InfoHub Logo

وي تۇبىندە جاتقان ءسوز

جىلدار شىركىن قۇبا جوننىڭ قۇلانىنداي زىمىراپ ءوتىپ بارادى. ارمان سابازدىڭ كوبەيە تۇسپەسە، ازايا تۇسەر ءتۇرى جوق. اباي ايتاتىن «ساعاتتىڭ شىقىلداعى» دا بۇرىنعىدان گورى جيىرەك سوعىپ، قاتتىراق ەستىلەتىندەي. «الداعى جولىڭ ارتتاعى جولىڭنان از بولماسا، كوپ ەمەس» دەپ ۇستى-ۇستىنە قايتالاپ تۇرعانداي.

مۇندايدا كوڭىل جازعان قايدان بايىز تابا السىن! سان تاراپتى شارق ۇرىپ، سان گاپتىڭ باسىن شارپيدى. بۇرىنعىداي جولىعىسقا بارا جاتقان بوزبالاداي اينا الدىندا كولەڭدەپ، ءوزىڭدى-وزىڭ قىزىقتامايسىڭ. قاراقان باسىڭدى ەمەس، قارلاس، قارىنداس، قانداس، قاۋىمداس توڭىرەگىڭدى ويلاپ تەبىرەنەسىڭ. اسىرەسە، وزىڭنەن كەيىنگىلەردى ەسكە الىپ، ابىرجيسىڭ. «ءبىزدى قويشى. ءبىراز جەرگە كەلدىك قوي. بۇيىرعانىن كوردىك قوي. بۇيىرماعاندى بىزدەن كەيىنگىلەرگە بۇيىرتسا دا، شۇكىرلىك. تەك ولار بىزگە بۇيىرعاننان دا ماقۇرىم قاپ جۇرمەسە جارار ەدى...» سول ءبىر كۇمان تالاي گاپتىڭ تۇسىندا كوكىرەگىڭدە تىكەندەي قادالىپ تۇرىپ الادى.

وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن ءوز بالالارىمىزعا: «تەك سوعىس بولماسا ەكەن... كەشكى اس ۇستىندە تاڭداعى اس ەسىڭە ءتۇسىپ، ءتۇيىلىپ ازەر جۇتىپ وسكەن ءبىزدىڭ ءوزىمىز ءبىراز داۋرەندى ءسۇرىپپىز. سەندەردىڭ كىم بولاتىندارىڭدى كىم بىلگەن؟! شىرقاپ كەتەتىن شىعارسىڭدار!» — دەۋشى ەدىك. ەندى، مىنە، كۇندە جۇمىستان قايتقاندا، قۇلىنشاقتاي قۇلدىراپ الدىمىزدان جۇگىرىپ شىعىپ، موينىمىزعا اسىلاتىن ءبۇلدىرشىن نەمەرەلەرىمىزگە وندايدى ايتىپ، جەلپىنە المايمىز.

سويتسەك، شىنىندا دا، باقىتتى ەمىر ءسۇرۋ ءۇشىن تەك زەڭبىرەك كۇركىلدەپ، بومبا جارىلىپ جاتپايتىندىعى جەتكىلىكسىز كورىنەدى. باقىتتىڭ سوعىستان باسقا دا «دۇشپانى» از ەمەس سەكىلدى. سونىڭ ەڭ ۇلكەنى بۇگىنگىگە ءماز بولىپ، ەرتەڭگىگە بولا باس اۋىرتپايتىن ۇشقارىلىق پا دەپ قورقامىن.

قالاي عانا تاڭعالماسسىز! نەبىر ءزىل باتپان ءزىلزالالاردى باستان كەشىرە وتىرىپ، قانداي كوبەلەك كوڭىل، ۇشقالاق بولعانبىز؟! «ءبىز دە، مىنە، ميلليون تۇرعىنى بار قالادا تۇرامىز»، — دەپ كۇللى الماتىلىقتار بوپ، كەۋدە سوققانىمىز كۇنى كەشە عانا ەمەس پە ەدى؟! ال سوندا ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا بۇدان تۋىندايتىن ميلليون دەگەن ساندى سيفرمەن جازعانداعى بىر-بىرىنە تىركەسكەن كوپ دوڭگەلەكتەي كوپ پروبلەما سامساپ كەلە قالدى ما؟ جوق. ميلليون ادامدا ميلليون اۋىز، ميلليون جۇرەك بار ەكەنىن ويلادىق پا؟ جوق. سويتسەك، ءبىر ميلليون ادام تۇراتىنداي كەڭىستىك مەيلىنشە كوگالداندىرىلعان كۇننىڭ وزىندە تاۋلىگىنە 25-30 مىڭ توننا وتتەگىن شىعارا الادى ەكەن. ال ول كەرەكتى مولشەردەن 300-400 ەسە از. ونداي مولشەردە وتتەگىمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قالاداعى قۇرىلىس تۇرعىزىلعان كولەمنەن 100 ەسە كوپ، شامامەن، 15-20 مىڭ شارشى كيلومەتردى الىپ جاتقان قوسىمشا كوگال كەڭىستىك كەرەك كورىنەدى. مۇنداي قالاداعىلار جىلىنا ەڭ كەمى 400-500 ميلليون تەكشە مەتر سۋ تۇتىنادى. ونداي سۋ ەڭ كەمى 20 مىڭ شارشى كيلومەتر كەڭىستىكتەن جينالادى ەكەن. ميلليون ادامى بار ىعى-جىعى قالادا تۇراتىن ادام، ەڭ بولماسا، اپتاسىنا ءبىر رەت تابيعات اياسىنا شىعىپ، ەمىن-ەركىن دەمالماسا، جۇيكە اۋرۋىنا ۇشىراماقشى. ال ونداي سەيىل جاسايتىن رەكرەاسيالىق ايماققا تاعى دا 15—20 مىڭ شارشى كيلومەتر جەر قاجەت بوپ شىعادى. ونىڭ ۇستىنە، مۇنشاما قىرۋار جاندى ەتپەن، سۇتپەن، كوكونىسپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قانشا گەكتار جەرگە مال ۇستاپ، قانشا گەكتار جەرگە ەگىن سالۋعا تۋرا كەلەتىنىن ەسكەرىڭىز.

