InfoHub Logo

ابىلاي حان الاتاۋعا جورىققا بارا جاتىپ، قاراكەسەك-شانشار دەگەن ەلدىڭ ءبىر ۇلى جيىن اسىنا كەز بولدى دەيدى. سوندا سول استا «ىشكەن ماس، جەگەن توق» ەرىگىپ تۇرعان شانشاردىڭ جەلباستارى اڭىز قىلىستى دەيدى:

— باسىنداعى بوركىن بىرەۋ قاعىپ تۇسىرسە، حان حاندىق قىلىپ، قانداي قاھار قىلار ەدى؟ — دەسكەندە، قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ ءىنىسى — «ءمور تاڭدايلى بالاپان»:

— ونى قۇر ايتىپ قويعانشا، كورۋ كەرەك، — دەپ ارتىنان بارىپ، اڭداۋسىز، ابايسىز تۇرعاندا، حاننىڭ باسىنداعى بوركىن شىبىقپەن قاعىپ، جەرگە ءتۇسىرىپتى.

حان قاھار دا قىلعان جوق، دانەمە دەگەن جوق:

— بۇگىن «ىشكەن ماس، جەگەن توق»، كىمدە ەس بار دەيسىڭ؟ — دەپ حاندىق قىلدى، — جەرگە تۇسكەن بورىكتى باسقا الىپ كيۋگە جارامايدى، — دەپ، قالعان جەردە قالسىن، — دەپ بوركىن جەردەن الدىرمادى، جۇرە بەردى دەيدى.

كۇندەردەن كۇندەر ءوتىپ، ول ۇمىت بولىپ كەتىپ، قىزىلجار بازار بولعان سوڭ، قاراكەسەك، سۇيىندىكتىڭ بازارشىسى كوتەرىلە قىزىلجارعا بازار بازارلاپ باراتۇعىن بولىپ، كوپ بازارشى بارعاندا، وكپەسى-كەگى باياعى باستان بورىكتى قاعىپ تۇسىرگەندىك بولىپ، قاراكەسەكتەن ءبىر كىسىنى، ءتورتۋىلدان ءبىر كىسىنى ءتىرى ۇستاپ الىپ قالىپ، ەكەۋىن تىرىلەي كورگە سالىپ تاستادى.

سوندا قاراكەسەكتەن الىپ قالعان كىسىسى قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ نەمەرەسى قازىمبەتتىڭ بالاسى جاناي ەكەن.

قالدىباي شوجەنىڭ ولەڭىندە بار:

قازىمبەتتىڭ بالاسى: قاناي، جاناي،
ورتانشىسى — اتىمباي، كەنجەسى — اناي.
قاراۇزاق پەن سارىۇزاق، قاراقالپاق
قولىتكەسىن سۇرايمىن الدەقالاي.

ءتورتۋىلدان الىپ قالعان كىسىسى بوتاقان دەگەن ەكەن. ابىلاي حان ەكەۋىن تىرىلەي كورگە سالدىرىپ، ۇيىنە كەلدى.

حانىمى ايتتى:

— تورە، كەشىگىپ قالدىڭىز، قايدان كەلدىڭىز؟ — دەيدى.

— بوتاقاندى تىرىلەي كورگە سالىپ كەلدىم، — دەيدى.

حانىمى ايتتى:

— بۇ ورتا جۇزدەن بىزگە ءدام بۇيىرماعان ەكەن، شىعارىڭىز كوردەن بوتاقاندى! — دەيدى.

ابىلاي ءبىر كىسىنى جىبەردى:

— كوردەن شىقسىن! — دەپ.

بۇ كىسى بارىپ، بوتاقانعا ايتىپ ەدى، بوتاقان: «شىقپايمىن! «دەيدى.

جىبەرگەن كىسى ابىلايعا قايتىپ كەلدى. بوتاقاننىڭ «شىقپايمىن» دەگەنىن ايتىپ كەلدى. ابىلايدىڭ ءوزى كەلدى، ىنىنەن تارتىپ:

— شىق! — دەپ.

بوتاقان:

— ولگەندە جاتاتۇعىن كورىمە تىرىلەي جاتىم. «ۇيگە كىرگەن قۇر شىقپايدى، كورگە كىرگەن ءتىرى شىقپايدى» دەگەن. ءبۇيتىپ جۇرت كوزىنە كورىنگەننەن، ولگەنىم ارتىق، — دەپ ىزا بويىنا سىيماي، دولدانىپ، جۇرەگىنىڭ باسىنان تارس ەتىپ جارىلىپ، ءولىپ كەتتى دەيدى.

