شاحەريزادانىڭ مىڭ ءۇشىنشى ءتۇنى
شىعىس ەرتەگىسىنىڭ جاۋھارى «مىڭ ءبىر ءتۇندى» بىلمەيتىن كىسى كەم دە كەم. سول «مىڭ ءبىر ءتۇندى» ەلەستەتىپ وتىرىپ ۇلى بالزاك «سايقالدىڭ جۇلدىزدى شاعى مەن قايىرشىلىق ءحالىن» جازدى، امەريكالىق جازۋشى ەدگار پو «شاحەريزادانىڭ مىڭ ەكىنشى ەرتەگىسىن» ءتىرى سوزبەن توگىلدىردى. دۇنيە ايەلدىڭ سۇلۋلىعى مەن ايەلگە دەگەن ساعىنىشتان باستالادى. دۇنيە ادەمىلىككە دەگەن كوز قۇرتىنان، ىنتىعۋدان كۇش الادى. ەندەشە الگى ۇلىلار ءجۇرىپ وتكەن سۇرلەۋگە ءبىز دە تۇستىك. ۋاقىت سامايىنا قىراۋ تۇسىرگەن، كوز جيەگىن ءاجىم تورلاعان، ۋاعىندا تالاي ەركەكتىڭ ىشىنە شوق تاستاعان بويجەتكەن تۋرالى بايانىمىزدى «شاحەريزاتتىڭ مىڭ ءۇشىنشى ءتۇنى» دەپ قابىل الىڭىز.
كەيىپكەرىمىز دوسبول اياق استىنان شاحەريزاتپەن قازمۇۋ— ءدىڭ اكت زالىندا تانىستى. فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ءبىرىنشى كۋرسىندا وقىپ جۇرگەن كەزى. ۇلپىلدەگەن ۇركەك قويانداي اققۇبا، تالدىرماش قىز. قولىن ۇسىنىپ تانىسقان كەزدە جانارى كۇلمەڭ قاعىپ شۋاق توكتى. كوفتاسىنىڭ ءوڭىرى ەرەكشە كوزگە ۇرىپ بۇلتيادى. «ەسىمىم اقيۆا!» — دەدى. «تۇسىنبەدىم» — دەگەن دوسبول. «جەر شەتىندەگى ساراتوۆتان كەلدىم... قالا ىرگەسىندەگى قازاق اۋىلىندا تۋدىم. ول جاقتا، ۆولگا بويىندا يۆا تالى مالىنىپ وسەدى، اتا— انامنىڭ يۆا شىبىعىنا ۇقساپ سىلانىپ ءوسسىن دەگەنى شىعار»، — دەدى بويجەتكەن. دوسبول: «يۆا بىزدىڭشە ءسامبى تالى بولار»، — دەپ قولتىعىنا ساۋساق جۇگىرتىپ الدەكىم قىتىقتاعانداي مازدەنە كۇلدى. جۇرتتىڭ كۇلكىسى سىبىزعى شالعانداي. نە پالەسىنىڭ بارىن كىم بىلگەن، دوسبولدىڭ كۇلكىسى، بەينە، ىشىنە تاس سالىپ اينالدىرعان شەلەكشە داڭعىرايدى. سودان ءوز— وزىنەن قىسىلادى.
قىز قاباعى لىپ ەتىپ جىميدى. «اقيۆا — ءتولقۇجاتتاعى ەسىمىم، ال، قۇربى قىزدارىم ءوزىمدى اۋەل باستان «شاحەريزات» دەپ اتاپ كەتكەن، قۇلاعىم سوعان ۇيرەنگەن. بالكىم بالا كۇنىمنەن «مىڭ ءبىر ءتۇن» ەرتەگىلەرىن كوپ وقىپ، شىعىستىڭ تۇڭعيىق سازىنا، ناقىشىنا، بوياۋىنا ىقىلاسىم اۋىپ كەتكەسىن بە، الدە تىم قيالشىل، اسىرە ارمانشىل بولعاننان سوڭ با — ءبارى ءوزىمدى شاحەريزات دەپ اتايدى»، — دەدى. «ەندەشە مەن دە سولاي اتايىن»، — دەپ دوسبول كەڭكىلدەپ كەپ كۇلدى. «مەيلىڭىز ءبىلسىن»، — دەدى قارلىعاشتىڭ قاناتىنا ۇقساپ لىپ ەتكەلى تۇرعان سۇيكىمدى بويجەتكەن.
بويجەتكەن تاكاپپار، جاندى مەنسىنبەدى. ءتوسى تىكشيىپ، ەرىنى كوپسىپ سىناپ سەكىلدى سىرعىعان بىردەڭە. ەبى كەلگەن كەزدە تىلدەسەيىن دەپ قوپاقارداي قوقىرايىپ قاسىنا تاقاسا— اق ساحارانىڭ سارى ساعىمىنداي سىڭق ەتىپ كۇلىپ، بىردە وڭ جاعىنان، بىردە سول جاعىنان شاڭ بەرىپ شىعادى. ۇلكەندى دە، كىشىنى دە ءۇيىرىپ تۇراتىن سيقىرى بار. بىلاي شىعا بۇل كوكەڭ بويجەتكەننىڭ سۇلۋلىعى قاي جەرىندە دەپ باس قاتىرادى. قىرسىعىپ تۇراتىن تىمىرسىق ەمەس، ۇندەمەيتىن ىشمەرەز ەمەس. جىرقىلداپ كۇلىپ ىشىندەگىسىن اقتارىپ توگەتىن جىرتىق قاپقا دا ۇقسامايدى. ماڭايلاسقاندى ماگنيتتەپ الاتىن سيقىر يەسى. ۇلبىرەگەن سۇيكىمدى جان. ىندىنى كەۋىپ، سىلەكەيى سىرنەلەنگەن جىگىت اتاۋلى شاحەريزاتتى كورسە بولدى: ءبىرى — اياعىن وراپ باساتىن جورعا، ءبىرى — اياعىن ساناپ باساتىن سايگۇلىك بولىپ شىعا كەلەدى. موجانتوپاي ءمىنىس اتى سەكىلدى ءوزى عانا. قانى باسىنا شاپشيدى.
جازۋشى بولامىن دەپ قاعاز بەن قالامعا ءبيتىن سالىپ جۇرگەن كەزى. كوپشىلىك كىتاپحاناسىنىڭ كىرەبەرىس دالىزىندە بەتپە— بەت ۇشىراسىپ قالادى. قارا تەرى بوراپ قويا بەرەدى. اۋزىن اشقانشا الگى قىز ۇشتى— كۇيلى جوعالادى.
«باتىلداناتىن بىردەڭە ىشپەسەم بولماس» دەدى. سىرتقا شىعىپ، بۇرىشتى اينالىپ، سىرا ساتىپ تۇرعان سارى كەمپىرگە كەلىپ قالتاسىن قاقتى. ءولا— ءا— ءا، دەگەن! بوتەكەسىندە ءبىر كۇرىشكە سىرا. بۇل كوكەڭ قوپاقارداي قوقىرايىپ كىتاپحاناعا قايىرا ەندى. ەسىك الدىندا ەتەگىن جيناي بەرمەيتىن كەزەكشى ايەل مۇنىڭ توبەسىن كورگەننەن كۇلمەڭ ەتتى.
شاحەريزات ساعان ورىن الىپ قويدى دەدى. ىعىسقاننان ىعىسىپ بۇل كوكەڭ الگى ورىنعا ازەر ىلىكتى. سىرانىڭ كايپى كوپكە سوزىلمادى. ءسامبى تالدىڭ قاسىنداعى قاراعاش سەكىلدەندى.
توڭكەرىلىپ كەتە جازداپ بويجەتكەننىڭ وڭ بۇيىرىنەن تىزە بۇكتى. قازىرگىدەي كىتاپحانا كەڭ ەمەس. قىز— جىگىتتەر ۇزىن ۇستەلگە قوناقتاعان تورعاي سەكىلدى، ءبىر— بىرىمەن بۇيىرلەسىپ جايعاسقان. جاناسپاساڭ — جانىڭدى قويارعا جەر تاپپايسىڭ. بەسىككە سيماعان بالاداي پىسىناپ بارادى. سول بۇيرەگى تاپقا قويعانداي قىزادى. ەرتەرەكتە ءبىر كىتاپتان كىسىنىڭ ىشتەگى مۇڭ— شەرى ماڭدايىنا ءاجىم بوپ شىعادى، كىسىنىڭ ىشتەگى قۋانىشى جۇزىنە نۇر بولىپ شالقيدى دەپ وقىپ العانى بار ەدى. كوز قيىعىمەن نازار جىعادى. قىزدىڭ ءجۇزى بالبۇل. كوكتەمگى نوسەر دۇركىرەپ وتكەن ساياباق سەكىلدى.
ماۋسىمنىڭ ىستىعى كوشەنى جالايدى. ارادىك جەر ەڭبەگىن سولق— سولق قوزعاپ ترامۆاي وتەدى. مىنا قىزدىڭ قىپشا بەلىنەن قۇشاقتاپ، جىڭىشكە بۇرىمىنا بۋىنىپ ولسەم— اۋ دەپ ارماندايدى دوسبول. كىتاپ ميىنا كىرىپ شىقپايدى. سىرا تەر بوپ اقتى.
— كوزىمىز سىركەلەنىپ وتىرا بەرەمىز بە، — دەدى ءبىرازداسىن.
قىز تىلدەي قاعازدى سۇيرىك ساۋساعىمەن لىپ ىسىرادى. بۇل كوكەڭ قاعازعا كوز جۇگىرتەدى، ماڭدايىنا تەر مونشاعى تىزىلەدى.
«نەندەي ۇسىنىسىڭ بار؟» دەپ جازىپتى.
ءوزى: استىنا ءتۇسىپ اسحانادان شاي ىشەلىك.
قاعاز: سول— اق پا؟
ءوزى: سىرتقا شىعىپ، ءبىرازىراق تازا اۋا جۇتىپ، بۇرىلىستاعى كافەدەن جۇرەك جالعايىق.
قاعاز: تازا اۋا جۇتىپ نەعىلام، مەيرامحاناعا بارىپ بي بيلەگىم كەلەدى.
ءوزى: بي بىلمەيمىن، پىلگە ۇقساپ اياعىڭدى تاپاپ كەتەم.
قاعاز: بي بيلەگىشتەر تابىلار، قۇستاي قالىقتاپ ۆالس بيلەگەنىمە قاراپ تۇرساڭ بولعانى. بي بيلەسەم بۋىنسىزبىن.
قۇستاي قالىقتاپ دەگەن شاحەريزات ءسوزى تىرىدەي ءولتىردى. جارتىلاي بولسا دا بويجەتكەننىڭ بەتى بەرى قاراعان سەكىلدى، كوڭىلى قۇرعىر ورەكپىپ جانتاپتىرمايدى. قالتاداعى شامالى اقشا جەتپەيدى. كوزتانىس قۇربىلاردى جاعالاپ، ءبىرىن اكەلەپ، ءبىرىن كوكەلەپ مەيرامحاناعا قىز اپارۋعا جەتەدى— اۋ دەگەن قارجىنى كۇن اۋعانشا ازەر جينادى. شامپان ۋداي قىمباتقا ءتۇسىپ، ەرتەڭگىسىن تۇيەنىڭ قۋىرداعىنا تويىپ شىققام دەپ، سىلتاۋراتىپ، ىستىق تاعامنان باس تارتىپ، سالماقتى شايعا سالدى.