ونى ايتاسىز، تابانىمىزدىڭ استىنداعى قارا جەردىڭ كۇنارا «موڭكىپ» تۇراتىنىمەن دە شارۋامىز بولمادى. الماتىدا سەيسميكالىق جاعىنان ءقاۋپى از ايماق — اباي پروسپەكتىسىنەن جوعارى جاتقان تاۋ بوكتەرى عانا. ودان تومەنگى تاشكەنت كوشەسىنە دەيىنگى الاپ سەيسميكالىق جاعىنان ءقاۋىپتى ايماق، ال تاشكەنت كوشەسىنەن بۇرىندايعا دەيىن اسا ءقاۋىپتى ايماق بولىپ تابىلادى. سوندا الگى سەيىل-سەرۋەن جاسايتىن كوگال نۋى، ەت-سۇت، جەمىس-جيدەك وندىرەتىندەي قۇنارلى توپىراعى، ءمولدىر سۋى مەن تازا اۋاسى بار تاۋ بوكتەرىن امان ساقتاۋدىڭ ورنىنا سامساتىپ ءۇي ءتۇرعىزۋدان، بىقسىتىپ اسفالت توسەۋدەن، قۇجىناتىپ ماشيناعا تولتىرۋدان باسقا امال قالمادى. ءسويتىپ، ءوز ءناپاقامىزدى ءوزىمىز تارك قىپ،— ءوز دەمىمىزگە ءوزىمىز تۇنشىعۋعا ءماجبۇر بولامىز. مۇنداي جەردە دەنساۋلىقتىڭ قايدان كوسەگەسى كوگەرە قويسىن؟! استانا باسىمەن الماتى، ماسەلەن، بالا اۋرۋى مەن بالا ءولىمى جاعىنان الىستاعى اۋىلدارمەن بارا-بار تۇسۋدە.

بۇل دا از بولعانداي، الگىندەي وز-وزىنەن بەزگەگى ۇستاپ، قالتىراپ-دىرىلدەپ تۇراتىن «گەولوگيالىق فۋندامەنتىمىز» وڭكەي سۋسىما قيىرشىق، مالتا تاس قاباتتاردان تۇرادى. سونداي ءسابيدىڭ ەڭبەگىندەي قارالاي بۇلكىلدەپ، ازەر تۇرعان ءالسىز جىنىستاردىڭ استىندا بۋى بۇرقىراپ جەر استى ىستىق كولى جاتىر. وسىنداي قىرىق قاتەردىڭ ۇستىندە ورنالاسىپ قالعان قالانى ميلليون ادامنان اسقانشا دامىتىپ، سوزا بەرۋ ءۇشىن دە ناعىز جۇرەك جۇتقان... جاۋاپسىزدىقتان باسقا ەشتەڭە كەرەك ەمەس شىعار.

كۇللى ءبىر رەسپۋبليكانىڭ، كۇللى ءبىر ۇلتتىڭ بۇكىل ينتەللەكتۋالدىق پوتەنسيالى، كۇللى عىلىمي-الەۋمەتتىك ويىنىڭ «قايماعى» جيىلعان استانانىڭ احۋالى وسىنداي بولعاندا، قالعان ايماقتاردىڭ قارق بوپ جاتپايتىندىعى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

ويتكەنى، ەڭ بولماسا، ءوز باستارىنا جاقسىلىق جاساي الماعان رەسپۋبليكالىق شتابتار قالعان كەڭ بايتاق تەرريتوريانى الگىندەي «ەكولوگيالىق جانىقاستىقتان» قايدان امان الىپ قالا السىن! قالا المادى دا...

