بيلىك ءدالىزى
Do in Rome as Romans do — ريمدىكتەر ءوزىن قالاي ۇستاسا — ريمدە ءوزىڭدى سەن دە سولاي ۇستا دەگەن دانالىق ءالى كۇنگە كۇشىن جويعان جوق.
وركەنيەت — توپتىڭ، نەمەسە رۋدىڭ، يا بولماسا قاۋىمنىڭ يگىلىگى ەمەس. ول قوعامنىڭ يگىلىگى. ارعى-بەرگى زاماندا ادامزاتتىڭ دامۋ ساتىسى دەپ اتالاتىن كوزگە كورىنبەيتىن، ايتسە-داعى وسى جۇرگەن كەز كەلگەنىمىزدى ادامگەرشىلىك تارازىسىنا تارتىپ سالماقتاپ الاتىن، كەز كەلگەنىمىزدىڭ قولتىعىمىزدان دەمەپ، ىزگى مۇراتتارعا جەگەتىن قاسيەتتى باسقىش، كەلەر كۇندەردىڭ كوكجيەگىنە جەتكىزەتىن تۋرا جول، كىسىلىك قالىبى، جۇرەك شامى.
وسى كۇنى كىسىنىڭ باسى اينالار مارتەبەلى بيلىك دالىزىندە جۇرگەن، اق وردادا، ۇكىمەت اكىمشىلىگىندە ىستەيتىن تايتۇياق ءوزىن وسى وركەنيەت ساتىسىنىڭ جۋان ورتاسىندا ءجۇرمىن دەپ ويلايتىن. ويلاپ جۇرگەن جالعىز تايتۇياق پا ەكەن؟ وركەنيەت ساتىسىنا اياق سالعان ۇلكەندى-كىشىلى لاۋازىم يەلەرىنىڭ تىرشىلىك-تىنىسى، ءىس-قيمىلى، مىنەز ايناسى، كىسىلىك بولمىسى... ءبارى-بارى قايتسەك ۇلكەن كىسىنىڭ قىزمەتىنە جارايمىز، قايتسەك تاۋەلسىز مەملەكەت اتالاتىن الىپ ماشينەنىڭ ەڭ قاجەتتى، ەش مۇلتىكسىز جۇمىس ىستەيتىن ءبىر-بىر تەگىرشىگى بولامىز دەپ ءجىعىلىپ-سۇرىنىپ جۇرگەندەر كىلەڭ.
ءىنشاللا، ازىرگە بەتالىسى دۇرىس. لاۋازىم باسقىشىمەن بيىكتەپ كەلە جاتقان سەكىلدى ەدى.
تەك قانا... كەشەگى كۇنى... ويدا جوقتا قىرسىق شالىپ، ءومىر بويىنا كۇش-جىگەرىن اياماي جۇمساپ تىرمىسىپ جەتكەن زاۋ بيىكتەن وماقاسىپ قۇلاپ قالا جازدادى. قۇلاپ قالا جازداعان جوق-اۋ، اياعى تايىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا قالدى. بيىكتەن قۇلاعاننىڭ اياعى قۇردىم. ءبىر جەرىڭ مايىپ بولادى، جوق دەگەندە قاتار-قۇربىلارىڭ بيىكتەن وماقاسقان كىسى دەگەن سۇپ-سۋىق جاناما ەسىم جامايدى. جۇرە-بارا الگى ەسىمنەن قۇتىلار-اۋ!.. ۋاقىت وتە ءبارى-بارى ۇمىتىلار-اۋ!.. ايتسە-داعى قۇز باسىنان شىڭىراۋ تۇبىنە توپ ەتە تۇسكەن مەزەتتە يا ءبىر جەرىڭ مايىپ بولادى، يا ميىڭ شايقالادى، يا الگى قۇدىقتان ەندى قايتىپ تىربانىپ شىعۋعا شاماڭ جەتپەيدى. بولاشاعىڭ كۇماندى قالادى.
وسى تايتۇياق تاڭ الاكەۋىمدە جايسىزداۋ ءتۇس كوردى. ءتۇس دەيتىن — تۇسكە دە كەلمەيدى، ءداپ وڭىندەگى تىرشىلىكتەي... ەرتە تۇرىپ، مۇزداي كيىنىپ، قىزمەتىنە كەلگەن ەكەن دەيدى. 15ء-شى قاباتتاعى، ءليفتىنىڭ وڭ قاپتالىنداعى، ۇزىن ءدالىز تورىندەگى 1523 ءنومىرلى ەسىگىنە كىلت سالىپ ءارى بۇرايدى... بەرى بۇرايدى... ەمەن ەسىكتىڭ شەتەلدىك قۇلىبى سىرت ەتىپ اشىلا قويمايدى. ۋاقىت شىركىن سىرت-سىرت سوعىپ توعىزعا ىلىكتى. تۋ سىرتىنان اياق دىبىسىن سەزىپ، بۇرىلىپ قارايدى. ءوزىنىڭ تىكەلەي باستىعى — ءبولىم مەڭگەرۋشىسى. سۋىق جىميىپ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ: «ەسىگىڭ اشىلماي تۇر ما؟.. بالكىم بولمە يەسىن بوتەنسىگەنى بولار...» دەپ سىرت اينالىپ كەتتى. تايتۇياق توبەسىنەن تاس تۇسكەندەي ەسەڭگىرەگەن قالپى مەڭىرەيىپ قالا بەرىپتى.
بار بولعانى وسى-اق. وسىندايدا ءتۇس بولا ما، ءباتىر-اۋ!
توسەگىنەن تۇرىپ، جۋىنىپ-شايىنىپ، زايىبى ازىرلەپ قويعان سارىلىك شايعا تىزە بۇكتى. ىستىق شايدان ەكى ۇرتتادى. جايسىزداۋ كورگەن ءتۇسىن زايىبىنا ايتقالى وقتالدى-داعى، سابىر ساقتاپ ساپپا تيىلدى. ايەلى قۇرعىر تۇيمەدەي ءتۇستى تۇيەدەي ەتىپ تەرىسكە جورىپ، جۇرەگىن جارالاپ جۇرەر، سىرىمدى اشا بەرمەيىن دەپ بەكىندى. كەلەسى كەسەنى قىلعىنىپ ازەر تاۋىسىپتى.
— جازعان-اۋ، ءوڭ-تۇس جوق قوي وزىڭدە! — دەپ زايىبى سۇراۋلى كوزى جاۋتاڭ قاعىپ ەسىك الدىنا شىعارىپ سالدى.
جەڭىل جۇيرىگىنە تىزە بۇككەندە... جۇمىس ورنىنا... 15ء-شى قاباتقا كوتەرىلگەندە... الگى ءتۇسى جادىنان ەش جۋىلمادى. قىزمەت بولمەسىنىڭ ەسىگىنە كەلدى، كىدىردى، جان-جاعىنا جالتاقتاپ قارادى. ۆاحتادان العان كىلتتى قۇلىپ ۇڭعىسىنا سۇعىپ سىرت بۇرادى. ەمەن ەسىك لىق اشىلدى، جۇزىنە جىلى لەپ تەپتى. ماڭدايىنا تەپكەن سۋىق تەردى الاقانىمەن سىيپاي سىپىردى. ىشتەي تىكسىنىپ: «و، توبا»، — دەدى!
