڭ جوباسىن ازىرلەۋ مەن تالقىلاۋ پروسەستەرىنەن قاعىس قالۋعا بولمايدى. قاي كوميتەتتە، قانداي ماسەلەدە زاڭ ازىرلەنسە دە، ءبىز وعان قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگى مەن تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋ، ۇلتىمىزدىڭ مادەني-رۋحاني، ساياسي-مەملەكەتتىك قايتا ورلەۋىن قامتاماسىز ەتۋ، رەسپۋبليكاداعى جاراستىقتى احۋالدى ورنىقتىرا ءتۇسۋ تۇرعىسىنان كۇنبە-كۇن ءوز ۇلەسىمىزدى قوسىپ وتىرامىز. ونىڭ ۇستىنە، رەسپۋبليكادا ۇلتارالىق قاتىناستارمەن شۇعىلداناتىن ءبىر دە ءبىر ۇكىمەتتىك ۇيىم جوق. سوندىقتان، بۇل ماسەلەدە باسقا ايماقتارعا دا، ءوز ىشىمىزدە دە بولىپ جاتقان پروسەستەرگە ۋاقتىلى تالداۋ جاساپ، باعا بەرۋ، ءپاتۋا ايتۋ دا ءبىزدىڭ موينىمىزدا. بۇل سالادا كۇنبە-كۇن تۋىنداپ جاتاتىن سان قيلى سيتۋاسيالارعا رەسپۋبليكا ەگەمەندىگىنە نۇقسان كەلمەيتىندەي پوزيسيا تابۋ وڭاي شارۋا ەمەس. كوميتەت كوزىندە الەۋمەتتىك قوبالجۋلار تۋعىزا جازداعان ءتىل تۋرالى زاڭدى قايتا قاراتۋدى، ول جايىندا مەملەكەتتىك باعدارلامانى قابىلداتپاۋدى، كوپۇلتتىلىقتى سىلتاۋ ەتىپ تەرريتوريا داۋلاپ، اۆتونوميالار تالاپ ەتۋ، ەتنيكالىق بولىنە-جارىلۋشىلىقتى، باسقا تاراپتاردا بولىپ جاتقان ساياسي تارتىستار مەن ۇلتارالىق كيكىلجىڭدەرگە ءبىزدى دە ارالاستىرۋدى، ءوز ىشىمىزدە دە الالىق تۋعىزىپ، ينفورماسيالىق، يدەولوگيالىق شابۋىلدار جاساۋدى كوزدەگەن ىرىتكى ارەكەتتەر تۋراسىندا ءتيىستى تاباندىلىق تانىتا ءبىلدى.
ارينە، باياناۋىل، ەكىباستۇز ايماعىنىڭ تاعدىرىنا ەنجار قاراي المايمىن. الدىڭعى جازدا پاۆلودار وبلىسىنىڭ پوليگوننان زارداپ شەككەن اۋداندارى جونىندە كەلگەن جۇرتشىلىق دەلەگاسياسىنا ءوز قولعابىسىمدى تيگىزدىم. مايقايىڭدىقتاردىڭ تاپسىرماسىمەن پرەزيدەنت كەڭەسى، ۇكىمەت ورىندارى الدىنا ماسەلە قويىپ، بوگەنباي باتىردىڭ تويىنىڭ وتكىزىلۋىنە اتسالىستىم. ءقازىر ءسۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ تويى جونىندەگى شەشىم ازىرلەنۋدە. اقىن زيراتى تارتىپكە كەلتىرىلىپ، كۇمبەز ورناتىلدى. كەيبىر شارۋاشىلىقتاردىڭ مادەنيەت ورىندارىن جابدىقتاۋعا، پاۆلودار قالاسىنداعى، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ اۋىلىنداعى جاڭا مادەني باستامالارعا قولدان كەلگەنىنشە كومەكتەسىپ ءجۇرمىن. بۇقار، ءماشھۇر ءجۋسىپ، جاياۋ مۇسا، شورمان اۋلەتىنىڭ زيراتتارىنىڭ دا ءالى تاريحي ماڭىزدارىنا لايىق كەيىپكە كەلىپ بولماعاندارىن بىلەمىن.
مىنە، مىناۋ سايلاۋشىلاردان، جەكەلەگەن ۇيىمداردان ءتۇسىپ جاتقان حاتتار. ايتىلاتىن ءوتىنىش-قولقالار دا ءار الۋان. قايعىلى اكە جۇمباق جاعدايدا جوق بولعان بالاسىنىڭ ءتىرى بولسا ءوزىن، ءولى بولسا مۇردەسىن ىزدەيدى. ۋايىمدى ەكى جانۇيا، ءبىرى — اسكەردەگى، ءبىرى — تۇرمەدەگى بالاسىنىڭ جاعدايىن ايتىپ جابىرقايدى. باسقا رەسپۋبليكاداعى باۋىرلارىمىز باسپاحانا، مەكتەپ، وقۋلىق، ءتىپتى ازىق-تۇلىك ماسەلەسىندە كومەك سۇرايدى. تاريحي-مادەني قورىق جاساۋ، ۇلتتىق ىسمەرلىككە كومەك، سىرتتاعى قازاق جاستارىن بىزدە، بىزدەگى قازاق جاستارىنىڭ كەيبىرىن سىرتتا وقىتۋ — قويىلماي جاتقان ماسەلە جوق. بۇل جاعىنان كوپتەگەن باسشى مەكەمەلەر ءۇشىن ەڭ ءبىر مازاسىز دەپۋتاتتىڭ ءبىرى مەنمىن. مىنە، بۇرىنعى پارتيا تاريحى ينستيتۋتىنىڭ كىتاپحاناسى مەن كىتاپ قويمالارىن كىتاپحانامىزعا الىپ بەرۋ جونىندەگى ۇكىمەتكە قويعان ۇسىنىسىم. مەملەكەتتىك بيلىك ورىندارىنىڭ بىرەۋى مەنى قولداسا، ەكىنشىسى جاڭادان اشىلاتىن پوليتولوعيا، مەنەدجمەنت مەكتەبىنە بەرۋدى قولدايدى. قىسقا ءجىپ قول بايلايدى دەگەن وسى. قارجى جۇتاڭدىعى ءتيىستى ورىنداردىڭ باياناۋىلداعى ۇلتتىق پارككە بايلانىستى ماعان بەرگەن ۋادەلەرىن ءالى جۇزەگە اسىرتپاي كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە، بيلىك، مەنشىك بولىسۋدەگى جاڭا جۇيە دەپۋتات اماناتتارىن قاراۋدا قولبايلاۋدى كوبەيتپەسە، ازايتقان جوق. ءبىراق، بۇل ماسەلەدە ءبارىبىر قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرماسىمىز بەلگىل.
