InfoHub Logo

عالامدا ون سەگىز مىڭ جان بولىپتى،
بۇل ءسوزىم بىلگەندەرگە تاڭ بولىپتى.
الەۋمەت، قۇلاق سالىپ تىڭداساڭىز،
قازاقتا ابىلايداي حان بولىپتى.

سول ابىلاي حان الاتاۋداعى قىرعىزعا، قالماققا اتتانىپ جورىققا بارا جاتقان جولىندا وردەگى قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ ەلىندە ءبىر ۇلكەن اسقا كەز بولىپ، سول استا بارىپ تۇرعاندا، شانشار دەگەن ەلدە جەلباس بوزبالالارى اڭىز قىلىپتى:

— اناۋ تۇرعان حاننىڭ باسىنداعى بوركىن قاعىپ تۇسىرەر مە ەدى، نە قالار قىلار ەدى؟ — دەپ.

سوندا قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ ءىنىسى — «ءمور تاڭدايلى بالاپان» دەگەن ارت جاعىنان بارىپ، انداۋسىزدا حاننىڭ باسىنداعى بوركىن شىبىقپەن قاعىپ ءتۇسىردى. [حان] دانەمە دەمەدى، جەردەگى بورىكتى باسىنا كيمەدى، قالعان بويىمەن جەردە قالا بەردى.

زامانداردان زامان وتكەندە قاراكەسەك، ءتورتۋىلدىڭ قالاشىسى قىزىلجار، كوكشەتاۋعا بازار شىعىپ بارعاندا، سول باسىنان بوركىن قاعىپ تۇسىرگەنىن ۇمىتپاي ءجۇر ەكەن، سونى ءسوز قىلىپ قوزعاپ، ءتورتۋىلدان بوتاقاندى، قاراكەسەكتەن جاناي دەگەندى بايلاپ الىپ قالىپتى دەيدى.

قازىمبەتتىڭ بالاسى — قاناي، جاناي،
ورتانشىسى — اتىمباي، كەنجەسى — اناي.
قاراۇزاق پەن سارىۇزاق قارا قالعان،
قول تيگەسىن سۇرايمىن، الدە قالاي؟ —

دەيتۇعىن ولەڭگە قوسىلعان جاناي سوقىر — بيبالانىڭ اكەسى، قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ نەمەرەسى.

بوتاقان بايلانعانىنا ىزالانىپ، دولدانىپ، ىزالانىپ، اس-سۋ ىشپەي، تۇتقىندا جاتىپ ءولىپتى دە، جاناي بايلاۋدا جاتىپ، وتىن وتتاپ، سۋىن ءىشىپ جاتا بەرىپتى.

بازارشى كەلگەن سوڭ، ءتورتۋىل، قاراكەسەك نامىس قىلىپ، كوتەرىلە اتقا ءمىندى دەيدى. قاز داۋىستى قازىبەكتىن بالاسى بەكبولاتتىڭ الپىس بەستەگى كۇنى ەكەن، ەدىگەنىڭ جيىرما بەستەگى كۇنى ەكەن....

سول كۇندە بەكبولاتتىڭ قىستاۋى جاماندالبادا باتىردىڭ بەيسەنى قىستاپ وتىرعان «قاراتومار» دەگەن جەر دەيدى. ەدىگە ءبيدىڭ قىستاۋى «قاراعايلى بۇلاق» دەگەن جەردە، ۇلكەن توعايدىڭ تۇبىندە ەكەن. بەكبولات پەن ەدىگە اتقا ءمىنىپ، بەس مەيرامنىڭ بالاسىنا ات شاپتىردى، قول جيدى دەيدى: «ابىلايدى شابامىز» دەپ.

كۇلىك شوبالاي جاڭاباتىر بيگە كىسى جىبەردى دەيدى: «دۋاگوي بولسىن» دەپ.

