InfoHub Logo

بۇل سارىارقانى بۇرىنعى ۋاقىتتا نوعايلى بيلەپ-توستەپ قونىس قىلىپ، «ون سان نوعاي ورمامبەت بي ولگەندە، سول ورمامبەتتىڭ ەلى ءبىر الاشا تايداي ءبۇلىنىپتى» دەگەن ءسوز بار. سونان قالماق بيلەپ-توستەپ، مەكەن قىلعان ەكەن. قارا قالماق قاتىسىبان قوڭتاجىنىڭ تۇسىندا ون سان ويماۋىت، توعىز سان تورعاۋىت «ايۋكەنىڭ اۋىر قولى» اتانعان. «قۇبا قالماقتىڭ حانى قالدان شەرىن تۇسىندا قالماقتىڭ قۇتىن قاشىرىپ، سارىارقادان اۋدىرعان، باسىنا قارا قان جاۋدىرعان ابىلاي حان ەكەن» دەيدى.

ابىلاي زامانىندا سۇرگەن داۋرەندى ەندى قازاقبايدىڭ بالاسى ابىلايدان بۇرىن ادام اتادان بەرى كورگەن ەمەس. «ابىلاي زامانىنداعى داۋرەن قازاققا جوق، تۇسىنە دە كىرمەس مۇنان بىلاي» دەپتى.

عالامدا ون سەگىز مىڭ جان بولىپتى،
بۇل ءسوزىم بىلگەندەرگە تاڭ بولىپتى.
جىگىتلەر، قۇلاق سالىپ، تىڭداساڭىز،
قازاقتا ابىلايداي حان بولىپتى، —

دەپ ولەڭگە شىققان ابىلاي — وسى.

قازاق جۇرتىندا ماقال بولىپ قالدى: «اڭ المايتىن جامان قۇس — ات ەڭبەگى، ابىلايدان باسقا تورە — ەت ەڭبەگى» دەپ بۇرىنعىلاردىڭ ايتۋاسى: «قالدان شەرىن» حيكاياسى. [قالدا]ن شەرىننىڭ ءسارۋ دەگەن ءىنىسىن ءبىر جورىقتا كەزد[ەسىپ]، [ا]بىلاي ولتىرگەن ەكەن دەيدى. قالماقتان شىققان [سىنا] باتىر قالدان شەرىننەن قاشىپ، ابىلايعا قورعالاعان ەكەن. «كىسىمدى وزىمە قايىرىپ بەرسىن!» دەگەندە ابىلاي ايتتى:

— مەنى اياماسىن، — دەپ پارمەن قىلعان ەكەن.

بۇل تۋرادان قالدان شەرىن قالماقتىڭ وزىنەن باسقا قوڭتاجىسى بولسىن، ايۋكە بولسىن بارشاسى ات شاپتىرىپ، «سۇزەكىنىڭ قولى» دەگەن قول اتتاندىرىپتى.

— كوكتىڭ استىندا بولسىن، جەردىڭ ۇستىندە بولسىن ابىلايدى تاۋىپ الىپ كەل[ىڭدەر]!

ۇستاپ الىپ كەلگەندەرگە دەپ جارلىق بەردى:

— جايساڭدارىڭا، ءتىرى ۇستاپ الىپ ولتىرمەگەنگە ايۋكەنىڭ قىزىنان تۋعان توپىش سۇلۋدى قالىڭ مالسىز بەرەمىن، — دەيدى.

كوكشەتاۋدا بۇركىت سالىپ جۇرگەنىندە قالماقتىڭ ءبىر جايساڭى ابىلايدى ءتىرى ۇستاپ الىپ كەتىپتى. جانىنداعى جولداستارى بىلمەي قالىپتى. «ابىلايدى ۇستاپ الىپ كەلەدى» دەپ ەستىپ:

— ماعان كورسەتپەي، زىندانعا سالىڭدار، اس-سۋ بەرمەڭدەر، اش ساقتاڭدار. سەگىزىنشى كۇن زىنداننان شىعارىپ، ايدالاعا ءبىر اقبوز ءۇي تىككىزىڭدەر! سونىڭ ىشىنە جالعىز قويىڭدار دا، ءبىر اياق قارا سۋعا توبىقتاي توڭ ماي سالىڭدار، قارا سۋعا ەرىمەس، — دەيدى، — ۇرتتاپ جىبەرەيىن [دەسە]، اۋزىنا بارماس. قارا بولسا، اياققا قولىن سالىپ جىبەرىپ، مايدى ءبىر-اق جىبەرەر. ەگەر اقسۇيەك بولسا، اشتان ءولىپ بارا جاتسا دا، مايدى
كەرەك كىلماس، — دەيدى. — مۇنى وسىلايشا سىنايىق، — دەپتى.