احات جاقسىبايەۆ: — بۇگىندەرى ەلدىڭ جوق-جىتىگى كوپ قوي. اسىرەسە باعا دەگەنىڭىز اسپانعا شىعىپ، بوي بەرەتىن ەمەس. دەگەنمەن، ءوزىڭىز سايلانعان ەكى اۋدانعا قاتىستى ءبىرتالاي يگىلىكتى ىستەردى قولعا العان ەكەنسىز. ءبارى باياندى بوپ، جاقسىلىعىمەن جالعاسا بەرسىن. ءبىر ايتايتىن دەگەنىم — ءقازىر زامان اعىمى وزگەردى، تۇسىنىك باسقاشا. بۇرىنعى قالىپتاسقان داعدى بويىنشا، دەپۋتات ءوزى سايلانعان جەرگە عانا «ب ا ق» ورناتىپ، تەك سونىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ويلاۋى كەرەك بولاتىن. دەپۋتاتتىڭ كىرىسپەيتىن ماسەلەسى، ارالاسپايتىن ءىسى كەمدە-كەم ەدى. ويتكەنى، «دەپۋتات — حالىق قىزمەتشىسى» دەلىنەدى. حالىق قيت ەتسە شاعىمدانىپ، دەپۋتاتقا جۇگىرىپ، كومەكتەسۋىن وتىنەدى. ءسويتىپ، تىكەلەي جەرگىلىكتى ورىندار اتقارۋعا ءتيىس جۇمىستار دەپۋتاتقا امانات ەتىلىپ، سۇراۋشى دا، قوزعاۋشى دا سول بولدى. ءبىز ءقازىر مۇنداي كوزقاراستان ارىلا باستادىق. اسىرەسە، جوعارعى كەڭەس دەپۋتاتىنىڭ ءوز مىندەتىن قالاي اتقاراتىنى جوعارعى كەڭەس سەسسيالارى كوزىندەگى جانە تۇراقتى كوميسسيالارداعى قىزمەتىمەن، سونداعى تىندىرعان ىستەرىمەن باعالاناتىنىن تۇسىندىك. بۇرىنعى ۋاقىتتاعى سەسسيالاردا تىڭداپ قانا وتىرىپ، داۋىسقا سالعاندا ءۇنسىز قول كوتەرىپ «ءبىراۋىزدان قابىلداندى» دەگەنگە ۇلەس قوسىپ، قارا كوبەيتىپ قايتاتىن دەپۋتاتتىق «مىندەت» كەلمەسكە كەتكەن سياقتى. جاسىراتىن نەسى بار، دەپۋتاتتىق كۋالىكتى يەلەنۋدىڭ راقاتى دا، جەڭىلدىگى دە كوپ ەدى. ەندىگى جەردە دەپۋتات بولۋ — اقىل-ويىڭ دا، بىلگىرلىگىن دە، مىنەزىن دە مولىنان سىنالاتىن اۋىر مىندەت ەكەنى بەلگىلى. وسى كۇنى تەلەديداردىڭ، ءباسپاسوزدىڭ ارقاسىندا رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسى سەسسياسى كەزىندە كوپ جايدان حاباردار بوپ، كوزبەن كورىپ وتىرمىز. تالاي دەپۋتاتتى تانىپ تا قالدىق. ءوزىمىزدىڭ سوبچاكتارىمىز دا بار. حالىق سىنشى عوي. كىمنىڭ قانداي ەكەنىن دە اڭعارادى. كىمنىڭ نە ويمەن، قانداي ماقساتپەن تالاسىپ جاتقانىن دا ۇيدە وتىرىپ ءىشىمىز سەزەدى. قويار سۇراعىم: ءبىزدىڭ پارلامەنتتىڭ مىنەزى قانداي؟ كەيدە باسى اشىق ماسەلەدە نەگە سونشا تالاساسىزدار؟
ءابىش كەكىلبايەۆ: — ءيا، ءقازىر ەش ماسەلە پىكىر سايىسىنسىز شەشىلمەيدى. ول، ارينە، باس شۇلعي سالاتىن ءبىراۋىزدىلىققا قاراعاندا الدەقايدا عانيبەت. كوپە-كورنەۋ قياناتقا جول بەرمەيدى. الايدا، پارلامەنت ناعىز دەموكراتياعا ويداعىداي باۋىر باسىپ بولدى دەپ ايتا المايمىن. ول ءۇشىن شىنايى ازاماتتىق قوعام قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. ءبىرىمىزدىڭ مۇددەمىزدى ءبىرىمىز سىيلاپ ۇيرەنۋىمىز كەرەك. سوندا كەيبىر باسى اشىق ماسەلەلەر قازىرگىدەي تالاسقا تۇسپەس ەدى. كەيبىرىمىز كەشەگىنى كوكسەيمىز. كەيبىرىمىز دۇنيەدە مۇددەلەر ءبولىسى ءجۇرىپ جاتقاندىعىن، ءوز مۇددەمىزدى وسى باستان ويداعىداي قامداستىرا الماساق، ەرتەڭ قاپى سوعىپ قالاتىنىمىزدى ءالى اڭعارىپ بولعان جوقپىز. ءۇشىنشى بىرەۋلەر الىگە دەيىن ۇلتتىڭ قامى، ۇلتتىڭ مۇددەسى دەگەندى تەك قانا ۇلتشىلدىق دەپ تۇسىنەدى. ءتورتىنشى بىرەۋ دالەلگە جۇگىنۋدىڭ ورنىنا بەتتەن الۋعا دايىن تۇرادى.
دەي تۇرعانمەن، كەيبىر ماسەلەلەردە سونشالىقتى «قازىمىر» پارلامەنت كەيبىر ماسەلەلەردە سونشالىقتى «اڭقاۋ»، سونشالىقتى ەنجارلىق تانىتىپ جۇرگەنى راس. اسىرەسە، جاڭا ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستاردى ورنىقتىرۋ ماسەلەسىندە. ارينە، اكىمشىل-تورەشىل ۇلەستىرمەلى ەكونوميكامەن قوشتاساتىن ۋاقىت جەتتى. الايدا، بۇل ىستە كەشەگى ۆەدومستۆولىق وزىمشىلدىكتەن كورەسىنى كورۋدەي-اق كورگەن قازاقستاننىڭ كەيبىر «وزىندىك» سيپاتتارىن ەسكەرمەي بولمايتىن ەدى. بارىنەن بۇرىن، ەرتەڭ جەكەشەلەندىرۋ كوزىندە كىمگە نە تيەدى دەگەندى مىقتاپ ويلانعانىمىز دۇرىس ەدى. دامىعان يندۋستريالىق سەكتوردا اسا باي تابيعي رەسۋرستارعا يە تەرريتوريانىڭ بايىرعى ەڭبەك رەسۋرستارى تىم ماردىمسىز قامتىلعان. ال ولاردىڭ جەتپىس پروسەنتتەيى تۇراتىن اۋىلداعى شارۋاشىلىقتاردىڭ ءحالى مۇشكىل. مۇنداي جاعدايدا كوبىنە-كوپ قايتارىمدى جولمەن، ەڭبەك ۇجىمدارىنىڭ ەنشىسىنە بەرۋ جولىمەن جۇرگىزىلەتىن جەكەشەلەندىرۋ كەشەگى ۆەدومستۆولىق ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ الاقولدىعىن ودان سايىن اسقىنتا تۇسپەسە، جۇمسارتپايتىنى ايان. كوپتەگەن الەۋمەتتىك توپتارعا، اسىرەسە ءبىلىم، دەنساۋلىق ساقتاۋ، مادەنيەت سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەندەرگە مۇنداي يگىلىك بولىسۋدەن تيەر پايدا شامالى. اۋەلى ەكونوميكالىق قاتىناستار ادىلەتتىلەندىرىلمەي تۇرىپ، قوعامدىق قاتىناستاردىڭ دا دەموكراتيالاندىرىلمايتىنى تۇسىنىكتى. سوندىقتان دا ءوز باسىم مەنشىكتى قايتارىمدى جەكەشەلەندىرۋمەن قوسا سيۆيلدەندىرۋدى (ازاماتتارعا تەگىن ءبولىپ بەرۋدى) جاقتايمىن. جەكەشەلەنەتىن يگىلىكتىڭ باسىم بولىگى ەكىنشى جولمەن جۇزەگە اسىرىلعانى دۇرىس. ويتكەنى، ونىڭ ءبارى اۋەلدە جەكەدەن الىنعان مەنشىكتىڭ نەگىزىندە ەندىرىلگەن يگىلىك. ەكىنشىدەن، ول يگىلىككە باستاۋ بولعان تابيعي بايلىقتى يەلەنۋ مەن قورعاۋعا اتا-بابامىزدىڭ تالاي ۇرپاعىنىڭ عۇمىرى سارپ بولدى. ۇشىنشىدەن، سوۆەت جىلدارىندا جوسپارلى ەكونوميكاعا ەتكەن تالاي بۋىننىڭ ەڭبەگى زايا كەتىپ وتىر. ەندەشە، نارىق ەكونوميكاسىنا كوشەردە كىم-كىمنىڭ دە ىسكەرلىك پەن كاسىپكەرلىك قابىلەتىن تانىتاالارلىق بىردەي ستارتتىق مۇمكىندىك تالاپ ەتۋگە مورالدىق حاقىسى بار. بۇل ماسەلەدە ازاماتتاردىڭ بايىرعىلىق ستاجىن، ەڭبەگىن، جاسىن، جاستار مەن سابيلەردىڭ بولاشاعىن ايرىقشا ەسكەرۋ تىپتەن ادىلەتتى بولار ەدى. ونداي ساياسات جالپى بۇقارانىڭ ىسكەرلىك باستاماشىلدىعىنىڭ كۇشەيۋىنە، بىرەۋگە بىرەۋ كوز الارتپاي، اركىم ءوز كۇش-جىگەرىنە سەنەتىندەي احۋال ورناۋىنا جاعداي تۋعىزار ەدى.
