مۇحاڭ تۋرالى
بۇل، الەمگە اتى ايگىلى، ءوز سوزىمەن ايتقاندا، «مۇحاڭنىڭ رۋحاني پەرزەنتى» شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ سوڭعى ايدىن ىشىندە بەسىنشى رەت حابارلاسۋى. ءوز مەرەكەسى بولارداي قۋانىشى قوينىنا سىيماي جۇرگەن. شىڭعىس بار شارۋاسىن جيىپ قويعان سياقتى. وسى قارساڭىنداعى شەتەلدىك ساپارىن دا مۇحاڭنىڭ سەكسەن جىلدىق مەرەكەسىنە بايلانىستى كەيىنگە قالدىرىپتى. بار ءىستىڭ باسى-قاسىندا مەن جۇرگەندەي تەلەفونمەن حابارلاسقان سايىن تاپتىشتەپ سۇراپ جاتادى. بۇل جولى:
— Ay، باتىر-ەكەسى، مۇحاڭنىڭ تويى وسى ايدىڭ جيىرما سەگىزىندە بولادى — دەمەدىڭ بە، بۇگىن حات الدىم، جيىرما ۇشىندە ەكەن عوي. نەمەنە، مەنى كەلمەسىن دەگەن ويىڭ بار ما، — دەپ ءازىل ارالاس داۋدان باستادى.
— مەن دە كەشە ءبىلدىم، بۇگىن تەلەفون سوققالى وتىر ەدىم، قانشا ادام كەلەسىڭدەر، — دەدىم.
— ساۋال بولعانىڭا، مۇحاڭ مەرەكەسى تەك قازاقتاردىڭ مەرەكەسى دەپ ساعان كىم ايتتى. بۇكىل ماناستىڭ اۋلەتى كوتەرىلىپ بارساق تا ەركىمىز، شۇكىر قازاق، اعايىننىڭ جەرى دە، داستارحانى دا كەڭ. ساناۋلى بارۋ قوناققا عانا جاراسادى. ءبىز باۋىر ەمەسپىز بە؟
مەن جەڭىلدىم.
...بۇگىندە كۇزدىڭ سۋىق سۇرعىلت قاباتىنا شىرايىن بەرمەي اشىق اجارىمەن الماتى كۇنى شىققالى قاشان. سەرگەك تارتقان ۇيقىنىڭ تولەۋىن كىتاپ وقۋمەن تولتىرۋ مەنىڭ عانا سالتىم ەمەس شىعار. بۇرىن جۋرنالداعى نۇسقاسىمەن تانىس بولسام دا ادەبيەتىمىزدىڭ بۇگىنگى اقساقالىنىڭ ءبىرى ءابدىلدا تاجىبايەۆتىڭ «جىلدار، ويلار» كىتابىن قاراپ وتىرمىن. مۇنداعى، الداعى اعالارى، تۇرعىلاستارى ءجايلى ەستەلىكتەردە مۇحاڭا مول ورىن بەرىلگەن. شاكىرتتىڭ ۇستازعا دەگەن ىزگى ءىلتيفاتىنىڭ، دوستىقتان ازاماتتىق ماحابباتقا اينالعان ۇلگىسىن كورىپ قۋانام. تاعى دا مۇحاڭنىڭ ءۇنىن ەستىگەندەي ەلىگىپ، جۇرەككە ۇيالاعان قيمىل كەلبەتى كوز الدىما كەلىپ ءسوزىن تىڭداپ وتىرعانداي كۇيگە تۇسەم.