ونسىز دا ەكولوگيالىق وڭتايلى قونىسقا ورنالاسپاعان رەسپۋبليكانىڭ بار بولعانى ون پروسەنتتىك تاۋلى ايماعى كەن ءوندىرۋ، ءتۇستى مەتاللۋرگيا، حيميا ونەركاسىبىنىڭ ەنشىسىنە ءتيدى. تەرىسكەيىندەگى مال وسىرۋگە تاپتىرمايتىن شۇيگىن جازىقتاردى تۇپ-تۇگەل جىرتىپ سالىپ، بۇكىل قۇنارىن جەلگە ۇشىردىق. ازعانتاي وزەندەردىڭ القابىن ءبىرىڭعاي تەحنيكالىق داقىلدار ەگىپ، گەربيسيد پەن پەستيسيدكە بوكتىردىك. اۋەلدەن دە وسىمدىك جامىلعىسىنا كەدەي ءشول مەن شولەيت القاپتاردا كەن قازىپ، قارا مەتاللۋرگيا وركەندەتىپ، شاڭ مەن ءتۇتىندى بۇرقىراتتىق. جيىرما ميلليوننان استام گەكتار جەردى بەتالدى سوقاعا تىرناتساق، سونشا جەردى اسكەري پوليگوندارعا بەرىپ، ەڭ قاتەرلى قارۋلاردى سىنايتىن قازاقستاننىڭ كوپ جەردى كۇكىرت، سىناپ، كادميي، تالليي، ليتيي، ۋران، حلور سىندى ۋلى حيميكاتتاردىڭ مولدىعىنان ونسىز دا دەنساۋلىق ءۇشىن قاتەرلى ايماق ەكەندىگى از بولعانداي، كومىر مەن بوكسيتتى، تەمىر رۋداسى مەن فوسفوريتتى عانا ەمەس، رادياكتيۆتى ستراتەگيالىق شيكىزاتتاردىڭ ءوزىن اشىق كارەر قازۋ جولىمەن وندىردىك. بۇنىڭ ءبارىنىڭ تابيعي ورتانى مەكەندەيتىن حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا تيگىزىپ جاتقان اسەرى قانداي؟ ول جايىندا قام جەگەن ەشكىم بولعان جوق. قايتا ونىڭ ورنىنا بىزدەن وندىرىلگەن كەڭ استىق، مۇناي، شيكىزات تيەلگەن ەشەلوندار تىزبەگىنىڭ جەر شارىن قانشا رەت وراپ الۋعا جەتەتىنىن ايتىپ ماقتاندىق. ەشتەڭەنىڭ ەسەبى بار دەپ بىلمەدىك. ءبارىن تاۋسىلماستاي، سارقىلماستاي كوردىك. ءسويتىپ جۇرگەندە كۇنى كەشە كول-كوسىر كەسىلىپ جاتقان ارالدىڭ ايدىنى جوعالىپ، بالقاشتىڭ شالقارى تارتىلىپ بارا جاتقانىن ءبىر-اق كورىپ، ەسىمىزدى ازەر جينادىق. ول ءۇشىن: «ءبارى سەندەردەن بولدى»، — دەپ، كورشىلەرىمىزگە ساۋساعىمىزدى كەزەندىك، الدىمەن ءوزىمىزدىڭ وزبىر «كولتاۋسارلارعا» اينالىپ العانىمىزدى سەزبەدىك. كەشەگى تاۋ جاتقان ميلليونداعان گەكتار جەر قىرتىسى كوككە اۋناپ، بويىنداعى ىلعالىنان ايىرىلسا، ەرىندەرى كەزەرىپ، اۋادان جاندارمەن بۋ تارتپاي ما؟ ول بۋ اينالاداعى وزەن، كول، توعانداردان ۇشپاسا، قايدان ۇشادى؟ بۇرىن الدا-جالدا ءبىر اۋىل زورعا ۇشىراساتىن ساميان سار دالادا ءبىرىنىڭ وتى بىرىنە كورىنەتىندەي قىپ، سامساتىپ قالالار، پوسەلكەلەر، سەلولار سالدىق. ولاردىڭ اراسىنا ات قۇرعاتپايتىنداي قىپ تەمىرجول، تاس جول تارتتىق. ءتۇتىنىن بۋداقتاتىپ، زاۆودتار، فابريكالار، كومبيناتتار تۇرعىزدىق. ولارداعىلاردىڭ دا وزەنى بار ەكەنىن بىلاي قويعاندا، الگىندەي قۇجىناعان ەلدى مەكەندەردەگى اسا كوپ شوعىرلانعان تىرشىلىك كوزدەرىنەن قانشا ەنەرگەتيكالىق قۋات جىلۋ مەن گاز ءبولىنىپ شىعاتىنىن، ولاردى قايتادان سالقىنداتۋ ءۇشىن ماڭايىنداعى كەڭىستىكتەن قانشاما وتتەگى مەن ىلعال سوراتىنىن نەگە ەسكەرمەيمىز؟ ول ىلعالدى قازاقستان اسپانى، قازاقستان ۇلكەن كولدەرى مەن توپىراعىنان سورماعاندا، جەر تۇبىندەگى ميسسيسيپي مەن ءنىل داريادان سورىپ اكەلەدى عوي دەيسىز بە؟ ءبىر ۇشقاندا اۋاداعى ميلليونداعان توننا وتتەگىنى ورتەپ كەتەتىن اۋە، عارىش كەمەلەرى اشىق ايدىنداردىڭ قانشا ىلعالىن بۋ قىلىپ اسپانعا ۇشىرىپ، شاڭ قىلىپ، ءوزى جاققان اۋانىڭ ورنىنا شاشىپ كەتەتىنىن كىم ەسەپتەپ جاتىر؟ بۇنىڭ ءبارى ازعانتاي ايدىندارىمىزدى ۇستىنەن سورىپ تارتسا، استىنان ەشكىەمەردەي ەمىپ، بايقالتپاي سۋالتىپ جاتقان قانشا «ايدىندى» بىلەمىز؟ ءبىر كەزدە قازاقستان شولدەرىنىڭ استىندا جەر استى مۇحيتى جاتىر ەكەن دەپ بوستىك. سويتتىك تە، كەز-كەلگەن جەردەن ارتەزيان قۇدىقتارىن قازىپ، مالىمىزدى دا، جانىمىزدى دا، ءوندىرىسىمىزدى دە سودان سۋاردىق. ال جەر استى سۋىنىڭ تەك اتموسفەرالىق ىلعالدان عانا تۇزىلمەيتىنى، ونىڭ كوبى نەگىزىنەن پلانەتانىڭ وزىمەن بىرگە جاراتىلعانى، سوندىقتان جەر استىنان اشىلعان سۋ قورىنىڭ قايتادان قالپىنا كەلە سالمايتىنى قايسىمىزدىڭ قاپەرىمىزگە كىرىپ-شىقتى؟ تابيعاتتىڭ ءوزى اۋەلدە تىم قاتىڭقى جاراتقان ازعانتاي اۋىز سۋ قورىمىزدى تىپتەن ءراسۋا پايدالانۋدامىز. سوندىقتان دا تەك ارال مەن بالقاش قانا ەمەس، جايىق، ەرتىس، سىر، توبىلدان باستاپ بارلىق وزەندەرىمىز، كەلدەرىمىز، بۇلاقتارىمىز، قۇدىقتارىمىز تارتىلىپ، جىلدان-جىلعا ءشوپ ءونىمى كەمىپ، ۇلان-بايتاق دالامىزدىڭ بۇرىنعىدان بەتەر شولەيتتەنە تۇسكەنىن ءالى ەسكەرمەي كەلەمىز. سۋعا قالاي بەي-بەرەكەت قاراساق، جەرىمىزدىڭ قۇنارىنا دا سولاي بەي-بەرەكەت قارادىق. بابالارىمىز اتتىڭ تۇياعىنان قورعاشتاعان جەردى شىنجىر تاباندى، رەزينا تاباندى دوڭعالاقتارعا سۇراۋسىز تاپتاتتىق. عالىمداردىڭ ەسەپتەۋىنشە، 18 سانتيمەترلىك قۇنارلى قابات جاساۋ ءۇشىن تابيعاتقا 7000 جىل ۋاقىت كەرەك ەكەن. ال ءبىز ونى ساناۋلى ايلاردا، استىن ۇستىنە شىعارىپ، اۋدارىپ سالىپ، ساناۋلى جىلداردا ءوز نارىنەن ايىرىپ، توننا-توننا بەدىرەيىپ جاتىپ الار بەتپاق تۇزگە اينالدىردىق. ءسويتىپ، ەلدى دە، جەردى دە قورەگىنەن ايىرعانىمىزدى اڭعارمادىق. اڭعارماعانىمىز تەك ءبىر بۇل عانا ەمەس. ءبىز ءتىپتى قاشقان اڭ باسىن تىعىپ پانالايتىنداي وڭاشا جەر قالدىرىلماي، توتەن يگورىلىپ جاتقان ولكەمىزدەگى ەكونوميكالىق وزگەرىستەردىڭ ەشقانداي تابيعات قورعاۋ ساياساتىنسىز قالاي بولسا سولاي جۇرگىزىلىپ وتىرعاندىعىنان، ونىڭ ەكولوگيالىق زارداپتارىنىڭ شىن مولشەرىن، ەشقايدا ەشكىم ءبىلىپ جارىمايتىندىعىنان اتىمەن بەيحابار كەلدىك. ولار وزدەرىنەن دە جوعارىداعىلارعا سەندى.