بۇل جايىندا ءوزىم دە، تالاي ارىپتەستەرىم دە، قانشا رەت سويلەپ، قانشاما دالەلدەر كەلتىرسەك تە، بىرەۋ ءتۇسىندى، بىرەۋ تۇسىنبەدى، بىرەۋ تۇسىنە تۇرىپ، تۇسىنبەگەنسىدى. الايدا ءالى دە كەش ەمەس دەپ بىلەمىن. مەنشىكتىڭ دەنى ءالى مەملەكەت قاراماعىندا. «شاعىن جەكەشەلەندىرۋ» ءالى قارقىن الىپ كەتە قويعان جوق. «ورتا»، «ۇلكەن» جەكەشەلەندىرۋلەر ءالى الدا. رەسپۋبليكالىق، كوممۋنالدىق مەنشىك ءبولىسۋ ەندى باستالدى. قابىلدانعان زاڭعا سايكەس «شاعىن»، «ورتا»، «ۇلكەن» جەكەشەلەندىرۋدىڭ رەسپۋبليكالىق، ايماقتىق باعدارلامالارىن جاساقتاۋ ەندى قولعا الىنباقشى. سول تۇستا مەملەكەتىمىز بەن ايماقتارىمىزدى، اۋداندارىمىزدىڭ اكىمشىلىك، كەڭەس ورىندارى جەكەشەلەندىرۋ تۇرلەرىن بەلگىلەگەندە سيۆيلدەندىرۋگە باسىم سيپات بەرسە، حالىقتىڭ بارشا دەموگرافيالىق سيپاتتامالارىن مۇقيات ەسكەرسە، وعان الەۋمەتتىك ادىلەت تۇرعىسىنان عانا كەلسەك، كوپتەگەن اسىعىستىقتاردى تۇزەتىپ، جاعدايدى اسقىندىرىپ جىبەرمەۋگە ابدەن بولادى دەپ ەسەپتەيمىن. ۋنيتارلىق مەملەكەت، ەتاكراتيالىق قوعام سالقىنىنان ءالى ارىلىپ بولماعان تۇستا قابىلدانعان كەيبىر بايىپتامالار مەن باعىتتامالاردى جاڭا تاريحي جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، قايتا پىسىقتاپ، قايتا پىسىرگەننىڭ ەش ايىبى جوق دەپ بىلەمىن. قۇدايعا شۇكىر، توبەدەگىمىز كەلدى، تاۋەلسىزدىككە يەمىز. ونى، ەڭ الدىمەن، قوعامىمىزدىڭ بۇگىنگى جاراستىعى مەن ەرتەڭگى بولا-اعىن قاپىسىز قامداستىرۋعا قىزمەت ەتكىزە بىلۋگە داعدىلاناتىن كەز جەتتى.
احات جاقسىبايەۆ: — ابەكە، ءوزىڭىزدىڭ سوزىڭىزبەن ايتساق، «توبەدەگىمىز كەلدى». ءبىز بۇگىن — تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىمىز. ايتىپ جەتكىزە الماس قۋانىشقا بولەندىك. عاسىرلار بويى باسىلىپ كەلگەن ەڭسەمىزدى كوتەرىپ، كوپپەن تەڭەستىك. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە بولساق، ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدى دۇنيە ءجۇزىنىڭ كوپتەگەن ەلى مويىنداپ، ەلشىلىك قاتىناستار ورناتىپ جاتسا، حالىقارالىق ارەناداعى ءوزىمىزدىڭ لايىقتى ورنىمىزدى العانىمىز ەمەس پە؟! ءبىز جەر كولەمى جاعىنان دۇنيە ءجۇزى ەلدەرى اراسىندا توعىزىنشى ورىندا ەكەنبىز. جەر قويناۋىنداعى قازىنا بايلىقتارىمىز ءوز الدىنا. وسىنىڭ ءوزى-اق قيالىڭدى شارىقتاتىپ، كوڭىلىڭدى تاسىتىپ، نەبىر جاقسى ويلارعا جەتەلەيدى. ەندىگى جەردە تاۋەلسىز قازاقستان ەلىمەن ساناسپاۋ، مويىنداماۋ مۇمكىن ەمەس. ەندى ءوزىمىزدىڭ جەكە باسىمىزعا كەلەتىن بولساق، ءبىز ءالى دە ءوزىمىزدىڭ قانداي ەلدىڭ ازاماتى ەكەنىمىزدى تولىق سەزىنە الماي جاتقان سەكىلدىمىز. تاۋەلسىز ەلدىڭ ازاماتى ءوزىنىڭ ىس-ارەكەتىن، ءجۇرىس-تۇرىسىن، سەيلەر ءسوزىن رەسپۋبليكانىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭى تۇرعىسىنان سارالاپ، ەلدىك قاسيەت، ۇلتتىق نامىس، ۇرپاق قامى دەگەن بەلگىلەرمەن ولشەۋى كەرەك قوي. كوپ ۇلتتى ەل ەكەنىمىز راس. لايىم، تىنىشتىق، دوستىق قاتىناس بولسىن. قازاق قاشان دا ەل نامىسىن الدىڭعى ورىنعا قويعان. بايقايسىز با، بىزدە وسى اسىعىستىق بار. كەيدە ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارماي، انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزبەي دابىراعا، قۇر ايقايعا جول بەرەمىز. ۇرانشىل بولۋ دا جاقسى ەمەس. ءبارىن دە تەز تىندىرىپ، تەز قالپىنا كەلتىرۋگە قۇمارمىز. ءسويتىپ، قازىرگى جاعدايمەن ساناسۋدى، ءوزىمىز وڭاشا وتىرماعانىمىزدى، وزگەلەردىڭ دە ءسوزىمىن سىيلاپ، كوڭىلىنە قاراۋدى ەستەن شىعارىپ الامىز. سودان ءبىر تەكتەس