قازاق ايەلى
بىزدە، ساحنادا تاريحي جانە فولكلورلىق تاقىرىپقا جازىلعان شىعارمالارداعى قازاق ايەلدەرىنىڭ بەينەسىن كورگەندە «وي، بۇل ول كەزدەگى ايەلدەرگە ءتان ەمەس» دەگەن كۇڭكىل ءوز ارامىزدان شىقسا، جالپى شىعىس، اسىرەسە، مۇسىلمان شىعىسىنان حاباردار وزگە كورەرمەندەر بۇرىنعى قازاق ايەلدەرىنىڭ بويىنان اراپ، فارسى، تۇرىك ادەبيەتتەرىندە عاسىرلار بويى قالىپتاسىپ كوڭىلگە ۇيالاعان، كوز ۇيرەنگەن ءلايلىنىڭ، زۋحرانىڭ، ءشىرىننىڭ ۇلگىلەرىن ىزدەيدى. العاشقى كۇڭكىل ءوزىمىزدى-وزىمىز تەرەڭ بىلمەگەندىكتەن تۋسا، ەكىنشىسى سىرتقى كوزگە دۇرىس سياقتى. ويتكەنى ءدىن اتاۋلى ۇلتىنا قاراماي ءوزىنىڭ قاتال ەرەجەسىمەن «ءدىن قارىنداستىق» دەگەن ۇعىم سەنىمگە باعىندىرادى، سوندىقتان وزگە كورەرمەندەر كوبىنەسە وسى تۇرعىدان قارايدى. ال ەندى وسى ولشەم بۇرىنعى قازاق قاۋىمىنداعى ايەلدەردىڭ اتقاراتىن ازاماتتىق ورنىنا ساي كەلە مە؟ البەتتە، كەلمەيدى. نەگە دەيسىز عوي، وسىعان وراي مىناداي پىكىر ايتقىم كەلەدى.
ءوز باسىم كۇنى بۇگىنگە دەيىن سانامىزعا ءسىڭىپ، قالىپ الىپ كەتكەن «قازاق ايەلدەرى بۇرىن قور تىرلىكتىڭ قۇربانى بولىپ كەلگەن، الەۋمەت ومىرىنە ارالاسا الماعان» دەگەن پىكىرگە تۇگەلدەي قوسىلا بەرمەيمىن. راس، يسلام ءدىنى ورتا ازياعا تاراعالى وتىرىقشى ەلدەردى تەز باۋراپ العانمەن، بار تىرلىگى مال شارۋاشىلىعى مەن كوشپەلى ومىرگە بايلانىستى قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك ورتاسىنا دەندەپ، ءوزى ويلاعانداي ىقپالىن تيگىزە العان جوق. و باستان ءارتۇرلى نانىم، سەنىمدەردىڭ (شامانيزم، بۋدديزم سياقتى دىندەردىڭ) ەلەمەنتتەرى بولعان ەلدە يسلام ءدىنى كەڭ شەڭبەرىن جايا المادى. نەگىزگى ءبىر ءدىندى ۇستاماعان حالىقتىڭ ايەلدەرىندەگى مىنەز-قۇلىقتىڭ قالىپتاسۋى دا وزگەشە بولعانىن اڭعارامىز. وعان ءبىزدىڭ ادەبي مۇرالارىمىزداعى ايەلدەر وبرازىنىڭ ەرەكشە تۇراتىندىعى ايعاق. ەگەر ءبىز مۇسىلمان شىعىس ادەبيەتتەرىندە مۇڭ-زاردىڭ، قور تىرلىكتىڭ قۇربانى بولعان ايەلدەردى كەزدەستىرسەك، قازاقتىڭ ريەۆوليۋسياعا دەيىنگى اۋىز ادەبيەتى مەن ءىشىنارا جازبا ادەبيەتتەرىندە ايەلدەردىڭ ءارى اقىلشى، ءارى وپالى جار، ەردىڭ ەڭ سەنىمدى سەرىگى ەكەندىگىن دالەلدەيتىن تاماشا وبرازدارعا تاپ بولامىز.