ىشەگى قۇرعىر شۇرىلداپ، شامپان بىردەن باسىنا شاپتى. شاحەريزات بي دەسە بىلايعى دۇنيەنى ۇمىتاتىن ەلگەزەك. قارسى بەتتەن جەردەن ءونىپ شىققان قاپساعاي نەمە ءاي— شاي جوق ءالسىن— ءالى بيگە شاقىرىپ، قىزدى قۇسشا قالىقتاتقانى — كورەر كوزگە بۇل كوكەڭنىڭ شىمبايىنا باتىپ، شامىنا ءتيدى. اكەدەن اۋىسقان يت اشۋ كوتەرىپ كەتتى، دوسبولدىڭ تيەگى تايدى. قاپساعايدىڭ قۇشاعىنا تالاقشا جابىسقان بويجەتكەندى ءبىر— اق سىلكىپ اجىراتىپ العانى ەسىندە. كوزىنە تۇك كورىنبەي كەتىپتى. ەزۋىندە شىلىمى، تومار گالستۋكتى، ءتوسى قايقايعان بوزوكپەمەن كەڭىردەكتەسكەنىن بىلەدى. شاحەريزات ۇيالعاننان بەتىن باسىپ، مەيرامحانادان ىتىرىلا شىعىپ جونەلدى. ماڭايىنا مازاسىز جاندار ءۇيىلىپ ماساشا ىزىڭداپتى.
بۇل نە سوندا؟ ومىرىندە سۇيكىمدى قىزدى قولتىقتاپ يىعى بيىكتەپ مەيرامحانا ەسىگىن اشقانى الگىدە. ۇگىتىلگەن سۇيرىك ساۋساعىن ۇستاعان كەزدە بوي— باسىنان توك وتكەندەي سورپالانىپ، قارا جەر توڭكەرىلىپ بارا جاتقانى جاڭا. جىن يەكتەگەن باقسىعا ۇقسادى. وڭشەڭ وڭەشتەسكەن وركوكىرەك وكىرەش نەمەنىڭ ورتاسىنا تالاق قىپ تاستاعانى نەسى قىزدىڭ دەپ قاراداي قايران. جەرگە قاراعانداي كەپ كەشتى. الگى وي جۇرە— بارا وكپەگە اينالدى. وكپەسى قارا قازانداي بولدى.
نە پالەسىنىڭ بارىن كىم بىلگەن... جىگىتتىڭ دەگبىرىن الىپ، شىدامىن تاۋىسىپ، سىيقىرىنا سالۋى ۇدەپ بارادى. جاڭادان ارال اشقان ساياحاتشى سەكىلدەنەدى. تۇكپىرلەپ تۇسىنە بەرمەيدى. جان سارايى استان— كەستەن، تاس تۇسكەن كول بەتىندەي. قانشا ويلامايىن دەسە دە كوزى كۇلىم قاققان... شوق بوپ جانعان... تاناۋى قىرلى... جۇقا ءبىتىمدى بويجەتكەن ساناسىنا جەلىم بولىپ جابىسىپ ەش شىقپايدى— اۋ، ەش شىقپايدى.
ول كەزدەگى الماتىنىڭ نوسەرىن ايتساڭشى! دۇركىرەپ وتكەندە كىسى جان ءوز— وزىنەن كوكىرەگىنە قۇس قونعانداي جەلپىلدەپ، ەكپىندەپ شىعا كەلەدى. حوش ءيىسى تاناۋ جارادى. ءبىر عاجابى، تۇلا بويعا قانشالىق جاڭبىر ءوتىپ، سۋسوقتى بولىپ تۇرسا— داعى كىسى بوي— باسىن جەڭىل سەزىنەدى. جاراتقان اتتاي قۇلشىنا تۇسەدى. جاڭبىردان قورىنىپ اق بالتىرى سازاننىڭ باۋىرىنداي جارقىلداپ كوشەنى قيىپ وتكەن بويجەتكەن بۇل كوكەڭنىڭ جانارىن سۋىرا تارتادى. جۇرەك ءلۇپىلى ارتادى. ەرتەسىنە جاتاقحاناعا قىزدى اياعىمەن ىزدەپ كەلدى.
سابالاعان نوسەر استىندا ءجۇرىپ— ءجۇرىپ... وكپەسى كۇيىپ... ابدەن شالدىققان سوڭ سۇيرەتىلە باسىپ شاحەريزات جاتقان جاتاقحاناعا جەتكەن. تۇنەۋكۇنگى... مەيرامحانادا وتكەن سويقان سابىلىستان كەيىن بەتى قايتىپ... سىلقىم بيكەشكە جولامايىن— اق دەپ بەكىنگەن ەدى. وكپەسى قايتپاعان قالپى. وسىلاي قاراي ىنتىقتىرعان عايىپتىڭ كۇشى. كايىپكە ەلتىگەن ماس سەكىدلى.
شاقىرۋعا كەتكەن قىز بالا ءبىرازداسىن بولمەسىندە جوق دەپ كەلدى.
سوندا قالاي؟ جاۋىن استىندا سۇمەك بولىپ، بوي— باسى قامىرداي ىلجىراپ، ىندىنى قۇرىپ ءبىر كورۋگە زار بولىپ جەتكەندە — جوعى نەسى؟.. ارقاسىن ءزىل قاراتاس جانشىعانداي، ەڭسەسى ەزىلە ءتۇستى. قاراپ تۇرىپ كۇيىنىشتەن قاپ— قارا بولىپ تۇتىگىپ كەتتى.
بۇلت ەتەگى ءتۇرىلىپ كۇن جارقىراپ اشىلىپ، اسپان استى جۋعان شۇبەرەكتەي تازاردى. كوشە بۇرىشىنان شۋاقتانا جىميىپ شاحەريزات شىعىپ كەلەدى. جۇرەگى ءلۇپىل قاعىپ جۇرە بەردى. «اپاق— ساپاقتا... قاڭعىمالاپ قايدان ءجۇرسىڭ؟.. ىزدەپ قالدىم ءوزىڭدى»، — دەپ وكپەسىن ايتىپ اۋىز اشقانشا بولعان جوق، جاڭا بايقادى، بويجەتكەن جالعىز بولماي شىقتى. قاسىندا ەكى يىعى قوقىرايعان ەڭسەلى بوزبالا جەردەن ءونىپ شىقتى ما، الدە اسپاننان اياعى سالبىراپ ءتۇستى مە... جانامالاپ كەلىپ كوستەڭدەتىپ قولىن ۇسىنادى. مازاعى ما... شاتاعى ما... ورتشە تۇتانعان اشۋىنا ماي تامىزا ءتۇسىپ: «اعاسى، امانداسىپ قويالىق!» — دەيدى، سويعان تۇلكىگە ۇقساپ ىرجيادى.
دوسبولدىڭ اۋزىنا قاپەلىمدە ءسوز تۇسپەيدى. بالا جاستان سولاي، شاپپا— شاپ قيسىندى ۋاجگە كەندە. كوز الدىنا كوستەڭدەگەن كۇرەكتەي قولدى قاعىپ جىبەرەدى. ءوزىن— ءوزى بيلەي الماي قالدى.
— نەگە ويتەسىڭ؟ — دەدى شاحەريزات شىر ەتىپ. جۇقا قاباعىنا كولەڭكە قالقىدى.
— ويتپەگەندە!
— بويجەتكەن باسىبايلى ەمەس شىعار، اعاسى. لەكسيادان شارشاپ شىعىپ، ازداپ سەيىلدەگەندە نە تۇر، اعاسى.
جازعان باسى سەزگىر بويجەتكەننىڭ مىنا دوسبولدىڭ انادايدان سۇلباسىن كورە سالىپ جىگىت قۇلاعىنا: «اعام ەدى»، — دەپ سىبىر ەتكەنىن قايدان ءبىلسىن. ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە «اعالاپ»، كىشىرەيە دىلمارسىگەن سابازدى جۇندەي ءتۇتىپ ساباعىسى كەلدى. جۇدىرىعى قىشىدى. قىڭاتىن كىسى كورىنبەيدى.
— اعاڭ اشۋلى عوي، شاحەريزات! جاتاقحاناعا كەلىپ قالدىق، قوشتاسالىق، شاحەريزات، — دەپ الگى جىگىت شالت بۇرىلىپ، قوس قولىن شالبارىنىڭ قالتاسىنا سۇڭگىتە سالىپ، ءتوسى قايقايىپ جونەلە بەردى. «ءتوري— ءتوري— ا— ا— ي!» دەپ قايداعى— جايداعى سايقىمازاق ساز سوزۋى: «ءپىشتۋ، دەگەن!.. ءوزىڭ قايسى، ءسوزىڭ قايسى» دەپ مازاق قىلىپ مۇقاتىپ بارا جاتقانداي كورىندى. كىم بىلەدى. قازاق قاشان جايىنا تىنىش كەتكەن. وزگەنى كەكەتىپ، مۇقاتپاسا جۇرە المايدى. و زاماندا مىناۋ دەگەن، قولى جەتكەن كىسىلەر شىمكەنتتىڭ «ۆوسحود» تىگىن فيرماسىنان شىعاتىن كوستيۋم— شالبار كيەتىن. «ۆوسحود» تىگىنشىلەرىنىڭ قولىنان شىققان كوستيۋمنىڭ يىعىنا جاساندى يىق سالعاننان ەپەتەيسىز قوقىرايىپ تۇراتىن. شالبارىنىڭ كەڭ بالاعى اياق كيىمنىڭ باسىن جاۋىپ جەر سىپىرۋشى ەدى. وسىنداي مودامەن كيىنگەن جىگىتتەردى و زاماندا فراەر دەيتىن. بۇل كۇندە عوي — شەتەلدىك سىپتىعىر كيىمگە قارىق بولعانى. الگى ءتوري— ءتوري— توريلەگەن فرەاەر جىگىتتىڭ قاراسى لەزدە ءوشتى. دوسبولدىڭ وكپەسى قارا قازانداي، سول بۋلىققان قازاننىڭ قاقپاعىن الىپ قىز قىلىعىمەن جەڭدى.
— شاحەريزات، قالاي تۇسىنەمىن. قۇسشا قالىقتاپ بيلەگەندى ۇناتامىن دەپ ەزۋىنە شىلىم قىستىرعان قاپساعايعا تالاقشا جابىستىڭ... ەندى مىنا ەكى يىعى قوقىرايعان ەڭسەلىنى تاۋىپ الىپسىڭ... جەر تۇبىنەن ءبىلىم ىزدەپ جەتكەنىڭە جارتى جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. ەلبىرەگەن... ۇلبىرەگەن... ءسامبى تالى سەكىلدى دىرىلدەگەن بوي— باسىڭا قاراپ نازىك جان، ۇياتتى بويجەتكەن دەپ كۇيىپ— جانىپ جۇرسەم. بۇل نەعىلعانىڭ! كوشە اينالساڭ جانىڭا جانتورسىق قىلىپ ەدىرەيگەن... ەڭگەزەردەي... ەپەتەيسىز ەرسى ەركەك كىندىك ەرىپ الاسىڭ... بۇل نەعىلعانىڭ؟!. — دەيدى— دەيدىمەن اعىتىلىپ تۇيدەكتەلىپ كەلىپ قالعان قاتقىلداۋ ءسوز كومەكەيىنە تىعىلىپ تۇتىعىپ قالدى.
و، قۇدانىڭ قۇدىرەتى!