ماسەلەلەر توڭىرەگەندە قايتا-قايتا تالاسىپ، قايتالاپ ايتا بەرۋ باسىم. «بۇگىن نەگە جەر اتىن وزگەرتپەيدى، كوشە اتىن بەرمەيدى» دەپ مازاسىزدانىپ، «وسىلاردان قاشان قۇتىلار ەكەنبىز» دەپ كىجىنىپ، انشەيىن كيكىلجىڭگە سەبەپشى بوپ ءجۇرمىز. ىلىنىسە كەتۋگە، قىزىنىپ سويلەۋگە ءۇيىرمىز. ءوز بيلىگىمىز ءوز قولىمىزعا تيگەن ۋاقىتتا ۇلكەن سابىر، ءتوزىم كەرەك شىعار. ويلاپ قاراساق، ەرتەڭ-اق ورنىنا كەلەتىن، كەمى تولاتىن، ۋاقىتتىڭ ءوزى-اق شەشەتىن ماسەلەلەردى بۇگىندەر زورايتىپ كورسەتىپ، زورلىقپەن ورىنداعىمىز كەلەدى. پرەزيدەنتىمىز نۇراعاڭ ءبىر سوزىندە «ەندى ەڭسەلى ەل بولۋ جولىنا شىنداپ ءتۇسۋىمىز كەرەك» دەگەن ەدى. ول كىسى تاعى دا «اسىقساق تا، اپتىقپايىق» دەگەن بولاتىن. باستى ماسەلە شەشىلدى ەمەس پە — ءبىز ەندى تاۋەلسىز ەلمىز. ىرگەلى ەلدىڭ بالاسىنا ىرىلىك جاراسادى. كوبىنە شىداعاندا ازىنا شىدايىق تا. ءسىز قالاي ويلايسىز؟
ءابىش كەكىلبايەۆ: — اسىقپايمىز دەپ بەيقام قالۋدان دا، اسىعامىز دەپ، اعات قيمىلداپ، ونسىز دا بىتكەلى تۇرعان شارۋادان شي شىعارىپ الۋدان دا مەيلىنشە اباي بولعانىمىز دۇرىس. قازىرگى تاريحي كەزەڭ بارىمىزدەن دە ايرىقشا زەردەلىلىكتى، ايرىقشا زەرگەرلىكتى تالاپ ەتەدى. مۇنداي كەزەڭدە نە ايتساق تا، نە ىستەسەك تە، بايىبىنا بارىپ ىستەگەنىمىز دۇرىس. اسىرەسە، ءجوندى-جونسىز باسەكەنىڭ قاجەتى شامالى. ءوزىڭنىڭ جاقسى ءىس تىندىرىپ جۇرگەنىڭدى ايتۋ ءۇشىن وزگەنىڭ ىستەپ جاتقانىنىڭ ءبارىن مانسۇقتاماۋدىڭ، باسقا كوشەلەردە ايتىلىپ جاتقاننىڭ ءبارىن ءبىزدىڭ كوشەگە اكەپ ايقايلاۋدىڭ، باسقا مىنبەلەردە ايتىلىپ جاتقاننىڭ ءبارىن ءبىزدىڭ مىنبەدەن قايتالاۋدىڭ دا تيگىزەر پايداسى شامالى. سونى ەسكەرمەگەندىكتەن حالقىمىز ءۇشىن كەزەك كۇتتىرمەس ماسەلەلەردى الدىن-الا بايىپتاۋعا از ءمان بەرىپ كەلەمىز. كوپتەگەن جاڭالىقتار، ونىڭ بۇگە-شىگەسىن الەۋمەت ءالى ابدەن ءتۇسىنىپ ۇلگەرمەي، ورناپ قالىپ جاتىر. قاۋىمدى سوندايعا ازىرلەيتىن ۋاقىت، قوعامدىق پىكىر، الەۋمەتتىك باستاما بارلىق ۋاقىتتا ۇتىمدى پايدالانىلمايدى. نارىقتىق ەكونوميكانىڭ، دەموكراتيالىق كونستيتۋسيالىق قۇرىلىستىڭ پراۆولىق مەملەكەت پەن ازاماتتىق قوعامنىڭ كوپتەگەن ماسەلەلەرىنە بۇقارانى بىلاي قويعاندا، مامانداردىڭ وزدەرى جەتكىلىكتى قانىق ەمەس ەكەندىكتەرى بايقالىپ قالىپ ءجۇر. سوندىقتان دا، اتقارۋشى وكىمەتتىڭ ىستەيتىن ءىسىن زاڭ شىعارۋشى وكىمەتتەن، زاڭ شىعارۋشى وكىمەتتىڭ بيلىگىندەگى ماسەلەلەردى قوعامدىق بىرلەستىكتەردەن، قوعامدىق بىرلەستىكتەر پارىزىن زاڭنىڭ ورىندالۋىن قاداعالايتىن سوتتىق بيلىكپەن شاتىستىرۋشىلىق ەتەك الۋدا. مۇنداي الەۋمەتتىك بەلسەندىلىك زاڭدىلىقتى كۇشەيتپەيدى، السىرەتەدى. ادىلەت ىزدەۋدە بيلىك جولىنداعى كۇرەستىڭ ويىنشىعىنا اينالدىرادى. قابىلدانعان زاڭنىڭ ورىندالمايتىنى دا سودان تۋادى. جۇرت ءالى زاڭنىڭ ورىندالۋىن اتقارۋشى وكىمەتتەن، ونى قاداعالاۋدى سوتتىق وكىمەتتەن تالاپ ەتۋگە ۇيرەنبەگەن. شىرق اينالىپ تاباتىندارى — زاڭ شىعارۋشى ورىن. قيت ەتسە، سوعان جۇگىرىپ، سوعان قىسىم جاسايدى. بۇل بىزدە ءالى نىعايىپ بولماعان پارلامەنتاريزمدى السىرەتپەسە، كۇشەيتپەيدى.
تاعى ءبىر نازار اۋداراتىن ماسەلە — بيىكتەگى پرەزيدەنت پەن پارلامەنتتىك دەموكراتيانىڭ اياق الىسىن كوز جازباي قاداعالاي جۇرە، قاسىمىزداعى جەرگىلىكتى وكىمەت پەن مۋنيسيپالدىق دەموكراتيانىڭ قالاي وركەندەپ جاتقانىمەن ءىسىمىز بولمايدى. كوپ ۇزاماي كەزەكتى مۋنيسيپالدىق سايلاۋ. بۇلاي جۇرە بەرسەك، مۋنيسيپالدىق مانداتتار جولىنداعى كۇرەستە ۇپايىمىزدى تۇگەندەي الماي قالۋىمىز ابدەن ىقتيمال.