ال ولار شەتىنەن اتەيست بولعاندىقتان ءتاڭىردىڭ وزىنە دە شەكەلەرىنەن قارادى. سوندا مۇنداي ەشتەڭەنىڭ الدى-ارتىن ويلاماي، كورە-تۇرا باساكوكتەپ جونەلەتىن «ءوزىم بىلەمدىك» كۇللى ادام ءناسىلىنىڭ تاعدىرىن قاتەرگە تىككەن قانقۇيلى قىلمىس بولماعاندا نە بولادى؟! ەكونوميكاداعى «ەكولوگيالىق جەندەتتىك» سيندرومى وسىلاي پايدا بولدى. بۇگىنگى تاڭداعى رەسمي ەسەپ بويىنشا رەسپۋبليكادا اۋاعا جىلىنا تەك ەنەرگەتيكا، قارا جانە ءتۇستى مەتاللۋرگيا كاسىپورىندارى تاراپىنان 5،4 ميلليون توننا، اۆتوترانسپورت تاراپىنان 2،9 ميلليون توننا ۋلى زات ۇشادى ەكەن. بۇل، ارينە، ءدال ەسەپ ەمەس. باسقانى قويىپ، الماتىنىڭ وزىندە اۋانىڭ زاقىمدانۋىن باقىلاپ وتىراتىن ورتالىقتىڭ ءالى كۇنگە دەيىن جوق ەكەنىن ەسكەرسەك، قانداي ءدال مالىمەت جونىندە ءسوز بولۋى مۇمكىن؟ ال الماتى، جامبىل، وسكەمەن، لەنينوگور، زىريان، تەمىرتاۋ، شىمكەنت قالالارىنداعى اۋانىڭ اۋا ەمەس، ۋلى گازداردىڭ قويىرتپاعىنا اينالىپ كەتكەندىگىن انىقتاۋ ءۇشىن ەشقانداي اسپاپتىڭ قاجەتتىگى دە شامالى. قاراشىعاناق، تەڭىز كەن ورىندارىن يگەرۋدەگى اسىعىستىقتىڭ سالدارىنان كۇللى كاسپيي ماڭى اۋاسىنداعى كۇكىرتتى سۋتەگى، كۇكىرتتى انگيدريد مولشەرى ەشقانداي عىلىم بىلمەيتىن شەكسىزدىك دارەجەگە جەتتى. قىسقاسى، باسقا جەردە قولدان جاسالعان سۋتەگى بومباسىنان قورقىپ وتىرساق، مۇندا جەر قويناۋىنان وز-وزىنەن اتقىلاپ جاتقان ءدال سونداي قاتەرلى «قىرىپ-جويعىشتى» شىبىن شاققان عۇرلى كورمەي، جايباراقات وتىرمىز. ەكىباستۇز ءوزىمىزدى قويىپ، كورشى مەملەكەتتەردى تۇنشىقتىرۋدا. سىر، تالاس، شۋ بويىنداعى تالايعا «التىن جۇلدىز» تاقتىرعان حيميالىق تىڭايتقىشتار كورشى وڭىرلەردى توساپ بوپ باسىپ، دالا جۋساندارىن كوكتەي سولدىرۋدا. مۇنداي جاعدايدا تازا سۋ قايدان قات بولماسىن؟ بۇگىنگى تاڭداعى رەسپۋبليكاداعى پايدالانىلىپ وتىرعان اۋىز سۋ ساپاسى جاعىنان سىن كەتەرەرلىك دارەجەدە ەمەس. اۋا قالاي ۋلانىپ جاتسا، توپىراق تا سولاي بىلعانىپ جاتىر. ول ەكى ورتادا سۋ قالاي بىلعانباسىن؟! ماسەلەن، ەرتىس سۋىنداعى مىس پەن سينك شەكتى مولشەردەن ونداعان ەسە اسىپ تۇسەدى. جايىق، ەلەك، سىرداريا، بادام، نۇرالاردان اۋىز شايۋدىڭ ءوزى ءقاۋىپ. كاسپيي ماڭىندا قۇس ۇشا الماي، يتبالىق پەن بەكىرە اۋرۋعا شالدىعىپ، جاعاعا شىعىپ، تەڭكيىپ-تەڭكيىپ ءولىپ جاتىر. شىمكەنت، جامبىل، اقتوبە، شىعىس قازاقستان وبلىستارىنىڭ بۇلاقتارى مەن قۇدىقتارىنىڭ وزىنەن سەسكەنبەي سۋ ءىشۋ مۇمكىن ەمەس. توعىز ءجۇز ەلدى مەكەن جەر تۇبىنەن تاسىمالداپ اكەلىنىپ، لاس ىدىستار مەن قۇدىقتارعا ۋاقىتشا قۇيىلىن الىنعان ءولى سۋ ىشەدى. مۇنداي جاعدايدا اۋرۋ قايتىپ كوبەيمەيدى؟ حالىقتىڭ ءومىرى قىسقارىپ، ءولىم جيىلەۋدە. بۇل — كورەر كوزگە وز-وزىنەن مەن مۇندالاپ تۇرعان كەلەڭسىزدىكتەر. ايتپەسە رەسپۋبليكانىڭ ءار ايماعىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايىنىڭ تولىق عىلىمي سيپاتتاماسىن جاساۋ، كۇللى تەرريتوريامىزدىڭ ەكولوگو-بيوگەوحيميالىق رەجيمىن ءتۇزۋ ءىسى ءالى قولعا دا الىنباي وتىر. سوندىقتان كۇللى رەسپۋبليكانىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى جاعىنان قاتەرلى ايماققا اينالىپ وتىرعانىن كوپ جۇرت بۇگىنگە دەيىن بىلە بەرمەيدى. ولار ەكولوگيالىق جاعدايسىزدىق جايىندا ءسوز بولسا تەك ارال، بالقاش، دەگەلەڭدى عانا اۋىزعا الادى. وندا دا تەك بۇرىن بۇكىلوداقتىق باسپا ءسوز ايتقان دەرەكتەر تەڭىرەگىنەن شىرق اينالىپ شىعا المايدى سودان كەلەدى دە، دەگەلەڭدەگى بەلگىلى پوليگون جابىلسا، رەسپۋبليكا تەرريتورياسىنداعى رادياكتيۆتى سيتۋاسيا ءقاۋىپسىز بولا سالادى دەپ ويلايدى. بايىبىنا بارار بولساق، بارلىق ستراتەگيانى شيكىزات وندىرەتىن كەن ورىندارىنىڭ رادياكتيۆتى اسەرى بار باسقا دا مينەرالدار وندىرەتىن كەن ورىندارىنىڭ، رادياكتيۆتى زاتتار پايدالاناتىن عىلىمي ءوندىرىس ورىندارىنىڭ تەحنولوگيالىق رەجيمىن جان-جاقتى تەكسەرۋ، كوسموس، اسكەري قارۋ-جاراق، سىناۋ پوليگوندارىن، مينەرالدىق شيكىزاتتاردى تاسىمالداۋ مەن قويمالاۋدىڭ ەكولوگياعا اسەرىن جان-جاقتى انىقتاۋ ءىسىن تىڭعىلىقتى قولعا المايىنشا، ءبىز رەسپۋبليكا كولەمىندەگى رادياكتيۆتى سيتۋاسيانىڭ شىن احۋالىن تولىق بىلە المايمىز. ونىڭ ۇستىنە، ءبىر اۋىلىمىزدىڭ قاسىنداعى الگىندەگى «قاتەرلى