قىز الدەنە سىلتاۋ ايتىپ اقتالار، يا بولماسا سىزگە باسىبايلى بولعان ەشتەڭەم جوق دەپ شىرت ەتە قالار دەپ ويلاعان. ادام تانىسا — بۇل بويجەتكەن جان بالاسى بەتىنە جەل بوپ تيمەگەن، ەركەك كىندىكتەن الگىدەي اۋىر ءسوز، وكپە— ناز ەسىتىپ كورمەگەن — كوڭىلى ءاپپاق قارداي كىرسىز بەيكۇنا پەرىشتە. يا بولماسا جول توسقان سايتاننىڭ ساپالاعى. ومىرىندە ۇرعاشىعا ءسوز ايتىپ كورمەگەن مۇنىمەن ۇشىراستىرعان تاعدىردىڭ سايقىمازاعى. نەعىلدەسىن ەندى!.. ەش وقيعا بولماعانداي، ارالارىنان قارا مىسىق جۇگىرىپ وتپەگەندەي تەگى... سىڭق ەتىپ كۇلىپ، جۇپار اڭقىعان قۇشاعىن اشىپ، موينىنا وراتىلا كەتكەنى. «تومپاعىم مەنىڭ!» — دەپ سىبىر ەتكەن ىپ— ىستىق ەرىن سامايىن كۇيدىرىپ ءوتتى. جۇپ— جۇمساق ۇلپا ەرنىمەن ۇمتىلىپ كەلىپ ەرنىن ءوپتى. دۇنيە توڭكەرىلىپ بارا جاتقانداي دوسبول تالتىرەك قاعىپ، وڭ قولىمەن قارا اعاشقا سۇيەندى. ىمىرت ءۇيىرىلىپ، كوز بايلانىپ ۇلگەرگەنى جاقسى بوپتى.
بەيسەۋبەت جۇرگىنشى جۋان اعاشتىڭ تۇبىندە اپاش— قۇپاش ايقاسا كەتكەن جۇپتى بايقاماس تا ەدى... قاراڭ— قۇراڭ قاربالاستان ىعىپ ەكى جاس كارى ۇيەڭكى دىڭىنە اينالىپ ۇلگەردى.
جيىرما ەكىگە قاراعان شاعىندا دوسبولدىڭ قىز ەرىنەن بالشىرىن تاتىپ تۇرعانى الگى. شاحەريزاتتىڭ استاڭ— كەستەڭ تولقىن ۇيىرگەن مۇحيت تەرەڭىندەي جان الەمىنە ءۇڭىلىپ قاراۋ قايدا! كوزىن جۇمىپ... ىڭىرسي كۇبىرلەپ... تىلىمەن ءتىلىن ءتۇيىستىرىپ... تاسكەنەشە جابىستى. نەتكەن ىستىق! نەتكەن ءتاتتى! ءدۇم— دۇنيە ىنتىق، ىستىق سۇيىستەن جاراتىلدى دەگەن فيلوسوف ءسوزىنىڭ شىندىعىنا كوز جەتكىزگەن بۇل كوكەڭ — تاپقا قويعان سارى مايشا ەرىپ، ساقاعا قۇياتىن قورعاسىنداي بالقىپ، قارا جەردەن اياعى اجىراپ قۇس بوپ ۇشىپ... بۇلت بوپ دۇركىرەپ... جۇرەگىنىڭ دۇرسىلىنە قۇلاعى ءبىتىپ... دۇنيەنى ۇمىتىپ... ۋاقىت پەن كەڭىستىگى وزگە ولشەمدەگى جاڭا ءبىر الەمگە ەنگەن سىڭايلى ەدى. بوي— باسى قۇرعىر ىلجىراپ سورپالانىپتى.
ءتۇن ورتاسى ما، الدە تاڭعا جۋىق پا، سىقسىڭداپ جىلاپ تۇرعان ءوزى مە!.. الدە بويجەتكەن بە!.. اجىراتىپ بىلمەيدى... ساۋدىراعان سىقىرلاعان قۇر سۇيەگى قالعانداي. بويجەتكەننىڭ ىستىق ءۇنى قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن تالىپ— تالىپ جەتەدى. «بۇگىنشە وسى دا جەتەر... ءتىلىم اۋىردى... ۇيگە قايتالىق، تومپاعىم!»
ودان ارعىسى ەمىس— ەمىس ەسىندە.
ءجۇز جاساعان كارى ۇيەڭكىنىڭ شور بوپ بىتكەن جۋان دىڭىنەن اجىراپ، ۇلكەن اعاشتىڭ سىنىپ تۇسكەن ءبىر بۇتاعىنداي جۇرەلەي كەتكەن بويجەتكەندى قولتىعىنان دەمەپ تۇرعىزىپ، تالتىرەكتەي باسىپ، كوشە بويىنا ءتۇسىپتى. قىزعا قاراۋعا بەت جوق. بويجەتكەن توماعا— تۇيىق. اياعىن ساناپ باسىپ كوشە بويلاپ كەلە جاتىپ جۇرگىنشىمەن قاقتىعىسىپ قالدى. الگى جۇرگىنشى: «جاستار بۇزىلعان!.. شاماڭا قاراپ ىشسەڭ قايتەدى!» — دەپ بۇرقىلداپ قايناپ جەكىدى. جەتىسىپ تۇرعان جىگىت جوق. مانا الگىدە ىلجىراپ ەرىپ دەگەن ءسوزدى ادەيى— اق اۋىزعا العانبىز — بويجەتكەننىڭ وتتاي ىستىق قۇشاعىنا جۇتىلىپ، بال ەرىننەن ءتاتتىسىن تاتامىن دەپ ىنتىعىپ... ۇزدىگىپ... سورپالانىپ... بوي— باسىنداعى بار ءاددىسى كاۋسار بۇلاق كوزىنە ۇقساپتى.
توبەدەگى كارى ۇيەڭكى قۇرىس— تىرىسىن جازعان كىسىدەي سىقىرلاپتى. جول ەرنەۋىندەگى كوك ءشوپ تاڭعى شىققا مالشىنىپتى.
«قىزدى ءسۇيۋ!.. ءلاززات ويىنى!... «مىڭ ءبىر ءتۇن» ەرتەگىسىندەگى شاحەريزاتتىڭ ماقپال مامىق توسەگىنىڭ جانىندا مايشام تۇبىندە جانتايىپ جاتىپ اۋەزدى ەرتەگى تىڭداعان كەپ وسىنداي— اق بولار» دەپ تەبىرەنەدى دوسبول.
«قايىر— حوش، تومپاعىم، قوشاقانىم!» — دەپ ومىردەگى شىن شاحەريزات سىڭق ەتىپ كۇلىپ، قولىن بۇلعاپ جاتاقحانا ەسىگىنە جۇتىلدى.
ماحاببات — قامىسقا تۇسكەن ءورت سەكىلدى، ىشىنە ەنگەن كىسى ءوشىرىپ ۇلگەرمەيدى؛ ماحاببات — تايعاناق كوك مۇز سەكىلدى، اڭداماي باسساڭ اياعىڭ اسپاننان كەلەدى دەگەندى قاي كىتاپتان وقىعانىن ويلاپ— ويلاپ دوسبول ەسىنە ەش تۇسىرە المادى. كىتاپحانانى ءتۇن ىشىندە كۇزەتشىمەن بىرگە جاۋىپ ءجۇردى. بويجەتكەننىڭ جولىنا قاراي— قاراي كوزى تالدى، كوڭىلى قۇلازىدى. شاحەريزات قىزعا كىتاپحانا قۋىسىنان ورىن الىپ قانشا كۇتسە— داعى بويجەتكەن كەلۋدى قويدى. جاتاقحاناعا الدەنەشە مارتە ىزدەپ باردى... سارسىلا كۇتتى... ەستيتىنى تانىس قىزىڭىز جوق، اۋرە بولماڭىز! جەل ۇشىردى ما، الدە جەردەن ءونىپ شىققانداي ەجىرەيگەن، ەكى يىعى دەلديگەن قىزقۇمار ءبىر فراەر الىپ قاشىپ ءىزىن سۇيىلتتى ما — جان بالاسى بىلمەيدى. اي ءوتتى، جىل جىلجىدى. كەشەگىنى... قايداعى كەشەگى... باياعى كارى ۇيەڭكى تۇبىندە اپاش— قۇپاش قاراكولەڭكەدە قىزدىڭ وت قۇشاعىنا ورانىپ، بال ەرنىنەن ماۋە ۇزگەنىن ەسىنە السا— اق بولدى مىنا دوسبولدىڭ ساي— سۇيەگى سىرقىرايدى. قارا جەرگە شوكەلەپ وتىرا كەتىپ اش قاسقىرشا ازىناي ۇلىپ ءۇن سالىپ جىلاعىسى كەلەدى.
ەندىگى وقيعا مۇلدە وزگە پوليۋسكە بەت بۇرادى.
شاحەريزات وقيتىن فاكۋلتەتتىڭ دەكانىنا جولىعىپ ءبىر اۋىز قىزدىڭ جايىن سۇراۋدان يمەندى. ۇياتى جىبەرمەدى. «ول قىز كىمىڭ ەدى؟» — دەپ كولدەنەڭ ساۋالمەن اۋزىنان ءسوزى بوجىراعان جازعان قۇلدى كەلگەن ىزىمەن قۋىپ شىعار دەپ جۇرەكسىندى. اقپاننىڭ اياعىندا... دەكاناتتىڭ حاتشىسى بولىپ ىستەيتىن، كۇنتىزبە جاساپ كوزى سىركەلەنگەن ورىس كەلىنشەگىنە اياڭداپ جەتتى. ورىسشالاپ سالەمدەستى، كەلگەن شارۋاسىن مالىمدەدى. حاتشى كەلىنشەك تاۋ بوپ ۇيىلگەن قاعازدان باسىپ كوتەرىپ ءبىراۋقىم اڭىرايىپ وتىردى— وتىردى دا قازاقشا سويلەپ قويا بەردى.
— و، اقيۆا ما، سەكەكتەگەن تۋشا سەكىلدى ەرتە ەسەيگەن يۆا شىبىعى ما ىزدەپ جۇرگەنىڭىز؟
بۇل كوكەڭ باسىن ەكشەدى. حاتشى كەلىنشەك جەلكە تۇسىنداعى دەرمانتين قاپتاعان دەكان ەسىگى اشىلىپ قالا ما دەپ ءقاۋىپ قىلعان كىسىگە ۇقساپ تۋ سىرتىنا جالتاق— جالتاق قارادى. ەڭسەسىن تومەن سالىپ سىبىر ەتە قالدى.
— اقيۆانىڭ اعاسى ما ەدىڭىز، الدە جاقىنى بولارسىز.
دوسبولدىڭ جون ارقاسىنان سۋىق تەر بۇرق ەتتى، ءۇنسىز، ءتىلسىز باسىن شايقادى. حاتشى كەلىنشەك سۇق ساۋساعىن ەرنىنە كولدەنەڭ باستى. دەرمانتين قاپتاعان ەسىككە مويىن تامىرىن ۇزە بۇرىلىپ قارادى. جانارىنان جىمىسقى وت جىلت ەتىپ تۇتانىپ وشە قالدى. جان بالاسى ەستىمەسىن دەگەندەي ەرنىن سىلپ ەتكىزىپ جىبىرلاتتى.