اڭىرەيگەن بولمەسى وزىنە وگەي سەزىلدى. باتارەيانى سيپاپ ەدى، ءولىمشى جىلۋ تابى ءبىلىندى. ۇستەلىن اينالىپ، ورىندىققا تىزە بۇگىپ، الدىنداعى قاعازعا ءۇڭىلىپ ءبىراۋقىم ءۇنسىز وشارىلدى. تەلەفون قۇلاعى تىم-تىرىس. حاتشى قىز كۇندەگىدەن ءبىراز كەشىكتى. بويى قۇرىسىپ توڭازىدى ما، تىزەسىن سىتىرلاتا قوزعاپ بولمەدەن شىقتى. جايلاپ باسىپ ءدالىز تورىندەگى ءبولىم مەڭگەرۋشىسىنىڭ ەسىگىن تىق-تىق شەرتىپ، سوزالاڭداپ ىشكە ەندى.
ءبولىم مەڭگەرۋشىسى مەن مۇنىڭ قىزمەت بولمەسىنىڭ اراسى اتتاي ەكى ءجۇز قادام، ارادا كادر ءبولىمى، زاڭگەر ورنالاسقان. وسى ەكى ءجۇز قادامدى ەكى جىل بويىنا كەيدە قۋانىشى باسىلماعان وتتاي ىستىق كوڭىلمەن... بازبىردە سالبىراڭقى ۇسقىنسىز الاكۇلىك يتىرعىلجىڭ حالدە... بازبىردە يىعىنا ەرى لىقسىعان ماستەككە ۇقساس كەپتە ەمپەڭ-ەمپەڭ باسىپ ءوتتى. جاتتاندى ءجۇرىس، جابى كوڭىل. جارقىراپ اتقان تاڭداي شىرايلانار شاعى سيرەك. باستىعى ەرتەڭگى گازەتتەردى قاراپ وتىر ەكەن، يەگىن انتەك كوتەرىپ، سالەمىن سالقىن الدى. ايقارا بەتتىڭ ىشىنەن جوق ىزدەگەن كىسىشە ءۇنسىز-تۇنسىز ءموليىپ ۇزاق وتىردى. كەيىنگى كەزدە قولى شىقپاي، ءىسى جىلجىماي جۇرسە-داعى تاستابانداپ ۇكىمەتتىك ۇلكەن جوبا-ينوۆاسيانىڭ كومپيۋتەرلىك كارتاسىن جاساپ ۇسىنعان. ءتىرى سانى تاستاي تۇعىن.
تايتۇياق مىنا ءموليىستىڭ ءمانىسىن تۇسىنە الماي دال. ءبىرازداسىن بارىپ باستىعى باسىن كوتەردى.
— شىراعىم، كەيىنگى كەزدەگى جۇمىسىڭدى ۇناتپايمىن، — دەدى زىلدەي ەتىپ. — كەشە ۇلى مەرەكەگە تاۋەلسىزدىك تۋىمىزدىڭ سۋ جاڭاسىن الاكەۋىمنەن توبەشىك تورگە ءىلدىرىپسىڭ. ايتسە-داعى... وسىلاي دا وسىلاي... تۋدى ىلگىزە بەرەيىن بە... الدە پاسكە كىدىرەيىن بە... ۇلكەن كىسىنىڭ كورتەجى زۋلاپ وتەر كەزدە عانا سۋ جاڭاسىن جەلبىرەتەيىن بە... دەپ ءبىر اۋىز سۇراساڭ نەتەدى. ءوزىم بىلەمىن دەپ توسكە ورلەپ باراسىڭ. مۇنىڭ الدىندا سامميت قورىتىندىسى تۋرالى قۇجاتتى اق ورداعا ەلدەن بۇرىن جەتكىزىپ بەرىپسىڭ. سوندا قالاي؟ كوزگە تۇسكىڭ كەلىپ ءجۇر مە؟.. الدە جارىق جالعاندا پىكىر ءبىلدىرىپ، نۇسقاۋ ايتاتىن مىنا ءبىزدىڭ بار ەكەنىمىزدى ۇمىتىپ ۇلگەردىڭ بە؟..
ءبولىم مەڭگەرۋشىسى وسىنى ايتىپ ءتۇسىن سۋىققا سالىپ، كوزىلدىرىگىنىڭ ارعى جاعىنان تۇنجىراپ سىناي-مىنەي تەسىلىپ قارادى. بۇل كوكەڭ نە دەسىن! ىستەلەتىن شارۋانى ەلدەن بۇرىن قامداپ، ەرەكشە ەتىپ تىندىرا سالعاندا نە تۇر. قامشى سالدىرماي ىستەگەنى ءجون ەمەس پە! قايتا بىلەتىن كىسى: «اي، ايتقىزباي-اق ورىنداپ تاستاپسىڭ! ءتاڭىر جارىلقاسىن»،— دەپ ريزالىق بىلدىرمەس پە. نە قيلى قيىن شارۋانى ايتقىزباي ىستەيتىن مامان بۇل كۇندە كوزدەن بۇلبۇل بولىپ ۇشتى. كوبى كەر جالقاۋ. مىڭ سالساڭ ءبىر باسپايدى. باستىعىنىڭ وسىنشالىق جەرگە قاراپ، جەرگە تۇقىرتىپ، جەربەتتەنىپ سويلەيتىنى نەسى دەسەڭشى!
تايتۇياق ءوز ءىسىن ءوزى دۇرىسقا ساناپ قارسى داۋ ايتقىسى كەلىپ ەدى. باستىعى وڭ قولىمەن اۋانى كەستى.
— بارا بەر!— دەدى.
ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، شەگىنشەكتەي باسىپ بولمەدەن شىعىپ جونەلدى. اينالىپ بولمەسىنە كەلدى. الدىندا تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتقان قاتىناس قاعازدارىن پاپكىگە تىگىپ، جۇيەلەپ، ءۇنسىز-تىلسىز ءبىراز وتىردى. حاتشى قىز سىڭق ەتىپ ەنىپ: «تايتۇياق مۇسا ۇلى، شاي ىشەسىز بە؟»— دەپ، جاۋدىرەي قاراعان ەدى. بۇل كوكەڭ ءۇنسىز باسىن شايقادى.
ىستەلىپ جاتقان جۇمىس جونىندە ايلىق ەسەپ جازۋعا قۇلقى بولمادى. الگىدە باستىعىنىڭ زىلدەي ەتىپ: «كوزگە تۇسەيىن دەپ ءجۇرسىڭ بە؟»— دەگەنى وڭمەنىنەن ءوتىپ كەتتى.