سىناقتى» سوندىرگەنمەن، ەكىنشى اۋىلىمىزدىڭ قاسىنداعى ءدال سونداي، نەمەسە ودان ءبىر دە كەم ەمەس «قاتەرلى سىناقتىڭ» وتىن ودان سايىن مازداتا ءتۇسۋىمىز ىقتيمال. قاتەرلى «ەكولوگيالىق نۇكتەلەرمەن» بۇلايشا بىر-بىرلەپ كۇرەسۋ كەي جاعدايدا قوعامدىق پىكىردى ونسىز دا اشكەرە بوپ قالعان وبەكتىلەرگە عانا اۋدارىپ، جۇرتتى بىلايعى كەساپاتتاردان ءالى دە بەيحابار ۇستاۋعا جاعداي جاساۋى دا مۇمكىن. ماسەلەن، ماڭقىستاۋداعى ءبىر كەزدەسۋدە وقىرماندار ەكولوگيا جايىندا ءسوز بولعاندا ارال، بالقاش، بايكال، چەرنوبىل جايىندا عانا ۇستى-ۇستىنە سۇراق جاۋدىردى. باسپا ءسوز بەتىندە نە كوپ ايتىلسا، تەك سونى عانا سۇراستىردى. سەيتسە، ولار الدىندا عانا حالىق دەپۋتاتتىعىنا كانديدات بولىپ ۇسىنىلعان اتوم ونەركاسىبىنىڭ ءىرى باسشى قايراتكەرىمەن كەزدەسىپتى. ءبىراق وعان تاپ ىرگەلەرىندەگى اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ تەحنولوگيالىق قاۋىپسىزدىگى، وندا پايدالانىلعان سۋدان جينالعان جاساندى كولدىڭ جەرگىلىكتى فاۋنا مەن فلوراعا، اسىرەسە، بۇكىل ايماق نارەم ايىرىپ وتىرعان جەر استى سۋلارىنا ىقپالىنىڭ قانداي بولاتىندىعى جايىندا ساۋال قويۋ ەشكىمنىڭ دە ەسىنە كەلمەپتى. الىستاعى ەكولوگيالىق اپاتقا الاڭ بولا وتىرىپ، ىرگەدەگى ەكولوگيالىق ءقاۋىپتى ەلەمەپتى. ەكولوگيالىق سانامىزدىڭ دەڭگەيى، مىنە، وسىنداي. ءبىر كەزدە ەشتەڭەگە قينالمايتىن «ەكولوگيالىق ماڭگۇرتتىك» ەندى نە جايىندا كوپ ايتىلسا، سول جايىندا ءولىمىن ساتىپ، ۇرىنىپ-بەرىنىپ، قالعان تاراپپەن شارۋاسى بولمايتىن «ەكولوگيالىق الاڭعاسارلىققا» اۋىسقان بۇنداي سانامەن دۇكەندە كۇنى كەشەگە دەيىن تىرەلىپ تۇرعان «بوبەكتەر ازىعى» كونسەرۆىلەرىنىڭ 31 پروسەنتىندە، كولباسالاردىڭ 21 پروسەنتىندە، كوكونىس، جەمىس-جيدەك كونسەرۆىلەرىنىڭ 26 پروسەنتىندە، سابيلەرگە ارنالعان ءسۇت كۋحنياسى تاعامدارىنىڭ 42،5 پروسەنتىندە پەستيسيد شەكتى مولشەردەن الدەنەشە رەت اسىپ تۇسەتىنىن بىلمەي كەلدىك: «ءوزىمىز نەگە اللەرگياعا ۇشىرايمىز؟»، «بالالارىمىز نەگە اللەرگياعا ۇشىرايدى؟» — دەپ قايران قالىپ، جۇيكەمىزدىڭ ءسال نارسەگە بولا نەگە بۇلىنە قالاتىنىنا تۇسىنە المادىق. سويتسەك، كوپكە دەيىن بالالار ءولىمى جونىنەن دۇنيە جۇزىندە 44-ورىندى يەمدەنىپ، ءومىردىڭ ۇزاقتىعى جونىنەن 47 جانە 48-ورىندى شري لانكامەن بىرگە ءبولىسىپ كەلگەنىمىزدى دە بايقاماپپىز. مۇنداي ەكولوگيالىق بەيحابارلىق الەۋمەتتىك ىنجىقتىققا ۇرىندىرماي قويا ما؟ كەي اۋدانداردا ايەلدەر: «اۋىز سۋدى تازارت»، — دەپ تالاپ قويۋدىڭ ورنىنا، سۋ تازا بولماعاندىقتان بالا كوتەرۋ زياندىلىعىن ايتقان ۇگىتكە سەنىپ، بالا كوتەرمەيتىن وپەراسيالار جاساتقان. سوندا بۇگىن انالىق ءلاززاتتان، ەرتەڭ اۋىز سۋدان، بۇرسىگۇنى قورەكتەن، ودان ارعى كۇنى اۋا مەن تىنىستانۋدان باس تارتۋعا تۋرا كەلەتىندەي كۇيگە جەتەر بولساق، مۇنداي تىرشىلىكتىڭ ءوزى تۇبىرىمەن مانسىزدىك بولىپ شىقپاي ما؟! بىزدىڭشە، حالىقتى ءبۇيتىپ ەكولوگيالىق بەيحابارلىقتا ۇستاپ، توتەدەن تاپ بولعان كەزدەيسوقتىقتار تۇسىندا الگىندەي ەرتەڭگى ۇرپاقتىڭ كورەر جارىعىن قىرقاتىن ارەكەتتەرگە يتەرمەلەۋ تۋرا قىرعىن سوعىسقا بارا-بار مورالدىق قىلمىس سانالۋعا ءتيىستى. ونداي «ەكولوگيالىق بەيحابارلىق» تاكتيكاسى ولكەلەردىڭ ەكونوميكالىق رەسۋرسىن توگىپ-شاشىپ، ىسىراپ پايدالاناتىن «ەكونوميكالىق بەيباستاقتىقتى» كولەگەيلەۋگە قاجەت بولعان ءتارىزدى. ءبىز ءوز جەرىمىزدە بۇگىن نە اشىلسا، ەرتەڭ باسقا جاققا كوشىپ كەتەتىندەي، نەعۇرلىم تەز قازىپ اپ، ەشەلوندارعا تيەپ ۇلگەرگەنشە اسىعاتىن مىنەز شىعاردىق، ودان مەملەكەتكە تۇسەتىن پايدانى جاقسى بىلەمىز. ءوندىرۋشى، وڭدەۋشى ونەركاسىپ سالالارىنا تۇسەتىن پايدانى جاقسى بىلەمىز. ال سول شيكىزاتتى شىعارىپ وتىرعان ولكە مەن ونداعى حالىقتىڭ مۇنداي مول بايلىقتان قانداي قايىر كورەتىنىن ويلاپ، ەشكىم باسىن اۋىرتپاپتى. ءسويتىپ ءماز بوپ جۇرگەندە ءوزىمىزدىڭ «قالاي دوتاسياعا وتىرىپ، كۇندەردىڭ كۇنىندە كىسى ۇستىنەن كۇن كورىپ كەلگەندەر اتانىپ شىعۋىمىز» كادىك ەكەنى قيالىمىزعا دا كىرمەپتى. ءسويتىپ، شيكىزات تيەلگەن ەشەلونداردىڭ ۋاقتىلى جونەلگەنىن قانشا مۇقيات قاداعالاعانىمىزبەن، ءوزىمىزدىڭ مادەني الەۋمەتتىك دامۋدان قانشالىقتى كەنجەلەپ قالعانىمىزبەن ەش شارۋامىز بولماپتى.