اقىن مىنەر ارعىماقتىڭ ايىل-تارتپاسىن بەرىك بەكىتىپ بەتىنە جان قاراتپاي جۇرگەن ءابدىلدا جيىرما بەس جاسىندا وزىنەن اتتاي مۇشەل جاسى ۇلكەن اعاسى، مۇحاڭمەن تۇڭعىش رەت ديدارلاسىپتى. سول كۇننەن باستاپ الگى ادۋىن اقىنىمىز «شاكىرتتىك» حالگە ءتۇسىپتى. بۇعان دەيىنگى اعاتتىقتارىن اڭعارىپتى. مۇحاڭنىڭ سىلتەۋىمەن ىزدەنۋ، وقۋ ساپارى باستالىپتى. اعانىڭ ارقاسىندا سىرتتاي جاراسىمى ءوز الدىنا، ىشتەي يگىلىگى مول ويلار ءتۇيىپتى. «سەن قىردىڭ، سەن شىرقادىڭ» دەپ ارقادان قاعۋدان گورى اعانىڭ اقىلى، ايتقان سىنى كوپ بولىپتى. ساقالىمەن ەمەس، جەمىستى جىلدارىنىڭ ساپاسىمەن جەتپىسكە قۇرىق كوتەرىپ كەلە جاتقان قوردالى اقىن ءابدىلدا وسىلاي اعىنان جارىلىپ، اقتارىلا سىر شەرتىپتى. كەيدە ءوزى وتىرعان بەزبەن باسىن تىم تومەنشىكتەتىپ جىبەرسە دە، ەستەلىك جازۋشىلارىمىزدىڭ كوپشىلىگىندە بولا بەرمەيتىن اق پەيىل، ءادىل قازىلىق مىنەز تانىتىپتى. بۇعان قۋانباسقا نە شارا!
شىنداپ كەلگەندە ادەبيەت اتاۋلىنىڭ ۇلتتىق ۇعىمىنان، مولدەك ماقتانىنان شىعىپ الدە قاشان بۇكىل ادامزاتتىق رۋحاني قازىنانىڭ مەنشىگىنە اينالىپ كەتكەن Mۇحتار اۋەزوۆ تۆورچەستۆوسى، ونىڭ ازاماتتىق كەلبەتى سۋرەتكەرلىك سىرى ءجايلى وسى كەزگە دەيىن قانشا جازىلعانمەن كەلەشەك ۇرپاققا ۇلگى-نۇسقا بولاتىنى ايتىلماعان ءسوز، اشىلماعان اقيقات، جۇمباق جايىتتەر كوپ سياقتى. سەبەبى سودان با مۇحاڭ شىعارمالارىن وقىعان سايىن جاڭا ءبىر تىڭ ويلاردىڭ كومبەسىنە كەزدەسىپ وتىراسىڭ. سول ويلاردىڭ ءبىر جۇيەسىمەن كەتكەندە، مۇحاڭ، ماعان ءوزىنىڭ جازۋشىلىق جولىندا ونەرگە دەن قويعانداردىڭ ءبارىنىڭ باسىنان وتەتىن «بالاڭدىق»، «شاكىرتتىك» كەزەڭدى كەشپەگەن ءتارىزدى بولادى دا تۇرادى.
البەتتە، ادەبيەت القاسىنا مۇحتار اۋەزوۆ ءا دەگەننەن-اق ۇلىلىقتىڭ ءتاجىن كيىپ شىقتى دەگەن ۇشقارى پىكىردەن اۋلاقپىن. ول ءتاج قاشان، قاي شىعارمامەن كەلگەنى بارشاعا بەلگىلى. مەن مۇندا وقۋداعى «شاكىرتتىك» پەن ونەردەگى «شاكىرتتىكتىڭ» اراسىنا ادەيى شەك قويىپ ايتىپ وتىرمىن. وقۋداعى شاكىرتتىك دەسەڭىز ول شاكىرتتىڭ سەميناريانى بىتىرۋىنە ءالى ەكى جىل بار. سول كەزدە جيىرماعا ەندى بەتتەگەن مۇحاڭ ايگىلى «ەڭلىك—كەبەكتى» جازادى. شىعارمانىڭ كومپوزيسيالىق ۇيلەسىمى، درامالىق ارحيتەكتونيكاسى، نايزاعايداي شابىسقان ديالوگ قۇدىرەتى، تارتىس توڭىرەگىندەگى كەيىپكەرلەردىڭ مىنەز-قۇلقىنداعى دارالىق پەن شەك-شەكارا ءبارى كەلىپ شەكسپير قازىنالارىنىڭ دەڭگەيىندە تۋادى.
مۇحاڭنان كەيىنگى وسى جانرمەن اينالىسقان ۇلكەن-كىشىمىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن ارعى-بەرگى تاقىرىپتى شارلاعاندا، الگى ايتقان قاسيەتتەرى سايما-ساي درامالىق شىعارما جازدىق پا؟ ءوز باسىم ويلانا وتىرىپ، جوق دەگەندى مويىنداۋعا ءماجبۇرمىن. ءبىز بىلاي قالايىق، ال ەندى ءدال سول كەزدە قازاق توپىراعىندا مۇحاڭ الار ۇلگى تۇگىلى وسى جانردان بەلگى جوق ەدى عوي. سوندا بۇل نە كەرەمەت!..