ەسكى ادەبي نۇسقاۋلاردىڭ قايسى بىرىندە بولماسىن ايەل وبرازى ۇنامدى، سۇيكىمدى، تارتىمدى سۋرەتتەلەدى. اڭىز-ەرتەگىلەردەن باستاپ، تاريحي جىرلارعا دەيىن قازاق ايەلدەرىنىڭ ورنى ەرەكشە. حالىقتىڭ ايگىلى شەشەنى جيرەنشەنىڭ جارى اقىل-پاراساتى جاعىنان قىسىلعاندا جول تاباتىن قاراشاشتىڭ بەينەسى عاجاپ ۇلگى ەمەس پە؟ باعى زاماننان حالىق ىشىندە كەڭ تاراعان «جاقسى ەركەك جامان ايەلدى قاتارعا قوسا المايدى، ال جاقسى ايەل جامان ەردىڭ باسىن ەلگە تەڭەيدى» دەگەن ماتەلدىڭ تۇپكى نەگىزىنە زەر سالساق، قازاق قاۋىمىندا ايەل اتقاراتىن ءرولدىڭ قانشالىقتى ءماندى، ماڭىزدى ەكەنىن كورەمىز.
قازاقتار دۇنيەگە كەلگەن قىز بالانى ەرەكشە باعالاعان. ول ەڭ الدىمەنەن ءورىس كەڭەيتەر ۇرپاقتىڭ ۇيتقىسى سانالسا، كەي جاعدايدا جاستايىنان ەركەشورا اتانىپ، ۇل ورنىنا باعالاعان. مىسالى، «قىز جىبەك» پوەماسىنداعى سىرلىباي حاننىڭ قىزى جىبەكتىڭ اقىل-پاراساتى اينالاسىنداعى ءوز اعالارىنان دا الدەقايدا بيىك كورىنەدى. قازاق ايەلدەرى ەشۋاقىتتا يسلام ەرەجەسىنە باس ءيىپ، بەتى-جۇزىن جاسىرىپ كورگەن ەمەس. ول ءوزىن ەرمەن تەڭ ساناپ، ەل نامىسىن قورعاۋدا ءاردايىم كوزگە ءتۇسىپ وتىرادى. قازاق قىزدارى ءساننىڭ دە، سالتاناتتىڭ دا، تابيعاتتىڭ بار بوياۋلارىنىڭ سۇلۋلىعىن سەزىنە ءوسىپ، ان-كۇي، جىرلاردىڭ باس كەيىپكەرى، كەيدە سونىڭ يەسى — اۆتورى بولىپ كەلەدى. كەرەك كەزىندە قول باستاعان قىزداردىڭ دا بەينەسى اۋىز .ادەبيەتىندە بارشىلىق. رۋ تارتىسىنىڭ قيان-كەسكى كەزەڭىندە ءبىر رۋدىڭ تۋىن ۇستاپ، ءسوزىن سويلەگەن بي قىزداردىڭ بەينەسى — وسى كۇنگە دەيىن جەتكەن كوپ ادەبي مۇرالاردىڭ نەگىزگى وزەگى. بەكەجان تولەگەندى ءولتىرىپ كەلگەندە: «اتادان تۋعان التى اعا، ءتىرىمىسىڭ قايداسىڭ؟» — دەپ ۇران تاستاعان جىبەك ءوز ماحابباتىنىڭ نامىسىن قورعاۋعا شاقىرادى. تولەگەنمەن ءازىل-قاقتىعىس ۇستىندە ويناقى مىنەز، ءور قيمىل تانىتاتىن جىبەك ءوز باس بوستاندىعى ءۇشىن، سەزىم ازاتتىعىن قورعاي بىلەر قۋات يەسى ەكەندىگىن بايقاتادى. ءبىر كورگەننەن عاشىق بولعان تولەگەن قىز جىبەكتى اشىندىرۋ ماقساتىمەن:
قىز جىبەك مىنگەن كۇيمەسىن،
كۇيمەگە تاعىپ تۇيمەسىن
قايدان ءبىلدىڭ، جىبەك-اۋ،
ىزدەپ كەلگەن تولەگەن
مال بەرىپ سەنى الماسىن.