مالشى اۋداندار تۋرالى كوپ كىسىگە ايتقىزساڭىز، بۇل — سونداعى تۇرعىنداردىڭ مادەنيەتى تومەندىگىنەن. باسقانى بىلاي قويعاندا، اتاقتى كومپوزيتور سولوۆيەۆ-سەدوي ءبىراز جىلدار بۇرىن كەزەكتى مادەنيەت ونكۇندىگىنەن كەيىن رەسپۋبليكاقانى ارالاپ شىعىپ: «ءبىز قازاق باۋىرلارعا قالاي تۇرمىس قۇرۋدى ۇيرەتۋىمىز كەرەك ەكەن»،— دەگەندە بىرەۋلەرىمىز باس شۇلعىپ، بىرەۋلەرىمىز اپشىپ قالىپ ەك. سويتسەك، قازاق اۋىلدارىنداعى تۇرمىستىڭ مادەني دەڭگەيى، راسىندا دا، قاناعاتتانارلىق جاعدايدا ەمەس ەكەن. ۇيرەتكەن، ارينە، ءجون. ەڭ دۇرىسى، جاقسى تۇرمىس قۇرۋدىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىن جاساۋ عوي. ءبىر رەسپۋبليكاداعى، ءتىپتى ءبىر ايماقتاعى ەكى كاسىپورىننىڭ الەۋمەتتىك دامۋىنداعى الگىندەي الا-قۇلالىقتىڭ سىرى ولاردىڭ ەكونوميكالىق احۋالىنىڭ بىردەي ەمەستىگىندە. ماسەلەن، جۋىردا شيەۆچەنكو قالاسىنداعى ءبىر وداقتىق ماڭىزداعى كاسىپورىننىڭ دەمالىس ايماعىن ارالاپ كوردىك. ونداعى پروفيلاكتوريي ىرگەسىندەگى مالشىلارعا ارنالعان پروفيلاكتوريي تۇگىلى ءقازىر ەكىنىڭ ءبىرى كوزگە شۇقىپ ايتا بەرەتىن «ۇكىمەتتىك» ساناتورييلەرىڭىزدىڭ ءوزىن شاڭىنا ىلەستىرمەيدى. سوندا نەمەنە، الگى كاسىپورىن وسىنشا بايلىقتى باسقا جاقتان كوشىرىپ اكەلدى مە؟ جوق، وسىنداعى تەرريتوريادان تاپتى. ەندەشە سول يگىلىكتى وسىنداعى تۇرعىندارمەن نەگە بىرگە بولىسپەيدى؟ وداقتىق ۆەدومستۆونىڭ ءوز بيۋدجەتى بولعانمەن، ءوز تەرريتورياسى جوق قوي. ءوز ەكونوميكالىق مۇددەسىن وسىنداعى ايماقتىق تۇرعىندارىنىڭ الەۋمەتتىك مۇددەسىمەن نەگە ۇيلەستىرمەيدى؟ ايتالىق، رەسپۋبليكا ءوز تۇرعىندارىن تەاترمەن، مۋزىكامەن، سيركپەن، مۋزەيمەن، كونسەرت ورىندارىمەن قامتاماسىز ەتۋ جاعىنان بۇكىلوداقتىق دەڭگەيدەن الدەقايدا تومەن تۇر. ال بىزدە وداقتىق سالالىق ونەركاسىپ ورنى ورنالاسپاعان بىردە-بىر وبلىس جوق. ءبىراق، ولاردا الگىندەي وداقتىق ۆەدومستۆو سالىپ بەرگەن بىردە-بىر تەاتر، فيلارمونيا، سيرك جوق. سوندا تەرريتوريا مەن ونداعى حالىق ءوز ىرگەسىنەن الىنىپ جاتقان مول داۋلەتتەن نە كورەدى؟! كورەتىنى سول، سول داۋلەتتى يگەرۋ ۇستىندە وداقتىق كاسىپورىندار جىبەرگەن ەكولوگيالىق قاتەلىكتەردى تۇزەتۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن ونداعان تەاتر سالۋعا بولاتىن قارجى جۇمساۋعا ءماجبۇر بولادى. ماسەلەن، وتكەن سايلاۋ تۇسىندا گۋريەۆ سايلاۋشىلارىنا كاسپيي ماڭىنداعى ەكولوگيالىق جاعدايدى تۇزەۋ ءۇشىن 23 ميلليون سومنان استام قارجى بولۋگە ۋادە بەرىلدى. مۇنداي ەكولوگيالىق قولايسىزدىق تالاي جەردەن تابىلادى. ءبىراق ءبۇيتىپ ونداعان ميلليون سومدى قورجىنىنان ءبىر كۇندە سۋىرىپ بەرە الاتىن دەپۋتات قالاعان مولشەردە تابىلا بەرمەيدى عوي. تابىلعاندا دا، ول الدەقاشان قيۋى كەتىپ قالعان ءىستى بىردەن تۇزەپ بەرە الا ما؟ ءبىزدىڭ كوپتەگەن اۋداندارىمىز ەكولوگيالىق، الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق جاعىنان بىردەي تۇرالاعان. ونداعى جۇرت كوپ نارسەدەن كۇدەرىن ۇزگەن. ءتىپتى، اينالادا نە بوپ جاتقانىنان اتىمەن الاڭ بولماي، اش قۇلاقتان تيىش قۇلاق وتىرا بەرۋگە ابدەن ۇيرەنگەن. مۇنداي جاعدايدا جاقسى تۇرمىس قۇرۋعا دەگەن ىنتانىڭ ءوزى جوعالادى. ونداي جەردىڭ تەاترى دا، فيلارمونياسى دا، سيركى دە، مۋزەيى دە، تۇپتەپ كەلگەندە، ءبىر بوتولكەنىڭ ىشىنە سىيىپ كەتەدى. سودان كەپ، ايماقتىق ەكولوگيا بىلاي قالىپ، ۇي-ىشىلىك ەكولوگيانىڭ ويران-بوتقاسى شىعادى. 80ء-شى جىلداردىڭ باسىندا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە، عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، جان باسىنا شاققاندا 17-19 ليتر ەتانول (تازا سپيرت) ءىشىلىپتى. موسكۆا مەن لەنينگرادتا ول كورسەتكىش 20-25 ليترگە جەتىپتى. ەگەر ورتا ەسەپپەن ءار ادام IV ليتردەن استام ەتانول ىشسە، وندا سابيلەردىڭ تەڭ جارتىسى ءالجۋاز بوپ، ءاربىر التىنشى بوبەك اقىل-ەسى كەم بوپ تۋادى ەكەن. ەگەر 25 ليتردەن ىشىلسە، «ءۇش ۇرپاق زاڭى» دەيتىن مەحانيزم ىسكە قوسىلادى ەكەن. ول دەگەن ءسوز، اتاسى ساۋ بولسا، اكەسى جارتىلاي ساۋ، بالاسىنىڭ دەنساۋلىعى تورتتەن ءبىر مولشەرىندە، ال نەمەرەسىنىڭ دەنساۋلىعى بار بولعانى ون التىدان ءبىر مولشەرىندە بولادى دەگەن ءسوز. نەمەسە ىشكىشتەر اۋلەتىنىڭ ءتورتىنشى ۇرپاققا جەتپەي تۇقىمى تۇزداي قۇرىپ بىتەدى دەگەن ءسوز. ستاتيستيكانىڭ ايتۋىنشا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى 285 ميلليون تۇرعىننىڭ 135 ميلليونى ساۋ، 150 ميلليونى ءالجۋاز، دىمكاس، ونىڭ 50 ميلليونى جارىمجان، مۇگەدەك. 