كوپ جۇمباقتىڭ ءبىرى، ءسوز توركىنىن تۇپتەي كەلگەندە كوز جەتەتىن اينىماس ءبىر شىندىق — مۇحاڭنىڭ دارىن زەردەسىن تابيعات و باستا جومارت پىشكەن ەكەن. ساتىنە ساي كەلگەندە ابايدىڭ نازى مەن شەرى، اشۋى مەن ىزاسى تەبىندەگەن كيەلى وڭىردە بالالىق شاعى وتەدى. كەيۋانا اجەنىڭ الديىنە جالعاس ەرتەگى اڭىز، كارى قۇلاق اتا جادىنداعى حيسسا-حيكايالارمەن ۇندەس الىپپەسى اباي ولەڭدەرىنەن باستالىپ قارا تانىپ، مەدرەسە كورەدى. اراپ، پارسى، تۇركى ادەبيەتتەرىنىڭ تاماشا ۇلگىلەرىن تىس-تىرناقتاي جيىپ ساقتاپ كەلگەن اۋەز اتانىڭ مولدەك مۇلكى قارا ساندىق تولا كىتاپقا قول سالادى.
ونىڭ ۇستىنە الەمدىك تاريحتىڭ وزگەرۋ — ءوسۋ پروسەسىندە نە الاسىسى، نە بەرەسىسى بولماي تالاي بەدەۋ عاسىرلاردى باسىنان كەشكەن سال بوكسە ساحارانىڭ ەلىندە، ونىڭ بىر-بىرىمەن جات ۇيىردەي تەبىسكەن سودىر-سويقان مىنەزى مەن داڭعازا تىرلىگىنە كۇندە كۋا بولىپ، زەردەلى جاس ەرتە ەسەيەدى، بەيۋاق تۇلەيدى.
سەمەيدەگى بەس جىلدىق ورىس مەكتەبى، ودان كەيىنگى سەميناريا قابىرعاسىنداعى جىلداردا ەۆروپا، ورىس ادەبيەتىنىڭ باي قازىناسىن اشادى. ارعى-بەرگى تاريح، ساياسات، سوسيولوگيا، فيلوسوفيا، گەوگرافيا، ەكونوميكا، جاراتىلىس تانۋ، بۇكىل قوعامي، عىلىمدار جۇيەلەرىمەن تۇبەگەيلى شۇعىلدانادى. ومبىدان كەيىنگى قورى مول سەمەيدەگى، ءبىر كەزدەرى اباي اتاسى سۋسىنداعان كىتاپحانا، جىگىت مۇحتاردىڭ ءجيى وتىراتىن مەكەنىنە اينالادى، بار زەيىن -جىگەرىمەن قۇلشىنا ۇمتىلىپ، قۇلاي ىزدەنە، وقي-توقي جۇرگەن وسى شاقتارىندا بىر-بىرىمەنەن استارلاس-تامىرلاس عىلىم سالالارى تۇيىسە كەلە بولاشاق جازۋشىنىڭ زەردەسىنە اقاۋسىز دارىپ، قاپىسىز قالانىپ، بەرىك؛ نەگىز تابادى. سانا ساۋلەسى نۇرلانا، پاراسات پارقىن تانيدى. ءبىلىم مەن تالانت تابىسادى. قيالعا قانات، تالاپقا توپشى بىتەدى. ۇشقىنىنىڭ جالىنى، دارىننىڭ داۋىلىمەن شارپىسادى. وتكەن-كەتكەن تاريحتاعى شى-نايى سۋرەتكەرلەردىڭ ءبارى ءوز زامانىنىڭ ساق ساراپشىسى، وزىنە دەيىنگى مەن بولاشاقتىڭ ارالىق التىن كوپىرى بولعاندىعىنا مۇحتاردىڭ كوزى انىق جەتەدى. ءتۇبى باعدارى سول بولسا شىن ونەر وكىلى ارقالار جۇكتىڭ سالماعىن دا سەزەدى.