بۇل حاباردى ەستىگەن سوڭ ورتا ءجۇز نامىستاندى. سول كۇندە قازىبەك ولگەن ەكەن دە، قازىبەك بالاسى بەكبولات الپىس بەستەگى كۇنى ەكەن. ەدىگە ءبيدىڭ جيىرما بەستەگى كۇنى ەكەن. ەدىگەنىڭ قىستاۋى — جاقسى دالبادا قاراعايلى بۇلاق، بەكبولاتتىڭ قىستاۋى جامان دالبادا، وسى كۇنگى باتىردىڭ بەيسەنى قىستاپ وتىرعان جەر ەكەن.

بەكبولات پەن ەدىگە اتقا ءمىنىپ، بەسمەيرامدى جيدى دەيدى: «ابىلايدى شابامىز» دەپ، ءۇش مىڭ كىسى جۇرۋگە بەتىن تۇزەپ. سوندا بەكبولات پەن ەدىگە كۇلىك جاڭاباتىرعا [كىسى] جىبەردى دەيدى:

— دۋاگوي بولىپ، الدىمىزعا ءتۇسىپ ءجۇرسىن، — دەپ.

سوندا كۇلىك جاڭاباتىر ءوزى جۇرمەدى، بالاسى جاناقتى جىبەردى دەيدى.

— حانىن جاۋلاعان قالماق وڭباعان، «حانىن شاپقان قارا وڭبايدى» دەگەن. بەكبولات پەن ەدىگەگە سالەم دە: «ابىلايمەن جاراسسىن، اراشاسى بول!» — دەپ قوستى دەيدى.

سوندا «مەيرام بولىپ اتقا ءمىندى، ءۇش مىڭ كىسى قول كەلەدى، ىشىندە التاي جيەنەلى باتىر، ايدابول ولجاباي باتىر بار، تاعى سونداي اتاقتى ەرلەر بار» دەگەن سوڭ، كەرەي، ۋاق ۇركىپ، ىشكە ءتۇسىپ كەتكەن ەكەن. ۋاق سول بويىمەن ىشتە قالدى، كەرەيدى كەشە تۇرلىبەك ات ارقاسىنا مىنگەن سوڭ، اپ كەلىپ ورنالاستىرعان ەكەن.

سوندا ۇيدە وتىرىپ ابىلايدىڭ حانىمى ايتتى دەيدى:

— ابىلاي حان، دانەمە ءبىلدىڭىز بە؟

— نە بىلەيىن؟ — دەپتى.

— بىلمەسەڭىز، قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ ءارۋاعىن شاقىرىپ، بالاسى بەكبولات اتقا ءمىندى. «وسىدان ابىلايدىڭ باسىن الماسام، قاتىنىن ات كوتىنە سالماسام، قارا قازانىن قاق جارماسام، اكەم قازىبەكتىڭ ءارۋاعى ءوزىمدى ۇرسىن!» دەپ قارعانىپ ءمىندى. «اشۋلىنىڭ الدىندا تۇرما» دەگەن، ال كوشىڭىز، قارا قازاندى اسۋلى بويىمەن جۇرتقا قالدىرىڭىز. وزدەرى كەلەر دە، دايار اسۋلى قازانعا تاماق قىلىپ ىشەر. «ىشىنەن ءدام تاتتىق قوي، نە جازىعى بار مۇنىڭ» دەپ جارۋعا كوزى قيماس، باتىلى بارماس. سونان سوڭ «قارا قازانىن الدىق قوي» دەپ اشۋى باسىلار دا، سەرتى سىنار، كوڭىلى تىنار. جانە سيىر، ات اتاۋلىنى ءۇش مىڭ كىسىگە ازىق بولارلىق قىلىپ، جۇرتقا تاستاپ كەتىڭىز. باتىرلارى تۋىن قانداسىن، مارە-سارە بولىپ، تاماققا تويىنسىن. «ءبىر قارىنى اشقاننان قىرىق كۇن اقىل سۇراما» دەگەن بار عوي. جانە «اش اتاسىن تانىماس» دەگەن بار عوي. قارىندارى تويعان سوڭ، اقىلدارىنا ءتۇسىپ، ءسىزدىڭ حاندىعىڭىزعا، وزدەرىنىڭ قارالىعىنا كوزى جەتىپ، توقتار، — دەگەن ەكەن.