جاڭاباتىر ءبيدىڭ قارتايعان كەزى ەكەن، ءوزى جۇرمەدى دەيدى، بالاسى جاناقتى جىبەرىپتى دەيدى:

— بەكبولات پەن ەدىگەگە سالەم دە! حانىن جاۋلاعان قالماق وڭباعان. «حانىن شايقاعان قارا وڭبايدى».... «ابىلايمەن ۇرىس قىلماسىن، ءبىتىم قىلىپ جاراسسىن، — دەيدى، — اراشاشى بول!» دەپ قوستى دەيدى.

ءۇش مىڭ كىسى جيىلىپ، مەيرام بولىپ اتقا ءمىندى دەيدى. بۇل حاباردى ەستىپ، كەرەي، ۋاق دۇرلىگىپ ۇركىپ، ىشكە ءتۇسىپ كەتتى دەيدى. كوپ زاماندار وتكەننەن كەيىن تۇرلىبەك اتقا مىنگەن سوڭ، كەرەيدى كوشىرىپ الىپ كەلىپ، قالىڭ شۇباردى قونىس قىلىپ بەردى. سوندا دا ۋاقتىڭ ءبارى ىشتە قالدى دەيدى.

بۇل حاباردى ەستىپ، «مەيرام بولىپ اتقا ءمىندى، سونان اۋىر قول كەلەدى، دەپ، ءىستى قول كەلەدى» دەپ سەسكەنىپ، ابىلاي كوكشەتاۋدان قوزعالىپ، جولدىوزەككە قاراي كەشتى دەيدى.

— مۇنىڭ باسشىسى بەكبولات شىعار، داۋدە بولسا: «ابىلايدىڭ باسىن الماسام، نە قارا قازانىن قاق ايىرماسام، اكەم قازىبەكتىڭ ءارۋاعى ۇرسىن!» — دەپ اتقا مىنگەن شىعار. قارا قازاندى جۇرتقا تاستاپ، كوشىڭدەر. جۇرتتا قالعان قازاندى قاق جارىپ، اشۋىن باسسىن، — دەيدى، — سەرتى سىنسىن جانە مۇنىڭ ىشىندە ورتا جۇزگە ۇران بولعان ولجاباي بار شىعار، تۋىن قانداماي، ونىڭ اشۋى باسىلمايتىن.سيىر اتاۋلىنى جۇرتقا تاستاپ كوشىڭدەر، سونى سويىپ، تۋىن قانداسىن. سونان سوڭعى جاي بەلگىلى، سونان سوڭ جاراسىپ، بىتىمگە كونەر، — دەيدى.

قارا قازاندى جولىنا قالدىرىپ، سيىر بىتكەندى قالدىرىپ، اتىعاي، قاراۋىل قوپارىلا كوشتى دەيدى.

اۋىر قول كوكشەتاۋداعى قويماسىن تالاپ، سيىردى سويىپ، تۋلارىن قانداسىپ، مارە-سارە بولىپ جاتتى دەيدى.

— بۇعان ەلشى جىبەرەلىك، — دەپ اقىلداسىپ، ورمانشى اقسارى- شوتانانىڭ شوتاناسىن ابىلاي حانعا ەلشىلىككە جىبەردى....

شوتانا بارىپ، بەكبولات پەن ەدىگەنىڭ الدىنا وتىرىپ سويلەدى دەيدى:

— حانعا باردىم. «الديار» دەپ، الدىنا تىكەمنەن تىك تۇرىپ، سونان سوڭ وتىرىپ:

— جول بولسىن! — دەدى.

— الەي بولسىن! — دەدىم، — سونان سوڭعى ءسوز مىناۋ، — دەيدى، — مەيرام بولىپ اتقا ءمىندى، ءۇش مىڭداي قول كەلدى، بەكبولات پەن ەدىگە جىبەردى. ... «بايلاۋدا ولگەن بوتاقاننىڭ قۇنىن بەرسىن، جانايدى بوساتسىن! مىڭ كىسىنىڭ جولىنا باس-باسىنا «جەتىم» باستاتقان «توعىز» جانە مىڭ كىسىنىڭ جولىنا باس-باسىنا تۇيە باستاتىپ «توعىز» بەرسىن. قالعان مىڭ كىسىگە مىڭ ات، مىڭ شاپان بەرسىن! بۇعان كونبەسە، تۇرىساتۇعىن جەرىن ايتسىن!» — دەپ جىبەردى، — دەدىم.