«سوندا قالاي؟ بۇل كوكەڭدى و عىپ، بۇ عىپ جىلى ورنىنان قوزعاعىسى بار ما، الدە، وزگە ءبىر جاقىنىنا اياق استىنان جالاقىسى ءتاۋىر، سىياقاسى قوماقتى مىنا ورىن قاجەت بولىپ قالدى ما؟ قاي جاعىنان قيالاپ قيىستىرسا-داعى كەيىنگى كەزدەگى مەڭگەرۋشىسىنىڭ مىنەزى وزگەردى. بۇل كوكەڭە ارقانىڭ ايازدى جەلىنەن بەتەر ىزعارى ءوتىپ بارادى».
ويلاپ-ويلاپ تۇسكى ءۇزىلىس كەزىندە بۇل كۇندە دەربەس زەينەتتەگى، كەشەگى كەڭەستەر ۋاعىندا ءىرى قىزمەت ىستەگەن اقىلشى كىسىنىڭ الدىنان وتۋگە بەل بۋدى. ۇيىنە بارىپ، وسىلاي دا وسىلاي... نە اقىل ايتاسىز؟.. مەڭگەرۋشىنىڭ مىنەزى قۇبىلا باستادى... دەپ ءبارىن-بارىن الدىنا جايىپ سالماقشى... تىعىرىقتان شىعاراتىن جول سۇراماقشى... قاراپ وتىرىپ ءولسىن بە ەندى.
اقىلشى — پارتيا ۋاعىندا وسى ەلدىڭ تۇتقاسىن ۇستاعان، ەسىمىنەن ات ۇركەتىندەي، قالانىڭ تۇستىك بەتىندە، استانا — استانا بولماي تۇرعاندا، اقمولا ۋاعىندا ءبىرىنشى حاتشىعا ارنالىپ سالىنعان ءتورت قاباتتى تاس ۇيدە تۇراتىن. ءتۇس الەتىندە تەلەفون شالماي، ەسكەرتپەي سۋىت جەتىپ كەلگەن تايتۇياققا تاڭدانا قارادى. قولىنداعى وقىپ وتىرعان كىتابىن جاۋىپ، كرەسلودا تىزە بۇككەن قالپى كوزىلدىرىگىن الىپ، مۇنىڭ جۇزىنە اڭتارىلدى. جان قالتاسىنان ورامالىن سۋىردى.
— ءيا، شىراعىم، سۋىت ءجۇرىسىڭنىڭ ءمانىسىن ايتشى؟ — دەدى جىلى جىميىپ.
باسىنداعى زەرلى تاقياسىن سىپىرىپ، جەلكەسىن، ماڭدايىن كولدەي ورامالمەن اسىقپاي ءسۇرتىپ شىقتى. ەزۋىنە ازەر بىلىنەتىن جىلى كۇلكى ءۇيىرىلدى.
تايتۇياق ۇسىنعان ورىندىققا تىزە بۇگىپ، گالستۋگىن بوساتتى. جەيدەسىنىڭ جوعارعى تۇيمەسىن اعىتتى. تەرەزەگە كوز سالدى. قىركۇيەكتىڭ سارى جەلى ازىناپ، جەر الەمدى تۋلاقشا قاعىپ-سىلكە باستاپتى. كونە ءۇيدىڭ كاسەكىسىن قيىرشىق قۇم سىرت-سىرت شەرتەدى.
اس ۇيدەن ءجۇزىن ءاجىم تورلاعان، اق شاشتى كەيۋانا شىقتى. بۇل كوكەڭ لىپ كوتەرىلىپ قوس قولىن ۇسىنىپ سالەمدەستى. كەيۋانانىڭ الاقانى ىلعال، ەرنىن جىبىر ەتكىزىپ تورگى بولمەگە، ارتىنشا اس ۇيگە ءسىڭدى. سالەمىن ءۇنسىز قابىلدادى.
تايتۇياق كەلگەن شارۋاسىن ءبىر دەممەن بايانداپ شىقتى. قىزدى-قىزدىمەن ەرتەڭگىسىن كورگەن تۇسىنە دەيىن ماعلۇم قىلدى. «قايتەمىز؟.. باستىقتىڭ قىرىنا العانى العان، جايشىلىقپەن بىتىمگە كەلەتىن ءتۇرى كورىنبەيدى»، — دەپ ءسوز اياعىن قالىڭ ۋايىمگە اكەپ تىرەدى.
اقىلشى زەرلى تاقياسىن الاقانىنا اينالدىرا ۇستاعان كۇيى تىلگە كەلدى.
— شىراعىم،— دەگەن قارلىعىڭقى ءۇنى جەر استىنان شىققانداي قۇمىعىپ ەستىلدى، — جادىڭا تۇتاتىن باستى قاعيدا — ءبىلىپ تۇرساڭ-داعى «وسى شارۋانىڭ ءمانىسى قالاي؟» دەپ باستىعىڭنىڭ الدىنان ءوتىپ ىستە. ءوزىم بىلەمىن... وسىلاي-اق ىستەي سالايىن... بىلگەنىمدى نەسىنە سۇرايمىن دەسەڭ — مىقتاپ قاتەلەسەسىڭ! سەنىڭ قيراتىپ، ءبۇلدىرىپ بارا جاتقان ەشتەمەڭ جوق... جالعىز ايىبىڭ: باستىعىڭنىڭ الدىنان ءوتىپ ادەت قىلماعانسىڭ!
وسىنى ايتىپ اقىلشى اۋزىنا قۇم قۇيىلعانداي ازىناعان جەل ۇنىنە قۇلاعىن توسىپ ءۇنسىز وشارىلدى. تايتۇياق اڭ-تاڭ.
«اپىرماۋ»، دەيدى ىشىنەن. بۇل دۇنيە نە بولىپ بارا جاتىر. باستىعىڭنان تىكەلەي نۇسقاۋ... پارمەن... بۇيرىق... جوسىق كۇتپەي-اق تيەسىلى شارۋاڭدى تاپ-تۇيناقتاي عىپ تىندىرىپ تاستاۋ — ايىپ بولعانى ما. ايتقىزباي ىستەگەن دە قاتەلىك پە؟ ءجون بىلەتىن كىسىلەر مۇندايدا قىزمەتكەرىنىڭ ارقاسىنان قاعىپ: «بارەكەل-دە-ە-ە، وركەنىڭ ءوسسىن!» — دەپ ريزالىعىن بىلدىرمەس پە. مىنا اقىلشى ايتادى: ءول-تىرىل، باستىعىڭنىڭ الدىنان ءوتىپ ۇيرەن!.. ءبىلىپ تۇرساڭ-داعى «وسىنىڭ ءمانىسى بىلاي ەمەس پە» دەپ سۇراي سال... ءوزىڭدى ءاردايىم باستىعىڭنان ءبىر ساتى تومەنگە ۇستا!.. باستىعىڭنان ءبىر مىسقال كەم بىلەتىن بول!.. ءول-تىرىل باستىعىڭدى توسىپ سويلە!.. ءول-تىرىل باستىعىڭنان اقىلدى، ميلى بولىپ كورىنبە!.. ءول-تىرىل باستىعىڭنىڭ جەتەگىمەن، جول-جوباسىمەن جۇرگەن مومىن بولىپ كورىن!.. ءوز بەتىڭشە سۇرلەۋ سالما!.. ءوز بەتىڭشە بىلگەنىڭدى جايىپ سالما!..»