اق قوينىڭا ەنبەسىن،
اق توسىنە مىنبەسىن، —
دەگەندە جىبەكتىڭ جالما-جان:
جاقسى ايتاسىڭ، تولەگەن،
سىزدەي-سىزدەي ءار جەردەن
نەشە جىگىت كەلمەگەن؟
ءبارى دە ايتقان «جىبەك-اۋ،
سەنى الماسام» — دەمەگەن!
كوبىسى كەلمەي شەنىمە
ىڭكاردا بولىپ جونەگەن.
كەلسەڭ كەل، شىنداپ قاسىما،
ءشاي مامىعىم باسىڭا
جاتپاس پا ەدىم قاسىڭا.
الۋا شەكەر بەرەمىن
ىشەتى-عۇن اسىڭا.
كەلسەڭ كەلگىڭ، تولەگەن،
قۇرمەتىڭ مۇنداي مىنەكي.
كەلمەسەڭ ارمان كەتە بەر،
بار دامبالىڭ باسىنا، —
دەگەن جاۋابىندا قىز مىنەزىنىڭ وتكىر وكتەمدىگىمەن قاتار، جىگىت جىگەرىن سىنعا سالۋدىڭ سىرى جاتقان جوق پا؟ مۇنداي اشىق اقيقات اڭگىمە بەتپە-بەت قاقتىعىسۋ قاي ءلايلىنىڭ، قاي ءشىرىننىڭ، قاي زۋحرانىڭ ءوڭى بىلاي تۇرسىن تۇسىنە كىرىپ ەدى. مۇنداي مىنەزدەر شەكسپير ايەلدەرىنىڭ اسىرەسە «اساۋعا تۇساۋداعى» كاتاريناعا ءتان قىلىقتار ەمەس پە؟ تولەگەن مەن جىبەكتىڭ وسى كەزدەسۋ ساتىندە ەركە نازعا ارالاس قانشالىق ەرلىك، تاكاپپارلىق، اسقاقتىق جاتىر دەسەڭىزشى.
وسىنداي بەينەلەردىڭ ءبىرى «قوبىلاندى» جىرىنداعى قۇرتقا. ول قوبىلاندىعا اقىلشى بولۋمەن بىرگە، «تۇتىكپەنەن سۋ ءىشىپ، تۇندىكپەنەن كۇن كورەتىن» ەر قاناتى تايبۋرىلدى باپتاعان ات يەسى بولىپ تانىلادى. قۇرتقا ءارى كورەگەن، الدىن بولجاپ، مەگزەپ وتىرادى. سوندىقتان دا حالىق، «الىپ انادان تۋادى» دەگەندى بەكەر ايتپاسا كەرەك. اسىلىندا، ايەلگە دەگەن ءىلتيپات، وعان دەگەن زور قۇرمەت قازاق قاۋىمىندا كۋلتكە اينالعان.
بۇگىن تۇسكەن كەلىنشەكتىڭ بەتىن اشاردا ول كەلگەن بوساعانىڭ بارلىق قادىر-قاسيەتىن بايانداي وتىرىپ، اعايىن، جەكجاتتىڭ، تۋىس-قارىنداستاردىڭ، اتا-ەنەنىڭ مىنەز -قۇلقىنداعى مىندەر دە بەتاشار كەزىندە ايتىلادى. جاڭا كەلگەن كەلىننەن ەشتەڭە جاسىرمايدى. ويتكەنى، ول بۇل ءۇيدىڭ بۇدان بىلايعى داستارحان يەسىنىڭ ءبىرى اتا-انانى سىيلاي وتىرىپ، ءارى تاربيەشى، ءارى قامقور، ءارى ەردىڭ وزىمەن تەڭ سەرىگى سانالادى. بەتاشار ۇستىندە وعان كوپتەگەن ۇلگى تۇتار جاقسى قىلىق-مىنەزدەردى تاپتىشتەپ، ەسىنە سالا وتىرا بويدى اۋلاق ۇستايتىن رابايسىز قىلىقتاردى دا شەنەپ، مىنەيدى. قىسقاسى، بەتاشار جىرىنىڭ وزىندە تالىم-تاربيەنىڭ، ادەپ-وركەننىڭ بار ەرەجەسى ەسكەرىلىپ، قازاق قاۋىمىندا ايەلدىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە كورىنەدى. مۇنداعى قوزعالاتىن ماسەلە جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ العاش دەربەس تىرلىككە العان ساباعى سياقتى بولىپ كورىنەدى. جاڭا كەلىنشەكتىڭ كەلۋى ءبىر ءۇيدىڭ عانا ەمەس، ءبىر اۋىلدىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ەلدىڭ جاپسارلاس جاتقان ەكى رۋدىڭ ورتاق قۋانىشىنا اينالادى. وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويىن دەگەن ءسوز ايەل باقىتىنا دەگەن حالىقتىڭ قۋانىش ماحابباتىن انىقتايدى. ارعى-بەرگى قازاق قاۋىمىنىڭ تاريحىندا كەلىن ءتۇسىرىپ، قىز ۇزاتۋدان ارتىق توي دۋمان بولعان ەمەس. كىز بالانىڭ ءوز بوساعاسىنداعى ورنى ۇزاتىلعاننان كەيىن دە باعاسىن جويمايدى. جاقسى قىز تاربيەلەگەن انا ءاردايىم ارداقتى. «اناسىن كور دە قىزىن ال، اياعىن كور دە اسىن ءىش» دەگەن ماقال قىز تاربيەسىنىڭ، انا مۇراتىنىڭ قانشالىقتى جوعارى باعالاناتىندىعىن دالەلدەيدى.
