InfoHub Logo

قالماقتىڭ حانى كارى ايۋكە جالعىز قىزىن قىرىق قىز قوسىپ، قالدان شەرىنگە جىبەرگەن ەكەن: «كىمگە بەرسە بيلىگى قالداندا» دەپ.

قىس ءتۇسىپ كەتىپ، تاۋ كەزىپ جۇرگەن قازاقتىڭ ءبىر مەرگەنى تاستان ءۇي سالىپ بەرىپ، مىنگەن كولىكتەرى تۇيە ەكەن، تاستان قورا سالىپ بەرىپ، جالعىز ءوزى قىرىق ءبىر قىزدى اڭ ەتىمەن ءبىر قىس اسىراپ شىعىپتى. قالدان شەرىننىڭ قاھارىنان قورقىپ، قىز تيە المايدى، مەرگەن الا المايدى. جاز شىققان سوڭ كەتىپتى. قارقارالى ۇيەزىنە قاراعان جەردە بوقتىكەنتتە «قىزىل كەنىش» دەگەن اۋليە بار دەپ، قازاق سوعان دا تۇنەپ ءجۇرىپتى. «سول قىزداردىڭ ءبىر قىس قىستاعان جەرى ەكەن» دەسەدى.

قالدان شەرىنگە بارىپتى. قىز جۇرتتان اسقان سۇلۋ ەكەن. باسقاعا بەرۋگە قيماي، قالدان شەرىن توقالدىققا ءوزى الىپتى. قاراباس دەگەن حانىمى بار ەكەن دە، ونان تۋعان ەجەن دەگەن جالعىز بالاسى بار ەكەن. قالماق زاڭىندا ەكى قاتىن الۋ جوق ەكەن: «ەكى قاتىن السا، ەل بۇزىلادى» دەپ. قىز «سالت اتتى، ساباۋ قامشىلى» بولماي ەكىقابات، بۋاز شىعىپتى. ەر ۇل تاۋىپتى. جولدان قوسىلعان سىنا ءتارىزدى بولدى، اتىن سىنا قويىپتى. تۋا باتىر بولىپ تۋىپتى.

بۇل ايۋكەنىڭ كىزى قالدان شەرىننەن ەكى قىز، ەكى ۇل تاۋىپتى. قىزدارىنىڭ اتى — بوران، توپىش؛ ۇلدارىنىڭ اتى — قىرعىن، كۇش.

قالدان شەرىن ايسىز قاراڭعى تۇندە دالادا س...پ تۇرسا، س.گىنە كەلىپ، ءبىر نارسە شىلپ ەتە ءتۇسىپتى. ۇيىنە اپ كەلىپ، جارىق قىلدىرىپ قاراسا، ساداقتىڭ وعى ەكەن، ۇشىندا مەتىن بار ەكەن. «مەتىن» دەگەنى — سۋى بولەك سۋارىلعان تەمىر بولسا كەرەك، قالدان شەرىننىڭ وزىنەن باسقانىڭ قولىنا تۇسپەيتۇعىن. ناركەسكەن سوعاتۇعىن، ساداقتىڭ وعىن جاسايتۇعىن توقسان ۇستاسى بار ەكەن. ءبارىن جيدىرىپ:

— مىنانى قايسىڭ جاسادىڭدار؟ — دەگەندە، ءبىر ۇستا:

— ونى جاساعان مەن ەدىم، — دەپتى.

— كىم جاساتتى؟ — دەگەندە:

— بوتەن كىسى ەمەس، ءوزىڭىزدىڭ ناقسۇيەر توقالىڭىزدىڭ تۇڭعىشى سىنا جاساتىپ الىپ ەدى، — دەگەن سوڭ ءلام-ميم دانەمە دەپ جانعا سەزدىرمەپتى.

