InfoHub Logo

عالامدا ون سەگىز مىڭ جان بولىپتى،
بۇ ءسوزىم بىلگەندەرگە تاڭ بولىپتى.
الەۋمەت، قۇلاق قويىپ تىڭداساڭىز،
ارقادا ابىلايداي حان بولىپتى.
قىلادى مەكەرجىدە، بايلار ساۋدا،
توپ بۇزار باتىر جىگىت قالىڭ جاۋدا!
سۇراساڭ ابىلايدىڭ تۇرعان جەرىن،
حان بولدى قىرىق سەگىز جىل كوكشەتاۋدا.

سول ابىلاي الاتاۋداعى قىرعىزعا، كالماققا جورىققا اتتانىپ بارا جاتقان جولىندا، قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ ەلىندە ءبىر ۇلى جيىن اسقا كەز بولىپتى. سول اسقا شانشار دەگەن ەلدىڭ جەلباس بوزبالالارى اڭىز قىلىسىپتى.

— اناۋ تۇرعان حاننىڭ باسىنداعى بوركىن قاعىپ تۇسىرگەنگە نە قاھار قىلار ەدى؟ — دەسىپ.

سوندا قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ ءىنىسى — «ءمور تاڭدايلى بالاپان» ارت جاعىنان بارىپ، حاننىڭ ارتىندا تۇرىپ، اڭداۋسىزدا شىبىقپەن باسىنداعى بوركىن كاعىپ ءتۇسىردى دەيدى.

حان دانەمە دەمەدى: «ىشكەن — ماس، جەگەن — توق!» — دەگەن وسى عوي. جەرگە تۇسكەن بورىكتى قايتا الىپ كيۋگە جارامايدى، «جەردە قالا بەرسىن» دەپ بورىكتى جەردەن الدىرمادى. سول بويىمەن بورىك جەردە قالا بەردى، حان دا ءۇن جوق، ءتۇن جوق جۇرە بەردى.

زامانداردان زامان وتكەندە، قىزىلجاردا جارمەڭكە بولىپ، بازار اشىلعان كەزدە قاراكەسەك، ءتورتۋىلدىڭ بازار بازارلاپ بارعانداردىڭ ىشىنەن ءتورتۋىلدان بوتاقاندى، قاراكەسەكتەن جانايدى بايلاپ الىپ قالدى. ابىلاي حان بوتاقاندى تىرىلەي كورگە سالدىرىپ، ۇيىنە كەلدى.

حانىمى:

— قايدان كەلدىڭىز؟ — دەگەندە:

— بوتاقاندى تىرىلەي كورگە سالىپ كەلدىم، — دەيدى.

حانىمى:

— كوتەك، نە دەيدى؟ بۇل ورتا جۇزدەن بىزگە ءدام بۇيىرماعان ەكەن، شىعارىڭىز كوردەن، — دەيدى.

ابىلاي ءبىر كىسىنى جىبەردى:

— كوردەن شىقسىن! — دەپ.

بۇل كىسى بارىپ، بوتاقانعا ايتتى. بوتاقان:

— شىقپايمىن! — دەيدى. جىبەرگەن كىسى ابىلايعا باردى:

— شىقپايدى كوردەن، — دەدى.

ابىلايدىڭ ءوزى كەلدى، يىنىنەن تارتتى:

— شىق! — دەپ.

بوتاقان:

— «ۇيگە كىرگەن قۇر شىقپايدى، كورگە كىرگەن ءتىرى شىقپايدى» دەگەن. ەندى مەن شىقپايمىن، — دەپ سىرەسىپ، جاتا بەردى.

حان ءوزى كوردەن بەرى تارتىپ شىعارايىن دەپ جاتقاندا، جۇرەگىنىڭ باسىنان تارس ەتىپ جارىلىپ بوتاقان ءولدى.

ورتا ءجۇز نامىستاندى. بەسمەيرام بولىپ اتتانىپ، ابىلايدى شاپپاقشى بولدى. سوندا بەكبولاتتىڭ الپىس بەستەگى كۇنى ەكەن. ەدىگەنىڭ جيىرما بەستەگى كۇنى ەكەن. ول كۇندە بەكبولاتتىڭ قىستاۋى جاماندالبا-باتىردىڭ بەيسەنى وتىرعان جەرى ەكەن. ەدىگە ءبيدىڭ قىستاۋى جاقسىدالبا-قاراعايلى بۇلاق ەكەن. بەكبولات پەن ەدىگە تىزە قوسىپ، اتقا ءمىندى. بەس مەيرامعا كىسى شاپتىردى. كۇلىك شوبالاي بالاسى جاڭاباتىر بيگە كىسى جىبەردى: «دۋاگوي بولىپ، الدىمىزدا ءجۇرسىن!» دەپ. سوندا جاڭاباتىر:

