ادامعا قانشا جەر قاجەت
اينالا بۇلاق باسى تەڭ
ازاۋلىنىڭ ستامبۋلدان نەسى كەم.
ءتاڭىرىنىڭ ءوزى بەرگەن كۇنىندە
حان ۇلىنان ارتىق ەدى مەنىڭ نەسىبەم!دوسپامبەت
سۋرەت بالالىقتان باستالادى. سۋرەتشى قوساي جانى قۇلازىپ قاپالانسا، يا تىرشىلىك تۇيىتكىلىنەن ەرى موينىنا لىقسىپ پۇشايمان بولسا — نەگە ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى، سوناۋ كوپ قىراتتىڭ ارعى قاپتالىندا قالعان مولدىرەگەن بالالىق شاعىن كوز الدىنا كەلتىرەدى. جاستىڭ جانارى وتكىر، سەزىمى حرۋستال شىنىداي، كىرسىز اسپان سەكىلدى. كوپ نارسەنى كوكىرەك سۋرەتىنە باسىپ داعدىلانعاسىن با — باسى جاستىقتا، كىرپىگىنە ءشوپ تىرەگەندەي ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنان ۇيقىسى قاشادى. اۋناقشىپ، دوڭبەكشىپ جامباسى سىزدايدى، جانىنداعى زايىبىن مازالايدى... ءيا، سول بالالىق شاعى قاز قالپىندا كوز الدىنا قالقىپ تۇرا قالادى. ءاجىمدى قاراتاۋدىڭ قىر ارقاسىنا شىعىپ، باتىسى مەن شىعىسىنا، الىس كوكجيەككە كۇن سالا، بالا ەمەس پە، ساعاتتار بويى سارسىلىپ قاراۋشى ەدى. جوق قاراپ ساياق جورتقان جولاۋشى قىرقاداعى قۇيتاقانداي بالانى يا ءۇيۋلى وباعا، يا كۇشىگەن قۇسقا جورىپ جورتاقتاعان كۇيى وتە شىعادى. كارى تاۋدىڭ تەرىستىك بەتى سارىالا ساعىمعا ورانىپ، داۋىل شاقىرعان تەڭىزگە ۇقساپ، سارى جەل كيىزدەي سەلەۋدى دامىلسىز شايقاپ، كوگىلدىر كوكجيەك بىردە جاقىنداپ، بىردە الىستاپ — بالا كوزىنە بۇكتەتىلگەن بارىسشا — تولقىنى قارسى ۇرىپ جاتقانى. ءۇزىلىپ قاراعان سايىن ساحارا، بەينە، ءتۇبى تۇسكەن شەلەك. الاپات مىگىرسىز جازىق كۇدەر ءۇزدىرىپ، كوز تالدىرادى.
قازىرگىدەي ەسىندە... شىعىستان باتىسقا كولبەي سۇلاعان كارى تاۋدىڭ كۇنشىعىس بەتى ەرىنى كەزەرىپ شىت-شىت جارىلعان جولاۋشى سەكىلدى. بەرىسى مويىنقۇم، ءارىسى تەمىرقازىق تۇستا مولدىرەگەننەن-مولدىرەپ كوسەگەنىڭ كوك جونى كوسىلىپ جاتادى. ەتەگىن جەل كوتەرمەگەن بويجەتكەننىڭ كويلەگىندەي كولبەڭدەپ قۇبىلا تۇسەدى. بەۋ، جارىقتىق-اي دەسەڭشى!..
بالا قوساي تاڭ الاكەۋىمنەن بۇلىم بەلگە لىپ كوتەرىلىپ، اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ، موينىن سوزىپ كوكجيەككە كوزى تالعانشا ۇڭىلەدى. قادالعاننان قادالىپ كۇندى توبەگە شىعارادى. كەيدە تاس تەرىپ، كەيدە بۇقپا تورعايدىڭ ۇياسىن ىزدەپ التىن نۇردى ەكىندىگە اۋدارادى. اۋىل ءۇيدىڭ ءتۇتىنى سۇيىلىپ: «قوساي!.. اۋ، قوساي!..» دەپ داۋىستاپ ءوزىن ىزدەگەن اناسىنىڭ شىڭىلتىر داۋىسى شىعادى.
بالا كوزى تابيعاتتان نەندەي سۋرەت كوشىرەدى سوندا. كوكپەنبەك. ءتۇپسىز كەڭىستىك. كوگىلدىر ساعىم كۇن قىزا، تۇسكە تىرمىسا شيكىل سارىعا الماسادى. كوسەگەنىڭ كوك جونى دالا مۇحيتىن كەزگەن كەمەگە كەلەدى. سەلەۋ بەتىن قولمەن سيپاعانداي تەرەڭ تولقىنعا بىردە كومىلىپ، كەلەسىدە جانارتاۋشا قايقايىپ شىعىپ، شالعايعا ۇزاي بەرەدى. قيال شىركىن كىسىنى تىم جىراققا جەتەلەيدى. بويجەتكەننىڭ دىرىلدەگەن ەتەگى مە، الدە قيالداعى الىپ كەمەنىڭ جەل كەۋلەگەن جەلكەنى مە، دوڭگەلەنگەن دۇنيەنىڭ ءدىر-دىر ەتكەن كىرپىگى مە. بىرىنە ۇقساتسا — كەلەسىگە كەلەتىندەي.
و كەزدە بالاعا دۇنيەنىڭ ءبارى كۇلىپ تۇراتىنداي ەدى. كوگىلدىر، الجاسىل، القىزىل بوياۋعا كوز سۇرىنەتىن. كەلە-كەلە سول سۋرەت قوڭىرقايعا اۋىستى: قوڭىر تىرشىلىك... قوڭىر كۇي... قۇباتوبەل كۇنكورىس... ەگدەلەنە — الگى سۋرەت بەتىندەگى قارا بوياۋ ۇلعايدى. ۇشىراسقان كىسىلەردىڭ كوبىنىڭ قاباعى قاتۋلى، ۋاقىتى تاپشى، بەينە، ات ۇستىندە الاقۇيىن تاسىرلاتىپ شاۋىپ بارا جاتقان سەكىلدى... ءبارى اسىعىس، ءبارىنىڭ مىنا جارىق دۇنيەدەن الا الماي جۇرگەن سىباعاسى بار... كوزى تىرىسىندە وزىنە تيەسىلى ۇلەستى مول-مول قامتىپ قالعىسى كەلەدى. الاقۇيىن شاپقىلاسقان پەدەلەر-اي!
قوسايدىڭ ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ، توسەگىندە قاراداي دوڭبەكشىتىپ، جانىن جەگەن نە كەپ؟.. جەرگە قاراعانداي نەندەي تاۋقىمەت!
وقيعا بەس جىل بۇرىن استاناعا كوشىپ كەلىپ، ورنىعىپ الىپ، وڭ-سولىنا قاراعان سوڭ شىعارماشىلىق شەبەرحاناعا جەر سۇراۋدان باستالدى. باسىن بەكەر شاتتى ما الدە؟!
ارينە كوپ قاباتتى ءۇيدىڭ اياداي ءۇش بولمەسىندە اياعىڭدى سوزىپ، قىل قالامىڭدى قۇلاشتاي سىلتەپ، ويعا العان كوركەم دۇنيەلەردى كەلىستىرىپ سالا المايسىڭ. تىنىسىڭ تارىلىپ قالادى. ءبىر جاعىنان نەمەرەسى اياعىنا وراتىلىپ ويىن بولەدى، ءبىر جاعىنان زايىبىنىڭ اس ازىرلەپ، كىر جۋىپ، كىرىپ-شىققان اياق دىبىسى ونسىز دا جۇقارعان جۇيكەگە ءتيىپ شەكەسىن شاعادى. تورگى بولمەدەگى كىتاپ سورەسى سالماققا شىداماي سىنىپ تۇسكەن كەزدە — شاشىلعان كىتاپ، ەسكيز، البوم، قالام، قاعاز ۇلكەن بولمەنى اياق الىپ جۇرگىسىز ەتتى. تۇنەمەسى ءسۇرىنىپ قابىرعاعا شەكەسىن سوقتى. شەتەلدەن اپتيەكتەي عىپ الىپ كەلگەن ەۆرەي ءمۇسىنشىسى ماەردىڭ «يسا پايعامباردىڭ جۇرەگىن» قيراتىپ تىندى... بالاسى مەن كەلىنى ەرتەڭگىلىك شاي ۇستىندە: «اياداي ۇيدە ارقاسى ۇستاعان باقسىعا ۇقساپ قىلقالامدى، مولبەرتتى وڭدى-سولدى سىلتەي بەرسەڭىز — پاتەر جالداپ شىعامىز!»، — دەپ ءبىر ءۇرپيتتى، «بۇل ءۇي — ءۇي ەمەس، سۋرەتشىنىڭ بوياۋ ساسىعان قويماسىنا اينالدى»، — دەپ زايىبى تاعى ءۇرپيتتى. ءۇي ىشىندە كيكىلجىڭ، تۇسىنبەستىك، قىرىس قاباق بەلەڭ الىپ بارا جاتقانداي عوي.
ەسىمى ەلدى ەلەڭ ەتكىزگەندەي كەمەل سۋرەتشى ءوستىپ تىعىرىققا تىرەلىپ ءموليىپ وتىرا بەرە مە؟ قايتپەك كەرەك؟..
— وتاعاسى، اقىل تابىڭىز، بىلايعى تۇرمىستى بالا-شاعانىڭ ويىنشىعىنا ۇقساتىپ بىقسىپ، ىبىرسىپ وتىرا بەرەمىز بە، الدە وڭ-سولىمىزعا بۇرىلىپ قارايمىز با؟ — دەيدى ايەلى. زايىبىنىڭ ماڭداي ءاجىمى تەرەڭدەدى. قيراعان ءمۇسىن قايىرا بۇتىندەلمەيدى.
قوسايدىڭ جادىنا كونە جىر ورالدى.
— العانىم ءالي اعانىڭ قىزى ەدى، قاس ارۋدىڭ ءوزى ەدى، ماڭدايى كۇنگە تيمەگەن، جەلگە شاشىن ۇرمەگەن، سەرپىلىپ ادام بەتىن كورمەگەن، قالايشا كۇن كەشتى ەكەن!..
— سۋرەتشى قياليمەن قوسقان ءتاڭىر شەبەر عوي، — دەپ زايىبى ءزۇبارجات شۋاقتانا جىميىپ، بىلەگىن سوزىپ شاي ۇسىندى.
— جەر سۇرايمىن، — دەدى وسى مەزەت قوساي، — استانانىڭ لاۋازىمدى كىسىلەرىنىڭ الدىنان ءوتىپ شىعارماشىلىق شەبەرحانا سالىپ الاتىن جەر سۇرايمىن.
— قاي-دا-اعى، — دەدى ءزۇبارجات جارىنىڭ وقىس شەشىمىنە قۇلاعى ۇيرەنە قويماي، — ءبىر بالەگە ۇرىنىپ جۇرمەسەك جاراعانى. بىزگە كەلگەندە دۇنيە تارىلىپ كەتەدى. قايداعى-جايداعى جاتقان باتپان قۇيرىق!