ۇيىقتاپ جاتقاندا سىنانىڭ مۇرنىنا ءدارى يىسكەتىپ، تالدىرىپ تاستاپ، وڭ جاۋىرىنىنىڭ شەمىرشەگىن ويدىرىپ الدىرىپ، ايۋدىڭ اق ءدارىسىن سەپتىرىپ تاستاپتى. ءبىر زاماندا ەسىن جيىپ، سىنا باسىن كوتەرىپ تۇرەگەلىپتى، دانەمەنى دە بىلگەن جوق.

سىنا جاق اتىپ، ساداق تارتايىن دەسە توبەسىنەن قۇداي ۇرعانداي بولىپ قالعانىنا نازا بولىپ، ۇيگە كەلىپ ەڭىرەپ، بوتاداي بوزدادى دەيدى. شەشەسى:
— نە بولدى؟ نە قىلدى؟ — دەپ سۇراعان ەكەن.

— دەنىم ساۋ، قولىمدا اۋىرقاعان، سىرقاعان دانەمە جوق.

ساداق تارتا المايتۇعىن بولىپپىن، — دەدى.

— بالام، ۇرىلعان ەكەنسىڭ. ەندى تىرپ ەتسەڭ، كوزىڭدى جوعالتادى، قاراشىعىڭدى باتىرادى. تۇرما، كوزىڭدى جوعالت! قالماق ورتاسىندا جان ساقتاي المايسىڭ، قازاققا جەتە گور وسى امانىڭدا، — دەپ، قالدان شەرىننىڭ قاس بولعانىن ايتىپتى.

سىنا باتىر سول قاشقاننان قاشىپ، ابىلايعا كەلىپ قورعالاپتى. قالدان شەرىن دە قايدا بارسا، وزىنە قاستىق قىلارىن ءبىلىپ، ىزدەتىپ تابا الماي، ابىلايعا بارىپ قورعالاعانىن ەستىگەن سوڭ ابىلايعا ەلشى جىبەرىپتى:

— مەنىمەن جاۋلاسپاي، تىنىش تۇرامىن دەسە، سىنانى قايىرىپ بەرسىن!

ابىلاي حان:

— «بۇتاعا قورعالاعان تورعاي دا قالادى» دەگەن ءسوز بار ەدى.

ءبىر بۇتا قۇرلى بولماسام، ءتىرى بولعاندا نەگە جارايمىن؟ — دەپ بەرمەپتى.

قالدان شەرىن جەر ۇستىندەگى قالماققا جار شاقىرتىپ:

— ابىلايدى ماعان ءتىرى ۇستاپ اپ كەلىپ بەرىڭدەر، — دەپ «سۇزەكىنىڭ قولى» دەگەن قول اتتاندىرىپتى. سول كەزدە ايۋكەنىڭ قىزىنان تۋعان توپىش سۇلۋدىڭ جۇرت اۋزىنا ءىلىنىپ «سۇلۋ» اتانىپ تۇرعان كۇنى ەكەن.

— ابىلايدى ءتىرى ۇستاپ، اپ كەلىپ بەرگەنگە توپىشتى بەرەمىن، — دەپ قىزىقتىرىپتى.

قالماقتىڭ ءبىر جايساڭى ۇلىتاۋ، كىشىتاۋدا ابىلاي قوستاپ شىعىپ، اڭ اۋلاپ جۇرگەن كۇنىندە، ۇيىقتاپ جاتقان جەرىندە ۇستىنەن ءتۇسىپتى. سوندا قاراۋىلشىسى تىلەۋىمبەت دەگەن جامان ەكەن، ۇيىقتاپ قالعان ەكەن. «قاراۋىلشى بار عوي» دەپ قاپى قالىپ، قولعا ءتۇسىپتى دەگەن ءسوز بار.

ابىلاي جۇرگەن جورىقشىلاردان ءجون سۇراسا، ءبىر عانا ءوزى ءۇشىن اتتانعان قول ەكەنىن بىلگەن سوڭ: «كۇتىنبەگەن ەلدى شابىنشىلىققا ۇشىراتپايىن» دەپ:

— ىزدەگەن ابىلايىڭ — مىنا مەن، — دەپتى.