— مەن قارتايدىم عوي. ءومىر بويى وتىرعان جۇرتىما ءورت سالىپ، كوشكەنىم جارامايدى عوي. مەن بارمايىن، سەن بار، — دەپ، بالاسى جاناقتى جىبەردى، — بەكبولات پەن ەدىگەگە سالەمدە! حانىن جاۋلاعان قالماق وڭباعان. «حانىن جاۋلاعان قارا وڭبايدى، حان قيسايسا، ءبارى وڭبايدى» دەگەن. ابىلايمەن ۇرىسپاسىن، ءبىتىم قىلىپ، جاراسسىن! اراشاشى بول، ەلدەستىرۋگە جاھات قىل! — دەپ قوستى دەيدى.

ءۇش مىڭ كىسى اتقا ءمىندى، مەيرام بولىپ كوتەرىلدى دەپ ەسىتكەن سوڭ ارعىن، كەرەي، ۋاق ۇركىپ، ىشكە ءتۇسىپ كەتكەن ەكەن دە، كەرەيدى كەشە تۇرلىبەك ات ارقاسىنا مىنگەندە ىشتەن الىپ شىعىپ، قالىڭ شۇبارعا قويدىرعان ەكەن. ۋاق سول بويىمەن ىشتە قالىپتى. «ارعىن، نايمان اتقا ءمىندى» دەگەن ءسوز كوتەرىلىپ كەتىپ، ابىلاي ۇركىپ، كوشە قاشتى دەيدى. سوندا ابىلايدىڭ حانىمى ايتىپتى:

— كەشە ءوزىڭ كورگەن قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ بالاسى بەكبولات الپىس بەستە اتقا ءمىندى. ول جاي مىنگەن جوق، انت ايتىپ، سەرتتەسىپ ءمىندى. «نە ابىلايدىڭ باسىن الماسام، نە قاتىنىن ات كوتىنە سالماسام، نە قارا قازانىن قاق ايىرماسام، اكەم قازىبەكتىڭ ءارۋاعى ءوزىمدى ۇرسىن!» دەپ اتقا ءمىندى. قارا قازاندى اسۋلى بويىمەن جۇرتتا قالدىرىڭىز. جانە سيىر اتاۋلىنى ايداتپاي، جۇرتقا تاستاتىڭىز، «ءبىر كۇن قارنى اشقاننان قىرىق كۇن اقىل سۇراما» دەگەن قايدا؟ «اس اتاسىن تانىماس» دەگەن تاعى بار عوي. سيىردى سويار دا، اسۋلى قازانعا اسىپ جەپ، تويار-دى. سونان سوڭ اشۋ باسىلىپ «سوعىسامىز» دەگەن ءسوزىن قويار-دى، — دەپ، قارا قازاندى اسۋلى بويىمەن جۇرتقا قالدىرىپ، ورداسىمەن جۇرە ءۇش كوشىپ بارىپ وتىرىپتى. جاسانعان قول كوشكەن ەلدىڭ جۇرتىنا كەلىپ، جايىلىپ جاتقان سيىردى كورىپ، اسۋلى قازاندى كورىپ، سوندا بەكبولات ات ۇستىندە تۇرىپ، نايزاسىمەن قازاندى جانشىپ، تۇيرەپ تۇرىپ سويلەپتى:

— ا، جۇرت، ابىلاي — تەك جارالعان جان ەمەس، قاس اۋليە. ونداي كىسىگە سوقتىعۋ جارامايدى. ونىڭ اۋليەشىلىگىن ايتايىن. ۇيدەن شىققاندا، ءۇش ويىم بار ەدى: «ابىلايدىڭ باسىن كەسسەم، قاتىنىن ات كوتىنە سالسام، قايتامىن!» دەگەن ويىم بار ەدى. قارا قازانىڭ قاق جارىپ قايتامىن دەپ ەدىم. انا جاتقان سيىردى شەتىنەن شىتىرلاتىپ الىپ كەلىپ، سويىڭدار! اپپاق مايعا كەنەلىپ تويىڭدار. مەنىڭ ءتىلىمدى الساڭدار، ابىلايمەن جاۋلاسۋدى قويىڭدار! — دەپ سيىردى سويىپ، تۋلارىن قانداپ، ءبىرىن-بىرى تاماققا تويعىزىپ، الداپ، مارە-سارە بولىستى.