وسى ويمەن قوساي ەرتەمەن تۇرىپ، بار ءتاۋىرىن ۇستىنە ءىلىپ، استانا قالاسىنىڭ اكىمىنە بارۋعا بەل بۋدى. ۇيدەن شىعا تەرىس بۇرىلىپ بارا جاتىر ەدى. كورشىسى، ۇكىمەتتە ىستەيتىن مايلىق-سۋلىعى بىردەي، ءبىرسىدىرعى، كەڭپەيىل جىگىت قارسى ۇشىراستى. قاتىپ كيىنىپ ەسىك الدىنا شىققان قوسايمەن جىلى سالەمدەسكەن سوڭ-اق:
— ءجۇرىڭىز، باراتىن جەرگە جۇيرىگىممەن جەتكىزىپ سالايىن. ەرتەرەك شىعىپپىن، ۋاقىتىم بار، — دەدى ەلپەكتەپ.
— اللا رازى بولسىن، ءىنىم، قالا اكىمشىلىگىنە تارت، شىعارماشىلىق شەبەرحانا سالاتىن جەر سۇراسام دەيمىن. ونەردى ءوزىم بيىكتەتسەم، ونەر مەنى بيىكتەتتى. تاقاۋدا وتكەن كورمەمدى اقپارات قۇرالدارى جابىلا جازدى. وزىمە بۇيىراتىن شىناشاقتاي ىرزىق-نەسىبە بار شىعار.
جەڭىل جۇيرىگىنە ءدۇر ەتكىزىپ وت بەرگەن كورشى جىگىت قاتارىنا تىزە بۇككەن قوسايعا ءسۇزىلىپ كەپ قارادى. باسىن شايقادى.
— اكىمدىككە شاۋىپ جەتىپ بارعانىڭىزبەن ءسىزدى اكىم قابىلداي قويمايدى. الدىن-الا، اي بۇرىن، يا جىل بۇرىن جازىلىپ قويۋ كەرەك. كوپ بولعاندا ءۇشىنشى، ءتورتىنشى ورىنباسارى قابىلدايدى. ولاردىڭ نە ايتاتىنى ءتىلىمنىڭ ۇشىندا.
قوساي كورشىسىنە اڭتارىلىپ قارادى.
— ولار نە ايتادى سوندا؟
— ەكى جىل بولدى — جەكەمەنشىك جەر بەرىلمەسىن دەپ ماراتوريي جاريالانعان. قالانىڭ گەنپلانى تۇبەگەيلى قايتا قارالۋى قاجەت. جەر كەزەگىنە ون جەتى مىڭ ادام جازىلعان. قاشان ماراتوريي اشىلادى — ءبىر قۇدايىم ءبىلسىن. جەر رەسۋرستارىن باسقارۋ جونىندەگى اگەنتتىگى «استاناقالاجەرگە» ارىز بەرىپ قويىڭىز. ون جەتى مىڭ ءبىرىنشى نومەرلى تىلدەي قاعاز الىپ قايتاسىز. بار بولعانى وسى!
— اۋ، شىراعىم، ماعان ءبىر جاپىراق قاعاز ەمەس، ۇلتاراقتاي!.. تويس... ون سوتىقتاي جەر كەرەك!.. شەبەرحانا سالىپ الۋعا! جانكەشتى ەڭبەگىمە سۇرايمىن — سۇراسام.
قوڭسى جىگىت «مەيلىڭىز ءبىلسىن» دەپ جۇيرىگىن جەلدەي ەسكىزىپ قوسايدى قالالىق جەر رەسۋرستارىن باسقارۋ جونىندەگى اگەنتتىككە اكەلىپ سالدى. بۇل كوكەڭ ماشينەدەن ەكى بۇكتەلىپ ءتۇستى. كورشىسى «قايىر-حوش ايتىسىپ» ءوز شارۋاسىنا جونەلىپ كەتتى. كوشە سۇرىقسىز، قويىنى-قونىشىنان ىزعىرىق جەل ءوتىپ بارادى. قالتىراپ قويا بەردى. ەرتەڭگىلىك ۇيىنەن كادۋىلگىدەي كوڭىلى توق، كەۋدەسىنە كۇش-جىگەر قۇيعانداي، باياعى اتا-باباسىنىڭ ارۋاعىنا ارقا سۇيەگەندەي يىقتانىپ شىققانى ەسىندە. ىشكى سەرىپپەسى قاتتى ەدى.ءتوزىم شەڭبەرى تاۋلىك سوڭىنا جەتىپ جىعىلارداي. «قايتسەم دە وسى شارۋانى تىندىرىپ قايتام»، — دەگەن شيرىعۋى الابوتەن ەدى.
كوشە پۇشپاعىندا، ازىناعان جەل وتىندە زىلدەي سومكەسىن سالاقتاتىپ، قاتقاق جولعا تايعاناي جازداپ، اياعىن ساناپ باسىپ اگەنتتىك قاقپاسىنا قۇر قاۋقار كەلىپ كىردى.
قاۋقار بولماعاندا نەسى قالدى.
بالا جاستان بايتاق جەردىڭ توبەسىندە ويناپ... بايتاق ويلاپ... الشاڭ باسىپ... جاپان دالا، قۇلا ءدۇزدى سەرىك قىپ... كوز جەتپەيتىن كوسەگەنىڭ كوك جونىن جانارىنا ءسىڭىرىپ وسكەن قوساي ءومىر بويى كوز مايىن سارقىپ، پاريجدەگى نوتر-دام-دە ۆيدە كورمەسى ءوتىپ... سيۋررەاليزم سەرىسى سالۆادورە ءداليدىڭ التىن مەدالىن الىپ ورالعان بۇل كوكەڭ... ءوز ەلىندە... ءوز جەرىندە شەبەرحانا سالاتىن ون سوتىق جەرگە زار بولىپ، قايىرشىعا ۇقساپ جاۋتەڭدەپ، كورىنگەن مەكەمەنىڭ ەسىگىن قاعىپ قالتىراپ جۇرەم دەپ ويلاماپتى.
جەر رەسۋرستارى اگەنتتىگىنىڭ ديرەكتورى قالالىق اكىمدىككە كەتكەن بە، ۇشتى-كۇيلى. اۋىز ۇيدە مولدىرەگەن ادەمى حاتشى قىزدىڭ قاسىندا سارىلىپ كۇتتى. قاشانعى ادەتى: سۇلۋ كورسە — جانارى جاساۋراپ، يىعى كوتەرىلىپ قالادى، سۇلۋلىققا، كورىككە شابىتى قوزادى. سۇقتانا تۇسكەن كوز سۇعىنان قورىنعان بويجەتكەن:
— اعاي، شاي ىشەسىز بە، — دەپ ءسۇت قاتقان قويۋ شاي ۇسىندى. ءىشى جىلىدى.
— قالقام، ادەمى بالا ەكەنسىڭ! كۇيەۋ بالا دۇرىس پا ءوزى؟
حاتشى قىزدىڭ بەتى دۋ ەتتى.
— «دۇرىس پا» دەگەن ءسوزىڭىزدى تۇسىنە المادىم، اعاي.
— بۇل ءوزى يا ءارى، يا بەرى ەمەس، كوڭىلگە تيمەيتىن، سىرت كوزگە ەلەنبەيتىن سۇيەي سالدى سىرعىتپا ءسوز. باياعىدا سۋ جۇقپاس سەرى جىگىتتىڭ اۋزىنان ەستىگەن ەدىم. اي، ءوزى دە جۇرگەن جۇپار كىندىك بولاتىن.
— جۇپار كىندىك دەگەن نە، اعاي؟
— جۇپار كىندىك دەپ ۇرعاشى ناسىلىنە اۋزىنىڭ سالىمى بار ەركەكتى ايتادى. كوكتەمگى كۇيى كەلگەن مارال تەكەسىنىڭ كىندىگىندە ءاتىرىلى بەز بولادى. ەشكىلەرىن سول ءاتىر يىسىمەن شاقىرادى ەكەن.
وسى مەزەت ەسىك سارت اشىلىپ ديرەكتور كىرىپ كەلدى. قوساي قولىنداعى شاشكەسىن ءتۇسىرىپ الا جازدادى. تۇرەگەلە ساپ: «سالەمەتسىز بە!» — دەپ جىلىۇشىراپ سالەم بەردى. باستىق — ەتجەندى، الىپ دەنەلى، جالپاق بەت، ءتوسى قايقايعان اقسارى جىگىت — مۇنىڭ سالەمىن الماستان، قاقايعان كۇيى ىشكى بولمەگە كىرىپ كەتتى. حاتشى قىز جەلدى كۇنگى كوبەلەكتەي قالباقتادى. قاعاز، قالامىن جيناستىرعان بولىپ، اينا الدىنا پاسكە كىدىرىپ، شاشىن تۇزەپ، باستىعىنىڭ سوڭىن الا ىشكە لىپ ەندى.
قوساي شايىن ءىشىپ، قالتىسانان ورامالىن الىپ اۋزى-باسىن ءسۇرتىپ، «ءقازىر شاقىرىپ قالار» دەگەن ويمەن ورىندىقتا وتىرا بەردى. الدەكىمدەر ەسىكتى اقىرىن اشىپ سىعالاپ، حاتشى قىز كورىنە قويماعان سوڭ، امالسىزدان بۇرىلىپ كەتىپ جاتتى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ ىشكى ەسىك اشىلدى. بويجەتكەن جىلاپ شىقتى. قوسايدىڭ كوڭىلى تاسپەن باستىرعانداي قۇلازىدى. دەرەۋ سىلكىنىپ تۇرەگەلىپ، ىشكە كىرۋگە وقتالدى. حاتشى قىزدىڭ جالىنىشتى جىڭىشكە ءۇنى كىدىرتتى.
— اعاي، بايانداما جازام دەيدى باستىق، ءسىزدى ورىنباسارعا بارسىن دەپ بۇيىردى. ورىنباسار ەكىنشى قاباتتا. اشۋى قاتتى، سوزگە كەپ قالۋىڭىز مۇمكىن!..
— اۋ، جاسىم بولسا مىناۋ — الپىسقا تاقادىم، اتاعىم بولسا اناۋ — حان قايرىلىپ سالەم بەرگەندەي، شىناشاقتاي مەكەمەنىڭ شالكەم-شالىس مىنەزدى باستىعىنىڭ ەسىگىن باعىپ ءموليىپ وتىرا المايمىن!