قازاق جىرلارىندا ءوز ماحابباتى ءۇشىن ەشنارسەدەن تايىنبايتىن، ادىلەت ءۇشىن باسىن تىگەتىن اقىل يەسى، ءور مىنەز قىزدار بەينەسى كوپ كەزدەسەدى دەدىك. سولاردىڭ «ەر تارعىنداعى» ءاقجۇنىس ءوزىنىڭ سوڭىنان قۋىپ كەلگەن ايگىلى باتىر قارت قوجاقتى اقىل-پاراساتىمەن توقتاتادى، «ەي، قارت قوجاق، قارت قوجاق، اتىڭنىڭ باسىن تارت، قوجاق»، — دەپ باستالاتىن وكتەم سوزدەر وسى باتىردىڭ بالالىق شاعىنان باستاپ ءومىر جولىن بايانداپ، ەرلىك-سەرىلىگىن جوعارى باعالاي وتىرىپ، ءقازىر قارتايىپ قالعاندىعىن، وزىنە تەڭ ەمەستىگىن دالەلدەيدى. سويتە تۇرا ءوزىنىڭ اسقان ارۋلىعىن، تەك قانا تارعىنداي ەرگە لايىق ەكەندىگىن جاسىرمايدى.
بۇقار بارساڭ قولاڭ بار،
قولاڭدى كور دە شاشىم كور.
زەرگەر بارساڭ. قاسىندا
التىننان سوققان تۇيمە بار،
تۇيمەنى كور دە باسىم كور.
نەمرام بارساڭ پىستە بار،
پىستەنى كور دە مۇرنىم كور.
ءار شاحارعا قاراساڭ،
قۇرۋلى تۇرعان كۇزگى بار.
كۇزگىنى كور دە كوزىم كور.
سامارقان بارساڭ مەندەل بار
مەندەلدى كور دە ءتىسىم كور.
ۇستالار بارساڭ قاسىندا
تارتۋلى جاتقان سىمدار بار،
سىمدى كور دە قولىم كور.
توعايعا بارساڭ توعايدا
دومالانعان قويان بار.
قوياندى كور دە جونىم كور،
قارا جەرگە قار جاۋار،
قاردى كور دە ەتىم كور.
