ادامگەرشىلىك — ونەر مۇراتى
ادام بالاسىنىڭ بۇكىل تاريحىنداعى ادەبي مۇرالارعا زەر سالساق ءقايبىر حالىق بولماسىن اڭىز-ەرتەگىلەرىنەن باستاپ، ادامگەرشىلىك پاراساتتى، ادىلەت-ادالدىقتى، تاربيە مەن ءتالىمدى تۋ ەتىپ ۇستاپ، ۇلگى ەتىپ ۇسىنادى. سونىمەن بىرگە زۇلىمدىقتى، بيپاراساتتىقتى، جالعاندىقتى، جاۋىزدىقتى ءاردايىم اشكەرەلەپ ادام قاۋىمىن ساقتاندىرۋعا تىرىسادى. وتكەن مەن بۇگىنگىنى سالىستىرىپ وتىرساق، ادەبيەت پەن ونەردەگى ادامگەرشىلىك تاقىرىبى كوسموس كەڭىستىگىندەي شەكسىز بولۋ كەرەك. باسقانى بىلاي قويعاندا ادام ساناسىنىڭ سابيلىك ءداۋىرىنىڭ وزىندە ادامگەرشىلىك بولمىستى اڭساۋ، مۇرات تۇتۋ بار. سوناۋ باعى زاماننان سوقىر سەنىمگە باس يە وتىرىپ، پاراسات ادالدىقتى قوسالقى ۋاعىزدايدى. باقساق، ەشبىر حالىق ءوزىنىڭ رۋحاني ادەبي مۇرالارىندا زۇلىمدىققا، مەيىرىمسىزدىككە كەشىرىم ەتكەن ەمەس. كەرىسىنشە، ونى اشكەرەلەي وتىرىپ، ءوزىنىڭ ۇل-قىزدارىنىڭ بيىك قاسيەتتەرىن جەكسۇرىن قىلىقتارعا قارسى قويادى. ادام قوعامى وسە كەلە مورال، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردە تاپتىق بوياۋ تابادى. ايتا بەرەتىن مۇنىڭ بەلگىسى جاڭعىرۋ داۋىرىندە اسا ايقىن بەلگى بەردى. ەزۋشى مەن ەزىلۋشى تاپتىڭ سوناۋ قۇل يەلەنۋشىلىك داۋىرىنەن كەلە جاتقان جىگى اشىلا ءتۇستى. بۇگىنگە دەيىن، ەكى جۇيەدە الىسۋمەن كەلەدى. ول گۋمانيزم مەن انتيگۋمانيزم اراسىنداعى تارتىس بولسا كەرەك.
سوسياليستىك قوعامنىڭ ادامعا قويار تالابى دا، ونىڭ مورالدىق، قادىر-قاسيەتى دە وزگەشە. وتانعا، مەكەنگە دەگەن ماحاببات سوۆەتتىك پاتريوتيزم، سەميا، اتا-اناعا دەگەن بورىش، كوممۋنيستىك قوعام ءۇشىن كۇرەس ءاربىر سوۆەت ادامىنىڭ مورالدىق كەلبەتىن تانىتادى. وكتيابر ريەۆوليۋسياسى جەڭگەننەن كەيىنگى كۇننەن باستاپ، ەڭبەككە دەگەن ەركىندىك «كىم ەڭبەك ەتپەسە، سول — ىشىپ-جەمەيدى»، «اركىمنىڭ قابىلەتىنە قاراپ، اركىمنىڭ ەڭبەگىنە قاراپ» دەگەن قاعيدا دا سوسياليستىك قوعامنىڭ نەگىزگى پرينسيپتەرىنىڭ ءبىرى. بۇكىل ادام بالاسىنىڭ تاريحىندا بىزدە عانا مەملەكەت قۇدىرەتى حالىقتىڭ قولىنا كوشتى، حالىق ءوز تاعدىرىن ءوزى شەشەتىن دارەجەگە جەتتى. ۇستەم تاپ جويىلدى، جۇمىسشى-شارۋا وكىمەتى بۇكىل مەملەكەتتىك ماسەلە مەن حالىقارالىق ماسەلەلەرگە ارالاستى. بۇكىل ۇلت پەن ۇلتتىڭ اراسىنداعى عاسىرلار بويى قايشىلىقتا كەلگەن ادەت-عۇرىپتار جويىلا باستادى. ۇلت پەن ۇلتتىڭ اراسىنداعى دوستىق، بەرىكتىك جىلدان-جىلعا نىعايا ءتۇستى. مۇنى ءبىز سوۆەت حالقىنىڭ تاريحىنىڭ ءار كەزەڭىنەن بايقاپ وتىرمىز. ازامات سوعىسى، ينتەرۆەنسيا جىلدارى ءوز الدىنا، كەشەگى ۇلى وتان سوعىسى، سۇراپىل قان مايدان سوۆەت حالقىنىڭ مورالدىق ەسەيگەندىگىن ءبىر دالەلدەسە، ۇلى لەنيندىك ۇلت ساياساتىنىڭ زور جەڭىسىنىڭ ايعاعى بولدى. بۇعان ءبىزدىڭ كوپ ۇلتتى سوۆەت حالقىنىڭ ۇل-قىزدارىنىڭ قان مايداندانعى ەرلىك-قاھارماندىعى كۋا. بۇل ساپاردا قازاق حالقىنىڭ ۇلەسى از بولعان جوق. ادامگەرشىلىك سيپاتى، كوبىنە وسىنداي سىن ساعاتتاردا كورىنەدى
اۋىزشا دا، كەيبىر رەسمي دوكۋمەنتتەردە دە بۇرىن وتباسى، وشاق قاسىنان ۇزاي الماعان قازاق ايەلدەرىنىڭ ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنان كەيىن تەك قانا بەيبىت ەڭبەكتە عىلىم ونەرىنىڭ سان سالاسىندا عانا ەمەس، مايدان تورىندەگى ەرلىگىنە دە الەم تاڭداناتىنداي بولدى. بۇكىل سوۆەتتىك شىعىستان شىققان سوۆەتتەر وداعىنىڭ باتىرلارى مانشۇك پەن ءاليا — قازاق قىزدارى ەدى. ولار اتا-اناسىنىڭ ۇياسىنان تەمىر قاناتتانىپ ءوسىپ، العاشقى اقىلدى ادامگەرشىلىكتىڭ تۇڭعىش ۇرىعىن ءوز سەمياسىندا كوردى. كەيىن مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتادى، پيونەرلەر قاتارىندا، ودان لەنيندىك كومسومولدا تاربيەلەندى. جاڭا زاماننىڭ جاڭا ۇرپاعى حالىق باسىنا تونگەن ءقاۋىپتى كۇندەرى قارۋ الىپ مايدانعا ءتۇستى. وعان «وتان» دەگەن ۇعىم، تار شەڭبەردىڭ ۇلتتىق ۇعىمنان اۋلاق بۇكىل سوۆەتتىك دەگەن ۇعىمعا اۋىسقان. سوندىقتان ولار ۇلى ورىس حالقىنىڭ توپىراعىن ءوز توپىراعىنداي كورىپ، ءاربىر ءۇيىن ءوز ۇيىندەي قورعادى. الگى ايتقان حالىقتار دوستىعى مەن سوۆەتتىك ءپاتريوتيزمنىڭ، ۇشتاسا بىرلىك تاپقان جەرى بولسا كەرەك. مۇنداي مىسالدار، ايتا بەرسە كوپ كەزدەسەدى.
قازىرگى بەيبىت زاماندا ءبىزدىڭ ازعانتاي عانا الپىس جىلدىق ومىرىمىزدە اتا-انالاردان جاستارعا ۇيرەنەر كوپ ۇلگى باي مۇرا بار. بۇكىل سوۆەت ادەبيەتى سياقتى قازاق ادەبيەتى دە سوۆەت داۋىرىندەگى تاريحي كەزەڭدەردى، ريەۆوليۋسيا جىلدارىن قاعىس قالدىرعان ەمەس بۇگىنگى كۇن تاقىرىبى دا ادەبيەتىمىزدىڭ ءار جانرىندا ورنەك تاۋىپ كەلەدى. ادەبيەت پەن ونەردى بىلاي قويعاندا، ادامگەرشىلىك سيپاتى ءاربىر كىسىنىڭ ەڭبەككە دەگەن كوزقاراسىنان، جولداس-جوراعا دەگەن قارىم-قاتىناسىنان، ءوزىنىڭ وسكەن ورتاسىنا سىيىمدى جۇعىمدىلىعىنان بايقالادى.