اقىلشى ايتقان قاعيدانى الدىنا كومپاس قىپ ۇستاعان تايتۇياقتىڭ ۇزاماي كوشى تۇزەلدى. باستىعىنىڭ قاباعى جىلىدى، ىزعارى باسەڭدەدى.
بۇدان بىلاي شارۋا ورايىنا كوڭىلى سايراپ ءبىلىپ تۇرسا-داعى تايتۇياق باستىعىنىڭ الدىنا ەرىنبەي بارىپ: وسىنىڭ ءمانىسى قالاي؟.. مىناعان قانداي اقىل قوساسىز؟.. ءسىزدىڭ اقىل پاتشاڭىز نە دەيدى؟.. دەپ الدىنان ءوتىپ الۋدى ادەتىنە اينالدىردى. ءتىپتى باستىقسىز تاڭى اتىپ، تاۋىعى شىرقامايتىنداي، كۇنى قاراڭ قالاتىنداي سەزىلەتىن كەلەڭسىز مىنەز جامادى.
نە ايتسا-داعى قارسى ءسوز ايتپاي، ءلابباي تاقسىر دەپ، لىپىپ تۇرعان قىزمەتكەرىن كىم جەك كورسىن. الدىنا شاقىرىپ، حاتشى قىز اكەلىپ بەرگەن شايدى قوسىلا ءىشىپ وتىرىپ جىلى كەڭەس قۇراتىن كۇنگە دە جەتتى. تايتۇياق سىپايىلاپ، جۇقالاپ پىكىر ساباقتايتىن ادەت جامادى. ىشتەي ءبىلىپ تۇرسا-داعى بولماشى نارسەنى سۇراي سالاتىن بولدى.
— توقساندىق ەسەپتى ءتۇزىپ، ءسۇزىپ ساقاعا قورعاسىن قۇيعانداي لايىقتاپ قويدىم، اعاسى. اق ورداعا جەتكىزىپ بەرەيىن بە، الدە ۇستىنەن تاعى ءبىر قاراپ شىعاسىز با، اعاسى!
— وسى قالپى ۇنادى. اسىرەسە شەتەلدىك ليدەرلەر سىزگە قاراپ بوي تۇزەسە، بىزدەر سىزگە قاراپ وي تۇزەيمىز دەگەن ءسوزىڭ ءدوپ شىعىپ. جەتكىزىپ بەر. قولىمدى قويام،— دەپ باستىعى ميعىنان مىرس-مىرس كۇلدى.
اپتا بويى جازعان ەسەبى ءتاستۇيىن جوباعا كەلىپ قالعانى. ىشتەي قۋاندى. ماقۇلدادى. ءىللاھي شۇكىرشىلىك. باستىعىنىڭ قاباعى جىلىپ جۇرسە — قۇدا دا تىنىش، قۇداعي دا تىنىش. وڭ جامباسىنا كەلگەن قىزمەتىن ىستەپ، قوماقتى جالاقى، ۇلكەن سىياقى الىپ جان باعىپ جۇرە بەرمەكشى. «اينالايىن اقىلشى، سەنىڭ ايتقانىڭدى ىستەپ، اقىلىڭدى تىڭداپ قانا — وگىز ولمەس، اربا سىنباس ءومىر سوقپاعىمەن سالىپ ۇرىپ كەلە جاتقانىما ريزامىن!» تايتۇياق جاتىپ ويلاندى. «ويپىرىم-اي، دەدى. ءوستىپ ءجۇرىپ حامەلەونعا اينالىپ كەتپەيىن، ءوز بەتىمدى، ءوز جورعامدى جويىپ المايىن»، — دەپ قاراداي ءۋايىم جەدى.
تايتۇياقتى تاۋەلسىزدىك كۇنى قارساڭىندا ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ارنايى شاقىرىپ ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى. ءبولىم اتىنان العىسحاتقا ۇسىنىپتى. مەرەكە ۇستىندە پرەمەردىڭ اتىنان العىسحات، قوسىمشا سىياقى يەلەندى. بەينە، اڭدىسقان جاۋدى اتىپ تۇسىرگەندەي — يىقتانىپ مارقايىپ داۋىرلەپ نۇسقالانىپ كورىندى. ءباسى بيىكتەدى. ۇكىمەت ۇيىندەگى شەنەۋنىك اۋلەتى قايرىلىپ سالەم بەرەتىن كۇنگە جەتتى. ورتالىق گازەتتىڭ ايقارا بەتىن الىپ ستراتەگيالىق توتە جول زەرتتەۋى جارىق كوردى.
ءىنشاللا، ساۋشىلىق بولسا، باستىعىنىڭ قاباعى جىلىسا — جاڭا جىل وتە دوكتورلىق ديسسەرتاسيامدا قورعاپ الامىن عوي دەپ دامەلەنگەن. ءبىر ىشقىنسا — عىلىم دوكتورى. ءۇش جىلعا جۋىق جازعانى سۇرلەنىپ، قاتتالىپ جاتقانى جەتەر دەپ ويلاعان.
بالە قايدا — باسساڭ اياق استىندا.
ويدا جوقتا جانە وماقاسا جازدادى.
پرەزيدەنتتىڭ جولداۋىنا وراي ەل-ەلدەگى وتىز يننوۆاسيالىق جوبانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ستراتەگيالىق زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جۇيرىك عالىمدارى تىزە قوسىپ، اقىل قورىتىپ ناقتىلاي ۇسىنىس ەنگىزە باستادى. ۇسىنىس ءارى جاڭاشا، نانا تەحنولوگياعا تابان تىرەگەن، ءارى از ۋاقىتتا ىسكە اساتىن ۇرىمتال بولعانى قۇپ. سول سالاداعى تانىس-بىلىستەرى بۇل كوكەڭە كەلىپ قولقا سالادى عوي. «كەمبريدج، ۋنيۆەرسيتەتىن قىزىلعا بىتىرگەنسىڭ... نانا تەحنولوگيانى شەمىشكەشە شاعاسىڭ... تەلەكينەزدىك ماتەماتيكادا، بيوتەحنولوگيادا وزىڭنەن وزاتىن بىلگىش جوق... ينوۆاسيانىڭ ۇرىمتال تۇسىن تاۋىپ، سۇرلەۋىن سىزىپ، كەستەسىن قۇراستىرىپ بەر»، — دەپ جاتا-جارماسقانى. اقكوڭىل، اڭقاۋ باسى ەلپ ەتىپ كونە كەتىپتى. بالەنىڭ ءبارى سول سونى سۇرلەۋدەن شىقتى. اپتا بويىنا اش كۇزەنشە بۇگىلىپ، ءۇڭلىپ، ەسەپتەپ، ەكشەپ، ولشەپ، ءپىشىپ سىزىپ بەرگەن جوباسى — ساراپشىلار القاسىندا قولداۋ تاۋىپ، قىزۋ تالقىعا ءتۇسىپتى. عۇلامالار اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمىپ دەگەندەي، دۋىلداتىپ كوتەرىپ اكەتىپتى. الگى جوبا ينوۆاسيالىق ءتۇزىلىمنىڭ شاپپاي بەر بايگەسىن الىپ، سونى سۇرلەۋ — كەلەشەگى داڭعىلعا اينالادى دەسىپ ۇكىمەت مۇشەلەرى گۋ-گۋ.