حانىنىڭ ايتقانىنشا قىلىپ، زىندانعا سالىپ، سەگىزىنشى كۇن دەگەندە، اقبوز ءۇيدى ايدالاعا تىگىپ، جالعىز وتىرعىزىپ قويىپ، ءبىر اياق قارا سۋعا توبىقتاي ماي سالىپ اپارىپ، قولىنا ۇستاتا بەردى.

ابىلاي سۋدى ءىشىپ ەدى، مايى نە ەرىمەدى، نە اۋزىنا كەلمەدى.

— ۇرسەم كەتپەيتۇعىن نەمە ەدىڭ؟ وپكەنىممەن كەلەتۇعىن نەمە ەمەسسىڭ عوي، — دەپ قولىنداعى[نى] پارمەنىنشە لاقتىرىپ (ۇلاقتىرىپ) اسپانعا ءبىر-اق اتتى دا، كورىپ تۇرعان جىگىت-جەلەڭدەر كورگەنىنىڭ ءبارىن ايتا باردى دەيدى.

— مۇنىڭ زاتىندا ءبىر اسىلدىق بار قۋ ەكەن عوي، — دەيدى، — ەندى ءبىر ءتورت جىگىت جالاڭاش قىلىش الىپ بارىڭدار، — دەپتى، — «حاننان جارلىق بولدى، قارادان جابدىق بولدى. ءسىزدىڭ مەيماناڭىز قۇدايدان سىزگە جازۋ بۇيرىق وسى بولدى» دەپ قىلىشپەن شابۋعا دۇرسە قويا بەر[ىڭدەر] — دەيدى، — بىرەۋىڭنىڭ استارىڭا كىرىپ كەتسە، شاۋىپ جىبەرىڭدەر. ەگەر سارقاسقا تەكەشە قاسقايىپ وتىرسا، شاپپاڭدار، تاعى قايتا كەلىڭدەر — دەيدى، — كورگەن-بىلگەندەرىڭدى ايتىپ كەلىڭدەر، — دەيدى.

قالدان شەرىننىڭ ايتقانىن تۇگەل ورنىنا كەلتىرىپ، جەندەتتەر جەتىپ بارعاندا، قاپەرىنە دانەمە كەلتىرمەي، قاباعىن قاعىپ، جاسقانباستان وتىرا بەردى دەيدى.

— جۇرەگى تاس پا، ءمۇيىز بە، بىزدەن قاشپادى، — دەپ ايتىپ، قايت[ا]دان قالدان شەرىنگە قايتا كەلدى دەيدى. مۇنى قالدان شەرىن ەستىپ، قاسىنا توقسان سارگەردەنى الىپ:

— ابىلايدىڭ ءجۇزىن كورەمىن، — دەپ، ءبىر ءۇيد[ءىڭ] ءىشىن تۇزەتتىرىپ، پاتشالىق تاق ورناتىپ، توقسان سارگەردەسىمەن توقسان ءبىر بولىپ، پاتشانىڭ تاعىنان باسقا بوس جەر قويماي، قاتارىن تۇزەپ وتىردى دەيدى.

كوپ سارگەردەنىڭ ءبىرى بولىپ بۇلاردىڭ اراسىنا وتىر[ىپ]:

— ال ابىلايدى وسى ۇيگە شاقىرىپ كەلىڭدەر، — دەيدى، — ەشقايسىڭ قاعىلىپ، ورىن بەرمەڭدەر، — دەيدى، — قارا بولسا «بوس جەر عوي» دەپ بوساعاعا وتىرا كەتەر، «جاسىمدا وتىرعان جەرىم» دەپ. اقسۇيەك بولسا، باسا كوكتەپ، جوعارى ورلەپ، مەنى سۇراماي ءبىلىپ، بىردەمە ايتار، — دەيدى.