احات جاقسىبايەۆ: — ابەكە، تاعى ءبىر ءسوزىم بار. بىزدەگى ءوز ۇلتىمىزعا ءتان بۇرىننان بار، ءبىراق ۇمىتىلا باستاعان قاتىناستاردى جانداندىرىپ، قايتا قالىپتاستىرۋ وتە قاجەت. بۇل، اسىرەسە، كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن جانە قازاقتىڭ بۇگىندەرى ءوز انا ءتىلىن بىلمەيتىن 40 پروسەنت بولىگى ءۇشىن قاجەت. ۇلتىنىڭ ايرىقشا بەلگىلەرىن قاي قازاق ادەيى ۇمىتتى دەيسىز. ۇمىتتىرعان — وتارلاۋ ساياساتى، بەرىدەگى ءامىرشىل، زورلىقشىل جۇيە، كوممۋنيستىك يدولوگيا ەمەس پە! بۇل قاتىناستار، مەنىڭشە، تەك ادەت-عۇرىپ، ءسالت-داستۇردى قايتا ورالتۋمەن شەكتەلمەيدى. ۇلتتىق سانا، ار-وجدان، تاربيە، ونەگە قالىپتارى، ادامشىلىق قارىم-قاتىناستار دەگەن سياقتى تۇبەگەيلى تاقىرىپتاردى، سونداي-اق ءتىلدى، ءدىندى قامتىعان ءجون. قازاقتىڭ ۇلكەندى سىيلاۋى، سوزگە توقتاۋى، قوناقجايلىلىعى نەگە تۇرادى. اتا-انا، ۇرپاق الدىنداعى بورىشىن ءسوزىنۋى شە؟ ءوز شاڭىراعىنا، اتا سالتىنا ادالدىعى شە؟ بۇگىنگى «كارى قىز»، «تاستاندى بالا» ماسەلەسى قازاق قاۋىمىنا ءتان بە ەد؟ وت باسىنىڭ ازىپ-توزۋى دا قازاق ءۇشىن قۇلاق ەستىمەيتىن جات قىلىق ەمەس پە ەدى؟! ولاي بولا قالعان كۇندە ەل جاقسىلارى وندايلاردى تەزگە سالىپ، تۇزەپ الماۋشى ما ەدى؟! اتا-بابامىزدا جوق ادەت — ىشكىلىك جايىن ايتپاسا دا بولادى. توست سويلەۋدەن باسقا قىزىعى جوق، ءان ايتىلمايتىن تويلاردى دا كورىپ ءجۇرمىز. جەزدە-بالدىزدىڭ، جەڭگە-قايىننىڭ، قۇرداستاردىڭ جاراسىمدى ءازىل-قالجىڭدارى دا — قازاقتىڭ ءبىر قىزىعى ەدى. ال قازاقي ادەپ ءوز الدىنا ءبىر ۇلكەن تاقىرىپ... ايتا بەرسە، «ءبىز وسى نە بوپ بارامىز؟» دەپ، قاتتى قىنجىلتاتىن ماسەلەلەر كوپ...
ءابىش كەكىلبايەۆ: — بۇل ماسەلەنىڭ كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي، ايتىلماعان كوزى جوق شىعار. قازىرگىدەي وتپەلى كەزەڭدە وتە-موتە تەبىرەنتەتىنى دە راس. ايتارىم: ءوز قاعىمىزدان ءوزىمىز تاڭداي قاتا بولىپ، وزىمىزگە ءوزىمىزدىڭ كوزىمىز ءوتىپ، وزىمىزگە ءوزىمىز ءتىل تيگىزىپ الۋ دا ابىروي اپەرمەيدى. مەملەكەتىمىز جاڭا دارەجەگە يە بولدى. دەمەك، ۇلتتىعىمىز دا جاڭا ساپاعا يە بولعانى ءجون. جاڭا بيىككە ءوزىڭدى ءوزىڭ ماقتاپ كوتەرىلمەيسىڭ، ءوزىڭدى ءوزىڭ مۇقياتتاپ كوتەرىلەسىڭ. ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كورۋ — وتە قيىن شارۋا. ول ءۇشىن وزگەلەردەن كەم بىلىكتى، كەم ونەرپاز، كەم ەڭبەكقور بولۋعا بولمايدى. ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ ءۇش عاسىرلىق ەزگىنىڭ سالدارىنان ۇتىلعانى از ەمەس. ەتى ءتىرى جاعىمىز بىلىككە تالاسۋدىڭ ورنىنا بيلىككە تالاسىن، زاماننىڭ قاباعىنان گورى ادامنىڭ قاباعىنا قاراڭقىراپ، نامىسشىل بولۋدىڭ ورنىنا شامشىل بولىپ، اقىلدان گورى ايلاعا جۇگىنىپ ۇيرەندىك. قالىڭ بۇقارامىزدىڭ سول ءالى اڭقاۋ، بەيقام قالپى «كوپ ايتسا، كوندى، جۇرت ايتسا، بولدى»، — دەيتىن قاعيدامەن ءجۇرىپ جاتىر. مۇندايدا بۇگىنىمىزدەن ءبوزىنىپ، كەشەگىمىزگە قايتا جۇگىرگەننەن گورى، جان-جاعىمىزعا قاراپ، بىلايعى جۇرتتاردىڭ كەشە نەندەي بولعانىن، بۇگىن نەگە جەتكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، كەشەگىمىزدەن دە، بۇگىنگىمىزدەن دە ءتيىستى قورىتىندىلار شىعارىپ، ەرتەڭگە ۇمتىلعانىمىز دۇرىس شىعار. ويتكەنى، قانشا تاۋەلسىزدىك العانىمىزبەن، ءبارىبىر زيالىلىق جاعدايىندا، ءبارىبىر كۇللى ازاماتتىق قاۋىمداستىق ورتاسىندا ءومىر سۇرەمىز. كەشەگى قالپىندا قالدىرماعان بىلايعى دۇنيە ەرتەڭ قالدىرادى عوي دەيسىز بە؟! سوندىقتان دا، وزگەلەردەن كەم دە، ارتىق تا ەمەس، تەڭ تۇرۋعا تىرىسقان ءجون. ونداي تەڭدىك جالپى ادامزاتقا ورتاق دەموكراتيالىق ساياسي ءۇردىستى، يماندىلىق ءتار-تارتىپتى، تەحنولوگيالىق، پراۆولىق مادەنيەتتى قاپىسىز مەڭگەرگەن جاعدايدا عانا جۇزەگە اسادى. باسقالاردىڭ قولدارىنان كەلىپ جاتقان بارلىق نارسە ءوز قولىڭنان تۇگەل كەلمەي تۇرىپ، ءبارىبىر تەڭ بولا المايسىڭ. سوندىقتان، ءوزىمىزدى ءوزىمىز الدارقاتا بەرمەي، كوپ نارسەگە جاڭاشا قاراپ، جاڭا تاۋەكەلگە بەل بۋۋىمىز كەرەك. قولىنان كوپ نارسە كەلمەيتىن كوپ قازاقتىڭ ءبىرى رەتىندە مەنى وسى جاعى كوبىرەك تولعانتادى.