«و... ءسامبى تالداي... ەرتە ەسەيگەن تۋشاداي... دەكاننىڭ بولمەسىنەن شىقپايتىن بولىپ الدى...»
«نەعىلدەيسىز؟! دەكان مىرزا اۋعان سوعىسىنا قاتىسقان... وڭ اياعىن جارالاعان... ءۇيلى— جايلى، بالالى— شاعالى... الدىنا ارىستان ەنسە— داعى ءمىز باقپايتىن باراقاتتى باقۋات كىسى ەمەس پە ەدى...»
وسى مەزەتتە تەرەڭ ىشتەن، دەرمانتين ەسىكتىڭ ارعى جاعىنان سىقىلىقتاعان سىڭعىر كۇلكى ەستىلدى. حاتشى كەلىنشەك ءتىلىن تىستەپ الدىنداعى قوبىراعان قاعازعا كومىلدى. بۇل كوكەڭنىڭ جان سارايىنا سۋىق ءبىر ماقۇلىق ەنىپ، سايران سالىپ جۇرگەندەي سەزىلدى... اياعىنىڭ استىنداعى جەر توڭكەرىلدى. ەت جۇرەگىن شىم ەتكىزىپ قان جۋىپ كەتتى. شەگىنشەكتەپ جونەلدى. نە ويلادى... قايدا بارادى... كىممەن سىرلاسادى... ەشتەمەمەن، ەشكىممەن شارۋاسى جوق، قاراكولەڭكە كەشقۇرىمعى كوشەدە سىلپ— سىلپ باسىپ كەلە جاتىپ، جىلعا جۋىق جۇرەگىنە بولەپ، قيالىنىڭ بەسىگىندە تەربەتىپ... كورىكتى وي... شەكەر سەزىم... الىس ارمانعا جەتەلەپ... باياعى ءبىر ۇلبىرەگەن ماقتا ەرنىنەن بال تاتىرعان بۇراتىلعان بەيكۇنا نازىك سۇيكىمدى بويجەتكەنمەن بىلايعى ءومىرىمدى ورنەكتەپ وتەمىن عوي!.. ەكى— جارتى — ءبىر ءبۇتىن بولىپ جۇپتاسىپ، ءبىر— ءبىرىمىزدىڭ اۋزىمىزدى باعىپ، قاس— قاباعىمىزعا قاراپ ءلاززات ويىنىنا باتامىز عوي!.. دەگەندە... سەنىپ كەلگەندە... دۇنيەنىڭ ىڭكار تازالىعى تال بويىنان تابىلعان شاحەريزاتتىڭ «مىڭ ءبىر ءتۇن» ەرتەگىسىن ءالى تالاي تىڭدايمىن عوي... دەپ قيالىنا قانات جالعاپ جۇرگەندە — جۇرەگىنىڭ تورىنە ۇستاعان اسىل قۇمىراسى ابايسىزدا تاس كوشەگە ءتۇسىپ بىت— شىتى شىققانداي سەزىلدى. ەسەڭگىرەدى، اياعى اسپاننان كەلدى.
اياداي بولمەسىنە ەنىپ، ەسىگىن تارس بەكىتىپ، تەمىر كەرۋەتكە ەتبەتىنەن ءتۇسىپ ال كەپ اعىتىلسىن، ال كەپ سولىقتاسىن، ال كەپ كوز جاسىنا ەرىك بەرسىن.
دۇنيەدە تۇڭعىش قاۋىشقان قىز قۇشاعى ىستىق، العاش وپكەن بال ەرىن ءتاتتى، ەرتە قاۋىز جارعان گۇل قىمبات، ەرتە لاپ ەتكەن ەركەكتىك سەزىم ءورتى دۇلەي، العاش بويدى العان سۇيىسپەندىك دەرتى— ۋ، ...ەش قايتىپ بولمايدى. دارۋى قايتقان كۇندە كىسىنىڭ قانىن، ءسولىن، جىگەرىن سورىپ قۇر قاڭقاسىن ساۋدىراتىپ قالدىردى. ەرتەسىنە... ەرتەسىنە ەمەس— اۋ... ەكى— ءۇش كۇن وتە جاتاقحانانىڭ ۇزدىك ستۋدەنتكە دەپ بولىنگەن قۋىقتاي بولمەسىنەن سىڭىرىنە ىلىنگەن قۇر سۇلدەر شىقتى. ستۋدەنت قۇربىسى دوسبولدىڭ ءتۇرىن كورىپ شوشىپ كەتتى. دەرەۋ قولتىعىنان دەمەپ، سۇيەمەلدەپ، كەۋ— كەۋلەپ شۋلاسىپ ءجۇرىپ جەدەل جاردەم شاقىرىپ، الگى قۇر سۇلدەردى اۋرۋحاناعا جونەلتتى.
قالانىڭ تابيعاتى كۇرت وزگەردى. كۇنى كۇركىرەمەي، سىركىرەپ قانا وتەتىن بولدى. جىلبىسقى قار بىردە سورپالانىپ، بىردە قاتقاققا اينالىپ قىس قاباعى سارى اۋرۋداي سوزىلىپ بارىپ جىلىدى. كوكتەم ءيىسى بۇرق ەتكەندە كارى ۇيەڭكى قۇرىسىن جازىپ، جۇرگىنشىنىڭ ارقاباسى كەڭىدى. ايدىڭ اياعىندا ءسامبى تالداي سولقىلداعان سۇلۋ بيكەش تىق— تىق باسىپ اۋرۋحاناعا كەلىپ، اپاق— ساپاق كوز بايلانا بەرگەندە — اق جەلەڭدى اۋلەتىنىڭ كوزىنە تۇسپەي سىرعىپ ءوتىپ — دوسبول جاتقان بولمەگە لىپ ەندى.
اۋرۋحانا توسەگىندە كوسىلىپ جاتقان قۇر سۇلدەر — دوسبول شىركىن — ەكى كەشتىڭ اراسىندا، اپاق— ساپاقتا بولمەسىنە سىپ ەنگەن... ءاپپاق قارداي اق تون كيگەن... ۇلبىرەگەن اق ءتۇبىت ءشالىنى توبەسىنە تۇيگەن... قاسى— كوزى سۇرمەلەنگەن... سۇلۋ بيكەشتى جانارى شالعاندا شايتان با دەپ شوشىپ ءتۇستى. جالما— جان وڭ بۇيىرىنە اۋناپ، باسىنداعى مەدبيكەنى شاقىراتىن قىزىل تۇيمەنى ىزدەدى. قولى دىرىلدەدى. سايتاننىڭ ساپالاعىنا ۇقساعان كوركەم بويجەتكەن ۇستىنەن ءاتىر اڭقىپ توسەگىنىڭ جيەگىنە تىزە بۇكتى. اق توننىڭ ەتەگى جىرىلىپ سازاننىڭ باۋىرىنداي اق بالتىر جارق ەتتى. سايتاننىڭ ساپالاعى بولىپ ەنگەن سۇلۋدى جاڭا تانىدى، مۇقىم وزگەرىپ كەتكەنىنە قايران قالدى... اقيۆا... جوق— ءا، شاحەريزات بەينەسىنە ەندى.
— تومپاعىم، قالايسىڭ؟ — دەدى.
دوسبولدىڭ اۋزىنا قاپەلىمدە ءسوز تۇسپەدى.
— بۇ جۇرت وسەك ايتپاسا جۇرە المايدى. انا مىستان كەمپىر پوسسەدەن ەكى الىپ قالعام... ساراتوۆتان ءقايتىپ اقشا سۇراتايىن... دەكان اعايدىڭ الدىنان ءوتىپ الگى شەتەل ادەبيەتىنىڭ وقىتۋشىسى پوسسەنى ازەر كوندىردىك... بەس قويىپ بەردى. مىستان كەمپىر قانىمدى سۇيىلتتى.
وي— حوي، دۇنيە! پوسسە كەمپىردىڭ ايتۋىمەن بايروننىڭ «دون جۋان» رومانىن ءۇش ءتۇن قادالىپ وقىپ بەس العانى دوسبولدىڭ ەسىنە ورالدى. ولەڭمەن جازىلعان «دون جۋاننىڭ» ەكى— ءۇش تاراۋىن اعىلشىنشا توگىلدىرىپ جاتقا ايتاتىن، جارىقتىق.
— انتيكا ادەبيەتىنىڭ كوكە مىلجىڭ وقىتۋشىسى گەربسمان قاقپاس قىر سوڭىما ءتۇسىپ، دەكان اعاي اراعا ءجۇرىپ ازەر ءۇش الدىم. قاتىپ قالعان جۇرەگى تاس. انتيكانىڭ الباستىسى باسقىر. بۇ قازاق كىسىنى وسەككە تاڭباسا جۇرە المايدى. دەكانمەن ىمى— جىمى ءبىر دەگەندى شىعارىپتى.
ءاپپاق قارداي تونىنىڭ ەتەگى قاقا ايرىلىپ تۇرىلگەنى. فرانسۋز ءاتىرى تاناۋ جارادى. شاحەريزاتتىڭ گۇل قاۋىزىنا ۇقساپ ۇلبىرەگەن ەرىنى قيىلا جىڭىشكەرىپ، ءسارۋار ءتىسى اق قالاداي قالاندى. دوسبولعا جاسىندا وقىعان «مىڭ ءبىر ءتۇن» ەرتەگىسى ەلەستەدى. قالاي ەدى. مالىنعان ماساتى مامىق، تۇگى قارىس كەلەتىن قالى كىلەم. تۋ سىرتىندا سىتىرلاي جانعان بالاۋىز شامشىراق. ماڭايى ءجۇزىمى مالىنعان، بۇلب ۇلى سايراپ، توتىسى سىلانعان سايالى ب ا ق، ءاۋىز بۇرقاعى، اقىق تاسپىدەي ءتىزىلىپ كەمپىرقوساقتانادى. لالا گ ۇلىنىڭ ءاتىرى تاناۋ قىتىقتايدى. قۇس جاستىققا كومىلىپ جانتايىپ جاتىپ قيالعا شومىپ جانارىن اشىپ— جۇمادى. توسەگىنىڭ شەتىنە تىزە بۇككەن شاحەريزات سۇلۋ كومەكەيى بۇلكىلدەپ قيال— عاجايىپ ەرتەگىسىن «ءا» دەپ ايتۋعا وقتالعان ەدى. تاماعىنا اششى ءدارى كەپتەلگەندەي دىمكاستى دوسبول تىجىرىندى. ءۇنى قارلىعىپ شىقتى.
— قىزعا قاراپ ەكى اۋىز ءسوز ايتىپ كورمەگەن جازعان باسىم... ەركەكتىگىم كەش ويانعان ءمانجۋباسپىن... باياعىدا كەشقۇرىم كارى ۇيەڭكى تۇبىندە ەرنىڭنەن بال تاتام دەپ قۇلاي ءسۇيىپ قالىپپىن... سۇيىسپەندىك وتىنا ورتەنىپ قۇلادىم... الداندىم...
شاحەريزات ەڭسەرىلە ەڭكەيىپ بۇل كوكەڭنىڭ جۇزىنە ءتونىپ، بەتىنە بەتىن تيگىزە جازداپ الگى سوزدەن وقىس كىدىردى. بويىن جيناپ الدى.
— تومپاعىم— اۋ، نە دەپ تۇرسىڭ؟ الدانىپ قالعان مەن بە، سەن بە؟
— كەشىر، ەرتەگىشىم! ەرتەگىنى شىن ءومىر دەپ ورتەنىپ كۇيىك شالعان ءمانجۋباس قانامىن.