دەدى دە ەسىكتى سەرپىپ اشىپ ىشكە ەندى. ات شاپتىرىم كەڭ بولمەنىڭ تەرەڭ تورىندە ءنان ۇستەل، ۇستەلدىڭ ءۇستى تاۋ-تاۋ قاعاز... باستىق جوق، ارعى، ىشكى دەمالىس بولمەسىنەن شىعا قويماپتى. قوساي ءوزىن-وزى ىڭعايسىز سەزىنىپ كىدىرىپ قالدى. جوتكىرىندى. اڭتارىلىپ، تەرەزەگە قاراپ تۇرا بەردى. اينالىپ شىعىپ كەتسە — قايىرا كىرە المايتىنىن سەزىپ، سوستيعان قالپى سىرەستى. ءبىرازداسىن جارداي جۋان ديرەكتور كورىندى. ىشكى بولمەسىنەن شىعىپ، قوس قولىن جان قالتاسىنا سالعان قالپى، ءجۇزى جىلىماي، جايلاپ باسىپ قوسايدىڭ قاپتالىنا تاقادى. ءۇنى سونشاما ىزعارلى، سۋىق بولار ما.
— ءيا! — دەدى زىلدەي ەتىپ.
قوسايدىڭ قيتىعى ۇستادى، اۋەلى «اياعىمنىڭ استىنداعى جەر توڭكەرىلىپ كەتپەس پە ەكەن» دەپ ويلادى. «وتىرايىن، جايعاسىپ الىپ مالىمدەيىن ءمان-جايىمدى». تىزە بۇككەن كرەسلوسى سونشاما مامىق، شۇڭعىل، جۇتپا بولار ما، بەسىكتەن بەلى شىقپاعان بالاشا تىپىرلاپ قالدى. ديرەكتور باياعى سىرەسكەن قالپى، سوستيىپ تۇرعان.
— ون سوتىقتاي جەرگە ارىز جازىپ اكەلدىم، شىعارماشىلىق شەبەرحانا سالىپ الايىن.
— جەر جوق قوي بىزدە، — دەدى ديرەكتور ءار ءسوزىن سالماقتاپ. — قالاعا جاڭا اكىم كەلگەلى جۇرتقا جەر بولگەن جوقپىز. جەرگە ماراتوريي جاريالانعان. كەزەكتە ون جەتى مىڭ ادام تۇر، اۋەلى شەتەلدەگىشە — جەردى تۇگەل جارىق، جول، اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتىپ الايىق، سوسىن جوسپارلى تۇردە بولەيىك دەگەن ءپاتۋا بولعان. ارتىنشا دۇنيەلىك داعدارىس باستالدى. كاداسترلىك زەرتتەۋدەن وتكەن قارىس سۇيەم جەر قالماپتى.
— تۇسىنسەم — بۇيىرماسىن. زەرتتەلەتىن جەر مە، الدە باستىقتار ما؟ اكىمنىڭ كوڭىل-كۇيى مە؟
— زەرتتەلگەن جەرگە جارىق، سۋ، جول تارتۋعا اقشا جوق، زەرتتەلمەگەن جەردى بولۋگە زاڭ جوق، — دەدى دە باستىق كەنەت موينىن ىشىنە الىپ موڭكىدى. — بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ەسەپ بەرەردەي ءسىز كىمسىز وسى؟ ەرتەڭگى ماجىلىسكە بايانداما جازۋىم كەرەك تىنىش وتىرىپ!
—سۋرەتشىمىن، — دەپ، قوساي ءاتى-جونىن ماعلۇم قىلدى.
—ءسىزدى مىنا ءوتىپ جاتقان سۋديالار قۇرىلتايىنا كەلگەن سوت ءتوراعاسى دەپ ويلاعام... ءجاي انشەيىن شيماي-شاتپاق، بوياۋ، كەنەپ، بالا-شاعانىڭ كوز قۋانىشى... — دەپ باستىق ەزۋىن قيعاشتاپ، قولىن سەرمەلەپ، شيقىلداي كۇلىپ تورگى دەمالاتىن بولمەسىنە قاراي اياڭدادى. مۇنى ادام قۇرلى كوزىنە ىلمەدى. تىزە بۇگىپ، قۇلاق قويىپ تىڭدامادى. جەرتاڭىرىسىپ، شيىق-شيىق كۇلىپ ىشكى بولمەسىنە ىعىسىپ بارا جاتتى. قوساي جىنىنان ايرىلعان باقسىعا ۇقساپ، ومالعان كۇيى وتىرىپ قالدى. تۇمسىعى تاسقا تيگەن بەكىرە بالىقشا، كەۋدەسىنە اۋا جەتپەي سۇمدىق قۇلازىدى.
وسىنشالىق ءزىلدى سوزبەن تاپاپ جەر عىپ جاسىتىپ تاستاعانى باتتى. «كوشەدە قاڭعىپ جۇرگەن قايىرشى سۋاال قوياس دا ءجون ءسوزىڭدى ايت» دەمەۋشى مە ەدى بۇرىنعىلار. وزگەرگەن ادام با، زامان با؟ ەرىن باۋىرىنا الىپ موڭكيتىندەي بەيادەپ سويلەگەن جوق. بار بولعانى قالا ماڭىندا جاتقان يەن دالادان ات ارقاندايتىنداي جەر سۇرادى. كەشە عانا ۇشىراسا كەتكەن كوزتانىس دەپۋتات: و عىپ، بۇ عىپ ءجۇرىپ «قوناقجاي» ءۇشىن جيىرما سوتىق جەر الدىم دەگەن؛ كوجەسىن ازەر تاۋىپ ءىشىپ جۇرگەن سەربيا ەلشىلىگىنىڭ اتتاشەسى — سوندا ءتىلماش بولىپ ىستەيتىن كەلىنى ايتىپ كەلگەن — ەسىلدىڭ وڭ قولتىعىنان ءۇش گا جەر قيىپ اپتى؛ ەۆرەي سيناگوگىنە ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءداپ قارسى بەتىنەن جيىرما سوتىق قۇيقالى جەر ماڭگىلىك بەرىلدى... سوندا شەتكە شىققان، ءسوزى ارزان، سۇراۋى جوق سۋرەتشى قايىرشى بولىپ قالا بەرمەك پە؟!
اقاي جوق، تۇقاي جوق تۇپكىر بولمەسىنە ەنىپ بارا جاتقان اگەنتتىك ديرەكتورىنىڭ الدىن كەسكەستەدى.
— الالاۋدى قاشان قوياسىڭدار وسى؟
— ءقازىر ميليسا شاقىرام، قاراڭدى باتىرام!
— ولگەندە جاتام دەپ يەلىك ەتىپ جۇرگەن جەرىڭدى بەر ەندەشە!
باستىق قانىن ىشىنە تارتتى.
— كورگە جەر ازىرلەگەن جوقپىن!
—جوعارىنىڭ نۇسقاۋىمەن كورحانا—پانتەون سالىپ جاتقاندارىڭدى بىلەمىن. پانتەوننىڭ ءتور جاعى كىلەڭ قىزىل ءمارمار، ەتەك جاعى سارى گرانيت. دارىندى ساۋلەتشى سىزعان نوباي-نۇسقا ۇناماي — بەس مارتە وزگەرتتىڭدەر. ءبارىن بىلەمىن، الدىما پىكىر سۇراپ كەلگەن سوڭ جوندەپ بەرگەم. كورحانانىڭ ىشكى ديزاينىن اسپەتتەگەن مىنا تۇرعان كوكەڭ بولادى. بىلگەن سوڭ سارناپ ايتامىن!
وقيعا كۇرت وزگەردى.
دۇنيە الەمتاپىرىق دوڭگەلەنىپ دۇرلىگىپ جونەلىپتى... سىرتتان سارت ەتىپ قىزىل جاعالى جەتىپتى، الا شالبار، الا كەۋدەشە كيگەندەر كەۋدەلەپتى... سۇيرەلەپتى... سايقىمازاق ەتىپتى... ءۋاي، پارۋاردىگار دۇنيە-اي، دەپ، الدەكىمنىڭ الۋەتتى قولىنان جۇلقىنىپ شىعام دەپ جۇرگەندە جازاتايىم ۇستەل ۇستىندەگى تەلەفوندى قاعىپتى... كيىمىلگىش قۇلاپتى... حاتشى قىز قاعاز تولى پورتفەلىن كوتەرىپ زىر جۇگىرىپتى... اعاتايلاپ شىر-شىر ەتەدى. ءبىرازداسىن ەسىك الدىندا اڭتارىلىپ، قايرىلىپ قاراسا — ديرەكتور دا، الا كيىمدىلەر دە ۇشتى-كۇيلى جوعالىپتى. جەل وتىندە كۇزگى سۋىققا ۇرىنعان ينەلىككە ۇقساپ ءيميىپ، كىلميىپ قاراقان باسى قالعان. مەكەمە باسشىسىنان الدىنان دارداي باسى دىرىلداپ كوشەگە قالاي شىعىپ قالعانىن بىلمەيدى.
اشۋلانسا — باسىنا قان شاپشيتىن؛ شاپشىسا — قان قىسىمى كوتەرىلەتىن، ودان ارعىسىن ەلەستەتە الماي، كوزىنە تۇك كورىنبەي كەتەتىن. ديرەكتوردىڭ ەسىگىن كۇزەتكەن سىمبورباي، الا كويلەك كيگەن ەڭگەزەردەي نەمە يتەرىپ شىعارىپ جىبەردى مە... الدە ۇستەرىنە ساۋ ەتە تۇسكەن قىزىل جاعالى جەتەلەدى مە... ەشتەڭەسى ەسىندە جوق... ءتۇس كورگەن كىسىدەي اڭتارىلىپ تۇردى-تۇردى-داعى «ءا»، — دەپ قولىن ءبىر سەرمەپ، قالالىق اكىمدىككە تارتتى.
قاس قىلعانداي، قىزىل جاعالى، الا كيىمدى سىمبورباي مۇندا-داعى الدىن كەسكەستەدى. بۇل نەمەلەرمەن تەكەتىرەسكەنى، ارى تارتىپ، بەرى جىعىپ، ءبىراز ىرعاسقانى قانىن قارايتتى. تىكەنەككە قونعان تورعايعا ۇقسادى.
قايتا نەسىبەسى ارتىق جاراتىلعان، ءبىر كەم دۇنيە — جولى بولعىش. ەسىك الدىندا تولىق دەنەلى، دوڭگەلەك ءجۇزدى، جانارى نۇرلى جىگىت ۇشىراسا كەتكەنى. الگى ازامات باسقىشقا اياعىن سالا بەرىپ كىلت قايرىلدى.
— ءسىز قوساي سۋرەتشى ەمەسسىز بە! پاريجدە، نوتر-دام-دە ۆيدە كورمەڭىز وتكەن، يۋنەسكو جيىنىندا ۇشىراسىپ تانىسقام.
قوساي ىڭعايسىزدانىپ قالدى.
—اشۋلانسام كوزىمە تۇك كورىنبەي كەتەدى. جىعا تاني الماي تۇرمىن، باۋىرىم.