سوندا ەدىگە مەن بەكبولات شوتانانى ارقاعا قاعىسقان ەكەن:

— تاۋىپ ايتقان ءسوزدى اۋزىڭنان اينالايىن، سەنى تاپقان اناڭنان اينالايىن، — دەيدى، — [ولار] نە دەيدى؟ — دەدى.

سوندا:

— ەرتەڭ جولدىوزەننىڭ بويىنان تابىسايىق، — دەدى.

سوندا ولجاباي باتىر:

— مەنى «بۇل قولدا بار ما» دەپ سۇرادى ما؟ — دەپتى.

— سۇرادى، — دەدى.

— ەندەشە بىزبەن ۇرىسا المايدى، — دەدى، — پالەن سارتتىڭ قورعانىن تالاعاندا، دارۋازاسى قالايى مەن وقام قورعاسىنمەن بەكىتىلگەن ەكەن. سوندا تۋدى ابىلايعا بەرىپ، ناركەسكەنمەن اتتان تۇسە قالىپ، شاپقىلاپ ەدىم، يلەنگەن نانداي بولەك-بولەك قىلىپ ءتۇسىرىپ، ارتىما قاراسام، ابىلاي تۋدى ۇستاي الماي، ەكى قولىنا كەزەك-كەزەك ۇستاپ، سەلكىلدەپ، دىرىلدەپ، تۇرا الماي تۇر ەكەن. مەنىڭ ءارۋاعىمنىڭ كۇشتىلىگىمەن بويىن توقتاتا الماي تۇر ەكەن. ەندى ول سارت بىزبەن قارسىلاسۋعا جارامايدى، — دەدى.

سول كۇن باتىپ، تاڭ اتتى. تاڭ اتقان سوڭ شەرۋ تارتۋعا ويلاندى دا، قويدى. جان-جاققا قاراسا، ەكى كىسى كەلە جاتىر ابىلاي جاقتان.

— بۇل كىم؟ — دەپ تۇرسا، ءبىرى — ابىلاي حاننىڭ ءوزى، ءبىرى — بالتاكەرەي تۇرسىنباي باتىر. ەكەۋى كەلە جاتقانىن كورگەن سوڭ، كوپتى شۋلاتپاي، بەكبولات پەن ەدىگە اتقا ءمىنىپ:

— سىزدەر توقتاڭىز، — دەپ جونەلىپ، حاننىڭ الدىنان شىقتى دەيدى. سوندا قوزعان قۇلىكە — «بەكشە مەرگەن» دەگەن اۋىزعا الىنعان اتاقتى مەرگەن بولعان كىسى ەكەن دەيدى، اتقان وعى قۇرالايدان وتەدى ەكەن:

— سول سارتتى اتىپ تاستاسام قايتەدى؟! — دەپ مىلتىعىنىڭ سيراعىن تىگىپ، اتايىن دەپ تۇرعاندا، جاڭاباتىر ءبيدىڭ بالاسى جاناق باتىر كەلىپ:

— اتپا! — دەپ مىلتىعىن ۇستاي الدى.