احات جاقسىبايەۆ: — ابەكە، جالتاقتاماي، بىلتەلەمەي تۋراسىن ايتساق — ءبىز ەندى كوبەيۋىمىز كەرەك. ءوز جەرىمىزدە ءوز ۇلتىمىزدىڭ سانى وسسە، كوپ ماسەلەنىڭ شەشىمى قولىمىزعا تيەر ەدى. بۇل ءبىزدىڭ ەشكىمنىڭ ورتاعى دا، وكپەسى دە جوق تابيعي ءارى زاڭدى تىلەگىمىز. ايتەۋىر، قاشاندا قازاقتىڭ باسقادان ءبىر باعى كەم بوپ كەلدى. ءوز ەركىنەن تىس نەبىر زوبالاڭعا ۇشىراپ، سانى كەمي بەرگەن، كەمي بەرگەن. وسىنشا ۇلانعايىر جەردى يەلەنىپ، وسىنشا از بولۋىمىز — ءبىزدىڭ كىنامىز ەمەس، قاسىرەتىمىز. ەگەر بىزگە تيىسپەگەندە، تاۋەلسىز ەل رەتىندە ءوز تىرلىگىمىزبەن ءومىر ءسۇرىپ، ەركىن دامىعان جاعدايدا ءقازىر حالقىمىزدىڭ سانى كەمى 40 ميلليونعا جەتەدى ەكەن. ءالى كۇنگە دەيىن جان-جاققا اۋعان ەلدىڭ باسى بىرىكپەي جاتىر. قازاقتىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى بۇگىندەرى قازاقستاننان تىس جەرلەردە تۇرادى. شەتتەگى قازاقتار ءۇشىن قازاقستان — ۇلكەن ءۇيى، قاراشاڭىراق، ارى-بەرىدەن سوڭ، اتامەكەن، وتان. الىستاعى ادامنىڭ ساعىنىشى مول. تۋعان جەردىڭ ءبىر ۋىس توپىراعىنا زار. ەگەر قولىنا تيە قالسا، بوي تۇمار ەتىپ ساقتايتىنىن دا بىلەمىز. قازاقستان جوعارعى كەڭەسىنىڭ وتكەن سەسسياسىندا قازاقستان ازاماتتىعى تۋرالى زاڭ قابىلدادىڭىزدار. سول زاڭدا شەتتەگى قازاقتاردىڭ ءبارى دە قازاقستان ازاماتى بولۋعا ەرىكتى دەلىنگەنىن وقىعاندا ءوزىمىز ءۇشىن دە، الىستاعى تانىپ-بىلمەگەن قانداستارىمىز ءۇشىن دە قاتتى قۋاندىق. ەندى بۇدان بىلاي ءوز جەرىنەن وگەيسىتپەي، ءوز ازاماتىمىز دەپ، كەلسە قابىلداۋعا ءازىر ەكەنىمىزدى زاڭ جۇزىندە جاريا ەتتىك. شەتتەن كوشىپ كەلەتىن باۋىرلاستار — ءبىزدىڭ باس بىرىكتىرۋىمىزدىڭ، كوبەيۋىمىزدىڭ ءبىر جولى. ءبىر وكىنىشتىسى، «اتا جۇرتىم، ەلىم» دەپ، كوشىپ كەلە باستاعان سول اعايىنداردى كەي جەرلەردە باياعى سول قازاقي بەيقامدىقپەن دۇرىستاپ قابىلداي الماي جاتىرمىز. زاڭدى قابىلدادىق ەكەن، ورىنداۋ مىندەت قوي. ءتىپتى ەلدىگىمىزگە ءمىن ەمەس پە! الداعى ۋاقىتتا بۇل ماسەلە قالاي رەتتەلۋگە ءتيىس؟ الىستان كەلگەن اعايىن جەر-جەردە الدەكىمنىڭ قاس-قاباعىنا، كوڭىلىنىڭ قالاۋىنا تاۋەلدى بولماعانى ءجون.
ءابىش كەكىلبايەۆ: — بۇل ارادا دا شىندىقتىڭ بەتىنە تۋرا قاراۋىمىز كەرەك شىعار. ءدال بۇگىن تاڭدا ەل اڭساپ، كوشىپ كەلگىسى كەلگەن باۋىرلارىمىزعا قازاقستان تاراپىنان ەشقانداي پراۆولىق بوگەسىن جوق. وعان كەرەك زاندىق نورمالاردىڭ نەگىزگىلەرى الىندى. سولارعا سۇيەنىپ قونىس اۋدارۋشىلار بولسا، وعان مۇمكىندىگىنشە كومەك كورسەتۋدى كوزدەيتىن ۇكىمەت قاۋلىسى دا شىقتى. الايدا، جان-جاقتان كەلىپ جاتقان باۋىرلارىمىزدىڭ بىردەن كۇرپ ەتە قالىپ جاتپاعانىن دا بىلەمىز. قولدا بار پراۆولىق مۇمكىندىكتى ۇتىمدى پايدالانۋعا ءتيىستى بيلىك ورىندارىنىڭ ونەرى جەتپەي وتىر. بۇل — ءبىر. جوقتىق جومارتتىڭ قولىن بايلاپ وتىر. بۇل — ەكى. تاريحتىڭ مۇنداي ءساتتى قاباعىن قاپى جىبەرمەي پايدالانىپ قالۋ ءۇشىن كەيبىر قيىندىق پەن قىسىلشاڭدىققا توزۋگە تۋرا كەلەتىنىن ىشتەگى دە، سىرتتاعى دا باۋىرلاستارىمىز تۇگىل ءتۇسىنىپ بولماي جاتىر. بۇل — ءۇش. ايتپەسە، ەسىمىز باردا ەلىمىزدى تاۋىپ الۋ ءۇشىن ءدال بۇگىنگىدەن قولايلى جاعداي تۋا بەرەدى دەپ ويلاۋ، ارقانى تىم كەڭگە سالۋشىلىق بولار ەدى. ويتكەنى، كەلگەندەردىڭ جاعدايىن كۇرت جاقسارتىپ جىبەرە الاتىنداي ەكونوميكالىق احۋال تىم شۇعىل ورناي قويماسى ءقازىردىڭ وزىندە-اق بەلگىلى. كوشى-قونعا قولايلى جاعداي جاسايتىن مەملەكەتارالىق قاتىناستىڭ بۇدان گورى جاقسارا تۇسەر-تۇسپەسى تەك ءبىزدىڭ قولىمىزداعى شارۋا ەمەس. سوۆەتتەر وداعىنىڭ ىدىراۋىنا بايلانىستى قايتا جىكتەلۋ، قايتا ىقپالداسۋ پروسەستەرىنىڭ قاي باعىتتا ءوربيتىنىن ءوز باسىم اشىپ ايتىپ بەرە المايمىن. ەندەشە، بارشا قانداستارىمىز بولىپ، باسىمىزدى كوبەيتۋدە ءقازىر قاپى سوعىپ قالمايىق. ول ءۇشىن «كوشى-قون زاڭىن» كۇتۋدىڭ دە قاجەتى شامالى. ول زاڭنىڭ بۇل ماسەلەگە كەرەكتى باپتارى تاۋەلسىزدىك، ازاماتتىق زاڭدارىندا قامتىلعان. ەندىگى جاڭادان قاراستىرىلاتىنى — قازىرگىدەي جاپپاي كوشى-قون تۇسىندا قازاقستاندى قايتادان اياقاستى قىلىپ الماۋدىڭ جاعدايلارى. ويتكەنى، بۇرىن دا سان رەت ايتقانىمىزداي، ءبىز «جابىق» تا، «جايداق» تا قوعامعا اينالماعانىمىز ءجون.