قار ۇستىنە قان تامار،
قاندى كەر دە بەتىم كور! —
دەگەن سوزدەردە قانشالىق سۇلۋلىق سىرى جاتىر. مۇنداعى تەڭەۋ، بوياۋ، سۋرەتتەر ارۋ ءجۇزىن كوز الدىڭىزعا ەلەستەتەدى. ءوز بويىنىڭ وسىنشا سۇلۋلىعىن بايانداي بىلگەن قىزدىڭ ءور مىنەزىنە زارەدەي كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى. بۇل — قانداي كۇرەستەن دە تايىنباس، ءوز ماقسات-مۇراتىنا جەتۋگە قۇربان بولۋعا دايار قىزدىڭ قىلىعىنان تۋعان عاجايىپ كورىنىس. قىز بالانىڭ قازاقتىڭ الەۋمەتتىك ومىرىندەگى تاعى ءبىر ەرەكشە ورنىن تانىتاتىن «ءسوزدىڭ ءتۇبىن شىن بەكىتەر، سۋدىڭ ءتۇبىن شىم بەكىتەر، داۋدىڭ ءتۇبىن قىز بەكىتەر» دەگەن عاجايىپ ماقال بار. عاسىرلار بويى كوشپەلى ءومىر كەشكەن قازاقتىڭ ۇلتتىق ءتىلىنىڭ، جاقسى ادەت-عۇرپىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋىندا تاماشا ءبىر سىر بار سياقتى. ويتكەنى، ءبىزدىڭ تىلىمىزدە وزگەشە جاتقان ديالەكتىلىك ايىرما شامالى. مەنىڭشە، ارقادان قىز العان سىردىڭ ەلى سول قىز ارقىلى كەلگەن ادەت-عۇرىپ داستۇرلەرىن، ءتىلدى وزىنە سىڭىرسە، ارقاعا قىز بەرگەن سىردىڭ ەلى ارقىلى بۇل ەلدىڭ دە كەيبىر ءتىل ەرەكشەلىگى سوندا بارىپ سىڭىسەدى. وسىلاي قىز الىپ، قىز بەرۋدىڭ ارقاسىندا قازاق ءتىلىنىڭ بىر-بىرىمەن جىمداسىپ، ۇعىمداسىپ قالىپتاسۋىنا جاعداي تۋعان با دەپ تە ويلايمىن. ويتكەنى، جەكە سوزدەر بولماسا، وسى كۇنگى باتىس قازاقتارى مەن شىعىس قازاقتارىنىڭ ادەبي تىلىندە ايىرما جوقتىڭ قاسى. بۇل ساپاردا ايەل قاۋىمىنىڭ اتقارعان ءرولى مىقتى بولسا كەرەك. ۇلتتىق ءتىلىمىزدى «انا ءتىلى» دەيتىنىمىز دە سودان ەمەس پە.
ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ قىرعىزدى، قاراقالپاقتى بىلاي قويعاندا، كوپ حالىقتاردىڭ ايىرماسى مول سالاسى — ايتىس. ونىڭ ىشىندە قىز بەن جىگىت ايتىسى. بۇل ايتىستاردا قىز دا، جىگىت تە ەكى رۋدىڭ نەمەسە ەكى ەلدىڭ تۋىن ۇستاي سويلەيدى. ەل نامىسى مەن ەر نامىسى بۇلاردىڭ قولىندا. اسقان اقىلدىلىق، اقىندىق، شەبەر-شەشەندىك، كوسەم-كورگەندىك وسى ايتىس ۇستىندە تانىلادى. ەكى جاقتىڭ، باتىر باعلانى دا، ءسان-سالتاناتى دا كەڭ ءسوز بولادى. كوپ جاعدايدا قىزدىڭ جەڭىلۋى جاسىنان ايتتىرىپ قويعان كۇيەۋىنىڭ مىنىنە بارىپ سوعادى. بۇل ساتتە قىز ءوز ەل-جۇرتىنا ارىزىن ايتىپ توقتايدى. كەي ايتىستاردا جەڭىلگەن جىگىتىنە جار بولىپ كەتكەن قىزدار از ەمەس. مۇنىڭ ءوزى — قازاق، قاۋىمىنداعى ايەل بوستاندىعىنىڭ ەرەكشە ءبىر كورىنىسى. الگى بارار جەرى ناشار بولعان قىزدار زار — مۇڭىن اعايىن-تۋعانىنا ايتادى. كەنشىمباي مەن ايسۇلۋدىڭ، ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسى وسى توڭىرەكتە.