جاقسى ءسوز جەردە جاتادى ما. «نەسىن ايتاسىڭ، تايتۇياقتىڭ سىزىپ، ءتۇزىپ جاساعان نوبايى ءبىرىنشى ورىندى جەڭىپ الىپتى... پرەمەردىڭ الدىنا جەتىپتى...» دەگەن گۋ-گۋ ءسوز جاعالاعاننان جاعالاپ ءبولىم مەڭگەرۋشىسىنىڭ قۇلاعىنا تيەدى عوي.
مەڭگەرۋشىنىڭ مىنەزى ءمالىم، ىشەگىنە شىناشاق اينالمايتىن قىزعانشاق... تالاعى تارس كەتىپتى... بۇيىرىنە ءبۇيى تيگەندەي موينىن ىشىنە الىپ موڭكىپتى. «ءا، سەنى مە!.. وزىنشە سۇرلەۋ سالاتىن بىلگىشتى كورىپ الايىن، ءا»،— دەپ زىعىردانى قايناپ، قالش-قالش اشۋلانىپ، بۇل كوكەڭدى جەدەل شاقىرىپ الىپتى.
«قاپەلىمدە دۇنيە اينالىپ جەرگە ءتۇستى مە» دەپ ىشتەي قايران قالىپ، جەدەلدەتە باسىپ تايتۇياق باستىعىنىڭ الدىنا ەنگەن. حاتشى قىز: «قايدا جوعالىپ كەتتىڭىز؟ باستىق كۇتىپ قالدى»، — دەپ قاراداي بوپسالاپ، زارەسىن الىپ ول وتىر. قيپاق قاعىپ، ىشتەي قوبالجىپ ەنگەنى سول — باستىعى ءنان ۇستەلدەگى ۇيىلگەن قاعازعا ەڭسەسىن سالىپ، ەزىلە ءتۇسىپ، تۇنجىراپ وتىرعان ۇستىنەن شىقتى.
«ءيا، تايتۇياق وسى جاسىڭدا نە كورمەدى؟.. كىمنىڭ الدىنا بارمادى؟.. شورە-شورەنىڭ ءحالىن كەشىپ، وزىنەن ءبىلىمى دە، بىلىگى دە كوش كەيىن كىسىلەردىڭ الدىندا تىزەم دىرىلدەپ تۇرارمىن دەپ كىم ويلاعان». اۋەل باستا ويلاعانداي ءومىر جولى تاقتايداي ءتۇزۋ بولمادى. ءجىعىلىپ-سۇرىنىپ كوپ قاتەلەستى. ءبىراز ۋاقىتىسىن الگى جىبەرگەن قاتەلىكتى جوندەيمىن دەپ شارشادى. زاماننىڭ تۇزەلە باستاعان ۋاعىندا، ەل استاناسى سارىارقانىڭ كىندىگىنە كوش تۇزەگەن كەزدە «بولاشاق» تىزىمىمەن شەتەلدە ءۇش جىل وقىپ ورالعان تايتۇياق سەندەلىپ ءجۇرىپ اق ورداعا باس سۇعىپ، وسى كۇنگى باسشىسى، ول كەزدە — پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە سەكتور مەڭگەرۋشىسى ارىستان مۇسا ۇلىنىڭ قابىلداۋىنا ەنىپ، بىرەر اۋىز تىلدەسكەن.
ول كەزدە ارىستان مۇسا ۇلى قول ۇسىنىپ سالەم بەرگەن ساقال-مۇرتى جاڭا تەبىندەگەن كەلە جاتقان، جانارىنىڭ وتى مازداپ جانعان وسپىرىمگە «ءا» دەگەننەن بۇيرەگى بۇرعان. بۇيرەگىن بۇرعىزعان — جاس جىگىتتىڭ قامىردان قىل سۋىرعانداي سىپايى ءجۇرىسى، اۋزىن اشسا ءىش سارايى كورىنەتىن كەڭقولتىق مىنەزى ەدى. «ەشقانداي قامقورشىم جوق. اكە-شەشەم مويىنقۇمنىڭ تۇكپىرىندە مال ءوسىرىپ، جان باققان سىڭىرىنە ىلىككەن شارۋا ادامى. كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مىناۋ دەگەن ۇستازدارىنان ءتالىم الدىم، الدىن كوردىم، ءۇش تىلدە ەركىن سويلەپ، ەكى تىلدە ەركىن جازامىن، تابيعات تام-تۇمداپ بەرگەن دارىنىم بار»، — دەپ اعىتىلىپ ەدى.
ءوسپىرىمدى قولتىعىنان الىپ ءسال دەمەپ جىبەرسە، ازداپ قول ۇشىن بەرسە — جەتىلىپ كەتەيىن دەپ تۇر. كەلەشەگى الدىنا جان سالمايتىن بىلىكتى مامان شىعارىن ارىستان-ەكەڭ ىشكى ءبىر تۇيسىگىمەن سەزىپ ءبىلدى. سەزدى-داعى ءىشى جىلىپ: «ماقۇل، بالا، بولىمگە ساراپشى ەتىپ الايىن، الداعىنى ءومىر كورسەتەر»، — دەپ دەرەۋ قىزمەتكە العان ەدى. ەرتەسىنە ارىستان-ەكەڭ ءوسپىرىمدى شاقىرىپ الدى. «بەتىڭنەن قاقپايمىن!.. ءبىلىمىڭدى، بىلىگىڭدى مىنا تاۋەلسىزدىك رەفورماسىنا سارقا سالعايسىڭ. جالعىز ايتارىم: نە ىستەسەڭ-داعى، قانداي باستاما كوتەرگىڭ كەلسە-داعى — وزىممەن اقىلداسىپ ىستە!.. ايتقانىمنان شىقپايتىن بول! قاي جەردە جۇرسەڭ دە، نەندەي شارۋا تىندىرساڭ دا مىنا اعاڭنىڭ — ارىستان مۇسا ۇلىنىڭ اقىلىمەن ءجۇرىپ، ىقىرارىمەن ىستەدىم دەسەڭ جەتىپ جاتىر. وسى ءسوزىمدى جادىڭا مىقتاپ ءتۇيىپ ال!» — دەگەن ەدى...