—ەسىمىم تولەۋعازى، وسىندا، اكىمدىكتىڭ جەر باسقارماسىن باسقارامىن. كوشىپ كەلگەلى بەس جىل بولىپ قالدى. ءجۇرىڭىز، بولمەگە بارىپ سويلەسەيىك، — دەپ جىلىۇشىراي ءتىل قاتتى. كۇزەتشىلەر اڭ-تاڭ، كۇندە كورىپ جۇرگەن لاۋازىمدى كىسىگە ىلەسىپ بارا جاتقان كوزگە قوراش، كوڭىلگە تىراش بەيتانىس مومىن قازاقتى كوز-مىلتىقپەن اتا قارايدى. بۇلار ۇشقاسىپ-تىرسەسىپ 10-شى قاباتتاعى ايپارا بولمەگە ەندى. قوساي سالاقتاتىپ كوتەرىپ جۇرگەن پورتفەلىن ۇستەل ۇستىنە سىلق قويدى. سۇلق ءتۇسىپ ورىندىققا تىزە بۇكتى. قاپەلىمدە اۋزىنا ءتىرى ءسوز تۇسپەي، قىرعىشتاي قىرلى جاعىن الاقانىمەن سيپالادى. تولەۋعازىنىڭ «پاريجدە، نوتر-دام-دە ۆيدە ۇشىراسقام» دەگەن ءسوزى جۇرەگىنە جىلۋ جۇگىرتتى، ەزۋ تارتتى.
«قۇداي ايداپ قادىرىمە جەتەتىن، تۇسىنەتىن جەر بەتىندە ءبىر پەندەنى ازەر تاپتىم» دەپ ويلادى. «جولىم بولادى ەكەن، جولىم بولماعان كۇندە مۇڭىمدى... شەرىمدى... ءسوزىمدى قۇلاق قويىپ تىڭدايتىن كىسى شىققانىنا شۇكىرشىلىك. «وڭشەڭ كيىز كەۋدە، جاپالاق كوز كورمادىكتەردەن قالدىم بالەگە! دۇنيەنىڭ قىزىعىنا كىسى قاشان تويعان! بالالىقتىڭ بالشىرىن شاعىندا، اۋىل سىرتىنداعى — قۇبا جونعا... وكپەسى وشە جۇگىرىپ شىعىپ، الىس كوكجيەككە قارايتىن. سوندا عوي كوسەگەنىڭ كوك جونى مولدىرەپ كەلىپ كوزىنە تولاتىن. ۇشى-قيىرسىز كەڭدىكتى سەزەتىن. اباي اقىن: ءسابي كەزىندە بەسىككە سيعان بوبەك، وسە كەلە كەڭ دۇنيەگە سىيمايدى دەپ جازباپ پا ەدى. كەلە-كەلە قۇلاش ۇرعان قيىر ساحاراعا سيماي، ءوز جانىن ءوزى جەپ، ارنارسەگە ۇرىنىپ، ماڭايىن مەزى عىپ، دۇنيەگە ونەرىن بۇلداپ وتەرىن كىم ءبىلىپتى. ءوز جانىن ءوزى جەگەنى ەمەي نەمەنە!
— شەبەرحانا سالىپ الاتىن جەر سۇراپ ءجۇرمىن. اگەنتتىك ديرەكتورى جەلكەلەپ قۋىپ شىقتى. ءاي، ەكى دۇنيەدە تىلەۋى كەسىلىپ وڭباي وتەر!
— ويدەمەڭىز، اعاسى. بۇل كۇنگى كىسىلەر بار پالەنى شەنەۋنىكتەن كورەدى. شەنەۋنىك — مەملەكەت دەگەن الىپ ماشينەنىڭ ءجاي تەگىرشەگى عانا. پالە-جالانىڭ ءبارىن داعدارىسقا جاۋىپ ۇيرەندىك. دۇنيە — زاماناقىرعا تاقاپ كەلەدى. رەسۋرس تاپشى، ادام كوپ. ۇلانعايىر دالالىقتاردىڭ دارىندى ءبىر ۇلىنا ون سوتىق جەر تابا الماۋ — كىسى كۇلەرلىك، ءجايىت. بار پالە پەيىلدىڭ تارىلىپ بارا جاتقانىنان. جارلى — جەرگە قارايدى، باي — قانجىلىكتەنە تۇسسەم دەيدى. تۇسىنەسىز بە، اعاسى. باياعىدا ارنارسە پەيىلدەن دەۋشى مە ەدى. پەيىل تارىلا-تارىلا تاپ ءقازىر كۇيگەن تەرىگە اينالدى. كىسىنى بارلىقتىڭ كاشتى ۇردى. بارلىقتىڭ كەپيەتى ۇرعان كىسى — قانشاما وبىپ، قىلعىتىپ جەپ جاتسا-داعى — قارنى قوڭىلتىقسىپ تۇرادى؛ نەشەمە بايلىققا، قىزىققا مەيمىلدەپ مەيماناسى تاسىپ تۇرسا-داعى — اۋزىن قۋ شوپپەن ءسۇرتىپ وتىرادى. بارلىقتىڭ كەپيەتى ۇردى، كاشتى ءتيدى دەگەن وسى! نارىق — ءوزىڭ ءۇشىن وڭمەڭدەۋ. ءار كىسىنىڭ جۇرەگىنە سىڭگەن ۇرەي — ەرتەڭىنە سەنبەۋ. مىسالعا، ءسىزدى الايىق. وزىڭىزگە جەتەتىن جاعدايىڭىز بار. ايتسە دە ەرتەڭىم نە بولادى، ۇرپاعىم ءۇزىلىپ قالمايدى ما دەگەن ۇرەي دەدەكتەتىپ تىنىش جاتقىزباي ءجۇر. قانشاعا... قاشانعا... دامىلسىز جۇگىرۋگە... شاماڭىز جەتەدى!..
وسى مەزەت قوسايدىڭ كوڭىلى جەل وتكەن جىرتىق كيىمگە ۇقسادى. جاسقا-جاس، ويعا-كارى تىرشىلىگى كۇن وتكەن سايىن اۋىرلاپ بارادى ما. ازاماتتىڭ ايتىپ وتىرعانى — جۇرەكتىڭ ءسوزى. مۇنىڭ ون سوتىق جەر ءۇشىن وسىنشاما ءجىعىلىپ-سۇرىنىپ جۇگىرىسىنىڭ ءمانىسى — سۋرەتشىلىك دارىنى، مازاسىز مىنەزىنەن ەمەس، زامان-اقىردىڭ تاقاپ قالعانىنان، بارلىقتىڭ كەپيەتى ۇرعانىنان — دەپ وتىر مىنا جىگىت. ءسوزىنىڭ جانى بار.
— ەندەشە قايتايىن، — دەدى قوساي.
تولەۋعازى قايران قالدى. اتاعى دارداي سۋرەتشىنىڭ اياق استىنان قيتىعا قالعانى نەسى دەپ ويلادى. ءىسى — ەرەسەكتىڭ ءىسى، قىلىعى — بالانىڭ مىنەزى. الدە كوڭىلىندە جۇرگەن تۇيىتكىلىن تارقاتىپ ايتقانى ۇنامادى ما. وسى مەزەت ءتامپىش تاناۋ حاتشى قىز شاشكەمەن شاي اكەلىپ ۇسىندى. قوساي شايعا قاراماي، جۋان پورتفەلىن كوتەرىپ تۇرەگەلە بەرگەن.
— اۋ، پاسكە وتىرىپ اقىلداسايىق، سابىر ساقتاڭىز، — دەپ، تولەۋعازى كادىمگىدەي باسۋ ايتتى.
— ون سوتىق جەر تۇبىمە جەتەتىن شىعار، — دەپ، قوساي كۇرمەلىڭكىرەپ توسىلىپ تۇردى. — كەيىنگى كەزدە مۇلدەم وزگەرىپ بارامىن. نە بولسا سوعان شىرت ەتە قالامىن. ءبىر اۋىز ءسوزدى كوتەرە المايمىن. جۇيكە جۇقارعان دەپ جاۋىردى جابا توقىپ جۇرە بەرۋگە بولار ەدى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، الگى ءوزىڭ ايتقان الاقانداي جەر جايىن قوزعاسام— كوز الدىما بالا كەزىمدە باۋىرىندا وسكەن كوسەگەنىڭ كوك جونى ەلەستەيدى. شەتى، شەگى مۇنارتىپ جاتقان كوك تەڭىز سەكىلدى ەدى شىركىن!
تولەۋعازى تۇرەگەلىپ كەپ قوسايدىڭ يىعىنا قولىن سالدى. كەڭ بولمەنىڭ تۇستىك بەتى تۇگەل اينەك بولاتىن، پەردەسىن ىسىرىپ جىبەرىپ، اينەك الدىنا جەتەلەپ اكەلدى. ونىنشى قاباتتان جەردەگىنىڭ ءبارى قۇمىرىسقاداي قىبىرلاپ كورىنەدى. ءباز بىرەۋلەر اۆتوبۋس ايالداماسىنا قۇنجىڭداي اسىعادى، ءباز بىرەۋ سومكەسىن سالاقتاتىپ سوڭىنان قۋادى. تىرشىلىك ءۇشىن تىپىرلاعان قاربالاس.
— ءقازىر عوي كورىنگەن شەنەۋنىكتىڭ ەسىگىن قاعىپ قور بولدىم دەپ تۇرسىز.
«مىنا جىگىت تامىرشى ما، الدە كورىپكەل مە، كىسىنىڭ ويىن قالاي وقيدى» دەپ قوساي ىشتەي تاڭعالا تۇسەدى.
— ءبارىمىز قۋ تىرشىلىك ءۇشىن تىرباڭداپ ءجۇرمىز. تىرباڭداتىپ قويعان جازىمىش يەسى. ويلايسىز: ون سوتىق جەر ءۇشىن ءوزىم عانا كىرىپتار بولىپ ءجۇرمىن دەپ. مىنا مەن جوعارىعا كىرىپتارمىن. اكىمنىڭ قاباعى دۇرىس بولسا، تاپسىرىلعان ءىستى تياناقتى ورىنداسام دەپ ءتۇن ۇيقىمدى ءتورت بولەمىن. تاقاۋدا اقش-تىڭ «فوربس» جۋرنالىنىڭ ميللياردەرلەر تىزىمىنە ەنگەن انا بيزنەس يەسى — مالگاجداروۆ ءىنىمىز — ۇلى داعدارىستا قارجىم قۇنسىزدانىپ كەتپەسە دەپ وزىنەن زور — التىنعا كىرىپتار. اكىم مىرزا شارۋام شايقالماسا، پرەزيدەنت نازارىنان تىس قالماسام دەپ — نازارعا كىرىپتار. ال مىناۋ دەگەن دارىندى سۋرەتشى، بىلايعى پەندە كورمەگەن، بىلمەگەن، سەزبەگەن بوياۋ مەن جارىق ۇندەستىگىن تامىرشىداي تاپ باسىپ تانيتىن ءسىز دە جاعدايعا، جەتپەيدىگە — كىرىپتارسىز. ەشكىمگە، ەشنارسەگە كىرىپتار ەمەس — جاراتقان يە عانا.