قالداننىڭ قوسىنى تاپسىرعان ابىلايىن تاپقان سوڭ، جوعالتىپ جۇرگەن تايىنشاسىن تاپقانداي قۋانىپ، الىپ جۇرە بەرىپتى. قالدان شەرىن ەستىپتى: «ابىلايدى ءتىرى ۇستاپ الىپ كەلەدى» دەپ. ايدالاعا ءبىر اق بوز ءۇي تىكتىرىپتى. قۇدا، كۇيەۋ تۇسەتۇعىن ۇيدەي قىلىپ، توسەك توسەتىپ:

— سوندا كىرگىزىڭدەر. جەتى كۇن، جەتى ءتۇن اس-سۋ بەرمەڭدەر. قارنى اشسىن، قالجىراسىن! «ءبىر كۇن قارنى اشقاننان قىرىق كۇن اقىل سۇراما» دەگەن بار عوي، — دەپتى.

ايتقانداي قىلىپتى، سەگىزىنشى كۇندە:

— ءبىر اياق سۋعا توبىقتاي توڭ ماي سالىپ اپارىپ قولىنا ۇستاتا قويىڭدار، — دەپتى.

ايتقانداي قىلىپ، اپارىپ قولىنا ۇستاتقاندا:

— ۇرسەم كەتپەيتۇعىن نەمە ەدىڭ، ىشپەسەم اۋزىما كەلەر ءتۇرىڭ جوق قوي، — دەپ اياقتى ەسىككە قاراي لاقتىرىپتى.

— ەندى ءبىر ءتورت جەندەت تۇستەرىڭدى سۋىتىپ، تورتەۋىڭ دە جالاڭاش قىلىش الىپ: «حاننان جارلىق بولدى، قارادان جابدىق بولدى. سەنىڭ مەيماناڭ تولدى. بەرگەن استى ىشپەسەڭ، ءما، ءوزىڭ [ءوز]ءىڭنىڭ قانىندى ءىش!» — دەپ دۇرسە قويا بەرىڭدەر! تايسالسا، قايعالاقتاسا، باسىن شاۋىپ تاستاڭدار! جاسقانباسا، سەلت ەتپەسە، تيمەي، قا[يتىپ كەلىپ]، نە قىلىپ، نە قويعانىن ايتىپ كەلىڭدەر، — دەپ جىبەرىپتى.

بۇلار قالدان شەرىننىڭ ايتقانىن قىلىپ جەتىپ بارعاندا:

— اللادان باسقادان اجالىم بولماقشى ەمەس، — دەپ شىمىرىكپەي، قاسقيىپ وتىرا بەرىپتى.

— مىنانىڭ وزىندە جان جوق قوي. جانى بار جان جاسقانباس پا؟ — دەپ قايتىپ كەلىپتى. كورگەن-بىلگەندەرىن ايتىپ كەلىپتى.

— اتسا، مىلتىق وتپەيتىن، شاپسا، قىلىش وتپەيتىن، سۋعا سالسا، باتپايتىن، وتقا سالسا، كۇيمەيتىن، سىرتى — بولات، ءىشى — قۇرىش جاسالعان قۋ ەكەن. ەكى سىننان ءوتتى. ەندى ءبىر سىنايىق، شاقىر ءوزىن وسى ورداعا، — دەپتى.

ءۇشىنشى سىنىنىڭ ءتۇرى مىناۋ ەكەن: قالدان شەرىننىڭ توقسان سارگەردەسى بار ەكەن. ءبارىن قاز قاتار ءۇي جاعالاي وتىرعىزىپتى. ءوزى تاقتان ءتۇسىپ، سارگەردەلەرىنىڭ بىرەۋى ەسەپتى بولىپ وتىرىپتى. توردەن بوساعاعاشا جان وتىرارلىق ورىن قالدىرماپتى:

— جانە كىرىپ كەلگەندە، ەشبىرىڭ قاعىلىپ، ورىن بەرۋشى بولماڭدار، — دەپتى. قالدان شەرىننىڭ تاعى بولادى ەكەن. تاق ۇستىندە تاستان جاساعان، جەكە حاننىڭ وزىنە ارنالعان «قۇدايى» بولادى ەكەن.