قازاق قوعامىنداعى ءانشى ايەلدەر، كۇيشى ايەلدەر، ەرەكشە قۇرمەت، سىي-سياپاتتىڭ يەسى. قاي جەردە ونىڭ-توي بولسا، سونىڭ ءسان-سالتاناتىن، ءارى اجارىن كەلتىرەدى. ون ساۋساعىنان ونەرى تامعان قازاق ايەلدەرى — ءبىزدىڭ باي قول ونەرىمىزدىڭ دە نەگىزگى اۆتورى. كىلەمنەن باستاپ، تۇندىككە دەيىن، باسقۇر مەن شيدەن باستاپ بوساعانىڭ باۋىنا دەيىنگى عاجايىپ ورنەك-ويۋلار — قازاق ايەلدەرىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇشان-تەڭىز ونەرىنىڭ نەگىزگى بەلگىلەرى. قازاق ايەلدەرى ءۇيدىڭ يەسى جولاۋشى كەتكەندە تەك قانا وتباسىنىڭ يەسى ەمەس، بۇكىل اۋىلدىڭ باسشىسى، كوزى بولىپ قالا بەرەدى. Aت باسىن تىرەپ كەلگەن قوناق تا ءۇي يەسىن جوقتامايدى. بىلگip، كوسەم ايەلدەر بار جابدىعىمەن قوناعىن قابىلداپ، جول-جورالعىسىنان جىعىلماي، بارىنشا ريزا ەتىپ اتتاندىرادى. يسلام دىنىندەگى ەلدەردىڭ ايەلدەرىندە مۇنداي ەرىكتىلىك قازاقتان باسقا ۇلتتاردا كەزدەسە بەرمەيدى. ءبىر ەلدى اۋزىنا قاراتقان بايبىشەلەر، ەردىڭ قۇنىن ەكى اۋىز سوزبەن بىتىرگەن سۇڭعىلا شەشەن قىزدار، جاۋدىڭ جىگەرىن قۇم ەتكەن، جەلىگىن جۇندەي تۇتكەن ادۋىن اسقاق باتىل ايەلدەر قانشاما دەسەڭىزشى!
دالا ومىرىندەگى ەركىندىك، تابيعاتپەن تىكەلەي ءومىر كەشكەن قازاق قاۋىمىنىڭ قىزدارىنىڭ مىنەزى دە ەرەكشە قالىپتاسقان. ەندى ءبىر ساپاردا ولار ءبىر جاعىنان شاباندوز، كەيدە مەرگەن بولىپ كەلەدى. «ەڭلىك — كەبەك» حيكاياسىنداعى ەڭلىك قىزدىڭ مەرگەندىگى تالايدى تاڭ قالدىرادى. مۇنداي مىسالدار ادەبيەتىمىزدە ءجيى كەزدەسەدى. باتىر قىزدىڭ، تاپقىر، اقىلدى قىزدىڭ، اقىن قىزدىڭ، زەرگەر-شەبەر قىزدىڭ، بي، كورەگەن قىزدىڭ نەشەتۇرلى ۇلگىسى قازاق ادەبيەتىندە وتە مول. وسى ۇزىلمەي كەلە جاتقان ءۇردىس ميراس جولدار كەيىن جازبا ادەبيەتتە دە مىقتى كورىندى. اسىرەسە «اباي جولى» رومانىنداعى ارۋ اقىلدى قىز-كەلىنشەكتەر مەن بايسالدى، بي بايبىشەلەردىڭ توبىنا كەزدەسكەندە، سوناۋ عاسىرلار بويى ۇرپاقتان-ۇرپاققا ۇلگى بولىپ كەلە جاتقان ايەلدەر قاۋىمى ەسكە تۇسەدى. ەشبىر جاۋدان بەتى قايتپاعان، وسى جولى سۇرىنەر جەرىنە كەلىپ وتىرعان ارقانىڭ ادۋىن، اعا سۋلتانى قۇنانبايدى دا ولىمنەن كۇشتى ۇياتتان قۇتقاراتىن. سارا اپاڭنىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى. جىل وتكىزىپ بوجەيدىڭ اسىنا كەلگەن قۇنانبايعا بوجەي قىزدارى ءمىن ايتىپ، ايىپ تاعا باستاعاندا:
مىنا دا قارلار نە دەيدى؟
جاقسىدان جامان كوبەيدى.