حان انادان مۇنىڭ ءبارىن كورىپ، بەلگىلەدى دەيدى. ول جاقتان ابىلاي مەن بالتاكەرەي تۇرسىنباي باتىر، بۇل جاقتان بەكبولات پەن ەدىگە اتقا ءمىندى دە، سالەمدەسىپ، ابىلاي حان ءسوز باستادى:

— كوتەرگەن دە ءوزىڭ، ك.. كە قول سالعان دا ءوزىڭ! — دەپ تۇرعاندا، وزىپ كەلىپ، كۇلىك كوتەش اقىننىڭ بالا كۇنى ەكەن، بيلەردى سويلەتپەي، كولدەنەڭدەپ بارىپ ولەڭدى قويا بەردى دەيدى، ونىڭ بايانى:

— ابىلاي، بوتاقاندى سەن ءولتىردىڭ،
ەسىل ەردى جازىعى جوق، نەگە ءولتىردىڭ؟!
حان باسىڭ قاراشىڭمەن داۋلى بولىپ،
ۇستىنە اق ورداڭنىڭ قول كەلتىردىڭ!
ابىلاي، كۇيىپ كەتتى سالعان قالاڭ،
مەيرامعا نە ەدى سەنىڭ جاپقان جالاڭ.
جانايدى بۇگىنگى كۇن بوساتپاساڭ،
بولادى جەتىم-جەسىر قاتىن-بالاڭ! —

دەگەن سوڭ، حان سوزگە كەلمەي، جاراسىپ، بۇلاردىڭ ايتقانىنداي قىلدى دەيدى.

— مىلتىقتى بىزگە قاراي سيراعىن تىككەن كىم ەدى؟ — دەپ سۇرادى.

— بەكشە مەرگەن، — دەگەن سوڭ:

— و، تالاي جەردە جولداس بولىپ [ءجۇ]ءرىپ ەك، ادامزات ءبىرىن-بىرى ولىمگە قيا بەرەدى ەكەن-اۋ! مىلتىعىن تىككەندە، بىرەۋ اۋزىن كەلىپ ۇستاي الدى، ول كىم؟ — دەدى.

— جاڭاباتىردىڭ بالاسى جاناق، — دەدى.

سونداعى ابىلاي ءسوزى:

— مىناۋ مىلتىعىڭنىڭ اۋزى قىرسىقپاسىن، — دەدى، — دەپ ءبىر تۇيە باستاتقان «توعىز» بايلادى، — دەيدى، — جۇگىرىپ كەلىپ ۇستاعان جاناق دەگەن سونىڭ باس اراشاشىعا قوسقانى عوي. ونىڭ اتاسى — جاڭاباتىر. قازاق ىشىندە ون كىسىنىڭ بوساعاسىنا تۇيە باستاتىپ «توعىز» بايلاۋشى بەيسەن بي ەدى. قازاق ىشىندە سىي بەرسە، سول كىسى ايتقانىمەن بولۋشى ەدى «ات شاپتىر» دەسە، شاپتىرۋشى ەدى. «شاپتىرما» دەسە، شاپتىرماۋشى ەدى. جانە «تارقا» دەسە، تارقاۋشى ەدى. انىق قۇداي جاراتقان شىن بي ەدى. جانە ول زاماندا قارالى ءۇي بولادى. «كۇيىندىگە كوش كەلسە، كەلەرمىز» دەپ، كەلگەنگە شەيىن بوساعاعا نايزا شانشىپ، قارادان جالاۋ بايلاپ قويادى. جىل وتكەن سوڭ، سول كىسىگە قۇلاق ەستىگەن جەردەن جالاۋىن الىپ، نايزاسىن سىندىرۋشى ەدى. بوساعاسىنا ات بايلاپ، شاپان «جول» قىلۋشى ەدى. ءوز زامانىندا ول كىسىدەن وتكەن جان جوق ەدى. ءسويتىپ ول كوشتىڭ جولىنا ءبىر ات، شاپان بولسىن، — دەدى.

ءسويتىپ، قاراشاسىمەن جاراسىپ، ۇيىنە قايتقان ەكەن. «ابىلاي اسپاعان سارى بەل» دەپ اتانعان جەرى وسى ەكەن» دەيدى. «كەشەگى ءوتىپ كەتكەن حان ابىلاي، سوعىپتى قۇبىلادان ەسكەن جەلدەي. «سوناۋ ءبىر سارى بەلدەن اسپادىم» دەپ، كەتىپتى ارمان قىلىپ ءبىزدىڭ ەلدى-ەي».

---