— ءسوزىڭ كوڭىلىمە جاعىپ بارادى، — دەپ قوساي كادىمگىدەي بوسادى.
«جاعىپ بارادى» دەگەنى — نە دەسەڭ دە كوندىم، بارىنە ماقۇلمىن، جەتەلە دە ءجونىن تاۋىپ شارۋامدى شەشىپ بەر دەگەنى ەدى. سۋرەتشى كوبىنە سوزبەن ەمەس، بوياۋمەن، كوزبەن سويلەيدى ەمەس پە.
— مەنىڭ دە قولىمنان كەلمەيتىن قىزمەت كوپ. مىقتاپ ويلاناتىن كەز كەلدى. اگەنتتىك جىگىتتەرىنىڭ: جەرگە ماراتوريي، ەشكىمگە بولىنبەيدى، كەزەكتە ون جەتى مىڭ كىسى تۇر دەگەنى شىندىق... ايتسە دە گوستينىي دۆور، شەبەرحانا، كەڭسە ءوفيسى دەپ ءبىرلى-جارىم بيلىك يەلەرى الىپ جاتىر. بيلىك يەلەرىنىڭ كىم ەكەنىن ايتپاسام دا ءىشىڭىز سەزەدى.
«ايتقىزباي-اق ويىمدى وقىعان كورىپكەلدىگىڭە ءتانتىمىن، باۋىرىم» دەگەن ويمەن قوساي ۇستەل باسىنا قايىرا اينالىپ كەلدى. قولىنان تۇسپەي جۇرگەن پورتفەلىن — جاڭا كورگەندەي، ەجىرەيە ءۇڭىلىپ تۇردى-تۇردى-داعى مىرس جىميدى. قاتتى ورىندىققا تىزە بۇكتى. سۋىپ قالعان شايدان بىرەر ۇرتتادى. بۇرىلعان مەزەت: باتىس بەتتەگى باتۋعا ەڭكەيگەن الىپ نۇردىڭ بوياۋى اينەككە جۇقتى. ءبىر اۋناپ كەپ بولمەگە لاقىلداي قۇيىلدى.
— بالكىم كىرىپتار دەگەن ۇلكەن كارتينا جازارسىز، — دەپ تولەۋعازى توردەگى ورنىنا قايىرا جايعاستى. —جەكە قوجالىققا باسپانا سالۋعا جەر بەرىلمەيدى. ۇلكەن عيمارات سالۋعا عانا بولىنەدى. جالعىز جول: ءسىز سۇراعان شەبەرحانا — ۇلكەن قۇرىلىس، قالانىڭ كوركىنە كورىك قوساتىن عيمارات دەپ شەشىم شىعارامىز. اكىم الگىدەي شەشىمگە تاۋەكەل ەتىپ قاۋلى قابىلدايدى. تاياقتىڭ ەكىنشى ۇشى بار. كەلەسى ۇشى — قالىڭ بەينەت. ءسىز سالاتىن شەبەرحانا ۇلكەن قۇرىلىسقا جاتقىزىلدى دەدىك... ەندى الگى قۇرىلىستى سالۋعا رۇحسات كەرەك. رۇحسات شەشىمى شىعۋ ءۇشىن: وتىزعا جۋىق قۇجات جينايسىز. جۇگىرىپ ءجۇرىپ جينارسىز-اۋ! ايتسە دە الگى عيمارات تۇسەتىن جەردىڭ گەودەزياسى... توپىراق قۇرامى... نەشە مەتر تەرەڭدىككە ىرگەتاس قۇيۋعا بولادى... ىرگەتاس قانشا جىلعا شىداس بەرەدى... جاۋاپ بەرەتىن بىلىكتى ماماندارعا جۇگىنىپ انىقتاما شىعاراسىز. ساۋلەتشى جالداپ عيماراتتىڭ جۇمىسشى-نوبايىن سىزعىزاسىز. جۇمىسشى-نوبايىنىڭ ءوزى پالەن توم كىتاپ. جەر قىرتىسىن زەرتتەۋگە... جۇمىسشى-نوبايىن سىزعىزۋعا... الدەنەشە ميلليون قارجىڭىز كەتەدى. جيناعان قۇجاتتى اكەلىپ ساراپشىلار تالقىسىنا سالاسىز. ساراپشىلىق اقىسى ءوز الدىنا پالەن ميلليون. توقەتەرى: شەبەرحانانىڭ سالۋ قۇجاتىن قامدايمىن دەپ ءومىرىڭىز وتەدى. تاياقتىڭ ماڭدايعا تيەر كەلەسى ۇشى دەپ تۇرعانىم وسى.
قوساي ءۇن-تۇنسىز جەرگە قارادى. يىعىنان ءزىلماۋىر سالماق ەزىپ جەر بوپ جاسىدى، قۇلاق شەكەسى شۋىلدادى.
— قۇرىلىس سالماق تۇگىلى قۇجاتىن قامداۋعا ءومىرىڭىز وتەدى. سولاي عىپ زاڭ شىعارىپ قويعان. باقىلايتىن پالەنباي قۇرىلىس كوميتەتى «قۇرىلىسشى پاقىردان تۇسەتىن الىم-سالىقتان ايلىق جەيمىز، سىياقى الامىز» دەپ كوزىن ساتىپ ولار وتىر.
قوساي قانىن ىشىنە تارتىپ سازاردى.
— دارىنىڭىزعا باس يگەن سوڭ ايتىپ وتىرمىن. ءبىراز جىلدان بەرى سۋرەت كوللەكسياسىن جيام. ۇيىمدە شاردەنوۆتىڭ، تولەپبايدىڭ، ايتبايەۆتىڭ، حيسامەددينوۆتىڭ كارتينالارى بار. جامان ايتپاي — جاقسى جوق، شاعىن شەبەرحانا سالامىن دەپ تەنتىرەۋمەن، ءار ەسىكتى قاعۋمەن ۋاقىتىڭىز تەككە ولەدى، كوزىڭىز تىرىدە — جانعا قاجەت ەمەسسىز. ديحان باقشاسىنداعى قارعا ۇركىتەر قاراۋىل تۇلىپ تا ءبىر — ءسىز دە ءبىرسىز. وسىدان ولە كەتىڭىزشى — ءار كارتيناڭىز ءۇشىن قىزدىڭ قۇنىن سۇرايتىن بولادى. تىرلىگىندە ءقادىرى كەم دەگەن وسى.
قوساي تەرەڭ كۇرسىنىپ ەدى، بولمە كۇڭىرەندى.
تولەۋعازى جان قالتاسىنان ورامالىن جەلپ ەتكىزدى. جاڭا بايقادى: ساماي تەرى سۇمەك بوپ سورعالاپتى. ءسۇرتىنىپ الەك. «كوپ-كورىم كىسىگە كولدەنەڭ شارۋا تاۋىپ بەرىپ قينادىم-اۋ» دەپ قوساي ىشتەي قىسىلىپ ءولىپ بارادى.
— جالعىز امال بار، — دەدى تولەۋعازى.
— سول امالعا جۇگىنەلىك ەندەشە.
— شىعارماشىلىق شەبەرحانا دەگەن قاۋلىداعى اۋەلگى ءسوزدى، ەگەر قاۋلىنى الماستىرار كۇن تۋسا — جەكە تۇرعىن ءۇي شىعارماشىلىق شەبەرحانامەن دەپ قاۋلىنى قايىرا وزگەرتىپ ۇسىنامىز. جەكە تۇرعىن ۇيگە وتىزعا جۋىق قۇجات جينامايسىز، الگىدەي گەودەزيا، توپوسەمكا قاجەتسىز. قاۋلى ءماتىنىن اكىمدىك القاسىنا قايتا جىبەرەمىز. ءوتىپ كەتسە — ىرىس-نەسىبەڭىزدىڭ تاسىعانى، وتپەي قالسا — ىرىس-نەسىبەڭىزدىڭ قايتقانى. تاۋەكەل ەتەيىك! باسقا جول تاپپادىم
«ايتىلار ءسوز — ايتىلدى. نەسىنە ەزىپ، مىجىپ جاقسى ازاماتتىڭ ۋاقىتىن الامىن. مارتەبەلى لاۋازىمدى كوپ شەنەۋنىك جۇرە سالەم بەرىپ، كيىز قۇلاق بولىپ، ماڭايىنا جولاتپاي جاتقاندا — مىنا تولەۋعازىنىڭ ادامگەرشىلىگى بايتاق، كىسىلىگى كوركەم قايتا. جەرگە قاتىستى بارشا گاپتى الاقانعا سالعانداي عىپ كارتاسىن اشىپ بەردى. كەزەكتەگى ون جەتى مىڭ ادامنىڭ اراسىنان ەشقاشان تىزگىن ءۇزىپ ۇلتاراقتاي جەر الا الماس ەدى. جوعارى لاۋازىمدى كىسىلەر ورىنتاعىن پايدالانىپ، ءسوزىن ۇزارتىپ — ءبىرى مەيمانحانا، ءبىرى مەيرامحانا، كەلەسىسى كەڭسە سالامىز دەپ رەتىن تاۋىپ الىپ جاتىر. الگىلەردىڭ جەر تولەمى، توپىراق قىرتىسىن زەرتتەۋى، جۇمىسشى-نوبايىن سىزعىزۋى — سىم ۇشىمەن-اق جىلدام شەشىلىپ جاتادى. قالتاسى جۇقا كىسى جەتپەيتىن مەجەگە — سىم ۇشىمەن ەمەكسىتكەن جالعىز اۋىز ءسوزى — اتقان وقتاي تيەدى. الپاۋىتتاردى اينالىپ ءوتىپ جەر تەلىمىن الۋدىڭ وڭاي جولىن مەگزەپ وتىر مىنا ازامات. بارەكەلدە-ە-ە! تاۋەكەل ەتپەكشى».
اياق استىنان جانى جادىراپ، ىشىنەن اللا رازى بولسىن ايتىپ، يىعى كوتەرىلىپ تۇرەگەلدى.
قوسايدىڭ كوڭىلى كوكتەمگى جىبىگەن قارداي بوساپ، قايتۋعا بەت الدى. «قايىر-حوش باۋىرىم، ونەرگە دەگەن ۇلى قۇرمەتىڭە ءتانتىمىن... ارىزىمدى وزىڭە قالدىرامىن»، — دەپ، جىگىتتىڭ الاقانىن قوس قولداي قىسىپ، بۇرىلىپ، ەسىككە بەتتەدى.
تولەۋعازى سۋرەتشىنى تابالدىرىق تۇبىنە دەيىن شىعارىپ سالدى. «بۇدان بىلاي ەشقاشان كورە المايتىن، جولىعىسپايتىن كىسىشە ىشتەي تولقىعانىم قالاي» دەپ ويلادى. قاپەلىمدە اۋزىنا كەلگەن ءتاتتى ءسوزدى ۇيىپ-توگىپ ايتا المادى، ىشىنەن تىنىپ بۇركەۋلى قازانشا بۋلىعىپ كەتتى.