بۇل كوكەڭ: «ماقۇل، نەگە جەتسەم دە ءسىزدىڭ ىزىڭىزبەن ءجۇرىپ جەتتىم دەيمىن»، — دەپ سەرتكە ۇقساتىپ ءسوز بەرىپ ۋادە بايلاسقانى ەسىندە قالىپتى. نەشەمە جىلدار زىمىراپ وتە شىقتى. ۋاقىت، بەينە، ۇدەي سوققان ساحارانىڭ سارى جەلى. ارىستان مۇسا ۇلىنىڭ قايراتى قايتىپ، شاۋ تارتقانىمەن بەدەلى بيىكتەي ءتۇستى، ۇلكەن كىسىنىڭ ەڭ سەنىمدى، سىرمىنەز ادامىنا اينالدى.
بۇل كوكەڭ — تايتۇياق بولسا — ەسىلدىڭ سول جاعالاۋىنان ءۇش بولمەلىك سۋ جاڭا پاتەر الىپ، مويىنقۇمنىڭ تۇكپىرىندە تىرشىلىك كۇيبەڭىنەن ءسىڭىرى سوزىلىپ، ابدەن قاجىعان اكە-شەشەسىن كوشىرىپ قولىنا الدى. «قولدارىڭدى جىلى سۋعا مالامىن، باعامىن»،— دەدى. تولىپ تۋعان ايدىڭ ءسۇت ساۋلەسىنە شومىلعانداي ادەمى جۇزىنە ءسۇت شۇقىرى ويىلىپ كوز تارتقان ساعىنىش ەسىمدى بويجەتكەنگە اڭسارى اۋىپ، ءسوز سالىپ، وتباسىن قۇردى. ايتقانى كەلىپ، دەگەنى ءجۇرىپ، ۇكىمەتتىڭ تاقاۋدا قۇرعان ينوۆاسيالىق ءبولىمىنىڭ — ءبولىم مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە بەكىپ، لاۋاز باسقىشى بيىكتەدى. وتكەن ءبىر ۇكىمەت ماجىلىسىندە پرەمەر مۇنىڭ سالەمىن جىلى قابىلداپ، ارقاسىنان قاقتى. پرەمەردىڭ الاقانىن سەزىنگەن كۇنى، بەينە تاۋعا كوتەرىلگەن كىسىدەي وز-وزىنەن ارقالانىپ، قىزۋى كوتەرىلىپ، ۇيىقتاي الماي شىققانى قىزىق.
سونىمەن... ءداپ بۇگىن ارىستان مۇسا ۇلى استىنان جەر دۇمپىگەندەي، جانارتاۋ اتىلعانداي ويدا جوقتا بۇلقان-تالقان اشۋلانىپ جەدەل شاقىرىپ الدى. كەڭ بولمەگە ەنتەلەي ەنگەن بۇل كوكەڭنىڭ سالەمىن المادى، بۇرىنعىداي جىلىۇشىراپ «وتىر» دەپ ورىندىق مەگزەمەدى. وڭمەنىنە مىلتىق تىرەگەندەي تەسىلە قاراپ وتىردى-وتىردى دا تىلگە كەلدى.
— ءيا، بالا، قاي جەردە جۇرسەڭ دە، نەندەي شارۋا تىندىرساڭ دا مىنا باستىعىڭنىڭ اقىلىمەن ءجۇرىپ، ىقىرارىمەن ىستەرمىن دەيتىن باياعى ۋادەڭ قايدا؟ ءسوز بەرگەنىڭ ەسىڭدە مە؟ الدە مىنا اعاڭنىڭ وسىنشا جىل جەتەككە الىپ قامقورلىق جاساعانىن... وسى بيلىككە سۇيرەپ، سۇيەپ جەتكىزگەنىن ۇمىتىپ ۇلگەردىڭ بە؟ وتكەل اۋزىندا كولىك اۋىستىرمايدى دەگەن ءسوز بار. الدە مەنمەن دە مىقتى، وزىمنەن دە اۋسەلەسى الۋەتتى قولداۋشى، جارىلقاۋشى، دەم بەرۋشىنى تاۋىپ ۇلگەردىڭ بە! شىراعىم، بار تىزگىنىڭ دەمەيىن، ءبىر تىزگىنىڭ مىنا مەنىڭ قولىمدا ەدى... ەسەك دامە بولىپ، تۇلىپقا ءيىپ كۇڭىرەنىپ جۇرە بەرىپپىن — شاكىرتىم، ىزدەۋشىم، ءىزباسارىم جەتەگىمدە كەلەدى دەپ. تاپ بۇگىن كوزىم جەتىپ وتىر. ول ويىمنىڭ ك ۇلى كوككە ۇشىپتى. باس ءجىبىڭدى، تىزگىنىڭدى الا قاشىپ — اۋلاققا قاسقايىپ بارا جاتىرسىڭ!
مىنا ءسوز جاعاسىنان مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي اسەر ەتتى. قاپەرىمدە نە دەرىن بىلمەي ساسىڭقىراپ قالدى، تۇتتىعىپ، كۇرمەلىپ ايتقان ءسوزى اۋزىنان بوجىراپ شىقتى.
— ارىستان مۇسا ۇلى، وسى كەزگە دەيىن جاساعان قامقورلىعىڭىزعا العىسىم شەكسىز، يمانداي شىنىم...
ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— وسى كەزگە دەيىن دەيسىڭ عوي!.. بۇدان بىلاي جاعاعا شىققان جاڭقاۋىقتاي كەرەگىم بولماي قالعانى عوي!
— دۇرىس ءتۇسىنىڭىز. ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ كىسىلەر جالىنىپ سۇراعان سوڭ... ۇلكەن كىسىنىڭ الدىنا اپاراتىن كومپيۋتەرلىك تىڭ كەستە جاساپ بەرە قال دەگەن سوڭ... تۇبىندە ۇلتىما، قازاعىما بۇيىراتىن جاقسىلىق قوي دەپ ەكى اپتا تاستابانداپ شۇقشيعانىم راس. تۇپتىڭ-تۇبىندە قانى جەرگە تامبايتىن ەلگە قاجەتتى جوبا تۋعىزدى دەپ قۋانبايمىز با، ارىستان مۇسا ۇلى...
— بارىڭىز، تىزگىن ۇزگىش، وزىنشە سۇرلەۋ سالعىش جارىقتىعىم! — دەپ باستىعى اشۋعا ءمىنىپ، نارت قىزارىپ، قوس قولىن قوسا سەرمەلەپ، بولمەسىنەن قۋعانداي بولىپ شىعارىپ سالدى.
سىرتتا سالبىراعان كۇز كۇنى قاباعىن قارس جاۋىپ الىپتى. نوسەر شاقىرعان ءشوپ باسى ءدىر-دىر ەتەدى. كوشە ەرنەگىندەگى قارا اعاش كۇن قىزۋىن ساعىنىپ بۇتاعىن تاربايتا جايعان. قۇرىلىسشى، جول جوندەۋشىنىڭ تاس شەمەنى تامىرىن شەگەندەپ قۋراتۋعا قالىپتى. اتتەڭ ۋاقىتى جوق. ايتپەسە اۋدەم جەردە كۇيبەڭ قاعىپ جۇرگەن كوشە سىپىرۋشىنىڭ قول كۇرەگىن الىپ جىبەرىپ اعاش ءتۇبىن قوپسىتىپ شىعاتىن ەدى. بۇرىلىپ، كۇتىپ تۇرعان جەڭىل جۇيرىگىنە ەڭكەيىپ ەنىپ تىزە بۇكتى. جۇرگىزۋشى جىگىتتە: «وڭ جاعالاۋعا، ۆوكزال جاققا تارت!.. اقىلشى كىسىنىڭ ۇيىنە سوعامىن»، — دەد قارلىعىڭقى ۇنمەن.