سول قازاندى الىپ كەلىپ، بەكبولات استى. ونان سوڭ تىلەنشى بي استى. ابىلايدىڭ قالماق قاتىنىنىڭ بالاسى شاما تورە تىلەنشىگە قارا نارعا قالى كىلەم جاۋىپ كەلىپ ءتۇسىپ، قازاندى قالاپ الىپ شاما تورە كەيىن استى.

— كەل، بۇعان ەلدەسەلىك، ەلشى جىبەرەيىك، — دەسىپ، ورمانشى اقسارى-شوتانانىڭ شوتاناسىن جىبەردى. قىزىلتاۋدا «شوتانا تاسى» دەگەن ءبىر بيىك تاۋ. شوتانانىڭ ەكى وگىزىن ۇرىلار ۇرلاپ الىپ كەتىپتى. سوندا شوتانانىڭ سىرتىنداعى تاستىڭ باسىنا شىعىپ، سالىپتى ايعايدى:

— وگىزىمدى العان كىم دە بولساڭ، تاستاپ كەت! اتىم — شوتانا. ىنگە كىرىپ كەتسەڭ دە قويمايمىن!

وگىزىن ىڭىردە العان ۇرى تۇندىكتەن جاڭا اسىپ، مايولەڭ دەگەن جەردەن ءوتىپ بارادى ەكەن. «ارتىمىزدان كەلىپ قالعان ەكەن» دەپ، تاستاي قاشىپتى.

ەلشىلىككە شوتانا بارىپ قايتىپ كەلگەن سوڭ، بەكبولات پەن ەدىگە الدىنا الىپ سۇراپتى:

— نە دەدىڭ؟ — دەپتى. سوندا شوتانا ايتىپتى:

— مەيرام بولىپ اتقا ءمىندى، ءۇش مىڭ كىسى قول كەلدى. بەكبولات پەن ەدىگە جىبەردى، بوتاقاننىڭ قۇنىن بەرسىن، جانايدى بوساتسىن! مىڭ كىسىنىڭ جولىنا «جەتىم» باستاتقان توعىز بەرسىن. مىڭ كىسىنىڭ جولىنا تۇيە باستاتقان «توعىز» بەرسىن. قالعان مىڭ كىسىگە مىڭ ات پەنەن شاپان بەرسىن. وعان كونبەسە، تۇرىساتىن جەرىن، ۇرىسساتىن ەرىن ايتسىن!» — دەدىم دەگەندە، بەكبولات:

— ايتقان اۋزىڭنان دا اينالايىن، سەنى كوتەرىپ تاپقان قاتىننان دا اينالايىن، — دەپتى.

شوتانا ءسوزى:

— مۇنان دا ءدامدى، ىرىلەۋ بىزگە تالىپ-ۇزدىگىپ جەتكەن قالعان ىرىلەۋى عوي دەپ ويلايمىن.

— نە دەيدى، نە دەيدى؟ — دەپتى. ەرتەڭ جولدىوزەكتىڭ بويىنان تابىسايىق، — دەپتى دەيدى. سوندا ولجاباي باتىر:

— مەنى «بۇل قوسىندا بار ما؟» دەپ سۇرادى ما؟ — دەپتى.

— سۇرادى، — دەپتى. ەندەشە بىزبەن ۇرىسسا المايدى، قاراما-قارسى تۇرىسا المايدى. التىن قاقپاسىن بۇزعاندا، دارباسازاسى قالايى مەن قورعاسىننان ەكەن. ھاركىمنىڭ قولى باتپاعاندا تۋىمدى ابىلايعا ۇستاتىپ قويىپ، اتىمنان تۇسە قالىپ شاپقىلاعانىمدا، ابىلايعا قاراسام قالش-قالش ەتىپ، تىركەنىپ، دىرىلدەپ تۇر ەكەن. بىزبەن قارسىلاسۋعا سارتىڭنىڭ ارۋاعى بەتتەي الماسا كەرەك، — دەپتى. جولدىوزەكتى بەت الىپ بۇلار دا بارىپ جاتىپتى. ەرتەڭ تاڭ اتقان سوڭ، قاراسا جەلكىلدەگەن تۋ دا جوق، جەر قايىسقان كول دا جوق. بىر-ەكى اتتى كەلەدى ەكەن.

— بۇل نە قىلعان جان، — دەپ تاڭىرقاسىپ تۇرسا، ابىلاي حان مەن بالتاكەرەي تۇرسىنباي باتىر ەكەن. ەكەۋدەن-ەكەۋ كەلە جاتقانىن كورگەن سوڭ، بەكبولات پەن ەدىگە اتقا ءمىنىپ، ەكەۋى الدىنان شىعىپتى. سوندا قوزعان قۇلىكە-بەكشەنىڭ بەكشەسى وعىن قۇرالايدىڭ كوزىنەن وتكىزەتۇعىن مەرگەن ەكەن:

— بۇل سارتتى جايراتىپ تاستايىن، — دەپ مىلتىعىنىڭ سيراعىن جەرگە قاداي باستاعاندا، جاناق جۇگىرىپ كەلىپ، ۇستاي الىپتى.