شاحەريزات بويجەتكەن ءتۇسىندى. تۇسىنبەيتىن نە بار مۇندا! قارسى الدىندا كوسىلىپ جاتقان مىنا جىگىت ادام جانىنىڭ ينجەنەرى — جازۋشى بولامىن دەپ دۇنيەنىڭ كىتابىن وقىعان، كىسىنىڭ جان سارايىن جازىپ جۇرگەن قولجازباسى سەكىلدى — بۇگە— شىگەسىز توقىعان... ايتپاساڭ دا ىشتەگى كەپتىڭ ءبارىن سەزىپ ءبىلىپ... كوز جىبەرىپ... ىشىنەن ءتۇيىپ... ۇلگەرەتىن رەنتگەن اسپابى. ادام— رەنتگەن. باسىنان وتكىزگەن بارشا كەپتى قاي— قايداعى ءتاتتى سوزبەن اسپەتتەپ، بويامالاپ، بۇركەمەلەپ، ادەمىلەپ الىس جاققا بۇرىپ جىبەرەمىن دەگەنى قۇر اۋرەشىلىك قانا. ءجۇرىس— تۇرىسىن، ءجۇرىس— تۇرىس بولعاندا — ءقايبىر وڭعان جاستىق جەلىك دەسەڭشى — ءبارىن— ءبارىن ءبىلىپ قويعان بۇل ءباتىر! جىگىتتىڭ تاس جۇرەگى جۋعاراقتا ءجىبي قويماس. ءجۇزىن وقىس قابىرعاعا بۇرىپ الىپتى. بۇراتىلعان بويجەتكەننىڭ بەتىن جاس جۋىپ كەتتى.
ءيىلىپ، بۇگىلىپ وتىردى— وتىردى— داعى ەرتەگىشى بويجەتكەن ەڭسەسىن تىكتەپ، ورنىنان جايلاپ تۇرىپ، شىعىپ كەتۋگە بەت الدى. قابىرعاعا تەرىس بۇرىلىپ سۇلق ءتۇسىپ جاتىپ قالعان دوسبول ءتىسىن قىشىرلاتتى، اۋىر جۇتىنىپ اقىرىپ عانا ءتىل قاتتى.
— شاحەريزات...
جىگىت ءۇنى قىردىڭ ارعى قاباعىنان ەستىلگەندەي تالىپ جەتتى.
بويجەتكەن قۇس قاناتىنداي لىپىپ قۋانىپ كەتتى. وپەكتەپ، وتقا تۇسەر كوبەلەكتەي جەلپىلدەپ جاستىعىن كوتەردى، ۇستەل ۇستىنەن قىش كوزەدەگى شيپالى سۋدى لىپ الىپ ەرنىنە توسىپ: «ءبىر جۇتىڭىز!» — دەدى. ساماي شاشى سۋسىپ بۇل كوكەڭنىڭ مويىن تامىرىن قىتىقتادى. تۇلكىنىڭ بالاسىنداي ءمۇلايىم. فرانسۋز جۇپارىنا ەلتىپ، قۇلاعى شىڭىلدادى.
— ەرتەگى ايتىپ اۋرە بولما. وزىڭە دەگەن قىزۋلى وت بىقسىپ ءوشىپ قولامتاسى قالدى. نەشەمە كوڭىلىمدى قالدىردىڭ... قانشاما سارساڭعا سالدىڭ. پوسسە، گەربسمان، دەكان وزىڭە!..
دەدى— داعى سۇلق ءتۇسىپ جاتىپ قالدى. ءارى بۇرىلعان جانارىنىڭ جيەگىن تامشى جاس جۇلگەلەپ اقتى. بويجەتكەن بۇلاي بولار دەپ ويلاماعان ەدى. قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن مومىن، قوزىداي جۋاس، سابيدەي بەيكۇنا، ومىرىندە وزىنەن باسقا ۇرعاشىنى قۇشاعىنا الىپ كورمەگەن كوركەم بوزبالا قانداي ەرتەگى ايتسام— داعى سەنەر... ايتقانىما كونەر... ايداۋىما جۇرەر... تىم جىراقتان قايىرىپ شىعىستىڭ ءشاربات شارابى، ءپىسىپ جەتىلگەن ءمولدىر ءجۇزىمى، تالماپ تاڭدايىڭا باسساڭ — ءشولىڭدى قاندىرار شىرىن ءىنجىرىن ايتسام — اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمىپ دۇنيەنى ۇمىتار دەپ ۇمىتتەنگەن ەدى. شارۋاڭدى ايتساڭ — ارعى كومەكەيى بۇلكىلدەپ ءلاززات ويىنىن وينايىق دەپ شىعا كەلەتىن قالتالى قىرقىلجىڭ قىرت دەكان سەكىلدى ەمەس، وت قۇشاق تابىلماعان تۇستا قاجەتى بولار دەپ زاپاسقا ۇستاعان بوزبالاسى، موندىباسى... قاراي گور ءوزىن! اياق استىنان موڭكىپ اساۋ مىنەز شىعاردى، بۇرىنعىنىڭ ءبارى «مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ» ەرتەگىسى، قۇر تۇلىپقا موڭىرەگەن جەتىم بۇزاۋعا ۇقساعان مىنەزدەن ارىلدىم... تيىلدىم... ەرتەگى ايتىپ اۋرە بولما دەيدى— ءاي!
و، قۇدانىڭ قۇدىرەتى! قاراپتان— قاراپ بويجەتكەننىڭ جانى قۇلازىدى. ەلى الدەقاشان كوشىپ كەتكەن قۋ تاقىر جۇرتتا قالعان اش كۇزەنشە قىڭسىلادى. تاناۋى قۋسىرىلىپ ءبىرازىراق وتىرىك سىقسىڭدادى. توسەگىندە تالىستاي بولىپ كوسىلىپ جاتقان بوزبالانىڭ جۇرەگى ءجىبي قويمادى.
و عىپ، بۇ عىپ ىڭىرسي ءتىل قاتىپ، بوزبالانىڭ و جەر، بۇ جەرىنە اككى ۇرعاشى سۇيرىك ساۋساعىن سۇڭگىتىپ قىتىعىن كەلتىرىپ ويناپ— كۇلگىسى كەلدى. بوزبالانىڭ قانىن وياتسام دەدى، قاتقان كون جىبىمەدى، جەرمەن— جەكسەن قالپى ءمىزباقپاي جاتا بەردى. ءبىرازداسىن سۇلۋ بيكەش توسەك جيەگىنەن سۋسىپ ءتۇسىپ، ءدارى الىپ ەنگەن مەدبيكەنى وقتى كوزىمەن اتا قاراپ، شاشىلىپ قالعان زاتتارىن ءار تۇستان جيناپ— تەرىپ، بولمەدەن ىتىرىلا جونەلدى. اينەك سىرتىنان كوز بايلانىپ، ىمىرت ءۇيىرىلدى. بولمەنى وڭازا جالعىزدىق كەزدى.
سۇيكىمدى قىز تىلىنەن بال تاتقان دوسبولدىڭ تۇڭعىش سۇيىسپەندىگى وسىلايشا جىل اۋىسپاي جىلعانىڭ جىڭىشكە سىزاشىعىنا ۇقساپ سۋالىپ، سۋ وتىننىڭ شالا جانعان وشاعىنداي بىقسىپ ءوشىپ تىندى. ۇزاماي ۇزىننىڭ سابالاعان سۇمەلەگى كەلىپ جەتتى. جەڭىل كيىنگەن جۇرت ۇيدە، تۇزدە بۇرسەڭدەپ جۇگىردى. دوسبول اياعىن باسىپ اۋرۋحانادان شىقتى. اڭىستاسا — كوپ دۇنيە وزگەرىپ ۇلگەرىپتى.
قۇربى— قۇرداستارىنىڭ ءبىرازى وقۋ ءبىتىرىپ، ەل— ەلدە، جەر— جەردە ءبىر— ءبىر قىزمەتتىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ جۇمىسقا جەگىلىپتى. كەنجەلەپ، ديپلومعا قولى جەتپەي قالعان ءوزى عانا. دەكانات — ۋنيۆەرسيتەتتى قىزىل ديپلوممەن بىتىرگەلى ۇمتىلىپ جۇرگەن العىر ستۋدەنتىنىڭ — ءتىل— كوز ءتيدى مە، الدە ويدا جوق وقىس دەرتتەن قۇلادى ما، كىم بىلگەن، سۇلەسوقتانىپ ءجۇرىپ— ءجۇرىپ اۋرۋحانادان ءبىر— اق شىققان دوسبولدىڭ سىرتىنان «دەنساۋلىعىنا بايلانىستى اكادەميالىق دەمالىسقا بوساتىلدى» دەپ بۇيرىق شىعارىپتى. بەسىنشى كۋرستى جانە ءبىر جىل شەگىنىپ قايىرا وقۋعا تۋرا كەلدى. كەلەسى ءبىر جاڭالىق: بۇرىنعى كەڭەستەر وداعى ىدىراپ، قازاقستان ءوز الدىنا تاۋەلسىزدىك الىپتى. ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ، ىشتەگى قازانداي قايناعان قىجىلىن قايدا شىعارارىن بىلمەي الاسۇرعان جاستار قالپاعىن اسپانعا اتىپ ەرەۋىلدەپ كوشەگە جونكىلىپتى. ءوز قولىمىز وزىمىزگە جەتتى، بوداندىق بۇعاۋدان قۇتىلدىق، ەلگە جاعا بولار پارتيا قۇرامىز با، الدە جەلپىنىپ كوشەگە شىعامىز با — ەرىكتىمىز دەيدى. ەلدەگى شارۋا قاۋىمىنىڭ ەسى شىعىپ كەتكەن. ۇجىمدىق شارۋاشىلىقتى يت تارتقان تەرىدەي عىپ بولشەكتەپ، ءبىرى — اۆتوكولىككە، ءبىرى — كومباينعا، ءۇشىنشىسى — كەڭسەگە، ءتورتىنشىسى — كەڭسەدەگى كەبەجە قارىن سىنىق ۇستەلگە يەلىك ەتىپ، دۇنيەنى جەكەشەلەندىرىپ ءۇيدى— ۇيىنە تاسىپ ءماز. ايەلى ءبىر پارتيا، ەركەگى ءبىر پارتيا — ءدۇرداراز. باياعى كولحوزدى، كەڭشاردى قولىمەن قۇرعان قارت بالشابەكتەر قىزىل بيلەتىن ساندىعىنىڭ تەرەڭ تۇبىنە سالىپ، ۇكىكوزدەنىپ، كوشەگە شىعۋدان قالىپ، باس شايقاسىپ ءۇنسىز موليىسەدى. جۇرتتىڭ اڭىسىن اڭدىپ، قالىبىن قاداعالاپ ءارى— ءسارى كەپتەن ويى ونعا بولىنگەن بۇل كوكەڭ قاراداي فيلوسوفقا اينالدى. بۇرىن قولعا تۇسە بەرمەيتىن، بۇل كۇندە مىڭداپ، ميلليونداپ باسىلىپ شىعىپ جاتقان كليۋچيەۆسكييدى، سولوۆيەۆتى، بەرديايەۆتى، شوپەنگاۋەردى وقىپ — استىنا سەكسەۋىل ورتەپ قايناتقان قازانداي قىم— قۋىت قىزىقماس ىزىعۋىت تىرشىلىكتىڭ ويشا تياناعىن ىزدەدى.