ابىلايدى شاقىرىپ، ۇيگە كىرگىزدى. جان-جاعىنا جالتاقتاپ قاراماستان تاقتىڭ ءۇستى بوس تۇرعانىن كورىپ، تابىناتىن پۇتى بار، جان-جاعىنا كوزىن سالمادى، بارىپ وتىرا كەتتى دە، سوندا جامان قالماقتار قاۋقاۋلاسىپ:

— جەرگە وتىرماي، تاققا وتىردى، — دەپ كۇڭكىل قىلا باستادى دەيدى. قالدان شەرىن تانىپ قويعانىن ءبىلىپ:

— ۋاي، ابىلاي، ءسارۋ قايدا؟ — دەدى.

— جاق تارتۋشى كوپ بولدى، جاماناتى بىزدە قالدى، — دەيدى. ەكىنشى سۇرادى:

— ءسارۋ قايدا؟

ءسارۋمىن دەپ ءسارۋ ايتپادى، كەسپەيمىن دەپ قارۋ ايتپادى.

جانە ءۇشىنشى مارتەبە:

— ءسارۋ قايدا؟ — دەدى.

— كورىنبەگەن ءسارۋدى ىزدەگەنشە، كورىنىپ تۇرعان ءوزىڭدى ىزدە، — دەدى. قالدان شەرىن سارگەردەلەرىنە:

— بۇل نەمە دەگەن جان؟ — دەيدى.

— ءوزىڭ قاراپ وتىرىپ تاعىڭنان ايرىلىپ قالدىڭ. وسى كۇندە تاق ۇستىندە مەن وتىرمىن. وسى كۇندە باسىڭدى الدىرسام، كىم مەنىڭ جارلىعىمدى بۇزادى؟ — دەيدى، — جابدىق سەندە، جارلىق بىزدە، — دەگەن ءسوزدى ەسىتتى دە، ابىلايدى سىنايمىن دەپ الدىرىپ، ورنىنا شىعارىپ العاندىعىنا پۇشايمان بولىپ، ۇشىپ تۇرەگەلىپ، ابىلايدىڭ كەلىپ قولىن ۇستادى. جاراسىپ، ەلدەسىپ،توپىش سۇلۋدى ابىلايعا بەرىپ، قازاقتان نە زاماننان بەرگى ولجاعا تۇسكەن، وسىپ-ونگەن قازاقتى ابىلايعا بوساتىپ جىبەردى. وسى كۇندە بەلگىلى اتاعى جوق «كىمسىڭ؟» دەسە، «اتاعى، اتاسى جوق تولەڭگىتىمىز» دەيدى. ەندى سولاردىڭ تۇقىمى قالماقتا قالىپ، ابىلايعا ولجاعا بەرگەن ەكەن دەيدى.

«توپىش سۇلۋدى ءوزىمىزدىڭ بىرەۋىمىزدىڭ بىرىمىزگە بەرمەي، ابىلايعا بەردى» دەپ، اقىرىندا اراز بولىپ، اقىرىندا قالماق حانىن وزدەرى ولتىرگەن. قالدان شەرىننىڭ حانىمى قاراباس حانىم، ونان تۋعان ايجان — جالعىز، اكەسىنىڭ ورنىنا سونى سايلاپ، ءۇش جىلعاشا جەتكىزبەي، ەكى كوزىنەن ايىرىپ، سوقىر قىلىپ، قاڭعىتىپ قويا بەرگەن ەكەن.

ايۋكەنىڭ قىزىنان تۋعان قىرعىن، كۇش — ەكى بالا ابىلايدى جەزدە كورىپ، توپىش حانىمدى اپا كورىپ، بىرنەشەۋى وزدەرىنە ەرگەن قالماقپەنەن ابىلايعا كەلگەن سوڭ قالماق بولىسكەن. اقىرىندا شۇرشىتكە قاراي اۋىپ بارا جاتقاندا بالالارى جىلاعاندا، ايتادى ەكەن:

— قۋ مۇڭدار، نەگە جىلايسىڭ،
سورقارا، سورتىڭ بار ما؟
سورەلەپ جايعان ەتىڭ بار ما،
كونەك، تولاعايىڭ بار ما،
كونەكتە تۇرعان قىمىزىڭ بار ما؟ —

دەسەدى. «سورقارا، سورتىڭ» دەگەن، «كونەك، تولاعاي» دەگەن سارىارقانىڭ ساۋىرىسى، ءشوبى شۇيگىن جەرلەرى بولسا كەرەك دەيدى.

---