حان ءوزى كورىپ كەلەدى. ول جاقتان بالتاكەرەي تۇرسىنباي مەن ابىلاي كەلىپ، بۇل جاقتان بەكبولات پەن ەدىگە بارىپ اماندىق ايتىپ باستاعاندا، كۇلىك كوتەش اقىن بالا كۇنى ەكەن، كولدەنەڭنەن بارىپ ولەندى قويا بەردى:

— ابىلاي، بوتاقاندى سەن ءولتىردىڭ،
ەسىل ەر، جازىعى جوق، نەگە ءولتىردىڭ؟!
حان باسىڭ قاراشىڭمەن داۋلى بولىپ،
ۇستىنە اق ورداڭنىڭ قول كەلتىردىڭ!
ابىلاي، كۇيىپ كەتتى سالعان قالاڭ،
مەيرامعا نە دەيسىڭ جاپقان جالاڭ!
جانايدى ءدال بۇگىن كۇن بوساتپاساڭ،
بولادى ەرتەڭ جەسىر قاتىن-بالاڭ!

باسقا ءسوز دە جوق، داۋ-شار دا جوق. سول جەردە جاراسىپ بىتىمگە كەلىپ، بۇلاردىڭ نە دەگەنىن قىلدى دەيدى.

— مىلتىق قۇرعان كىم؟ — دەپ سۇرادى.

— قوزعان بەكشە مەرگەن ەدى، — دەگەندە:

— تالاي جورىقتا بىرگە ءجۇرىپ، ءبىر تورسىقتان مالتا جەپ، ءبىر تاباقتان ەت جەگەن جولداس ەدىك. كىسىنى كىسى جوق جەردە ولىمگە قيا بەرەدى ەكەن-اۋ! دەپ، — مىلتىعىنىڭ اۋزى قىرسىقپاسىن، — دەپ، ءوزىنىڭ مىلتىعىنىڭ اۋزىنا ءبىر تۇيە بايلادى دەيدى.

— جۇگىرىپ كەلىپ ۇستاي العان كىم ەدى؟ — دەپ سۇرادى.

— جاڭاباتىر بالاسى جاناق ەدى، — دەگەن سوڭ جاڭاباتىر «اراشاشى بول» دەپ قوسقان عوي. ولار قۇداي جاراتقان شىن بي عوي. قازاق ورتاسىندا ات شاپتىرعان اس بولسا، جاڭاباتىر ءبيدىڭ بوساعاسىنا تۇيە باستاتقان «توعىز» بايلانسىن. جاڭاباتىر «وسى-اق، اس-اق» دەسە، ات شاۋىپ، اس تارقاسىن! ايتپەسە ات شابىلمايتۇعىن بولسىن دا، اس تارقاماسىن!

سول زاماندا قارالى ءۇيدىڭ بوساعاسىندا ءبىر نايزا جيىن قىلسا، شانشۋلى تۇرعان. سول نايزانى جىلىن بەرگەندە قارالى جاناق سىندىرىپ «ات، شاپان ونىڭ جولى بولسىن!» دەپتى. ءسويتىپ حان قاراشامەن جاراسىپ، ويناپ-كۇلىپ، مارە-سارە بولىسىپ قايتقان ەكەن.

ابىلاي اسپاعان سارى بەل اتانعان مىنە وسىلاي ەدى دەيدى.

ابىلاي حان ءوزى ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە ايتىپ وتىرادى ەكەن:

— وسى ءبىر «بەسمەيرامنىڭ بالاسى» دەگەن ەل — پايعامبار مەن شاديار تۋمادى دەمەسەڭدەر، ادامنىڭ بۇلب ۇلى مەن ءدۇلدىلى تۇگەل تۋعان ەل. باتىرى كوپتىكتەن، جاۋدان قورىقپايدى. شەتىنەن شەشەن بولا تۋادى دا، داۋدان قورىقپايدى. قاراقۇرتتاي قۇجىناعان قاراكەسەگى بار، «ە» دەسە «ءما» دەپ، ەدىرەيەتۇعىن قۋاندىعى بار. ونىڭ ومىرىنشە ۇزىلمەيتۇعىن جۋاندىعى بار. جىلىم قۇرتشا جەگەنىن بىلدىرمەي جەپ قوياتۇعىن سۇيىندىگى بار! — دەگەن ەكەن.

---