دوسبولدىڭ مىنەزى — سىرت كوزگە جۋاس، قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن، اۋزىنان ءسوزى، يىنىنەن ءبوزى ءتۇسىپ تۇرعان موماقان كورىنگەنىمەن؛ جان سارايىن اشىپ قاراساڭ — كەڭىستىگى بايتاق، قاتپار قىرى جەتىپ جاتقان ءبىر الەم. ويعا العان ءىسىنىڭ ۇشتىعىنا جەتپەي تىنبايتىن تاباندى، تاس ۇگەتىن ۇستا ديىرمەنىندەي ءتوزىم شەڭبەرى ءارى كەڭ، ءارى مىقتى. تاباندىلىعى ءبىر باسىنا جەتىپ ارتىلادى. بەتتەگەنىن يا قاۋىپ تىنادى، يا الىپ تىنادى. ۇستارانىڭ جۇزىندەي بولمىس يەسى. جاسىنان تىرشىلىكتىڭ بەتىن قالقىماي، تەرەڭىنە بويلاپ ءىنجۋ ىزدەۋگە داعدىلانعان. اكەسىنىڭ ءبىرتوعا، مورت مىنەزى جۇرەگىنە شوگىپ، اناسىنىڭ اڭقىلداعان اقجارقىن، مەيمىلدەگەن باۋىرمال، شۋاعى مول مىنەزى ءاردايىم جۇزىنە قالقىپ شىعاتىن — ەكىۇداي كەپتە. بالا جاستان قۇيما قۇلاق. بالا جاسىنان كىتاپقا كوپ قادالىپ، ءوز قيالىمەن ءوزى سىرلاسىپ وسكەسىن بە — كەيىنگى ستۋدەنت اۋديتورياسىندا، اۋىل شارۋاشىلىعىنا كومەككە بارعاندا ەش توپقا قوسىلماي، وزگە جۇرتتى سىلكىپ وياتقان ساياساتتان بويىن اۋلاق ۇستاپ، ءوز ويىن ءوزى باعىپ تىرشىلىك كەشتى. العاشقى ماحابباتتان جولى بولمادى. باسى تاسقا ءتيىپ، مەسەلى قايتتى. تاۋى شاعىلا جازداپ تىعىرىقتان شىقتى.
كوپشىلىك كىتاپحاناسىنا سوعۋدى سيرەتتى. سوعا قالعان كۇندە — سيرەك كىتاپتار بولىمىنە جازباشا تاپسىرىس بەرەدى دە شىعادى. وقۋ زالىنا وتپەيدى. سيرەك كىتاپتى العان بويدا پورتفەلىنە سالىپ الىپ ناقا الدەنە ۇرلاپ بارا جاتقان كىسىدەي، قۋىستانا قالباقتاپ، تەز— تەز باسىپ ترامۆايعا وتىرادى، جاتاقحاناعا كەلىپ، اياداي بولمەسىن ىشتەن جاۋىپ، كۇن ۇزاققا قاعازدان باس المايدى. كوپ ۇزاماي تانىس— بىلىستەرى «شۇقىنشاق» دەپ جاناما ەسىم جاپسىردى. ايەل زاتىن كورسە تۇسىنان جىلدام باسىپ وتە شىعادى. جۇرەگى كوتەرىلگەندەي بوپ كوز الدى تۇماندانادى.
جاس ادام «ۋاقىت جەتپەيدى» دەپ جىلاۋشى ەدى، بۇل كوكەڭ ءبىرازداسىن «ۋاقىتىم وتپەيدى» دەپ وكىنىش ءبىلدىرىپ، لەكسيادان قولى قالت ەتىپ بوساي قالعاندا سىتىلىپ شىعىپ— قوسىمشا ءناپاقا ايىراتىن جۇمىس ىزدەدى. گازەت— جۋرنالدىڭ رەداكسياسىن كەزدى. ايدىڭ سوڭىندا باسىلىمى اس تا توك جاستار گازەتىنىڭ باس رەداكتورى قاباعىن جىلىتىپ: «ەسىگىمىزدەن مازا بولماي كەتتى تەگى، حاتقا جاۋاپ جازاتىن كىشى رەداكتور ەتىپ الايىن»، — دەدى. و، قۇدانىڭ قۇدىرەتى! بۇل كۇندە ادامنىڭ ءبارى جازۋشى بولىپ كەتكەن سەكىلدى. شىعىستاعى اباقتىدان تاقاۋدا بوسانىپ شىققان بوزبالا: «اباقتى ازابى» دەگەن ءتورت تومدىق رومان اياقتادىم، جازعا سالىم بەسىنشى تومدى جىبەرەمىن، باسقى جاعىن جاريالاپ ۇلگەرىڭىزدەر»، — دەپ جازادى؛ تاياق تاستام جەردەگى اۋىلدان ارقاسى ۇستاعان دۇلەي اقىن كۇنارا ولەڭ جولدايدى، «اگاراكي، سىرعىتىپ شىعارىپ سالماعا ەش كونبەيمىن، كەمشىلىگىن جازعان حاتتارىڭا سەلت ەتپەيمىن... ولەڭدى جولداي بەرەم... سوتقا جۇگىنەم!..» دەپ سۋىق سوزبەن زارەنى الادى. بۇل كوكەڭ مونشاقتاعان ساماي تەرىن ساۋساعىمەن سىپىرىپ جاقاۋراتىپ جاۋاپ جازعان بولادى. قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايتىن الاقول، ءزالىم اقىن ىلعي توبەسىنە ءتونىپ: «ءا، سەنى مە!» — دەپ قالشىلداپ، دىرىلدەپ تۇسىنە ەنەدى. زارە— قۇتى قۋسىرىلادى. سۇمەك بوپ تەرلەپ ۇيقىسى شايداي اشىلادى.
كىتاپقا كوپ قادالاتىنى، زەرەكتىگى، قۇيما قۇلاقتىعى سەپ بولدى ما، ۋنيۆەرسيتەتتى قىزىل ديپلوممەن ءبىتىرىپ شىقتى. وي، ءپالى— اي!.. كىم بىتىرمەي جاتىر!.. كىم قىزىل، كوكشىل ديپلومعا يە بولماي كەلەدى!.. بۇل كۇندە تاستاعان تاياق الاقانداي ديپلومدى ءجۋرناليستىڭ، زاڭگەردىڭ، ەكونوميستىڭ باسىنا تيەدى. تۇبىندە الگى ماماندىقتىڭ كىسىگە قونار قايىرىن ايت. ەسىندە قالعانى: شەتەل ادەبيەتىنىڭ بىلگىر مامانى، ەۆرەي كەمپىر پوسسە شىلدەنىڭ شىرپى شاققانداي جانىپ كەتكەن ىستىعىندا برەزەنت شينەلىن يىعىنان شەشپەي كەلىپ: «دوسبول، قۇيما قۇلاق شاكىرتىم ەدىڭ، بوريس پاستەرناكتىڭ اۋدارماسىمەن شىققان گەتەنىڭ «فاۋست» تراگەدياسىنىڭ كۇمىس تىستى كىتابىن سىيلايمىن، — دەپ كەمسەڭدەپ كوزىنە جاس ىرىككەنى، ءسوزىنىڭ سوڭىندا، بەۋ، جارىقتىق— اي دەسەڭشى؛ — مىنا ومىردە سايتان ادامدار قيقىمداي كوبەيىپ كەتتى، سايتانعا اق— ادال بەينەتىڭدى ساتساڭ— داعى جانىڭدى ساتپا!»— دەگەنى پوسسە كەمپىردىڭ.
قاباعى قالىڭ، شۋاقتى كۇننىڭ وزىندە تۇنەرىپ جۇرەتىن انتيكا ادەبيەتىنىڭ بىلگىرى پروفەسسور گەربسمان ادەيىلەپ بۇرىلىپ كەلىپ: «قۇتتىقتايمىن! ءارتۇرلى جاعدايدا ءارتۇرلى سەبەپپەن كەيىگەن شىعارمىن... رەنجىتكەن بولارمىن... ءومىر دەگەن بالقۋراي سالعان شايدى ءىشىپ ءوتۋ ەمەس، شىراعىم، ۇلى ماستەرلەر تىرشىلىكتىڭ ۇڭعىل— شۇڭعىلىن تۇگەل قامتىپ اقىلدى ءسوز قالدىرعان... ءبىزدىڭ ايتىپ جۇرگەنىمىز سول ۇلى ماستەرلەردى سوزبە— ءسوز قايتالاۋ عانا... شىنداپ شۇعىلدانساڭ سەنەن بىردەڭە شىعادى»، — دەگەنى ۇستازى گەربسماننىڭ.
ايتسا— ايتقانداي عوي!
ءومىر دەگەن شۇباتىلعان ۇزىن ارقاۋ، كەڭ تۇساۋ ەمەس، ءبىر پۇشپاعىنان تارتساڭ كەلەسى پۇشپاعى شولتاڭ ەتىپ ۇزىلەتىن، ەندىگىدە التى ايشىلىق الىس جولداي تىم ۇزاق كورىنگەنىمەن — بەرگى بەتى تىرشىلىكتىڭ تەپەرىشىنە... تەكىرەك جورتىسىنا... الىس— جۇلىسىنا توتەپ بەرۋگە قۇرىلعان قامشىنىڭ سابىنداي عانا اۋرەشىلىك. كەشە تاۋدان قۇلاعان وزەندەي ەكپىنى قاتتى، ءسۇيىپ تە، كۇيىپ تە ۇلگەرەتىن بوزبالا ەدى... بۇگىن مىنە رەسپۋبليكالىق بەلدى گازەتتىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى مىندەتىندە... سيا سارقىپ، قاعاز شۇقىپ كۇندەلىكتى ءناپاقاسىن ايىرىپ جۇرگەنى. بۇل كوكەڭنىڭ كوپ ۇزاماي جۇقالتاڭ تۇڭعىش كىتابى جارىق كوردى. قۋانعانى سونشا — كىتاپقا قاتىسى بار— اۋ دەگەن رەداكتوردى، كوررەكتوردى، سۋرەتشىنى، ءديزايناردى، تەرىمشىنى، تۇپتەۋشىنى، باسپاحانا باسشىسىن تۇگەل ءتىزىپ شاقىرىپ ەكى كۇن جۋدى. ءۇشىنشى كۇنى قالاماقىسى تاۋسىلىپ جولداسىنان قارىز الىپ تاعى جۋدى. تۇنەمەسى باۋىرى سىزداپ كوز الدى كولكىلدەپ ءىسىپ اۋىرىپ شىقتى. اپتا سوڭىندا سۇلەلەنىپ اياعىنا ىلەسىپ قىزمەتكە كەلدى. كەبەجە قارىن ءنان ۇستەلگە ەڭسەسىن سالىپ جىبەرىپ وي ىشىنەن وي تەرىپ وتىرعان ەدى. جەلكەسىنە ءۇڭىلىپ كەلىپ كولەڭكەسى دىرىلدەپ پوسسە كەمپىر مەن گەربسمان پروفەسسوردىڭ رۋحى قۇلاعىنا ءتونىپ سىبىر— كۇبىر ەتەتىندەي.
«سايتانعا بەينەتىڭدى ساتساڭ دا، جانىڭدى ساتپا، كوكەشىم».
«شىنداپ شۇعىلدانساڭ سەنەن بىردەڭە شىعادى».