ابىلاي حان حانىمىنىڭ ءتىلىن الىپ، قارا قازاندى اسۋلى بويىمەن جۇرتىندا قالدىرىپ، ءۇش ءجۇز سيىردى قالدىرىپ، كوكشەتاۋدان ءۇش كۇندىك جەرگە ۇركىپ بارىپ وتىردى دەيدى.

سوندا كوشكەنىن، ۇرىككەنىن قايدان ءبىلسىن، ءۇش مىڭ كىسى ابىلايدىڭ كوشكەن جۇرتىن كەلىپ باسىپ، بەكبولات كەلىپ ات ۇستىنەن اشۋلى قازانعا نايزاسىن شانشىپ تۇرىپ سويلەدى دەيدى:

— ا، جۇرت، — دەيدى، — ابىلاي حان دا قۇداي تەك جاراتقان جان ەمەس، قاراڭدارشى! ۇيدەن شىققاندا، ءۇش ويىم بار ەدى: «ابىلايدىڭ باسىن كەسسەم-اۋ، ءيا بولماسا، قاتىنىن ات كوتىنە سالسام-اۋ، ءيا بولماسا، قارا قازانىن ولجالاسام-اۋ!» دەپ ەدىم. مىنە، ەندى قارا قازانىن اسۋلى بويىمەن قالدىرعانى — مەنىڭ ويلاعان ويىمدى ابدەن بىلگەندىگى. قانشا ايتسا دا، قۇداي ارتىق جاراتقان حان-اۋ! ەندى مەن سەرتىمە جەتتىم. اناۋ سيىردى قيراتىپ سويىڭدار، اپپاق مايعا تويىڭدار، تۋلارىڭدى قانداڭدار! ەلشى جىبەرەيىك، قۇداي ۇلاتسا، جاراسىپ، جادىراپ قايتارمىز، — دەپ ءسوزدى وسىعان قويدى دەيدى.

سول قازاندى بەكبولاتتان سوڭ تىلەنشى بي اسقانىن كورگەن جان سويلەدى. تىلەنشى بيگە ابىلايدىڭ قالماق قاتىنىنىڭ بالالارى شاما تورە قارا نارعا قالى كىلەم جاۋىپ كەلىپ:

— قازىبەكتىڭ ءارۋاعىنا بايلاعانىم! — دەپ سۇراپ الىپ، سونىڭ قولىندا قالدى دەيدى.

حوش، بەكبولات پەن ەدىگە ابىلاي حانعا ەلشىلىككە ورمانشى اقسارى-شوتانانىڭ شوتاناسىن جىبەردى:

— ساعان ءسوزدى ۇيرەتەيىك پە، ءوزىڭ سويلەيمىسىڭ؟ — دەگەندە، شوتانا باتىر ايتتى دەيدى:

— ەكەۋىڭ كوپ ۇيرەتسەڭ، وتىز اۋىز ءسوز ۇيرەتەرسىڭ. ول تاۋسىلعان سوڭ، نە قىلماقشىمىن؟ اۋىزىمنان نە شىققانىن قايتىپ كەلگەن سوڭ، وزدەرىڭ ەسىتەرسىندەر، — دەپ جۇرە بەرىپتى.

شوتانا باتىردىڭ قالپى قانداي كىسى ەكەنىن ايتىپ بەرەيىن. قىزىلتاۋدا «شوتانا تاسى» دەگەن تاس بار. شوتانا باتىردىڭ ءۇيى سول تاستىڭ تۇبىندە وتىرعاندا، قورادان ەكى وگىزىن تۇندە ۇرى ۇرلاپ كەتىپتى. الاگەۋىمنەن تۇرەگەلىپ، وگىزدى ۇرى اپ كەتكەنىن ءبىلىپ، شوتانا باتىر تاستىڭ باسىنا شىعىپ، ايقاي سالىپتى:

— تاستاپ كەت مەنىڭ وگىزىمدى! اتىم — شوتانا، جەردىڭ تەسىگىنە تىعىلساڭ دا قويمايمىن! — دەگەندە، العان ۇرىلارى تۇندىكتىڭ وزەنىنەن اسىپ بارادى ەكەن. «ارتىمىزدان قۋىپ كەلىپ قالعان ەكەن عوي!» دەپ، تاستاي قاشقان ەكەن. شوتانا باتىر ابىلاي حانعا بارىپ، امان-ەسەن قايتىپ، بەكبولات پەن ەدىگەنىڭ الدىنا كەلدى.