ەندىگى گاپ، نەدەن باستاۋ كەرەك؟ ءسوز جوق مۇحاڭ تۋاسى اقىن ادام، ول بار شىعارماسىنىڭ رۋحىنان سەزىلەدى. ولاي بولسا نەگە ولەڭمەن شەرۋ تارتپادى ەكەن، الدە اباي اتاسىنىڭ اقىندىق ارۋاعىنان يمەندى مە، ونى كىم ءبىلسىن. ءبىراق ول كەزدە دە «اباي تۇرعاندا ولەڭدە نەم بار» دەپ قورعالاپ جۇرگەن، «مارتتەر» از بولاتىن. ال ەندى، مەكەنى بار مەنشىكتى تەاتر بىلاي تۇرسىن، تىم بولماسا كوشپەلى ترۋپپاسى جوق حالىققا دراما جازىپ نەسى بار ەدى. بۇل «جار باسىنداعى جانتاقتى جاننان كەشكەن نار جەيدىنىڭ» كەبى بولماسىن. ءسال ويلانايىقشى.
مەنىمشە، كورەگەن سۋرەتكەر وسى درامانى جازاردا ەكى ءتۇرلى ماقسات كوزدەگەن.
ءبىرىنشى: ساۋاتى جوق بولعانمەن ساۋىعى باسىلمايتىن ەل سالتى بار. «اۋ جاردان» باستاپ التىباقانعا دەيىن، ان-كۇيدەن باستاپ ۇزاق حيسسا جىرلاردى قۇلاق قاقپاي ۇيىپ تىڭداۋ ەل ءۇردىسى. بۇل حالىق بار قاسيەتتى باسىنا تەپكەنمەن، ءان مەن ءسوزدى قاشاندا قاتتى قادىرلەيتىن. ءقازىر ولەڭ اتاۋلىنى ىلەۋدە ءبىر قارا تانيتىنى بولماسا، جالپىلاما وقيتىن ءحالى جوق. ول كەزدە ۇلى ابايدىڭ ءوزى دە بار قازاققا ءماشھۇر بولا قويماعان. ايت پەن تويعا، ساۋىق-سايرانعا و باستان قۇمار حالىقتىڭ توبىمەن باسى قوسىلىپ، قىزىقتايتىنى مۇمكىن وسى بولار. بۇل، كورگەنى از، كوڭىلى ءشول ەلدى ونەردىڭ سونى تۇرىمەن ويعا تارتۋدىڭ، كوكىرەك كوزىن اشۋدىڭ ءبىر توتە جولى بولار دەگەن ماقسات.
ءبىرىنشى ماقسات — دەگەنىنە جەتتى. مۇحاڭ حالىق پسيحولوگياسىنىڭ تامىرىن ءدال تانىپتى. بۇعان «ەڭلىك — كەبەك» 1917 جىلى مايدا اباي اۋىلىندا العاش رەت قاناتتاس تىگىلگەن قوس كيىز ۇيدە قويىلىپ، وندا جۇزدەن اسا كورەرمەن بولعانىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. وعان قوسىمشا، مۇحتار اۋەزوۆ دراماتۋرگياسىن العاش ارنايى زەرتتەگەن جاس عالىم ر. نۇرعالييەۆتىڭ جازۋىنشا، سول كۇنى ەلۋ تيىننان بيلەت ساتىلىپ، جينالعان ەلۋ ءتورت سوم ەلۋ تيىن، اۆتوردىڭ تۇڭعىش قالاماقىسى، قۇلجاداعى اشارشىلىققا ۇشىراعان قازاقتارعا جىبەرىلىپتى دەگەن دەرەك جانە بار.
ەكىنشى: ساياسي سەرگەك، دۇنيە جۇزىلىك تاريحي قۇبىلىستان حابارى مول مۇحاڭ، 1905 جىلعى ورىس ريەۆوليۋسياسىنىڭ اقىبەتىنەن، قازاق-قازاق بولعالى تۇڭعىش تۇياق سەرپىگەن، ون التىنشى جىل وقيعاسىنان، كەشەگى فيەۆرال ريەۆوليۋسياسىنان كەيىنگى احۋالدان، رەسەيدە، ايتەۋىر ءبىر الەۋمەتتىك شەشىمىن تاپپاي تولاستاپ توقتاماس ءدۇبىرلى دۇربەلەڭ جايدىڭ قازاق، قاۋىمىن دا قاعاجۋ قالدىرمايتىنىن ءبىلدى.