امالسىزدىق ايداپ، ءبىرازدان بەرى ەسىگىن اشپاعان، ءبىراز ۋاقىت كورمەسپىن-اۋ دەگەن باياعى «قارت بالشابەك»، كەڭەستەر وداعى كەزىندە ءىرى اينالىپ سوقتى. وتباسىنىڭ كۇزەتشىسى، زەينەتكەر كىسىدەن اقى پۇلسىز اقى سۇراماقشى. ەسىكتى اق شاشتى، بەت-جۇزىن ءاجىم تورلاعان كەيۋانا اشتى، سالەمىن ءۇنسىز الدى، ءۇنسىز تورگى بولمەنى نۇسقادى. اقىلشى اياداي بالكوننان تۇسكەن كۇن شۋاعىنا مالىنىپ، شىبىق كرەسلودا كوزىلدىرىگىن ءتوندىرىپ كىتاپ وقىپ وتىر ەكەن. اياق دىبىسىنان باسىن كوتەردى، سالەمىن الدى. وڭ شەكەسىنە قوندىرعان زەرلى تاقياسىن قولىنا الىپ، ءتورت بۇكتەپ تەرشىگەن ءجۇزىن، ماڭدايىن ءسۇرتىپ ءوتتى. يىعى پاسەيىپ، ۇسقىنى كەتىپ جەتكەن جاس جىگىتكە سۇراۋلى كوزبەن قارادى.
تايتۇياق مۇدىرمەدى. باسقىشتان ەنتىگىپ كوتەرىلگەن كەزدە لوبلىعان جۇرەگىن باسىپ، كوكىرەگىنە ءتۇيىپ كەلگەن مۇڭ-شەرىن قاپتىڭ اۋزىن شەشكەندەي تۇگەل اقتاردى.
— كەيىنگى كەزدە مەڭگەرۋشىنىڭ مىنەزى تاعى وزگەردى، — دەدى، — يا ارامىزدان قارا مىسىق جۇگىرىپ ءوتتى، يا اۋزى-باسى جىبىرلاپ شاعىستىرىپ وسەك ايتپاسا جۇرە المايتىن قۇربىلارى، قاتارلارى: «ارىستان مۇسا ۇلى، ءسىزدىڭ بەدەلىڭىزدى سارقا پايدالانىپ، جەتەر مەجەسىنە جەتىپ الدى-داعى ءشۇۋ قاراقۇيرىق دەپ شاڭ قاپتىرىپ جول جيەگىنە تاستاپ كەتتى! ءاۋپىرىمى بولەك اۋلەتتىرەك كرىشا تاپپاقشى!..» دەپ قۇلاعىنا قۇيعان... ءسوز ۇسقىنى بوتەن. تۋلاقشا سىلكىپ، شاڭىمدى قاعىپ بولمەسىنەن ايداپ شىقتى. نەعىلارىمدى بىلمەيمىن...
تايتۇياق تاۋسىلا سويلەپ تاپپا تيىلىپ وتىرىپ قالدى. سىرتتا، اينەكتىڭ ارعى جاعىندا قازباۋىر بۇلت كۇركىلدەيدى. مەزگىل ۋىستاعى قاتتى ۇستاعان قۇمداي جىلدام سۋسيدى. اشىق اينەكتەن ەرتە كوكتەمنىڭ جىبەك لەبى لىقىلداپ ەنەدى.
اقىلىشىنىڭ كومەكەيى بۇلكىلدەدى.
— ءاي، كامەك قاۋىن سەكىلدى بالامىسىڭ دەگەن. قانشا جۇيرىك بولساڭ دا، شاشاڭا شاڭ جۇقپاسا دا — ەسىڭدە بولسىن — ەشقاشان تىزگىندى ۇزبە. جولباسشى كىسىنىڭ جەتەگىنەن شىقپا. جەتەگىنەن شىعىپ، تىزگىنىڭدى ۇزگەن كۇنى — وماقاستىم دەي بەر، شىراعىم.
— اعاتاي-اۋ، سوندا ءومىر بويىندا بىرەۋدىڭ جەتەگىمەن ماستەكشە ىلەسىپ كەتپەكپىن دە؟.. ءوز جولىمدى، ءوز سۇرلەۋىمدى سالماي وتپەكشىمىن بە ومىردەن.
اقىلشى مىرس ەتىپ كۇلدى. زەرلى تاقياسىن وڭ شەكەسىنە ءىلدى.
— ءالى دە ومىردەن ۇيرەنەرىڭ كوپ. قازاقتا ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىر دەگەن ءسوز بار. مىنا الامان بايگە سەكىلدى قىم-قۋىت تىرشىلىك ساپارىندا ايداۋعا جىبەرگەن بايگە اتى بولساڭ: ەكى تىزگىنىڭ ءوز قولىڭدا، ال شىلبىرىڭ — سەنى قولدايتىن، باۋليتىن، ۇلكەن وتكەلگە الىپ شىعاتىن جارىلقاۋشىنىڭ قولىندا بولادى. جارىلقاۋشىنىڭ جەتەگىندە كەلە جاتىپ كۇندەردىڭ-كۇنىندە ويىڭ، بويىڭ وزۋى مۇمكىن، نەمەسە الگىدەن دە مىقتى الۋەتى جارىلقاۋشى تاۋىپ الۋىڭ عاجاپ ەمەس. ادام ءومىر بويىنا ىزدەنەدى، ءومىر بويىنا جەتىلىپ وسەدى. بويدىڭ ءوسۋى توقتاسا-داعى ويدىڭ ءوسۋى توقتامايدى. جاسسىڭ، اللانىڭ ءبىر اتى — عىلىم، عىلىمعا بوي سالا، باعىتىڭدى وزگەرتىپ، ۋاقىت وزعان سايىن جاڭا بيىكتەن، الىس كوكجيەكتەن كورىنىپ كەلەسىڭ. بۇل — جاقسى. ايتسە-داعى جادىڭا مىقتاپ تۇتقايسىڭ: ەشقاشان بۇرا تارتىپ شىلبىرىڭدى ءۇزىپ الما. شىلبىردى ۇزگەنىڭ — ۇستازىڭا وپاسىزدىق جاساعانىڭ. ءومىر وزگەرىسىمەن قىزىق. اۋەلگى باعىت سىلتەۋشى... جول كورسەتۋشى... دەم بەرۋشى... جەتەلەۋشى... شىلبىر ءجىبىڭدى ۇستاعان باستامشىل كىسىدەن ىرگە اجىراتپا! جەتەكتە كەلە جاتىپ ەشقاشان باس ءجىبىڭدى ۇزۋگە بولمايدى، شىراعىم.