1988 جىلدىڭ باسىندا 24 جاسقا دەيىنگىلەر 117 ميلليون ادام بولسا، سونىڭ 60-80 ميلليونى نەمەسە 55-80 پروسەنتى ءالجۋاز، دىمكاس. الپىسىنشى جىلدارى تۋعانداردىڭ 54-55 پروسەنتىنىڭ كۇندىزگى مەكتەپتە وقىپ، ورتا ءبىلىم الۋعا قابىلەتى جەتپەيدى. ەڭ ءالجۋاز ابيتۋريەنتتەردىڭ كوبەيەتىن تۇسى مامانداردىڭ ايتۋىنشا، 1988-2003 جىلدار ارالىعى. جاستاردىڭ ينتەللەكتۋالدانۋ كوەففيسيەنتى جاعىنان كسرو 1953 جىلى دۇنيە جۇزىندە ءۇشىيشى ورىندى يەمدەنسە، ءقازىر 42ء-شى ورىنعا دەيىن نەگە قۇلدىراپ كەتكەندىگىنە وسىعان قاراپ-اق تۇسىنە بەرۋگە بولادى. ۇلتتىق دەنساۋلىق جانە ينتەللەكتۋالدىق جاعىنان بۇلايشا «ازىپ» كەتۋىنىڭ ءبىر سەبەبى — ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى الكوناركومافيانىڭ تابىسى 100 پروسەنتتەن 500 پروسەنتكە دەيىن ءوسىپ كەتىپ وتىرعاندىعى بولسا، ەكىنشى سەبەبى - ىشكى جانە سىرتقى ورتاداعى ۋلاندىرعىش فاكتورلاردىڭ كوبەيۋى — تاعامنىڭ، سۋدىڭ، اۋانىڭ، توپىراقتىڭ ساپاسىنىڭ بۇزىلۋى، ەلدى مەكەندەردە تۇرعىندار سانىنىڭ ورىنسىز ۇلعايۋى ەلەكتروماگنيتتىك زاقىمداعىشتاردىڭ ارتا ءتۇسۋى. قىسقاسى، وشاق باسىنان باستاپ، كۇللى وتان اياسىنا دەيىنگى تابيعي ورتانىڭ ەكولوگيالىق قۇنارسىزدانۋى. ەكولوگيالىق كۇرەستىڭ دە ماقساتى سول. ەندەشە، ەكولوگيا — ادامداردىڭ باقىتتى ءومىر جولىندا ءوزىن قورشاعان تابيعي، رۋحاني ورتامەن جاراستىقتى قارىم-قاتىناس جاساي ءبىلۋى. ەندەشە ول بارشا تىرشىلىك ارەكەتتىڭ ءبارىن بىرىكتىرەدى. سول ارەكەتتەر ۇستىندە قالىپتاساتىن بارشا الەۋمەتتىك ىنتىماقتاستىقتىڭ ءبارى قاتىناسادى. ءبىراق بۇل كۇرەستە دە بىرەۋگە سەنۋگە، وزگەگە يەك ارتۋعا بولمايدى. قورەك ايىرۋ جولىندا قالاي قول قۋسىرىپ وتىرا المايتىن بولساق، ەكولوگيالىق ۇيلەسىم جولىندا دا ءدال سولاي قارەكەتتەنگەن ءلوزىم. ەندەشە ساۋ-سالامات تىرشىلىك جولىنداعى مايدانعا سەميادان باستاپ كۇللى ادامزاتقا دەيىنگى ۇيىم بىرلىكتىڭ ءبارى دە اتسالىسۋعا ءتيىستى. ءبارىنىڭ دە ناقتى سەميالىق، اۋلالىق، كوشەلىك، قونىستىق، ايماقتىق، ولكەلىك رەسپۋبليكالىق، قۇرلىقتىق، پلانتالىق ءىس-قيمىل باعدارلاماسى بولعانى ءجون. ونداي باعدارلاما ءوزى تەكتەس وزگە بىرلىكتىڭ مۇددەلى ماقساتتارىنا نۇقسان كەلتىرمەيدى. ورتاق ماقسات جولىنداعى كۇرەسكە ءوز كۇشتەرىن تۇگەل جانە ءتيىمدى جۇمىلدىرۋدى عانا كوزدەيدى. سوندا عانا ەكولوگيالىق جاراسىم جولىنداعى كۇرەس الەۋمەتتىك ادىلەت جولىنداعى كۇرەسكە اينالا الادى. تۇرمىس ەكولوگياسىنسىز ايماقتىق ەكولوگيا، ايماقتىق ەكولوگياسىز پلانەتالىق ەكولوگيا دەگەنىنە جەتە المايدى. ءوز دەنساۋلىعىڭدى كۇتۋدەن باستاپ، پلانەتا تىنىشتىعىن قامتاماسىز ەتۋگە دەيىنگى جاراستىقتىڭ ءبارىن قامتيتىن بۇل كۇرەس مايدانىندا، اسىرەسە ايەلدەر شەشۋشى قىزمەت اتقارا الادى. بولاشاق جۇبايعا قويىلار تالاپشىلدىق پەن ۇرپاق كۇتىمىمەن باستالاتىن ۇلت سالاماتتىعى، ادامزات سالاماتتىعى جولىنداعى كۇرەسكە تەك ايەلدەر، قىزدار، كەلىنشەكتەر، انالار، اجەلەر بەلسەنە ارالاسقان كۇندە عانا قالعان بالالار، جىگىتتەر، كۇيەۋلەر، اكەلەر، اتالار تۇگەل قاتىساتىن كۇللى ۇلتتىق، ادامزاتتىق قوزعالىسقا اينالا الادى. ونداي بەلسەندى ىنتىماقسىز، بۇكىل قوعامدىق ىقىلاسسىز تەك بەلگىلى ءبىر عىلىمي، ەكونوميكالىق، مەملەكەتتىك سالالار ارالاسۋىمەن اتقارىلار ەكولوگيالىق، پروگراممالار بۇگىنگى كوزى تىرىلەر مەن كەلەشەك ۇرپاقتاردىڭ ساۋ-سالاماتتىعى جولىنداعى شەشۋشى مايدانعا اينالا المايدى.

ال ەندىگى جەردە ءوز باۋىرىمىزدان شىققان بۇلدىرشىندەردەن باستالاتىن بولاشاق ادامزاتتىڭ باقىتى جولىندا بەل شەشىپ، بىلەك سىبانىپ كۇرەسۋگە تۇراتىنداي جالعىز مايدان وسى. جاراستىقتى ءومىر — ساۋ سالامات تىرشىلىك جولىنداعى كۇرەس. ويتكەنى، اينالاڭ — ايالى التىن بەسىگىڭ. بەسىگىن ارداق تۇتپاعان بەرەكە قايتىپ تاپپاقشى؟!

1989

---