ەسكىنىڭ اسىل كوزى ەدى —
ۇرلاپ تا كومدىڭ بوجەيدى، —
دەپ قارسى شابۋىلعا شىققان سارا اپاڭ قۇنانبايدى وسى ءبىر قيىن كەزەڭنەن الىپ قالادى. ءومىرى ايەل قاۋىمىنا جىلى ۇشىراماعان قۇنانباي: «باقساڭ سارا اپاڭدى باقسايشى» دەن ريزالىعىن بىلدىرەدى. ءسابيتتىڭ سۇلۋشاشى مەن بوتاكوزى، ءعابيتتىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى — سول ايتۋلى ارۋلاردىڭ شوبەرەلەرى، جاقسى ۇرپاقتارى.
قازاق ايەلدەرىنىڭ بويىنداعى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءار مىنەز، وكتەم قايراتتىڭ ءبىر كورىنىسى — كەشەگى وتان سوعىسىنىڭ كەزىندە ەرگە ءتان ەرلىك تانىتقان ءاليا مەن مانشۇكتىڭ قيمىلى. بۇكىل سوۆەتتەر وداعىنداعى مۇسىلمان حالىقتاردىڭ ىشىندە مايدان قاھارمانى اتالعان ەكى ايەلدىڭ ەكەۋىنىڭ دە قازاق قىزى بولۋى كەزدەيسوق ەمەس. وسىنىڭ ءوزى سوناۋ باعى زاماننان اڭىز، اۋىز ادەبيەتىندە قالىپتاسقان تىرلىك، ءومىر ەرەكشەلىگى تۋعىزعان ەركىندىك، ازاتتىق، ەرلىك ۇلگىلەرىندەگى قازاق ايەلدەرىنىڭ ءداستۇرلى بەينەسىنىڭ جالعاسى دەپ بىلەمىن.
«قازاق ايەلدەرى قور تىرلىكتىڭ قۇربانى عانا بولدى» دەگەن سوزگە قوسىلمايتىن سەبەبىم وسى. سوندىقتان قازاق ايەلدەرىنىڭ فولكلورلىق تاريحي تاقىرىپتاعى بەينەسىن جاساۋدا بۇكىل حالىقتىڭ الەۋمەتتىك تىرلىگىنە بايلانىستى، ۇلتتىق مىنەزگە، پسيحولوگياعا سىيىمدى، نانىمدى بوياۋلار ىزدەۋ كەرەك. جالپى مۇسىلمان شىعىسىنا ءتان ۇلگىگە جۇگىرۋ، جۇگىنۋ ءسوز جوق ساحنالىق جالعاندىققا اكەپ سوعادى.
ءبىز ۇلگى الار ونەگەلى اپالارىمىز بەن انالارىمىز كوپ بولعان. ولار زامان تارلىعىنا، قوعام قاپاستىعىنا قاراماستان ءوز نامىسىن قورعاپ، ادەپتىلىك پەن اقىلدىلىقتىڭ كەزىندە ۇلگىسىن كورسەتتى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى قىز-كەلىنشەكتەرىمىز سول انالاردىڭ اسىل قاسيەتتەرىن قالاي قابىلداپ وتىر؟ وكتيابر ريەۆوليۋسياسى الىپ بەرگەن جاپپاي تەڭدىكتى قالاي ءتۇسىنىپ ءجۇرمىز؟ مەنىڭشە وسىنداي ورتاعا سالار وزەكتى اڭگىمە كوپ سياقتى. بۇل سالاداعى اشىق اڭگىمەنىڭ الەۋمەتتىك ومىرىمىزگە تەك قانا پايدالى بولارى ءسوزسىز.
1971
You Might Also Like
-
كۇلكى قۇدىرەتى جايلى ارعى-بەرگى زاماندارداعى كوپ كەمەڭگەرلەردىڭ ايتقانىن بىلاي قويعاندا — ونىڭ الەۋمەتتىك ءمانىن، ۇستازدىق ۇلگىسىن سوسياليستىك قوعامدا اتقارار ازاماتتىق جۇگىن ماركستىك-لەنيندىك...
-
ادام بالاسىنىڭ بۇكىل تاريحىنداعى ادەبي مۇرالارعا زەر سالساق ءقايبىر حالىق بولماسىن اڭىز-ەرتەگىلەرىنەن باستاپ، ادامگەرشىلىك پاراساتتى، ادىلەت-ادالدىقتى، تاربيە مەن ءتالىمدى تۋ ەتىپ ۇستاپ، ۇلگى ەتىپ ۇس...