بەۋ، جارىقتىق، ۇستازدارىم! توپىراعىڭ تورقا بولعىر پوسسە كەمپىر ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا ءۇش كۇن اۋىرىپ كوز جۇمدى... جەرلەۋ كوميسسياسىنا مۇشە بولىپ جۇگىرگەن جىگىت ايتىپ كەلىپتى. شەتەل ادەبيەتىنىڭ بىلگىرى، اعىلشىنشا، ورىسشا اعىپ تۇرعان دوسەنت پوسسە اياداي عانا ءبىر بولمەلى پاتەردە تۇرادى ەكەن. ەسىكتى اشىپ، تابالدىرىقتان اتتاپ كىرىپ بارعاندا — كوزگە ىلىنەر تۇلدىر تاپپاعانى، وڭ قاناتتا اتام زامانعى تەمىر كەرۋەت... ءۇستى تولى ۇيىلگەن گازەت... جاستىق ورنىنا باس جاعىندا كىتاپ پەن جۋرنال... جارىقتىق وقىعان جۋرنالىن باسىنا جاستاپ، كۇنبە— كۇنگى گازەتتى استىنا توسەپ، جالاقىسىن كۇندەلىكتى سۋىشكىلىگىنە جۇمساپ... جان باعىپ جۇرە بەرىپتى. كوز توقتاتار يا جيھاز، يا يىعىنا ىلەر ءتاۋىر سىرت كيىم ساتىپ الماپتى. وقىپ— توقىعانىن قاناعات تۇتىپ، بىلگەنىن شاكىرتتەرگە ۇيرەتىپ بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق جارىق جالعاننىڭ قوناعىنا ۇقساپ ءفاني جالعاننان وتە شىعىپتى.
ناۋرىزدىڭ مۇز سىرە قارى سورپالانىپ، ءساۋىردىڭ باسى سابالاعان اق جاۋىنعا ۇلاستى. الماتىنىڭ كوشەلەرى سۋعا ءجۇزىپ، جەڭىل كولىك بولماسا — جاياۋ كىسىنىڭ اتتاپ باسۋى قيىندادى. اق پاتشا زامانىنان كەلە جاتقان ورتالىقتاعى كونە ۇيلەر جاۋىن استىندا قالىپ بۇرىسكەن جولاۋشىعا ۇقساپ ۇسقىنى كەتىپ ۇڭىرەيە تۇسەدى. دوسبول كوشەگە كوپ شىعا بەرمەيدى. كوبىنە ۇيكۇشىك. قىزمەتىنە بارادى، جۇكتەلگەن مىندەتتى تاپ— تۇيناقتاي مۇقيات ورىنداپ، ەل— ەلدەن كەلىپ جەتكەن قالپاقتاي قالىڭ قولجازبانى قاعىپ— سىلكىپ، بوس ءسوزىن قىسقارتىپ، تۇزەتىپ، قايىرا باسقىزىپ، كۇرىشتەي ەتىپ باس رەداكتوردىڭ الدىنا قويادى. جۇمىس اياعىندا جولاي كوپشىلىك كىتاپحاناعا سوعىپ، كوزتانىس كارى كلاسسيكتەرمەن تاعى ءبىر ىشتەي شۇيىركەلەسىپ، سىر ءبولىسىپ، باسپاناسىنا قايتادى... تاعى دا قاعاز بەن قالامدى سەرىك ەتىپ ۇستەلگە شۇقشيادى. ءار كەزدە... زاۋىدە... باياعى بوي— باسىنان فرانسۋز ءاتىرى اڭقىعان، ۇيرەكتىڭ بالاپانىنداي ۇلپىلدەگەن جۇمساق... تۇلكىنىڭ بالاسىنداي مايموڭكە ءمۇلايىم... ۇلبىرەگەن بال ەرىندى ماحاببات ارالىنىڭ تۇرعىنى — شاحەريزات بويجەتكەن ەمىس— ەمىس ەسىنە تۇسەدى.
قاي جەردە... كىممەن... دوڭگەلەنە بيلەپ ويناپ— كۇلىپ ءجۇر ەكەن دەيدى ىشتەي. سولتۇستىك شۇعىلاسى سەكىلدى سەزىم تۇيسىگىن سىلكىپ ءوتىپ، جان سارايىن ءبىر توڭكەرىپ، قۇيىن سوققانداي الاي— تۇلەي ەتىپ وتە شىققان سول كۇندەردى ەسىنە السا— اق وتىرا قالىپ جەر تەپكىلەپ جىلاعىسى كەلەدى.
شيكىل سارى كۇزدىڭ مەيىز جاپىراعى جوڭقالانىپ ءتۇسىپ جاتقان قازان ايىنىڭ سوڭعى كۇنى جۇمىس تەلەفونى زىڭ ەتتى. كوتەرىپ قۇلاعىنا توسقانى سول... ەت جۇرەگى ەزىلىپ قويا بەردى. سول باياعى سىزىلعان ءۇن... بيازى داۋىس... ۇلپىلدەگەن جۇقا ەرىننىڭ ءۇزىرلى ءۇنى.
— دوسبول، تانىماي قالدىڭ با؟ اقيۆا، جو— عا، شاحەريزات بولامىن. كەشە عانا ساراتوۆتان كەلدىم. وسىندا تانىس قۇربىمنىڭ ۇيىندەمىن. ۋاقىتىڭ بولسا جولىعايىق. ءۇي يەلەرى پاتەرىن وزىمە سەنىپ تاپسىرىپ، قالا سىرتىنداعى تويعا كەتكەن. وڭاشامىن.
دوسبول قاپەلىمدە اۋزىنا ءسوز تۇسپەي كۇرمەلىپ قالدى. جۇرەگى قۇرعىر اتقاقتاي سوعىپ القىمىنا تىعىلىپ الىپ بارادى.
سىڭق ەتكەن باياعى سول جۇمساق كۇلكى.
بۇل كوكەڭنىڭ ماڭدايىنا شىپ— شىپ تەر تەپشىدى. جۇمىس بولمەسىندە اشەيىندە ءۇيىلىپ وتىراتىن ارىپتەستەرىنىڭ مانا الگىدە ارنارسەنى سىلتاۋ عىپ ءجون— جونىنە كەتكەنى وڭدى بولدى. الاق— جۇلاق مىنا كەيپىنە شىركىندەر ىشەكسىلەسى قاتىپ كۇلەر مە ەدى، كىم بىلەدى.
— دوسبول، ماعان رەنجىپ ءجۇرسىڭ بە؟ ءومىر ءبىز ويلاعانداي بولا بەرمەيدى ەكەن. ەستۋىمشە ۇلكەن جازۋشى بولىپسىڭ. ماسكەۋدەن ورىسشا شىققان كىتابىڭدى تاۋىپ وقىدىم. ساراتوۆ قازاقتارى وسىنشامانى قايدان ءبىلىپ جازا بەرگەن دەپ قايران قالادى. تاعى ءبىر جاقسى كىتابىڭ جاقىندا جارىق كوردى دەگەندى گازەتتەن وقىدىم. تاقاۋدا ەل باسشىسىنىڭ قولىنان ماراپات العانىڭدى قۇربىم ايتتى. وسىنشالىق بيىكتەپ كەتەرىڭدى جازعان باسىم بىلمەپپىن عوي. كىسىگە قاراپ ءسوز الما، سوزىنە قاراپ كىسىنى ال دەپ تەگىن ايتپاپتى. سۋسىلداعان ءتاتتى سوزگە، جەلدەي ەسكەن ۋادەگە سەنىپ كوبەلەككە ۇقساپ جەلپىلدەپ ۇشىپ كەتە بەرىپپىز...
دوسبول بويجەتكەننىڭ «ۇشىپ كەتە بەرىپپىن» دەمەي، «ءبىز» دەپ سويلەگەنىنە قاراداي تاڭقالدى.
تەلەفون قۇلاعىنداعى سونشاما بيازى، ءۇزىلىپ كەتەردەي جىبەك ءۇن كىلت ءۇزىلدى. شاحەريزات سۇلۋدىڭ سىقسىڭداپ كوڭىلى بوساعانىن سەزدى.
— بىلمەيمىن... بۇگىنشە الدىن-الا كەلىسىپ قويعان كەزدەسۋ كەشىم بار ەدى، — دەگەن ءسوزدى دوسبول كۇرمەلىڭكىرەپ ايتتى.
— مەيلىڭ ءبىلسىن. ءۇي يەلەرى ەرتەڭ دە كەلە قويمايدى. تەلەفوندى جازىپ ال، — دەدى شاحەريزات ەندىگى كەزەكتە جىڭىشكە جۇمساق ءۇنىن ءۇزىپ الارداي ۇزدىگىپ.
بۇل كوكەڭ توبەسىنەن تاس تۇسكەندەي ەسەڭگىرەپ، تەلەفون نومەرى جازىلعان تىلدەي قاعازدى قولى دىرىلدەپ ون بۇكتەپ الەك. تاڭقالماي كورىڭىز! جانارىنا قيىر ساحارانىڭ شيكىل ساعىمى تولادى. جۇرەك شىركىن تاۋعا تىرمىسقان ولەرمەن الپينيست سەكىلدى تالىپ— تالىپ... ەزىلىپ... جانشىلىپ... سوعادى. كەزدەسۋ كەشىندە ورتشە قاۋلاپ دۇرىلدەپ قول سوققان كىلەڭ وسپىرىمدەرگە نە دەگەنى... ولاردىڭ ساۋالىنا قالاي جاۋاپ بەرگەنى جادىندا جوق؛ كەزدەسۋدەن كەش شىعىپ، ۇيىنە شارشاپ تالىعىپ جەتسە— داعى توسەگى جامباسىنا تاستاي باتىپ، اۋناقشىپ، جارىتىپ ۇيىقتاي المادى. كىرپىگىنە ءشوپ تىرەگەندەي ايقاسسىنشى قانەكەي! باياعىدا كوشە جيەگىندەگى ءجۇز جاساعان كارى ۇيەڭكى، اعاشتىڭ شور— شور بوپ بىتكەن الىپ ءدىڭى، قولىنا، ارقاسىنا باتىپ سىزداتىپ اۋىرتسا— داعى ۇلبىرەگەن جۇمساق ەرىننىڭ بال ۋىزىن سورا— سورا... ەمىنە— ەمىنە... تىنىسى جيىلەي— جيىلەي... سىرت دۇنيەنى مۇقىم ەسىنەن شىعارىپ، حور قىزى سىزىلىپ ءان سالعان، توبەسىنەن ماۋەسى سالبىراعان — جۇماق ەسىگىنەن ەنگەندەي كەپكە بۇل كوكەڭ ماس بولماپ پا ەدى. شاحەريزات بويجەتكەن سىلاڭداي باسىپ قولتىعىنان قولىن وتكىزىپ قاتارلاسىپ تەاتردىڭ فوەسىنە جارقىراپ شىعا كەلگەندە — اياعىنىڭ استىنداعى جەر توڭكەرىلىپ بارا جاتقانداي سەزىلەتىن. وسىنى ويلاعاندا توسەگىنەن قالاي ىتىرىلىپ تۇرىپ كەتكەنىن ءوزى دە سەزبەي قالدى. تاڭ بوزى ءبىلىنىپ قالىپتى. ماڭايى كەشەگىدەن مۇقىم باسقاشا، جارىق تا وزگەشە جاناتىنداي، اۋا دا حرۋستال شىنىداي سىڭعىر— سىڭعىر ەتەتىندەي.