كىسى — ۇمىتپەن ءومىر سۇرەدى، تىلەكپەن كوگەرەدى. كوشەگە شىققان قوساي تانىس جولعا ءتۇسىپ، بەلگىلى كولىككە وتىرىپ سەلكىلدەگەننەن-سەلكىلدەپ قالانىڭ تۇستىك بەتىندەگى ۇيىنە جەتكەنشە — كۇپتى كوڭىلى ءبىرتۇرلى قوبالجىپ، كۇزگى اسپانداي الاي-تۇلەي ۇرەيلى سەزىمنەن ارشىلىپ بولمادى.
جان الەمىن سۇرعىلت ءۋايىم كەمىردى. كەشقۇرىمعى بوياۋى سولعىن قاراقوشقىل بۇلت اينالىپ كەلىپ كوزىنە تۇتىلا بەردى.
«مىنا تاعدىردىڭ ويىنى ما، شىنى ما» دەپ ىشتەي كۇيزەلەدى قوساي. كۇيزەلىپ كەلە جاتىپ اۆتوبۋس ايالداماسىنان ءتۇسىپ قالدى، ءىلبي باسىپ، VIP قالاشىق تۇكپىرىندەگى ۇيىنە بۇرىلدى. تەمىر قاقپانى اشىپ قالعاندا ارعى جاعىنان ارسىلداعان كۇشىگىنىڭ ءۇنى ەستىلدى. تەمىر تورلى ۇيشىككە قامالعان يت يەسىنىڭ اياق دىبىسىن الىستان سەزىپ، تورعا قارسى ۇرىپ، شاپشي ۇمتىلىپ، شالا بۇلىنەدى. ەسى كەتە ەركەلەيدى. اۋلادا بوس جۇرسە، — ءاي-شايعا قاراماي ارسالاقتاپ، اياعىن اسىپ، اينالا ۇيتقي شاۋىپ، ءۇستىن لاستار ەدى. جارىق باردا ول نەمەنى قاماپ قويعانى وڭدى بولدى.
اۋلا تۇكپىرىنە اياڭداپ كەلىپ اعاش ورىندىققا تىزە بۇكتى. باتىس بەتتەگى بۇيرا بۇلت ورتەنگەندەي الابۇرتادى. دۇنيەنىڭ دوڭگەلەك ەكەنىن، دۇنيە جالعاننىڭ وتكىنشىلىگىن كۋالاپ، سارى دالانىڭ كىلەگەي قايماعىنا ۇقساپ كوكجيەكتىڭ كۇيگەن تەرىدەي كوڭىرسۋى جامان. كوڭىرسىگەن — كەشكى قالانىڭ تىنىسى بولاتىن.
دۇنيەنىڭ — باسى سايران، اياعى — اشىعان ايران. ءبىر پۇشپاعىنان تارتساڭ كەلەسى پۇشپاعى ءۇزىلىپ تۇسەتىن كەمتارلىقتان قاشان قۇتىلارى بەلگىسىز. باياعىدا، ستالين زامانىندا جەتىسۋدان شىققان ءبىر جازۋشى «اشتىق» دەگەن رومان جازىپ، ۇندەمەستەر تىنتكىلەپ ءجۇرىپ ۇستاپ، اقىرىندا حالىق جاۋى دەگەن وڭباعانداي ات جاپسىرىپ اتىپ جىبەرگەن ەكەن. ءقازىر جيىرما ءبىرىنشى عاسىردىڭ باسى، ۋاقىت ەل-جۇرتقا بەتىن بۇرا باستادى. نارىققا بەيىمدەلۋ بۇل قازاققا وڭاي سوقپادى. كەدەيشىلىك كوپ ادامنىڭ قىر سوڭىنان كولەڭكەشە ىلەسىپ قالماي كەلەدى. باي-بايعا، ساي-سايعا قۇيادى. كەدەيلەر مەن بايلاردىڭ ارا جىگى تاۋ اڭعارىنداي اجىراپ، ۋاقىت وتكەن سايىن بىر-بىرىنەن الشاقتاپ الشايىسىپ بارادى. باس اينالعان قۇزار شىڭنىڭ اڭعارىندا قالعان كەدەيشىلىك ءپالساپاسىن بوياۋ تىلىنە كوشىرىپ «جەتپەيدى» دەگەن سۋرەت سالماقشى. جەتپەيدى دەپ بايلار جۇرەر — قولىن تاربايتىپ، كوزىن باقىرايتىپ؛ «جەتپەيدى» دەپ قاراسيراق كەدەيلەر شىعار — اركىمنىڭ شاۋجايىنا جارماسىپ ىرىلداسىپ. بىرەۋگە — ۋاقىت جەتپەيدى، بىرەۋگە — ساۋشىلىق جەتپەيدى، كەلەسىگە — مارتەبەلى لاۋازىم باسقىشىنا قولتىعىنان دەمەپ جىبەرەتىن جاناشىر تۋىسى جەتپەيدى. دۇنيەدە ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل شالقىعان، وزىنە، وزىنەن اسىپ تۇقىم-تۇياعىنا جەتىپ ارتىلدىرعان كىسى جوق شىعار. شىققان بيىگىنەن مۇرتتاي ۇشىپ قۇلاپ قالماۋدىڭ قامىن ويلاپ تۇنەمەسى دوڭبەكشىپ ۇيقىسىن بولەدى. مۇڭسىز، قامسىز كىسىنى تاپپايسىز.
— جازعان-اۋ، نەعىپ وباعا قونعان جاپالاققا ۇقساپ ءموليىپ وتىرسىڭ؟ — دەپ زايىبى ءزۇبارجات يىعىنا قولىن سالىپ، قالىڭ ويدان ارشىپ الدى. ىڭعايسىزدانىپ قالدى. جايسىز ءتۇس كورگەن ادامشا ماڭايىنا الاقتاي قاراپ، جۇمىستان ورالعان زايىبىنا ىلەسىپ ۇيىنە بەتتەدى.
«وب-بو-وۋ، پادارىڭە نالەتتەر-اي!»
نەمەرەلەرى وتباسىن مايدان دالاسىنا اينالدىرىپ جىبەرىپتى. ءبىرى قۋىپ، كەلەسىسى اتىپ-جىعىلىپ دەگەندەي، كورشىنىڭ قارادومالاقتارى قوسىلىپ، ءۇي ءىشى ادام ايتقىسىز داڭعازا شۋ؛ كىشكەنتايى قايدان تاۋىپ العانى بەلگىسىز، مولبەرتىن سالاقتاتىپ موينىنا اسىپ، قىلقالامىن وڭدى-سولدى سىلتەپ ۆاتماننىڭ ءبىرازىن شيمايلاپتى. ەرتەڭگىسىن عانا جيناستىرىپ ءتابياداي عىپ رەتتەپ قويعان جۇمىس بولمەسى استان-كەستەڭ، ناقا ۇندەمەستەردىڭ تەرگەۋشىلەرى ءتىنتىپ، تەكسەرىپ، تالاپايعا سالىپ تاركىلەپ ۇلگەرگەندەي. قان قىسىمى باسىنا شاپشىپ، ويبايىن سالىپ، كىشكەنتايلاردى تىقسىرىپ قۋدى. جارتىلاي بىتكەن «تۋعان اۋىل» پولوتنوسىنىڭ ءتور جاق بەتىنە شاڭ تيگەن بە، الدە اڭىزاق جەلدەن شاڭىتىپ تۇر ما، ءۇڭىلىپ، ۇرلەپ ەش ايىرا المادى. «جەر الماسام بولمايدى ەكەن» دەپ ويلادى قوساي، «ءتايىرى، جەتىسكەن تىرشىلىك وسى بولىپ پا! كەمتارلىقتان، جەتپەيدىدەن قايتسە قۇتىلادى!»
كەشەگى كەڭەستەر وداعى توسكە ورلەپ، سوسياليزم دوڭگەلەپ تۇرعان زاماندا شىعارماشىلىق ادامىنا قامقورلىق بەلدەن بولاتىن: ورتاق قازان — حۋدفوند بار، ءىسساپارعا شىعاسىڭ با — ال دا جۇرە بەر، جولاقىسىن، جامباسپۇلىن، ىشىم-جەمگە حۋدفوند تولەيدى؛ ەمدەلەمىن دەيسىڭ بە — ءما!.. ءۇي الامىن دەيسىڭ بە — ءما!.. جاڭا كارتينا تۋدى دەيسىڭ بە — حۋدفوندىعا وتكىز دە اقشاڭدى ال!.. كورمە وتكىزەم دەيسىڭ بە — حات جازىپ بەرەمىز، كومەكتەسەمىز، كەلىسسوز جۇرگىزەمىز!.. شەتەلگە شىعام دەيسىڭ بە — شاقىرتۋ قاعازىن ال دا جۇرە بەر!.. وسىناۋ مايشەلپەكتىڭ ءقادىرىن بەلمەپپىز عوي، قيت ەتسە — قىسپاقتامىز، توقپاقتامىز، سالا الماي ءجۇرمىز دەپ بالشابەكتەردى جەر عىپ جامانداپتى؛ ۇلى كارتينا تۋعىزۋعا جاعداي جاسا دەپ قارا نارداي بالشابەككە زىلدەي عىپ مىندەت ارتىپپىز؛ جوق جەردەن اياقتى كوسىلىپ جەر تەپكىلەپ ءبالسىنىپ وتىرىپ الىپپىز! ال ەندى ماڭدايعا ءمۇيىز شىقسا — شىلق ەتىپ شىعا كەلگەن كاپيتاليزمنىڭ قاباعىنا قارا. جاۋتاڭدا!
باسىڭ اۋرىپ، بالتىرىڭ سىزداسا — قالتاڭنان تولە، دارىگەر جالدا؛ شابىتىڭ شالقىپ، قولىڭ قالتاڭا سىيماي بارا جاتسا — قاعاز، قىلقالام، بوياۋ، تۇعىر، كەنەپ، نەشە ىقىلىم دۇنيەنى ساتىپ ال؛ سۋرەت سال؛ كورمە وتكىزەم دەسەڭ — دەمەۋشى تاپ، كورمە زالىن جالداپ ال؛ سۋرەت البومىن شىعارساڭ — اياعىڭنان سابىلىپ مەسەنات ىزدە، جاببار يەگە باس ۇرعانداي جالىنىپ الاقانىڭدى جاي. باسپانا العىڭ كەلسە — جالاقىڭدى جيناپ كەزەككە تۇر؛ جەر العىڭ كەلسە — تانىس تاپ!.. باسقان اياعىڭ ساناۋلى. ىشكەن-جەگەنىڭ، كيگەن كيىمىڭ، سويلەگەنىڭ، كوسىلگەنىڭ، كوڭىلدەنگەنىڭ، كوزگە تۇسپەگىڭ — ءبارى ساتۋلى!.. قابىلەتىڭ، دارىنىڭ، بويىڭداعى قاجىرىڭ — بازارعا ءوتىپ، باعالانىپ، اقشاعا اينالعاندا عانا —كەرەك ادامسىڭ، ساناتقا قوساىلاسىڭ.