ابىلاي حان كىرىپ كەلسە، تاق تۇر. ونىڭ ۇستىندە كىسى جوق، تاستان جاسالعان قۇدايسىماق تۇر. ۇيگە كىرىپ بارعاندا جان-جاعىنا جالتاقتاپ قاراماستان، تاق ءۇستى بوس تۇرعانىن كورىپ، تۇپا-تۋرا بارىپ تاققا ءمىنىپ، قالدان شەرىننىڭ ورنىنا وتىرىپ الدى دەيدى.

«قۇدايىنىڭ» قاسىنا بارىپ وتىرىپ العان سوڭ قالماقتار قاۋقىلداستى. سوندا ابىلاي ايتتى دەيدى:

— جاقسى كەزەككە تالاسادى، جامان وتىراتىن ورنىنان اداسادى. وتىراتىن ورنىمنان اداساتۇعىن مەن جامان با؟ بۇل ورىن قالدان شەرىندىكى ەدى. ونىڭ قۇتى قاشتى دا، مەنىڭ ءارۋاعىم باستى. تاق ءۇستى حان ورنى بولادى. بۇل ورىنعا قالماقتىڭ حانى قالدان شەرىن وتىرماعاندا، قازاقتىڭ حانى ابىلاي حان وتىرماعاندا، شايتان وتىرا ما؟ — دەدى دەيدى.

قالماقتار ءوزدى-وزى بىر-بىرىنە قاراسىپ:

— بۇعان نە ايتامىز؟ «اتالى سوزگە ارسىز تالاسادى» دەگەن. ورىن كەتسە، كەتسىن، ار كەتپەسىن، — دەستى.

قالدان شەرىن ءوزىن تانىتپايمىن دەگەنىنەن ۇرىلىپ قالعانىن ءبىلدى:

— ۋا، ابىلاي، ءسارۋ قايدا؟ — دەدى.

— ءسارۋمىن دەپ ءسارۋ ايتپادى، كەسپەيمىن دەپ قارۋ ايتپادى، — دەدى. قالدان شەرىن جاۋاپ قايتارىپ، دانەمە دەي المادى.

— «قولعا ءتۇستىم-اۋ، پەندە بولدىم-اۋ!» دەپ ويىما دانەمە كەلمەيدى. ءسارۋدى مەن قان مايداندا جەكپە-جەكتە ءولتىرىپ ەدىم. سەن اتى قالماققا ساۋىن ايتىپ، اسكەر جىبەرگەندە، مەن ءدىن مۇسىلمان بالاسىنا حابار ايتىپ، سارۋشە قان مايداندا ولمەي، قاپىدا ۇيىقتاپ قالىپ، ۇرلانعان مال ەسەبىندە قولعا ءتۇستىم-اۋ! ءولىپ كەتسەم، ءتورت اتادان بەرى قاراي جالعىز ەدىم، بالام جوق ەدى. «ءبىر ءوزىم ەمەس ءتورت جاننىڭ تۇقىمى قۇرىعانى عوي» دەگەنىم بولماسا، — دەگەندە قالدان شەرىننىڭ باسى تومەن سالبىراپ كەتىپ:

— مەن دە وزىڭدەي... كەلگەن جان ەدىم. بۇ داعى مەنىڭ مىناۋ ەجەن قاراعىم، بوبەگىم سىقىلدى.

ابىلاي: «الديار حان، تورەڭە قۇلدىق»، — دەپتى.

قالدان شەرىن: «سەن قۋانعانداي، نە تورە ءتيىپ قالدى؟» — دەپتى.

ابىلاي: «مەنى الدىڭدا وتىرعان كوزىڭ اعى مەن قاراسىنداي بالاڭا تەڭەدىڭ. بالاڭدى ولتىرەسىڭ بە؟» — دەپتى.