— نە دەدىڭ؟ — دەگەندە، ايتقانى:

— بەكبولات پەن ەدىگە جىبەردى. مەيرام بولىپ اتقا ءمىندى، ءۇش مىڭ كىسى قول كەلدى. بۇرىنعى اۋليە وتكەن اتا-بابالارىمىز ايتقان ەكەن: «دۇنيە بۇزىلسا، بۇقارعا سىيادى، بۇقارا بۇزىلسا، دۇنيەگە سىيمايدى» دەگەن ەكەن. بۇقاراعا سىيماي، جالاڭ اياق، جالاڭ بۇت كەلگەن سارت سارىارقاعا سىيمايىن دەپ ءجۇر مە؟ بوتاقاننىڭ قۇنىن بەرسىن، جانايدى بايلاۋدان بوساتسىن! مىڭ كىسىنىڭ جولىنا «جەتىم» باستاتقان «توعىزدان» بەرسىن! مىڭ كىسىنىڭ جولىنا تۇيە باستاتقان «توعىزدان» بەرسىن، مىڭ كىسىنىڭ جولىنا مىڭ ات، مىڭ شاپان بەرسىن! «ايىپتى حان بولامىن» دەسە، تۇرىساتىن جەرىن ايتسىن، ۇرىساتىن ەرىن ايتسىن! «ايىپسىز حان بولامىن» دەسە، «حان دەگەن جار ەمەس پە، قاراشى دەگەن لاق ەمەس پە؟ لاقتىڭ ويناعانىنا شىداي الماي، قۇلاعان جارىڭا [قالاي] پانا بولماقشى»، — دەدىم دەگەندە، بەكبولات سۇيسىنگەننەن:

— ايتقان اۋزىڭنان اينالايىن، سەنى كوتەرىپ تاپقان قاتىننىڭ ...نان اينالايىن! — دەپتى.

— نە دەيدى، نە دەيدى؟ — دەگەندە:

— ەرتەڭ جولدىوزەكتىڭ بويىنا كەلسىن، ەكەۋمىز ەكى جاعىنا تۇسەلىك دەيدى، — دەپتى.

سوندا ولجاباي باتىر:

— مەنى «بار ما» دەپ سۇرادى ما؟ — دەپتى.

— سۇرادى «بار» دەدىم، — دەگەندە:

— ەندى ول سارت بىزبەن قارسىلاسىپ، جاۋلاسۋعا جارامايدى. التىن قاقپالى قورعاندى بۇزاتۇعىن جولدا سىرىم مالايسارى دا بار ەدى، شانىشقىلى بەردىقوجا دا بار ەدى، تاراقتى بايقوزى باتىر دا بار ەدى. قاقپاسى قالايى مەن قورعاسىنعا مىستى ارالاستىرىپ قۇيعان ەكەن. جالعىزىنىڭ قولى باتپاعان. سوندا مەن تۋىمدى ابىلايعا «ءما!» دەپ بەرە سالىپ، قاقپانى شاپقىلاعاندا، ساز بالشىقپەن جاڭا يلەگەن قامىرعا كىرگەندەي كىرگەن. سوندا ابىلايدىڭ تۇرىنە قاراسام، قالشىلداپ، دىرىلدەپ تۇر ەكەن. «مىنا قارۋىن جاۋلاسىپ كەتىپ، وزىمە جۇمساسا، مىناۋ جان شىداتپايدى ەكەن-اۋ!» دەپ ۇرەيى ۇشىپ كەتكەندىگى سونداي — بىزبەن قارسىلاساتىن وندا ءارۋاق جوق»، — دەپتى.

جولدىوزەكتىڭ ار جاعىنان ابىلاي قولى كەلدى. اتىعاي، قاراۋىل، ءوزىنىڭ تولەڭگىتىنەن باسقا بوتەن دىم جوق. ءبىر جاعىنان — بەكبولات، ەدىگە ءۇش مىڭ كىسىمەن.

سامساعان سارى قولدان ەكى كىسى كەلە جاتىر: بىرەۋى — ابىلاي، بىرەۋى — بالتاكەرەي تۇرسىنباي باتىر. سونان سوڭ تانىعان سوڭ، بۇل جاقتان بەكبولات پەن ەدىگە اتقا ءمىنىپ، الدىنان شىقتى.

سوندا قوزعان قۇلىكە-بەكشەنىڭ بەكشەسى، وعىن قۇرالايدىڭ كوزىنەن تيگىزەتۇعىن مەرگەن ەكەن، مىلتىعىنىڭ سيراعىن قۇرىپ، ابىلايدى نىساناعا بايلاپ تۇرا قالدى دەيدى:

— بۇل سارتتى ءبىر-اق جوق قىلىپ تاستايىن، — دەپ بىلتەسىن تۇتاتۋعا كەلتىرمەي، جاڭاباتىر بالاسى جاناق جۇگىرىپ كەلىپ، بەكشە مەرگەننىڭ قولىنان مىلتىعىن جۇلىپ الدى.