مولشىلىق دەگەن نە؟ ول ەڭ الدىمەنەن ادامنىڭ رۋحاني بايلىعىنا بايلانىستى بولسا، سول بايلىق، قاي مۇددەنىڭ، قاي بورىشتىڭ وتەۋىنە قىزمەت ىستەيدى، گاپ سوندا. مەن بىلەتىن ەكى كىسى بار: ەكەۋىنىڭ ءبىلىمى شامالاس، اسىرەسە بىرەۋى سوناۋ باعى زاماننىڭ كىتاپتارىنان باستاپ، بۇگىنگى كيبەرنەتيكاداعى كۇردەلى قياپاتتاردى بىلەدى. ول بىرەۋگە اقىل ايتقاندا ءازىر الدىنا ءتىرى جان سالىپ كورگەن جوق. ال، قىزمەت بابىندا بىردە-بىر جەردە جاقسى اتانعان ەمەس. ونىڭ قۇلقىننىڭ ق ۇلى ەكەندىگىن كەيبىرەۋلەر جاقسى بىلەدى. بۇل ساپاردا الگى كىسىنىڭ جۇرتقا ايتقان اقىلى مەن ءوزىنىڭ، ومىردەگى تىرشىلىگى قاراما-قايشى كەلىپ وتىرادى. ەكىنشى ءبىرى: ءبىلىم جاعىنان ودان اسىپ تۇسپەسە كەم ەمەس، ءبىراق قاي قىزمەتتە بولماسىن جانىن سالىپ جۇرگەنى، ول توڭىرەگىندەگى ادامداردىڭ ءارقايسىنىڭ قۋانىشىنا دا، ساتسىزدىگىنە دە ورتاق. كىم بولسا، ول بولسىن سونىڭ ءبىر جاناشىر جاقىنىنداي ۇستىنە ءتۇسىپ جۇرگەنى. سوندىقتان ونى سىيلايدى، قادىرلەيدى. ويتكەنى ونىڭ بار تىرلىگىندە قوعامدىق مۇددەمەن قوسا ادامعا دەگەن ۇلى مەيىرىم جاتىر. ادامگەرشىلىكتىڭ ءتۇپ قازىعىنىڭ ءبىرى، سول مەيىرباندىق. العاشقى كىسى ەگەر وزىنە كوك تيىندىق پايداسى بولسا، قانداي جالعاندىققا دا بارادى. جالعاندىقتىڭ ار جاعىندا زۇلىمدىقتىڭ جوتاسى جاتىر. ءبىر عاجابى وسى پيعىلىن جابا توقۋعا شەبەرلىگى دە جەتەدى. قاراپايىم كوزگە «پالەنشەكەڭ عاجاپ ادام» دەگەن باعانىڭ يەسى. ءبىر بايقايتىنىم سوندا تىنىش ۇيقى دا، دەنى ساۋ كۇلكى دە جوق، ويتكەنى ارامزانىڭ اقىلى قۋلىق، ونىمەن ۇزاققا بارمايتىنىن ءوزى دە سەزەتىن بولار. وسىدان كەلىپ ونىڭ وقىعان، توقىعانىنا كۇمان تۋادى. ءبىلىمدى كورىنۋ ءۇشىن، ءار دۇنيەنىڭ باسىن شالعانى بولماسا، ەستىگەنىن ۇستاپ قالاتىن ەرەكشەلىگىنەن باسقا باياندى ءبىلىم جوق ەكەندىگى كورىنىپ-اق تۇر.
ءدال وسى كىسى مەنىڭ زامانداسىم، مەنىڭ تۇڭعىش شىعارمالارىمنان باستاپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوزىم «ولتىرە» الماي كەلە جاتقان كەيىپكەرىمنىڭ ءبىرى. مۇنداي ەكزەمپلياردىڭ ومىردە سيرەك، مەن ءۇشىن جالعىز ەكەنىنە قۋانامىن. سوڭىنان قالماي جۇرگەن ماقساتىم دا وسىنداي قىلىقتان جاستاردى ساقتاندىرۋ. «ءبىر قارىن مايدى قيدىڭ قيقىمى شىرىتەدى» دەگەن ءسوز بار ەمەس پە، ونى كورگەندە وسى ءسوز ەسىمە تۇسەدى. ال ەندى اباي ايتقان:
وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق،
ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق.
بەس دۇشپانىڭ بىلسەڭىز.
تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي
قاناعات، راحىم ويلاپ قوي،
بەس اسىل زات كونسەڭىزدىڭ، —
العاشقى بەسەۋى الگى كىسىدە باسىم جاتقاندىعىنا كوزىم جەتكەسىن ايتىپ وتىرمىن. اسىلى — ادامگەرشىلىك اتاۋلىنىڭ سان قيلى قاسيەتتەرى تەك بىلىمگە، كوپ وقىعانعا بايلانىستى ەمەس ەكەن. ول — تۋاسى تاربيە، ءبىر ۇشى — وسكەن ورتا مەن استاسىپ جاتادى.
البەتتە، ادامگەرشىلىك ۇعىمنىڭ ءوزى، تۇپتەي كەلگەندە قوعامدىق فورماسيالىق قۇبىلىس قوي. سوندىقتان دا مورالدىق نورمانى قۇرايتىن، ار، ۇيات، نامىس، جاۋاپكەرشىلىك، بورىش، مەيىرباندىق، ادىلدىك سياقتى ۇعىمداردى، سوسياليستىك قوعامنىڭ مۇددەسى، تالابى تۇرعىسىنان تۇسىنەمىز. وسىدان كەلىپ بۇكىل ادام بالاسىنا ورتاق، كپسس پروگرامماسىندا جازىلعان، بولاشاق كوممۋنيستىك قوعامنىڭ ءمورالى كەلىپ تۋىندايدى. كەلەشەك كىلتى ەرتەڭ قولىنا كەلەتىن، بۇگىنگى جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋدە ءاربىر جاس بۋىننىڭ وتەيتىن بورىشى كوپ. جاقسى ءداستۇر — ۇيرەنەر ۇلگى مول، تەك كەيبىر جات قىلىق، جالعان مىنەز جاعىمپاز پيعىلداردان جاستاردى اۋلاق ۇستاۋدىڭ بورىشى بار. قورقاۋلىق-قوماعايلىقتىڭ دا اندا-ساندا ومىردە قىلاڭ بەرەتىنىن ۇمىتپاۋ كەرەك. ءبىزدىڭ سوسياليستىك يدەولوگيا، كوممۋنيستىك تاربيە ەڭ الدىمەن وسىلارمەن كۇرەسەدى. ادەبيەت پەن ونەردىڭ دە كۇرەسەرى وسى، ويتكەنى بۇكىل الەمگە ۇلگى بولىپ وتىرعان سوۆەت حالقىنىڭ، جەكە سوۆەت ازاماتىنىڭ تاريحي ميسسياسى ۇلكەن.
سوندىقتان دا ءبىزدىڭ ەرتەڭگى كەلەر ۇرپاعىمىزدىڭ جۇگى بۇگىنگىدەن جەڭىل بولمايدى، وسىنىڭ قامىن ويلاعاندا بۇكىل ادامگەرشىلىك قاسيەتتى بولاشاق ءۇشىن، ەرتەڭگى ۇرپاق ءۇشىن ۋاعىزداۋ باستى مىندەتتىڭ ءبىرى. قوعام وسكەن سايىن، دامىعان سايىن ادامگەرشىلىك ۇعىمى كەڭەيە تۇسپەك، ءار ۇرپاق اتا ءداستۇرىن، جاقسى قاسيەتتەرىن بويىنا سىڭىرە وتىرىپ، ءوز ۇلەسىن، ءوز پاراسات تۇيسىگىن تانىتادى، ۇلەس قوسادى. سونىمەن جاقسىلىق پەن ادامگەرشىلىك بىر-بىرىمەن جالعاسىپ، دامي بەرمەك، ءتالىمدى تاربيە دە وسىلاي جالعاسا بەرمەك.
1977
You Might Also Like
-
بىزدە، ساحنادا تاريحي جانە فولكلورلىق تاقىرىپقا جازىلعان شىعارمالارداعى قازاق ايەلدەرىنىڭ بەينەسىن كورگەندە «وي، بۇل ول كەزدەگى ايەلدەرگە ءتان ەمەس» دەگەن كۇڭكىل ءوز ارامىزدان شىقسا، جال...
-
بۇل، الەمگە اتى ايگىلى، ءوز سوزىمەن ايتقاندا، «مۇحاڭنىڭ رۋحاني پەرزەنتى» شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ سوڭعى ايدىن ىشىندە بەسىنشى رەت حابارلاسۋى. ءوز مەرەكەسى بولارداي قۋانىشى قوينىنا سىيماي جۇرگەن....