احات جاقسىبايەۆ: — «كوبەيۋىمىز كەرەك» دەمەكشى، وسىعان وراي تاعى ءبىر ماسەلەنى العا تارتقىم كەلەدى. وسەر ەل ۇرپاعىن ويلايدى. شىمكەنت وبلىسىنىڭ وتىرار (بۇرىنعى قىزىلقۇم) اۋدانىنا بارعانىمدا ءبىر اۋداندا 500-دەن استام باتىر انا بارىن ەستىپ، ءبىر قۋاندىم. وتكەن جىلى جەزقازعاننىڭ جاڭاارقا اۋدانىنىڭ «جەڭىس سوۆحوزىندا بولعانىمدا «وسى اۋىلدا 56 باتىر انا تۇرادى» دەگەندى ەستىپ قۋاندىم. ەندى ويلانىپ كورەلىكشى، ءار اۋىل، اۋدان، وبلىستا، قازاقستان كولەمىندە قانشا باتىر انالار بار. بالالارى ءوسىپ-ونىپ، ءۇيلى-باراندى بولعان جاعدايدا ءاربىر باتىر انا ءبىرتۇقىمنان وربىگەن ءبىر-بىر اۋىلدىڭ اناسى ەكەن-اۋ. كوپ بالالى انالار، ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، باتىر انالار — ءبىزدىڭ ۇلتتىق بايلىعىمىز. سول باتىر انالارعا ءبىزدىڭ بۇگىنگى قامقورلىعىمىز قانداي؟ قازىرگى قىمباتشىلىق زاماندا كۇن كورىستەرى تىم قيىنداپ كەتكەن جوق پا ەكەن؟! سولاردىڭ ەر جەتىپ، ەسەيگەن بالالارىنىڭ ءبىرازى ءوقۋ-بىلىم ىزدەپ، ماماندىق قۋىپ ۇلكەن قالالارعا، استاناعا ۇمتىلادى. جاقسى تالاپپەن ىلگەرى باسىپ، قاتارعا قوسىلۋعا تالپىنۋىن قۋاتتاماسقا بولمايدى. ءبىراق سولاردىڭ ءبىرازى قالالاردا، استانامىز الماتىدا قانشا تىرىسقانىمەن تۇرمىسىن تۇزەي الماي، پاتەر تاپپاي، «باسپاناسىزدار» قاتارىن كوبەيتۋدە. وسىلاردىڭ اراسىنداعى كوپ بالالى شاڭىراقتىڭ، باتىر انانىڭ بالالارىنا ەرەكشە كوزقاراسپەن جەڭىلدىكتەر جاساپ، كەزەكتىڭ الدىندا قويساق قايتەدى. باتىر انانى ەل اناسى دارەجەسىندە باعالاپ، ايرىقشا قامقورلىققا الساق، وسىدان ەل ريزىعى ورتايمايتىن شىعار. قازاق بارىن ءبولىپ بالاسىنا بەرگەن عوي.
ءابىش كەكىلبايەۆ: — بەسىگى بوستىڭ تەرى قايدان تولى بولسىن؟! باستىڭ كوبەيۋىنە ءۇي بولىپ، بارىنىڭ امان جەتىلۋىنە ەل بولىپ قام جاساماساق، بازارىمىز ازايا بەرمەك. الگى ايتىپ وتىرعانىمىزدىڭ ءارقايسىسى ءبىر-بىر بايىپتاما جاساقتاۋدى تالاپ ەتەتىن ماسەلە، ءبىر باعىتتاما جاساپ، جۇزەگە اسىرۋدى قاجەتسىنەتىن شارۋا. ناعىز ەل قامى. بالالى انالاردى ارداقتايتىن وردەندەر دە، قۇرمەتتى اتاقتار دا بولادى. دەربەس زەينەتاقىلار دا، باسقا جاردەمدەر دە بەرىلەدى. مەنىڭشە، بۇل ماسەلەنى تەك بۇنىمەن شەكتەمەگەنىمىز ءجون. ۇلتتىق ساناتىمىزدىڭ تولىعۋىنىڭ جان-جاقتى جولدارى قاراستىرىلعان ۇزاق مەرزىمدى باعدارلاما قاجەت سياقتى. وندا تابيعي ءونىپ-وسۋ، كوشى-قون، تاربيە، ءبىلىم بەرۋ، تەرريتوريالىق جايعاستىرۋ، كاسىبي جەتىلۋ، ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىك ەتنيكالىق جاراستىقتى ورتا جاساقتاۋ، شەكتەس، ايماقتاس، قۇرلىقتاس، الەمدەس ساياسي-مادەني كەڭىستىكتەرمەن رۋحاني-الەۋمەتتىك بايلانىس ماسەلەلەرى ورايلاس قامتىلسا قانداي دۇرىس بولار ەدى. جالپى، تاۋەلسىزدىك جانە ۇلتتىق فاكتور، تاۋەلسىزدىك جانە ادامدىق ايا ماسەلەلەرىن جان-جاقتى قاراستىرماي، ۇرپاق كوبەيتۋ، ۇرپاق جەتىلدىرۋدىڭ ۇتىمدى جولدارىن تابۋ قيىن. قىسقاسى، بيلىك ورىندارىنا قاپىسىز ويلاستىرىلعان دەموگرافيالىق ساياسات قالىپتاستىرماي بولمايدى.
احات جاقسىبايەۆ: — ابەكە، ءسىز «ۇركەر»، «ەلەڭ-الاڭ» روماندارىن جازدىڭىز. ەكى روماننىڭ دا باستى كەيىپكەرى — كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىر. سۇرايىن دەگەنىم: قازىرگى ۋاقىتتا رومانداعى تاريحي وقيعالارعا قاتىستى كوزقاراسىڭىز وزگەردى مە؟ ەگەر روماندى ەندى عانا قولعا الساڭىز قالاي جازعان بولار ەدىڭىز؟ كۇنى كەشەگە دەيىن «قازاقستان روسسياعا ءوز ەركىمەن قوسىلدى» دەپ كەلدىك. وسى تاريحي وقيعانىن 250 جىلدىعىن دا دۇرىلدەتىپ تويلاعانبىز. سونداي-اق، ءابىلقايىر حانعا قالاي قارايسىز؟ كەيىنگى كەزدە «ءابىلقايىر حان قازاق جۇرتىنىڭ ورىسقا بودان بوپ قالۋىنىڭ بىردەن-بىر سەبەپشىسى» دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. «جۇرت وعان كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق قازاق ەلىنە جىك سالۋشى، وپاسىز، سىتقىن رەتىندە قاراي باستاعان» دەيدى. شىندىعىندا سولاي ما؟ ءوز باسىم، اركىم وزىنە تارتىپ، ءبىر حاندى كوتەرىپ، ەكىنشىسىن تامەندەتۋ، ءبىر باتىردى سونشاما دارىپتەپ، ەكىنشىسىن ادەيى ەلەۋسىز قالدىرۋ «ناۋقانى» باستالماسا ەكەن دەيمىن.