نە قىلىپ، نە قويعاننىڭ ءبارىن ابىلاي كورىپ تۇر. ول جاقتان ەكى كىسى ءبىرى — حان، ءبىرى — باتىر، بۇل جاقتان ەكى كىسى: قاراكەسەك، سۇيىندىكتىڭ ەكى ءبيى تورتەۋىنىڭ باس قوسقان جەرىنە كولدەنەڭىنەن بالا كۇنى كوتەش اقىن بارىپ، ولاردى سويلەتپەي، ولەڭدى گۋلەتىپ قويا بەرىپتى:

— ابىلاي، بوتاقاندى سەن ءولتىردىڭ،
ەسىل ەر، جازىعى جوق، نەگە ءولتىردىڭ؟
حان باسىڭ قاراشىڭمەن داۋلى بولىپ،
ۇستىنە اق ورداڭنىڭ قول كەلتىردىڭ!
ابىلاي، كۇيىپ كەتتى سالعان قالاڭ،
مەيرامعا نە دەيسىڭ جاپقان جالاڭ؟!
جانايدى ءدال بۇگىن كۇن بوساتپاساڭ،
بولادى ەرتەڭ جەسىر قاتىن-بالاڭ!

سونان سوڭ كىنالاسقان دا جوق، ايتىسقان دا جوق. حانى قاراشىسىمەن جاراسىپ، بۇل بارعانداردىڭ نە كوڭىلدەگىسىن قىلىپ، ءسويتىپ قايتارعان ەكەن. سوندا ابىلاي سۇراپتى:

— مىلتىق قۇرعان كىم ەدى؟ — دەپ.

— قوزعان بەكشە مەرگەن، — دەگەن سوڭ:

— تالاي جورىقتا ءبىر تورسىقتان مالتا جەسىپ جۇرگەن جولداس ەدى. كىسىنى كىسى جوق جەردە-اق ولىمگە قيا بەرەدى ەكەن-اۋ! — دەپ، ونىڭ مىلتىعىنىڭ اۋىزى قىرسىقپاسىن دەپ مىلتىعىنىڭ اۋىزىنا ءبىر تۇيە بايلادى دەيدى.

— جۇگىرىپ كەلىپ ۇستاي العان كىم؟ — دەيدى.

— جاڭاباتىر بالاسى جاناق، — دەيدى.

— تەگىن كىسى جاڭاباتىر بولا ما؟ ولار قۇداي قويىپ قويعانداي جاراتقان شىن بي عوي! بالاسىن «اراشاشى بول!» دەپ قوسقان عوي. اس بەرىلگەندە، جاڭاباتىردىڭ بوساعاسىنا تۇيە باستاتقان «توعىز» بايلانسىن دا جانە قارالى شانشىلعان نايزانى جىلىن بەرگەندە، جاناق سىندىرسىن دا، ءبىر ات-شاپان جاناقتىڭ ءوز جولى بولسىن! — دەپ وعان لايىقتى (ولايشا) جول بۇيىرعان ەكەن.

«ابىلاي اسپاعان سارى بەل» دەگەن اتقا ىلىنگەن جەرى وسى ەكەن.

— ءۇش نارسە ارمان بولىپ، قولىمنان كەلمەي، قۇر ويىمدا كەتتى، — دەگەن ەكەن. — ءبىرى — اقبوز اتتى كۇنىش ەردىڭ قۇنى قىلمادىم. مىلتىعىن قۇرالايدىڭ كوزىنەن وتكىزەتۇعىن مەرگەننىڭ قۇنىن ەكى ەردىڭ قۇنى قىلمادىم. ءبىرى — ەتىكشى مەن ۇستانىڭ قۇنىن «قاتىن قۇنى بولسىن!» دەپ، بۇيرىق قىلمادىم. «ال، جاۋ كەلدى!» دەگەندە، ەكەۋىنىڭ دە ەركەكتىككە سەپتىگى جوق. ءبىرى ىشىنەن پايعامبار مەن شاديار شىقپاعانى بولماسا، وزگە ادامنىڭ بۇلب ۇلى مەن ءدۇلد ۇلى تۇگەل شىققان جۇرت ەكەن. وسىناۋ ءبىر «بەسمەيرام» دەگەن ەلدەن اسا المادىم، — دەگەن ەكەن.

---