اقىلشى كوزىن جارتىلاي جۇمىپ، الىس كوكجيەككە كۇن سالا قاراعان جولاۋشىعا ۇقساپ تيىلىپ قالدى. بولمەدەن شىبىن ىزىڭى ەستىلدى. اسحانادان شايعا شاقىرعان كەيۋانا ءۇنى شىقتى. ءۇي يەسى تاسكەرەڭ بولعان كىسىشە مەڭىرەۋ حالدە مەلشيىپ وتىرا بەردى. بولمەنى ءىشپىستىرار تىمىرسىق تىنىشتىق كەرنەدى. تايتۇياق تاماعىن كەنەپ جۇدىرىعىنا جوتكىردى. كاريا سەلك ەتىپ جانارىن باعجيتتى.
— ەندى نە ىستەيمىن؟ — دەدى تايتۇياق اقىرىن سىبىرلاعانداي بولىپ.
— نە ىستەيمىنىڭ قالاي؟
— انا ازۋىن ايعا بىلەگەن ءبولىم مەڭگەرۋشىسى: «سەن بالاعا جال بىتەيىن دەگەن ەكەن!.. جاڭا جەتەكشى تاۋىپ الىپسىڭ!.. بۇدان بىلاي جولىمىز، باعىتىمىز ەكى اجىرايدى!.. ءبىر بولىمدە بىرلەسىپ ىستەسە المايمىز!..» دە-ە-ەپ الشايىپ وتىر. الدىندا عانا ۋادەنى تاۋ عىپ ۇيگەن جورالارىم جىم-جىلاس، اق وردادان جىلى حابار ەستىلمەي كەتتى... نەعىلارىمدى بىلمەيمىن. ماڭدايىمدى تاسقا سوعىپ، تۇيىققا قامالىپ قالدىم.
اقىلشى تال شىبىعىنان توقىلعان كرەسلوسىن تەڭسەلتىپ تۇرەگەلىپ كەتتى. ءسىڭىرى تارتىلىپ قالعان با، تالتىرەك قاعىپ اس ۇيگە ەندى. مۇنى كورمەگەن كىسى سەكىلدى. بولمە ورتاسىندا قالقيىپ تۇرعان بۇل كوكەڭدى ەلەمەي... ەسكەرمەي... كوزگە ىلمەي... ناقا ءبىر بوس كەڭىستىكتەن وتكەن كولەڭكەگە ۇقساپ تۇسىنان قالباڭ قاعىپ وتە شىققانى كۇيدىرەدى. كۇيىنىپ كەتەدى بۇل كوكەڭ. كوتەنشەگى جەرگە جەتكەنشە وكىنەدى. ءبىرازداسىن بارىپ ءۇي يەسى كىلت قايرىلىپ اسحانا بولمەسىنەن باسىن شىعارىپ قارلىعىڭقى ۇنمەن:
— ەكى يىعىڭدا كوزگە كورىنبەيتىن ەكى قاپتى ارقالاپ ال. الگى قاپتا سىقاتا سالىپ العان ماقۇل ءسوزى بولسىن! — دەدى-داعى اقىلشى كاريا اس ۇيگە قايىرا سۇڭگىدى. بۇل كوكەڭ سوڭىندا سوستيىپ قالا بەردى.
ءبىرازداسىن ەسىن جيعانداي بولىپ، بۇرىلىپ، ەسىك اۋزىنان الگىدە سىلكىپ شەشىپ تاستاعان ءتۋفليىن ازەر تاپتى، ەكى بۇكتەلىپ ءيىلىپ، اياق كيىمىن ءىلدى... ءىلبىپ سىرتقا شىقتى. كۇتىپ تۇرعان جۇرگىزۋشىگە قولىن ءۇنسىز سىلكىپ: «بارا بەر»، — دەپ قايىرىپ جىبەردى. قاتىرما اق سۇرىپ قالپاعىن توندىرە كيىپ، ۇزىنا بويعى كوشەنى جاياۋ-جالپى ىرگەلەپ اياڭداپ كەلەدى. جاپادان-جالعىز كوشە بويلاپ ءجۇرىپ كەلە جاتقانىن بىلەدى. سىرت سۇلباسى جىن يەكتەگەن مومىنعا ۇقسايدى.
كونە ۇيلەر قورشاعان ۇزىنا بويعى تار كوشەنىڭ جيەگىندە — سابىلعان جۇرتقا قارسى — ۇزىنتۇرا، سىپتىعىر، كوستيۋمدى، گالستۋكتى، كوزىلدىرىكتى بوزبالا تەڭسەلە باسىپ كەلە جاتتى.
قارسى ۇشىراسقان كىسىنىڭ كوزىنە تومەندەگىشە سۋرەت ەلەستەر ەدى.
شالعاي جولدان شالدىعىپ، ارىپ-اشىعان جولاۋشى. تاس باسىپ، تاۋ اسىپ ابدەن شارشاعان. ەكى يىعىندا ەكى قاپ. قاپ ىشىندەگىسى قوماقتى. قوس قاپ جۇرگەن سايىن ارقاسىنا باتىپ، ادىمىن تۇساپ، تىرسەگىن سالپ-سالپ ۇرىپ ادىمىن ەش جازدىرمايدى. شولدەن ەرنى كەزەرگەن جولاۋشىنىڭ كىدىرەرگە مۇرشاسى از. كەۋدە سىر-سىر، تىزە ءدىر-دىر. الىس كوكجيەككە ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ يرەك ساعىم سەكىلدەنىپ تۇرتىنەكتەپ ۇزاپ بارا جاتقان، يىعىن جۇك كەسكەن، شارشاعان، شالدىققان وسىناۋ ءومىر جولاۋشىسىنىڭ يىعىنداعى ءنان قاپقا نە سالىپ العان دەيسىز عوي.
كۇلمەڭىز... كوكىرەك كوزىمەن كورە ءبىلىڭىز...
قاپتاعى كىلەڭ قۇرعاق ۋادە، بوستەكى ءسوز، ۇيرەنشىكتى ۇعىم:
ماقۇل... ماقۇل... ماقۇل... ماقۇل... ماقۇل... ماقۇل... ماقۇل... ماقۇل..
You Might Also Like
-
«ەندى اسقاربەك قالييەۆيچ كەلۋى كەرەك» دەگەن ءسوز شىققانان بەرى توكەننىڭ تىنىمسىز جالتاقتاپ قاراي بەرگەنى ەسىك جاق. قوناقتاردىڭ باس-اياعى جۋىر ماڭدا تۇگەندەلىپ بىتپەگەن سوڭ، جيىلعان جۇرت ءاز...
-
جارىقتىق جاقىندارىم-اي! قانشاما كوز كورىپ، جاقىن جۇرگەن زامانداستارىم «دۇنيە تىرشىلىگىنىڭ ۋ دا شۋ دۋمانى ۇزىلمەسىنشى» دەگەندەي، جارىق دۇنيەنىڭ ەسىگىن ىڭ-شىڭسىز اقىرىن عانا جاۋىپ، جوقتىق...