ءابىش كەكىلبايەۆ: — بار نارسەگە بايىپ كەرەك. اسىرەسە، وتكەندى باعالاۋعا كەرەگىرەك. مەنىڭ الگى كىتاپتاردى جازعانداعى ماقساتىم دا حالقىمىز بۇدان ءۇش عاسىر بۇرىن تاپ بولعان وتكەلەكتىڭ قىر-سىرىنا ءۇڭىلۋ ەدى. ونى مەن كورشى وتىرعان ەكى حالىقتىڭ بىر-بىرىنە ەت جۇرەگى ەلجىرەپ بارا جاتقاندىقتان بولدى دەۋدەن اۋلاقپىن. ءبىراق قاي حالىقتىڭ تاعدىرى دا تەك ءوزىنىڭ نە كوكسەيتىنىنە عانا ەمەس، ءوزىن قورشاعان ورتانىڭ نە ويلاپ، قاي پيعىلدا جۇرگەندىگىنە بايلانىستى ەكەندىگى بەلگىلى. ەگەر قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىككە قولى بۇگىن عانا جەتىپ وتىرسا، بۇعان دەيىن ازاتتىقتى كوكسەمەنگەندىگىنەن، ول جولدا كۇرەسپەگەندىگىنەن ەمەس. جەكەلەپ كەلگەندە، ەشقايسىمىزعا ءال بەرمەگەن الەمدىك يمپەريانى كۇللى ادامزات بوپ زامانا ىرقىنا كوندىرۋدىڭ ورايى بۇگىن كەلىپ وتىرعاندىعىنان. دەمەك، تاريحي زاڭدىلىقتا. جاقسىلىق تا، جاماندىق تا سودان ءوربيدى.
مەن دە حالقىمىزدىڭ سوڭعى ءۇش عاسىر ىشىندە وتكەن وتكەلەگىنىڭ باستاپقى كەزەڭىن بەينەلەيتىن شىعارمامدا اتالمىش قۇبىلىسقا تاپ قىلعان جاعدايلاردى جان-جاقتى اشىپ كورسەتۋگە تىرىستىم. ويتكەنى، وتكەندەگىنىڭ اششىسىن دا، تۇششىسىن دا بىردەي ءبىلۋ كەرەك. كوبى ازىنا، كۇشتىسى السىزىنە الىمجەتتىك جاساماي تۇرمايتىن الا-قۇلا دۇنيەدە تەك ىشتەگى ىنتىماقتى سىرتتاعى ىقپالداستىقپەن ورايلاستىرا العان ەلدىڭ عانا كوسەگەسى كوگەرەدى.
ءالى تۇگەل اياقتالىپ بىتپەگەن، تەك ەكى كىتابى عانا جارىق كورگەن تاريحنامانىن نەگىزگى ايتپاعى وسى.
ادەبيەت «قۇرمەت تاقتاسى» دا، «مازاق تاقتاسى» دا ەمەس. ول تەك ءبىر جاقتى ماقتالۋعا، نە ءبىر جاقتى داتتالۋعا لايىق ادامداردان گورى، ءوز باسىنداعى دراما حالىق باسىنداعى درامانى اشىپ بەرە الاتىن، ءوز تاعدىرى حالىق تاريحىنا ۇلاسىپ جاتاتىن، كۇردەلى دە قايشىلىقتى تۇلعالارعا كوبىرەك كوڭىل بولەدى. مەنىڭ كەيىپكەرىم دە — ءدال سونداي تۇلعا. تراگەديالىق تۇلعا. ونداي ادامنىڭ تاۋقىمەتتى تاعدارىنىڭ قىر-سىرىن اشپاي تۇرىپ، دارىپتەۋ دە، مانسۇقتاۋ دا ۇشقارىلىق بولار ەدى. مەنىڭ بىلۋىمشە، ونىڭ تاعدىرى — سۋرەتكەر ءۇشىن شۇقشيا زەرتتەۋگە، بۇگىن دە وڭاي ەمەس، ەرتەڭ دە وڭاي بولا قويمايتىن ساياسي تالايىمىزعا تاعىلىم بولا الارلىق كوپ سىر تابۋعا بولاتىن تاعدىر. ول جايىندا قىسقاشا ايتۋعا بولاتىن بولسا، مەن بىرنەشە كىتاپتان تۇراتىن ەڭبەك جازۋعا تالاپتانباس ەدىم عوي.
احات جاقسىبايەۆ: — ابەكە، جوعارعى كەڭەستە ءسىز ۇلت ساياساتى، مادەنيەتتى، ءتىلدى دامىتۋ جونىندەگى كوميتەتتىڭ ءتوراعاسىسىز. جوعارعى كەڭەستىڭ سەسسيالارى كەزىندە ءسىزدى تەلەديداردان ءجيى كورەمىز. تالاسىپ تا، تىرەسىپ تە قالاسىز. ءسوزىڭىزدى وتكىزىپ تە، ويىڭىزدى دالەلدەپ تە ءجۇرسىز. پرەزيدەنتىمىز انت بەرگەن سالتاناتتى جيىندا كيەلى بيىك مىنبەدەن الدىمەن قۇتتىقتاپ، ءسوز سويلەدىڭىز. سايلاۋشىلارىڭىز دا سىزگە ريزا شىعار دەپ ويلايمىن. قالاي، جۇمىسىڭىز اۋىر ما؟ ءسىز — قازاقتىڭ ۇلكەن جازۋشىلارگنىڭ ءبىرىسىز. دەپۋتاتتىق جۇمىس تۆورچەستۆولىق قىزمەتكە كەدەرگى كەلتىرمەي مە؟
ءابىش كەكىلبايەۆ: — جۇمىستىڭ اۋىر، جەڭىل بولۋى ءوزىڭنىڭ وعان قانداي ماڭىز بەرۋىڭە بايلانىستى. ءقازىر ارلى ازاماتتىڭ قاي-قايسىسى دا ءوزى ءۇشىن ەمەس، ەلى ءۇشىن قينالىپ كورۋگە تۋرا كەلەدى. مۇنداي وتپەلى كەزەڭدە نە كوپ، شىرعالاڭ ماسەلە كوپ. سولاردىڭ بارىنە دۇرىس جاۋاپ تابۋ قيىن.
مۇنداي وتپەلى كەزەڭدەردە، زامانالار توعىسىندا عالىمدار دا، جازۋشىلار دا تاريح سوقتالاڭىنداعى حالقى مەن قاۋىمىنا قارلىعاشتىڭ قاناتىمەن سۋ سەپكەندەي بولسا دا، تىكەلەي كومەكتەسىپ كورەيىن دەپ، سۇيىكتى كاسىپتەرىنەن ءبىر ءسات اۋلاقتاي تۇرۋعا ءماجبۇر بولعان. مەن دە سونداي كۇيدە سياقتىمىن. ەل ەڭسەسى كەتەرىلىپ كەلەدى. بالاڭ تاۋەلسىزدىگىمىز دە جەتىلەر، جەتىسەر. جوقشىلىقتىڭ دا تىرناعىنان قۇتىلارمىز. سوندا قالام مەن قاعازعا ورالماعاندا، قايدا ورالارمىن دەيسىڭ! ءازىر، شاما-شارقىمنىڭ جەتكەنىنشە ەل جىرتىسىن جىرتا تۇرايىن...
«قازاق ادەبيەتى»، 1992 ج.
You Might Also Like
-
ءسويتىپ، ءبىزدى تالاي توسىن وقيعالارعا كۋا قىپ، قوي جىلى دا ءوتتى. زاتى تۇگىلى اتىنىڭ ءوزى تىكسىنتپەسە سۇيسىنتپەيتىن، مىنە، ەندى مەشىن جىلى دا جەتتى.
-
مەملەكەت باسشىسىنىڭ ەل دامۋىندا قوزعاعان ماڭىزدى رەفورمالار ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ تاريح فاكۋلتەتىنىڭ دوسەنتى، ت.ع.ك. گۇلنار قوزعامبايەۆا قازاقستان رەسپۋب...