باياعىدا قازاق بيلەرى قاپىلىستا مەرت بولعان ەردىڭ قۇنىن — سول جىگىتتىڭ كوزى تىرىسىندە نەندەي بيلىك قۇرعانىمەن، قانداي بايلىق جيناعانىمەن كەسىپ-پىشىپ شىعارادى ەكەن. ءقازىر دە سول! قايراتىڭدى، قابىلەتىڭدى، تابىسىڭدى بازارعا شىعارىپ بارىپ — ءوز باعاڭدى ءوزىڭ ايتاسىڭ!
وب-بو-و-وۋ دەگەن!
قوساي اي بويىنا اياداي بولمەسىن ىشىنەن جاۋىپ الىپ، جاتپاي-تۇرماي سۋرەت سالدى. جان بالاسىنا سىر اشپادى. قارنى اشقاندا بارىپ، كىلتتى سىرت بۇراپ اشىپ اس ۇيگە وتەدى. ۇستىنەن بوياۋ ءيسى اڭقىپ، قاسى، كوزىنە كوكشىل، السارى بوياۋ جۇعىپ، قاباعى پاسەيىپ داستارقانعا وتىرادى. ءزۇبارجات: «جازعان-اۋ، جىلى سۋعا قول-باسىڭدى جۋساڭشى»، — دەيدى قيىلىپ. «ا، سولاي ما؟» — دەپ، قوساي اڭتارىلىپ، شىت-شىت جارىلىپ كەتكەن الاقانىن وسى ءقازىر كورگەندەي اۋدارىپ-توڭكەرىپ قارايدى، ورنىنان تۇرىپ قولجۋعىشقا وتەدى. اس ىشكەنى دە قىزىق. بىرەۋ سوڭىنان سۇركىل سالىپ قۋىپ كەلە جاتقانداي اسىعىپ، الدىنا قويعاندى — قويعانشا ساپ قىلادى. ءباز بىردە ءتۇيىلىپ، قولىن ءۇنسىز سەرمەلەپ: «شايىڭدى قۇي تەزدەتىپ!» — دەپ، كوزى بوتالاپ دەگبىرى قالمايدى. «جازعان-اۋ، جانىڭدى شۇبەرەككە ءتۇيىپ نە سالىپ جاتىرسىڭ؟» — دەيدى ءزۇبارجات ءۇزىلىپ. قوساي جانارىن اشىپ-جۇمىپ، ايدان تۇسكەن ادام سەكىلدەنىپ، يىعىن قيقاڭ ەتكىزەدى: «بىتكەن سوڭ كورەرسىڭ»، — دەيدى كۇڭك ەتىپ.
ءاپپاق ۇلپا قارى جاپالاقتاپ جەلتوقسان جەتتى، اسپان استى الاسارىپ سالبىراپ كەتتى. جاڭا جىل ەسىكتەن ەنەتىن ءتۇنى سۋرەتشى الگى جان ازابىن ءتامامداپ، يىعى كوتەرىلىپ، بۇلتتان شىققان كۇندەي قاباعى اشىلاتىن شىعار دەپ ۇمىتتەنگەن. ءزۇبارجاتتىڭ ويى اقتالمادى. سۋرەتشىنى وسىنشالىق سارساڭعا سالعان جان ازابى اياقتالماعان سەكىلدى. قاباعىن اشىپ، سىر اشىپ جارقىراماي، جاڭا جىل قۇرمەتىنە قۇيىلعان شامپاننان ءبىر جۇتىپ، ۇلكەن استان بىرەر قارپىتىپ: «ال، وزدەرىڭ تويلاي بەرىڭدەر، مەن كەتتىم!» — دەپ، اياداي تۇكپىرگى بولمەسىنە سۇڭگىپ كەتتى. ەسكى جىل كەتىپ، جاڭا جىل كەلىپ جۇرتتىڭ ءبارى مارە-سارە بولىپ جاتقاندا — قوساي سۋرەتشى اش كۇزەنشە بۇگىلىپ وتىرىپ: سىرت دۇنيەدەن بەزىنىپ، تىرشىلىك بازارىنان باز كەشىپ، جالعىز باسى ونەرىمەن بەتپە-بەت وجەندەسىپ سۋرەت سالدى.
قاڭتاردىڭ قىتىمىر ايازى ءتىرى جاندى بۇرسەڭدەتىپ قىسقىشتاي قىسىپ بەرگەندە قوساي تۇكپىر بولمەسىندە سىعىرايىپ، بوياۋعا مالىنىپ ءبىر تىزەرلەپ سۋرەت سالىپ وتىردى. جاننان بەزگەن جانكەشتىلىك مىنەزگە ءتۇسىپ، ءتىل-اۋىزدان قالىپ تۇيىقتالدى.
ءزۇبارجات جۇبايىنان جاسىرىپ ەكى مارتە پسيحولوگ-دارىگەر شاقىرىپتى. «بىرگە وقىعان جەرلەسىم ەدى، وزىڭنەن قولتاڭبا الۋعا كەلىپتى، شاي ءىشىپ شىقسىن دەدىم»، — دەپ ءجاي عانا جاقاۋراتتى. الگى پسيحولوگ-دارىگەر داستارقان باسىندا كىسىنىڭ ويىنا كەلمەگەن قايداعى-جايداعىنى قوزعادى. «سۋرەتشىنىڭ كوز جانارى جارىق پەن كەڭىستىكتى قالاي قابىلدايدى»، — دەپ سۋىرتپاقتاپ سىر تارتتى. «تۋ سىرتىمەن كورۋ دەگەندى قالاي تۇسىنەمىز، قوساي مىرزا؟» — دەيدى. «سەزاننىڭ شيكىل سارى بوياۋعا ولەردەي قۇمارلىعى نەدەن؟» — دەيدى پسيحولوگ-دارىگەر. بۇل كوكەڭ كوڭىل كونشىتىپ جاۋاپ بەرمەيدى. يىعىن قيقاڭ ەتكىزىپ، ساۋالىن ساعىزشا سوزعان قوناعىنان تەزىرەك قۇتىلعىسى كەپ، اپىل-عۇپىل اسىن ءىشىپ، ورنىنان تۇرىپ تۇكپىرگى بولمەگە ويىسادى. «تەكسەرىپ كورىڭىز!» — دەپ استىرتىن دارىگەر شاقىرعان ءزۇبارجات — قيىس بۇرىلىپ، دارىگەر مەيمانعا كورسەتپەي كوز جاسىن سىعىپ الادى.
قاڭتار ايىنىڭ قارى قالىڭ ءتۇستى. ايدىڭ اياعىندا سۋرەتشى جۇرەگىن جەگىدەي جەگەن جان ازابىن اياقتاپ، يىعىنان تاۋ اۋدارعانداي كەپكە ءتۇسىپ — قۋىقتاي بولمەسىنەن شۋاقتى تاڭداي جارقىراپ شىققانىن كورسەڭىز! ساۋلەلەنىپ ىرجيادى. ىسقىرىپ ساز قوزعايدى.
ەرتەسىنە الگى جان ازابىن ۇلكەن كەنەپكە وراپ، سىرتىنان كەندىر جىپپەن شاندىپ بايلاپ، بار ءتاۋىرىن يىعىنا ءىلىپ، جولعا ازىرلەندى.
قىستايعى قاپالىعى باسىنان اسىپ، مۇڭى مۇز سىرەگە اينالعان زايىبى جۇزىنە كۇلكى ءۇيىرىپ: «سۋرەتتى كورەيىنشى»، — دەمەدى. كوز جاسىن ءبىر سىعىپ، قوساعىن ەسىك الدىنا شاعارىپ سالىپ، سوڭىنان جاۋتاڭداپ قالا بەردى. ءبىر ۇمىتكە ءبىر كەم تىلەك جالعاعانداي سەزىلدى. قوساي كەنەپكە وراعان ۇلكەن سۋرەتتى قۇشاقتاي كوتەرىپ تاكسي شاقىرىپ، جەڭىل ماشينەگە ىرعاپ سالدى. زىر ەتىپ جونەلە بەردى.
بىلايعى بايان كەيىپكەر كوڭىل كۇيىنە قۇرىلعان اڭگىمەدەن گورى تارتىس-تالايلى دراماعا ۇقسادى. قوسايدىڭ الدىنان ءارى كۇردەلى، ءارى ەلەۋلى وقيعا كولدەنەڭدەدى.
ءزاۋلىم ءۇيدىڭ ونىنشى قاباتىنا ورىن تەپكەن اكىمدىككە قارايتىن «جەر قاتىناستارى باسقارماسىنىڭ» كەڭسەسىنە توتەلەي تارتتى. ەسىك اۋزىنداعى قىزىل جاعالى قاراۋىل: «كوتەرىپ العان، جىپپەن شاندىعان زاتىڭىز نە؟» — دەپ ءبىراۋقىم ەجەلەپ تەرگەپ شارشاتتى. ونىنشى قاباتتاعى الا كيىم، لاقا ءتىس باتەڭكەلى سىپتىعىر كۇزەتشى: «كىمگە... نەگە باراسىز... ارقالاپ العانىڭىز جارىلعىش زات ەمەس پە؟» — دەپ ەكى شارشاتتى. اۋپىرىمتاڭىرىممەن باسقارما باستىعى — تولەۋعازىنىڭ قابىلداۋ بولمەسىنە ەنگەنى سول، ءتامپىش تاناۋ، بۇيرەك بەت بۇلدىرشىندەي حاتشى قىز: «باستىق اۋىرىپ وتىر، ءقازىر دارىگەرگە شىعادى، كەلەسى اپتادا اينالىپ سوقساڭىزشى»، — دەپ ءۇش كىدىرتتى.
«شىراعىم، — دەدى قوساي ەنتىگىن ازەر باسىپ، — كوشەدەگى كولدەنەڭ كوك اتتىلى ەمەسپىن، حان قايرىلىپ سالەم بەرەتىن ايگىلى سۋرەتشىمىن، وسى كەزدەسۋگە ەكى اي جارىم ازىرلەندىم... قايتسەم دە جولىعىپ شىعۋىم كەرەك»، — دەپ ءجۇزىن سۋىققا سالىپ سىرەسىپ تۇرىپ الدى. حاتشى قىز امالسىزدان باستىعىنا ەنىپ كەتتى. سالدەن كەيىن قايىرا شىعىپ: «كىرىڭىز!» — دەدى كۇمىلجىپ.