قالدان: «جارايدى، ءجون»، — دەپتى.

وزگە جۇرتتى تارقاتىپ، ابىلايدى وڭاشا الىپ قالىپ، ەجەندى ءبىر تىزەسىنە وتىرعىزىپ، ابىلايدى ءبىر تىزەسىنە وتىرعىزىپ، مارە-سارە بولىسىپ، «قۇلىنداعى ساقاۋ، قۇنانداعى تىسەۋدەن» تۇك قالدىرماي ايتىسىپ وتىرىپ:

— قازاقتا قوي كوپ پە؟ — دەپ سۇراپتى.

— كوپ، — دەپتى. قالدان:

— «قوي — ۇرى، قويشى — وتىرىكشى» دەگەن، اۋىل ءۇيدىڭ اراسىنان ۇساق جانجال ۇزىلمەيدى دەسەيشى! — دەپتى.

— قازاقتا سيىر كوپ پە؟ — دەپتى.

— كوپ، — دەپتى.

قالدان:

— قازاقتىڭ بالاسى ايرانعا سۇيەنىپ، ەڭبەككە ەرىنشەك، اقىماق بولادى دەسەيشى، — دەپتى.

— قازاق ەگىن سالا ما؟ — دەپتى.

— جوق، — دەپتى.

قالدان:

— ادام بالاسى ەگ[ءىن] سالىپ، جەر ەمشەگىن ەمبەي، جەرگە باۋىر باسپايدى. ءالى دە نەشە توڭكەرىس باسىنان كەشەدى ەكەن، — دەپتى.

ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسى تاۋسىلا ما، ايۋكەنىڭ قىزىنان تۋعان توپىش سۇلۋدى ابىلايعا بەرىپ، قازاقتان وتكەن زاماندا ولجاعا تۇسكەن، وسىپ-ونگەن ءبىرتالاي جاندى ابىلايعا بايلاپ، كوشكەن ەلدەي قىلىپ قايتارىپتى.

كەنەسارى، ناۋرىزباي اكەسى قاسىم وسى (توپىش) سۇلۋدان تۋادى.

سونان كەيىن قالماق قالدان شەرىنمەن قاس بولىپ، نە قىلسا دا، كوپ تۇرعىزباي، كوزىن جويادى. جالعىز بالاسى ەجەندى كوزىن قىزدىرىپ ۇستاپ، ەكى كوزىنەن ايىرىپ، سۋ قاراڭعى قىلىپ قويا بەرگەن. سونان سوڭ قالماق وڭعان جوق. «حانىن قالماق جاۋلاعان، سويتكەن قالماق وڭباعان» دەگەن
ءسوزدىڭ ءمانىسى — وسى.

توپىش سۇلۋدىڭ باۋىرلارى — قىرعىن، كۇش ابىلايعا قاشىپ كەلىپ، پانالاپ، ولاردىڭ ءۇرىم-بۇتاق، جۇراعاتى — اتباسار ۇيەزىندە، تەرىساققان بويىندا، قاراقۇيىن، قاشىرلى ەلىندەگى قالماقتار دەسەدى. ءوسىپ-ونىپ كەتكەن ءبىرتالاي جان.

ابىلاي حان «ءبارىن — توپىش قىرعي، كۇشتەردى بۇل جاققا جىبەرمەسىن» دەپ قالماققا كوشىرىپ جىبەرگەن ەكەن. ولاردىڭ بۇل جاقتا جۇرگەندە، تۋعان بالالارى قازاق ىشىندە قالىپ، قالماق اتىندا ءوسىپ-وندى. ابىلاي حاننان كەيىن ولار تاعى قالماق ىشىندە تىرلىك قىلا الماي، بۇل جاققا اۋىپ كەلىپ، تورەلەرگە تولەڭگىت بولىپ، «تولەڭگىت» اتانىپ ءوسىپ-وندى قانجىعالى ىشىندە.

---