قىزمەتىندە قولى جۇمىسقا بارمادى، قۇيرىعى قونىس تاپپادى. كۇندى تاس توبەگە ازەر سۇيرەپ جەتكىزگەن كىسىشە ساعاتىنا قاراي— قاراي تۇسكى ءبىردى سوققان كەزدە تەلەفون قۇلاعىنا جارماستى. سىمنىڭ كەلەسى ۇشىنان ءۇزىلىپ ازەر ەستىلگەن ءۇن ءبۇي دەدى.
— كەلە عوي.
قاناتى بولسا — قۇس بولىپ ۇشار ما ەدى؛ سايگۇلىك بولسا — كوشەگە تۇياق ءدۇبىرى تولار ما ەدى؛ تاكسي جالداسا — قىرسىق جۇرگىزۋشى قىمبات سۇراپ ءجۇرىپ بولماس دەپ، باس رەداكتوردىڭ قىزمەت كولىگى — سۇيرىكتەي ءاپپاق «تويوتاسىن» سۇراپ ءمىنىپ، قالانىڭ كۇنباتىس شەتىنە اققان جۇلدىز بولىپ سورعىدى. شاحەريزات تۇسكەن پاتەردى لەزدە تاۋىپ الدى. ەسىك قوڭىراۋىن باستى.
ەسىك اشىلعان كەزدە ارعى جاعىنان اي ماڭدايى جارقىراپ، ارايلى تاڭ اتىپ كەلە جاتقانداي سەزىلەر دەپ ويلاعان. شاحەريزات شامالى تولىپتى. بۇرىنعىداي سىڭق ەتىپ كۇلىپ قاباعىنا ۇيات قىزىلى قالقىپ، قوياننىڭ كوجەگىندەي ءمۇلايىم كەپتە باۋىرىنا جىپ— جىلى بولىپ ەنە كەتپەدى. قوس قولىن كەۋدەسىنە توسەپ سالەم سالعانداي ءسال ءيىلىپ باسىن يزەدى. تىركەسىپ تورگى بولمەگە ءوتتى. تەڭبىلى جولبارىس جونىنا كەلەتىن تۇكتى كىلەم جابىلعان كەڭ ديۆانعا كەلىپ قاتارلاسىپ تىزە بۇككەن. ءۇي حالاتىن جامىلعان شاحەريزات اياعىن ايقاستىرعان مەزەتتە ءاپپاق سانى جالاڭاشتاندى. جۇرەگى قۇرعىر ۇرىككەن اساۋ جىلقىداي الاسۇرا سوعادى. جاس كەلىنشەك وت بوپ جانعان جۇقا ساۋساعىن ساۋساعىنا تيگىزدى، بۇل كوكەڭنىڭ ماڭدايىنان تەر مونشاعى بۇرق ەتتى. كوزىمەن كوزىن ۇستادى. شاحەريزات جانارى تاس تۇسكەن كول بەتىندەي شەڭبەرلەنىپ ءمولت ەتتى.
«قالايسىڭ؟ — دەپ كەلىنشەك جانارى سويلەپ قويا بەردى، — ۇلكەن جازۋشى بولدىڭ... كىتابىڭ جىلما— جىل شىعادى... بىزدەي پاقىرعا بۇرىلىپ قاراماسسىڭ دەپ ويلاعام...»
جىگىت جانارى ءبۇي دەدى. «العاشقى سۇيىسپەندىكتىڭ بالداي ءتاتتى ۇلپا ەرىنى جادىمنان ەش جۋىلمايدى. تۇرمىس قۇرعان بولارسىڭ، شاحەريزات».
شاحەريزات جانارى: «رەسەيلىك... سول ساراتوۆ تۋماسى ورىس جىگىتىنە باسىمدى بايلاعام. سپورتشى، الپينيست. قايدا تاۋ— تاس، ارقان ءجىبىن سايلاپ سول تاۋ— تاسقا ورمەلەپ جۇرەدى. وسى جولىم دا الاتاۋعا ورمەلەيمىن دەپ ارقان ءجىبىن الا كەلگەن. اپتادان بەرى ۇشتى— كۇيلى. ادەبيەتتەن، ونەردەن مۇلدەم بەيحابار. كوبىنە ىشىمنەن تىنىپ ۇندەمەيمىن... وتىرىپ— وتىرىپ ىشتەگى شەرىمدى كۇندەلىككە توگەمىن...»
دوسبول جانارى: «تاڭداعان كىسىڭ تىستەي قاتىپ بيىككە تىرمىسقانىمەن بيىك بولا الماي ءجۇر دەسەڭشى!»
شاحەريزات جانارى: «قايدان بىلەيىن. يىعى تۇسىڭكى اڭقاۋ جىگىتتى تۇعىردان وزباس جابى دەپ ويلاپپىن. يىعى قوقىرايعاندى تاۋ كورىپپىن، جازعان باسىم».
دوسبول جانارى: «تاستاپ كەتكەن كەزىڭدە جانىم قۇلازىپ، جاپان دالادا اداسقانداي كوپ قينالدىم. قالام مەن قاعازعا بەتتەي الماي قالدىم. ەميل زوليا، ستەفان سۆەيگ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ قالامىنىڭ رۋحى عانا ءتۇرتىپ وياتىپ كۇيرەپ كەتۋدەن ساقتاپ قالدى، ءىنشاللا».
شاحەريزات جانارى: «ەش وزگەرمەپسىڭ».
دوسبول جانارى: «جۇرەگى قۇرعىر القىمعا تىعىلىپ الىپ بارادى...»
شاحەريزات: «تورگى بولمەنى قاراڭعىلاپ قويعام. فرانسۋزدىڭ بال شارابى بار. ءجۇرشى... «مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ» ءوزىڭ اڭساعان مىڭ ءۇشىنشى ەرتەگىسىن قۇلاعىڭنىڭ تۇبىنەن قۇيقىلجىتىپ ايتىپ بەرەيىن، جانىم!..»
وسى ءسوزدى جانارىمەن جەتكىزگەن شاحەريزات وڭكيىپ وتىرعان جىگىتكە لىپ ءيىلىپ قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن ءشوپ ەتكىزىپ ءسۇيىپ الدى. ەرىن تابى قالدى. شوق باسقانداي سەزىلدى. دوسبول وسكەن اۋىلدا... تاۋ اڭعارىندا بوگەن قۇرۋعا ىڭعايلاپ توپىراق ءۇيىپ بيىكتەتكەن توسپا توعان بولۋشى ەدى. كوكتەمگى قار سۋى، نوسەر ىلعالى جينالا— جينالا الگى توعان شۇپىلدەپ كەمەرىنەن كەلەر ەدى. جەل ءۇپ ەتسە مايدا تولقىن ىرىلەپ كەمەر ەرنەگىن تەبە تۇسەتىن. ءبىرازداسىن الگى تولقىن ەرنەۋدىڭ وسال تۇسىن ىزدەپ تاۋىپ جىلىمشىلاپ سىزاشىقتاي باستايتىن. كەمەردى سويىپ اعاتىن. اقىرىندا قارعىن سۋ لاپ قۇلايتىن.
دوسبولدىڭ ءحالى ءداپ سول توسپا توعاندى بۇزعان قىزىل سۋدى قايتالادى. قۇشتارلىق قىزۋى شاڭبىرەك اتقىزىپ كوتەرىپ اكەتتى.
وڭ بۇيىرىندە تويعان قوزىداي بولىپ بۇيىعى وتىرعان كەلىنشەكتى قۇشاعىنا كۇرەپ الىپ تورگى بولمەگە ۇشا جونەلدى. قالاي شەشىنگەنى... كەلىنشەكتى اپىل— عۇپىل قالاي تىرجالاڭاش شەشىندىرگەنى ەمىس— ەمىس ەسىندە.
فرانسۋز ءاتىرى سونشالىقتى وتكىر بولار دەپ ەش ويلاماپتى. نەشەمە جىل، قانشاما اي تۇلا بويىنا، اعزاسىنا جينالعان كۇش— قۋاتى... قان اينالىسى... قۇشتارلىق وتى... جۇلىن تامىرى... جۇلگە جۇيكەسى... ەت قىزۋى... ءتامىردارى... ءومىر ءنارى جينالا— جينالا — بوگەننىڭ قارعىن سۋى سەكىلدەنىپ قىپشا بەل كەلىنشەكتىڭ تەرەڭ ارناسىنا لىقسي قۇيىلدى. توعان تولدى. جاندارمەن ۇمتىلىپ قۇشىپ— سۇيە بەرىپتى. باتپاق ۇيىعىنا باتىپ بارا جاتقانداي كەپ كەشىپتى. بارشا بولمىسىن، ەركەكتىك ءال— ءدىرمانىن الگى ۇيىق سورى جۇتا تۇسكەندەي.
ەرتەگى ەلىندە قۇم كەشكەن قاڭعىباس ءباداۋي بولادى. سول ءباداۋي — مىنا كوكەڭ بۇل كۇندە. كونەدەن قالعان ەسكى ماقامدى «ى— ى— ۋگاي— ۋگاي— اي... ۋگاي— اي» دەپ سوزا ءتۇسىپ ارادىك ەسىن جيعان كەزدە كەلىنشەكتىڭ: «جانىم— اۋ، جانىپ بارامىن!»— دەگەن جالىنىشتى ءۇنى ەمىس— ەمىس قۇلاعىنا جەتەدى. ىندىنى كەۋىپ، ەرىنى شىت— شىت جارىلعان، جونى پىشاقتىڭ قىرىنداي ارىق ارابى تۇيەنىڭ ارقاسىنا جارماسىپ ۇزاق جورتىپ جانتاپتىرماي يزەكتەگەن باداۋيگە ۇقسادى. «جانىم— اۋ، وت جالىنىڭا كۇيىپ ءولىپ بارامىن تەگى!»
شىعىستىڭ تاڭعاجايىپ ەرتەگىسىنىڭ جان بالاسى ەستىمەگەن تاعى ءبىر تارماعىن تاڭ اتقانشا ۇيىپ تىڭداعان بۇل كوكەڭ — تاڭ الاكەۋىمدە كەڭ توسەكتەن قۇلازىپ تۇرەگەلدى؛ «مىڭ ءبىر ءتۇن» ەرتەگىسىنىڭ ءۇشىنشى ءتۇنىن كۇيىپ— جانىپ وتكىزگەنى؛
توعان مەن توعاننىڭ، ۇرعاشى مەن ۇرعاشىنىڭ ءبىر— بىرىنەن ايىرىم بەلگىسى ازدىعىن وسى جولىم مىقتاپ سەزىندى. قايتار جولدا جان سارايىن تۇنجىراعان مۇڭ كەۋلەدى.
You Might Also Like
-
اينالا بۇلاق باسى تەڭ ازاۋلىنىڭ ستامبۋلدان نەسى كەم. ءتاڭىرىنىڭ ءوزى بەرگەن كۇنىندە حان ۇلىنان ارتىق ەدى مەنىڭ نەسىبەم!
-
كەشەگى كۇڭگىرت زاماندا ويدا قالعان قارا قالماقتىڭ حانى التاي تاۋىنىڭ ارعى قاباعىندا جاتقان قوڭتايشىعا قالتان شەرىنگە ەلدە جوق سۇلۋ قىزىق — قاسىنا وتىز توعىز قىز قوسىپ اتتاندىرادى. ارالارىندا ...