تىماۋراتىپ قالعانىنا قاراماي تولەۋعازى ءجۇزىن جىلىتىپ، تۇرەگەلىپ قارسى الدى. قول بەرىپ امانداسىپ، قاپتالداعى ورىندىتى نۇسقادى. تەكتىنىڭ ءتورى بيىك، الدى كەڭ. تاڭقالعانىن جاسىرا الماي: «ارقالاپ جۇرگەنىڭىز نە، اعاسى»، — دەپ ءجون سۇرادى. قوساي باستىق ۇسىنعان ورىنعا وتىرمادى. سول تۇرعان بويىنان ەڭكەيىپ، ەكى بۇكتەلىپ، كۇيبەڭ قاعىپ جىپپەن شاندىعان دۇنيەنىڭ جالما-جان قاعاز وراۋىن جازىپ، جالاڭاشتاي باستادى. اۋزىنا وسىدان بەس ءجۇز جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن دوسپامبەت جىراۋدىڭ ءسوزى ورالدى. «ازاۋلىدا اعا بولعان ەرلەر كوپ ەدى، ايتسە دە الماعا ات بايلاعانى جوق ەدى، مەن كولىككە قوسىمدى ارتقانمىن، كىرمەمبەس اۋىر قولعا باس بولىپ، كۇڭىرەنىپ كۇن تۇبىنە جورتقانمىن» دەپ دەستەلەي توگىپ، سارى التىن كاسەكىلى ۇلكەن سۋرەتتى جارق ەتكىزىپ اشىپ جىبەردى.
تولەۋعازى «جانارىم كۇن شۋاعى قۇيىلعان اينەككە شاعىلدى ما» دەپ ويلاعان؛
اۋەلگىدە كوز جانارى الاي-تۇلەي قارىعىپ، توسىن اسەردەن تالىپ تۇسە جازداعان؛
سۋرەت سيقىرىنا اربالىپ قالدى؛
تۇرەگەلىپ كەپ سۋرەتشىنىڭ وڭ قاپتالىنان قاراسا — ۇلكەن پورترەتتەگى كەسكىن ءوز كەلبەتىنە كەلەتىن سەكىلدى. تولىپ تۋعان ايعا ۇقساعان نۇرلى جانارى، اشىلعان قاباعى، جازىق ماڭدايى، دوڭگەلەك، اقسارى ءجۇزى — وزىنەن اينىمايدى. قارسى الدىنان كوز سالسا — تۇڭعيىق ويعا شومىپ، دۇنيەگە ءوز شىندىعىمەن قاراعان، نەسىبەسى كوپ پەندەدەن ارتىق جاراتىلعان جامپوز جىگىت. اقىلمان فيلوسوف. زاماننىڭ ارعى-بەرگىسىنە، ارتىق-كەمىنە وي جىبەرگەن جىگىت اعاسى. جامانىڭدى جاقسىعا جورىپ جىر ەتەر، جۇرگەن جەرىن ءارى ىسىمەن، ءارى سوزىمەن نۇرلى ەتەر مىنەز يەسى. اينالىپ كەلىپ سول يىقتان كوز سالسا — كەنەلەيىن دەگەن جىگىتتىڭ جىلقى ىشىندە ەكى ارعىماعى تەل وسەر دەگەندەي، نەسىبەسى ەگىز جاراتىلعان، جاقسىعا سالىسا — جاقسى بولۋعا ۇمتىلعان؛ تىرشىلىك جورىعىندا شارق ۇرعان ءبورىنىڭ بالاسى — ابادان سەكىلدى كىسى وتىر شانشىلىپ.
نە دەرىن بىلمەي ءتىلى كۇرمەلىپ ساستى. جاعاسىن ۇستادى.
— مىناۋ مەن بە؟ — دەدى ءۇنى دىرىلدەپ.
سۋرەتشى قوساي ءتۇسىندىردى.
— قولىمنان كەلگەنى! ءوزىڭ سەكىلدى ازاماتتىڭ بوياۋداعى بەينەسى دەپ ءبىل. شەبەرحانا سالىپ الۋعا جەر يا بولىنەر، يا بولىنبەس، شىعارىمپازدىققا كۇيىپ-جانىپ جاناشىر بالىپ جۇرگەن ەر جىگىتتى وسىلايشا تۇستەپ تانىپ الدىم. كەيىنگىگە ونەرىم قالسىن. قابىل ال، ءىنىم!
اۋەلگىدە تولەۋعازى ويلاعان: «مىنا سۋرەتشى بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرىپ، ونسىز دا تەتىگى قيراپ وڭباي تۇرعان تىرشىلىك اربامدى تۇزەسىپ جىبەر، جونگە سال؛ ەسەبىن تاۋىپ قاۋلى شىعارتىپ — شەبەرحاناعا جەر الىپ بەر» دەپ ميىمدى اينالدىرادى عوي دەپ.
«كىرىسپەس جەرگە كىرىس دەيتىنى جامان بۇل قازاقتىڭ. بەتىنە قاراپ جىلى سويلەسەڭ بولدى — جەلىمشە جابىسىپ، قىر سوڭىڭنان قالمايدى، ىعىرىڭدى شىعارادى. قاشىپ قۇتىلعانداي بولاسىڭ» دەپ ويلادى تولەۋعازى. «سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەستىڭ ورتشە لاپىلداپ تۇرعانى مىناۋ. كەشەگى زۇلمات جىلعىداي ءبىر قازاق ءبىر قازاقتىڭ ۇستىنەن دونوس جازىپ، تىرناق استىنان كىر ىزدەپ كورسەتە باستادى؛ قاراپ تۇرساڭ — ەۆرەي دە، كارىس تە، نەمىس تە ساۋ باسىنا ساقينا تىلەپ ءبىرىن-بىرى ۇستاپ بەرىپ جاتقان جوق. لاۋازىمعا تالاسىپ، ءبىرىن-بىرى تاقتان تايدىرعىسى كەلىپ كەۋدەدەن نۇقىپ، كوزگە شۇقىپ، اياعىن توسىپ، الىپ-شالىپ جىعىپ جاتقان جالعىز قازاق قارىنداس! قانىنا بىتكەن قاسيەت وسى ما دەپ قالادى كەيدە».
سۋرەتشىنىڭ ءسوزى وي ۇستىندەگى تولەۋعازىنى وقىس وياتقانداي سەزىلدى.
— مەن قايتايىن. جاس كەزىمدە تۇماۋ دەگەندى دەرتتىڭ ساناتىنا قوسپاۋشى ەدىك، ءقازىر زامانىنا ساي — اۋرۋى، ادامزاتتىڭ ءتۇپ ەتەگىنەن قاتىپ ۇستاعان قيىن كەسەل وسى بولدى. ساۋىعىپ كەتۋىڭە تىلەكشىمىن. مىنا سۋرەتتى ساعان سىيلادىم! سۋرەت جينايتىن كوللەكسيونەرسىڭ! — دەپ اباجاداي ۇلكەن كارتينانى قارسى بەتتەگى ۇستىنعا سۇيەپ، بەتورامالىمەن سۇمەك بوپ سورعالاعان سامايىن ءسۇرتىپ، قوشتاسۋعا قولىن ۇسىندى.
تولەۋعازىنىڭ جانارىن مولدىرەگەن ءبىر تامشى جاس جيەكتەدى. تاماعىنىڭ باسپاسى كوتەرىلگەن كىسىدەي جۇتىنا الماي، ءلام دەپ تىلگە كەلمەي، جالپاق الاقانىن ۇسىنا بەردى. ەسىك الدىنا دەيىن كولەڭكەشە ىلەسىپ باردى. ونەر يەسىنىڭ ءبىرسوزدى مارتتىگىنە تاڭعالدى.
كوكتەم شىعا... ءسۇرى قار سورپالانىپ ەرىپ جاتقاندا... قوسايدىڭ ۇيىنە اكىمدىكتەن ءبىر جاپىراق ءحۇسىني حات كەلدى.
قوساي بۇل كەزدە قالا سىرتى تۇگىلى — ايدالادان ۇلتاراقتاي جەر بولىنەدى دەگەن ۇمىتتەن ابدەن كۇدەر ۇزگەن. بۇيرەك تامىرىندا حولەستەرين كوبەيىپ، سوە-سى ارتىپ، قان قۇرامىنداعى كرەتينين ۇلعايىپ اۋرۋحاناعا تۇسكەن. الگى حاتتى ءحالىن بىلۋگە باس سۇققان ءزۇبارجات اكەلىپ بەردى. ءوڭى شيكىل تارتىپ، اق توسەكتە كوسىلىپ، تالماۋسىراپ جاتقان سۋرەتشى سيىر تىلىندەي كونۆەرتتى قۇلىقسىز اشتى. بۇل كەزدە شىعارماشىلىق شەبەرحانا سالامىن دەگەن ءۇمىتىن ەمىس-ەمىس ەستەن شىعارا باستاعان.
قاعازعا كوز جۇگىرتتى.
«قالادان 17 شاقىرىم تۇستىك شىعىستا، استانا-قاراعاندى تاس جولىنىڭ بويىنداعى كۇيگەنجار اۋىلىنىڭ پۇشپاعىنان — شىعارماشىلىق شەبەرحاناعا جەتى سوتىق جەر ءبولىندى. جەردىڭ گەودەزيالىق زەرتتەۋىن، شەبەرحانانىڭ نوباي-نۇسقاسىن، ەسكيزىن وسى حاتتى العان كۇننەن ەسەپتەگەندە ءۇش اي مەرزىم ىشىندە ج ش س «استاناگورارحيتەكتۋرا» مەكەمەسىنە وتكىزىڭىز» دەپ جازىپتى.
ءماتىندى وقىعان قوساي وڭ بۇيىرىنە دوڭبەكشي اۋناپ، ەرىكسىز ىڭىرسىپ، جانارىن جۇمدى. كوگىس تارتقان ساماي تامىرى لىپ-لىپ سوعادى. باس جاعىندا تەلمىرىپ وتىرعان زايىبى كوز جاسىن ءۇنسىز جۇتتى. ساعات ءتىلى شەكەسىن شاققانداي ءۇزىلىسسىز شىقىلدايدى.
وسى مەزەت شەگى-شەتى كورىنبەيتىن الىس كوكجيەكتەن بۇلىم-بۇلىم بەلدەن بوي سالا اسىپ كوسەگەنىڭ كوك جونى بۇلدىراپ — قوسايدىڭ كوز الدىنا كەلە قالعانى. سۋرەتشى كەڭدىككە سىيىندى. كوسىلىپ جاتار كەڭىستىكتى ساعىندى. ەندى ءقايتسىن!
You Might Also Like
-
ەسىمىم — تىنىشبەك، — دەپ باستادى ءسوزىن ءۇنى قارلىعىڭقى، شاشىن كىرپى ەتىپ تاراعان، ات جاقتى، بەت ءپىشىنى كاۆكاز حالقىنا كەلەتىن، قوڭقاق مۇرىن، قالىڭ قاستى، قارا سۇر، قازىقتاي قاتقان جىگىت،...
-
شىعىس ەرتەگىسىنىڭ جاۋھارى «مىڭ ءبىر ءتۇندى» بىلمەيتىن كىسى كەم دە كەم. سول «مىڭ ءبىر ءتۇندى» ەلەستەتىپ وتىرىپ ۇلى بالزاك «سايقالدىڭ جۇلدىزدى شاعى مەن قايىرشىلىق ءحالىن&raq...