سۋى كەپكەن سايدىڭ بورگە تاسىنداي باسى بىرىكپەي جاتقان بۇل حالىققا، سان عاسىر قوعامدىق دامۋىنداعى قۇياڭ قيمىلىنان بوي جازىپ، ەلدىگىن ەسكەرىپ، ەڭسە كوتەرىپ تۇتاس ۇلتتىق سيپات الار كۇن تۋسا، ەڭ الدىمەن بەزىنەر قىلىعى قايسى، قارعىس ايتار كەسەپاتى نە دەگەن cayال تۇردى.
الەۋمەتتىك تۇرعىسى ءالجۋاز، قوعامدىق ساناسى سابيلىك دارەجەدەگى حالىقتىڭ زاماندار بويى قانىنا، جىك-بىلىگىنە سارى سۋداي سىڭگەن رۋلىق تايتالاستان اسقان بەيباقتىعى بولىپ پا؟ باتىرى دا وسى رۋ نامىسىنىڭ قۇربانى، ارۋى دا وسى رۋ نامىسىنىڭ قۇربانى. ەل بولدىم دەپ ەڭ مىقتاعاندا جۇزگە بارىپ تىرەلەدى، وندا دا پالەن ءجۇزدىڭ اقىنى، تۇگەن ءجۇزدىڭ باتىرى دەپ ەسىرە ەلەۋرەپ ءبىرىن-بىرى شاباقتاپ-تاماقتاپ، اقىرى ەسەبىن تاۋىپ ىرگەسىن اشىپ الادى. حالىقتىق قام، ۇلتتىق ۇيىتقى ويلاۋ ارعى-بەرگى قۇلقىن ق ۇلى حانداردىڭ، سودىر سۇلتانداردىڭ، كوك ەزۋ بيلەردىڭ، داڭعوي باتىرلاردىڭ تۇسىنە كىرىپ تە شىققان ەمەس. «جۇلدە الساڭ جۇزىڭمەن، ۋ ىشسەڭ رۋىڭمەن» دەگەن بەتپاق ماقالدى ساحرانىڭ سايقى-مازاق ساياساتىنىڭ تۋى ەتىپ ۇستاپ، شايان قۇيرىق، سيىر بۇيرەكتەنىپ وتىرعان ەلدە نە بەرەكە بار. سوندىقتان اۆتور وسى قارساڭدا، تاعدىرى ساقالدى بيدە، تاپقانى سويىلدى بايدا، ساياسي تۇساۋى كەسىلمەي، شاش ەتەكتەن سەرگەلدەڭ سور قاماعان حالىقتىڭ مۇڭ-زارىن، كوكسەگەن مۇراتىن ارقالانا سويلەۋدى وزىنە ازاماتتىق بورىش، سۋرەتكەرلىك پارىز تۇتتى. بۇگىن ءوزى تاريحقا اينالىپ وتىرعان مۇحتار اۋەزوۆ تاريحتىڭ تابالدىرىعىن دا وسىلاي اتتاۋدى وزىنە لايىق، ءجون كوردى.
جوعارىدا ايتىلعان ويلاردى ۇعىندىرۋ تالابىندا جازۋشى ۇزاققا سىلتەمەيدى، بەرىدەن كەلتە قايىرمايدى. سول ءوڭىردىڭ وزىنە قۇلاق ءسىڭدى ولەڭ-جىر، اڭگىمە-سىرعا اينالىپ كەتكەن «ەڭلىك — كەبەكتىڭ» جان تۇرشىگەرلىك قاندى وقيعاسىن الادى. ەندى ەل قامىن، ەر تاعدىرىن ويلاندى دەگەن دۋالى اۋىزداردىڭ سول كەزدەگى الەۋمەتتىك الپەتىن تانۋ ءۇشىن شىعارمانىڭ بيلەر ساحناسىنداعى كورىنىسىنە ءسال عانا زەر سالايىقشى.
ە س پ ە م ب ە ت (ىزعارلانىپ). ۋاي، توبىقتىنىڭ بالاسى، ماتاي-توبىقتى بولىپ تۇرعان كۇنىڭدە اتىستىڭ، شابىستىڭ، ارازدىققا سىلتاۋ تابا الماي، تۇيمەدەيدى تۇيەدەي قىلىپ بۇل ءىسىڭ التى الاشقا ايگىلى بولعان. Toبىقتى، شايالىعىڭدى قىلدىڭ با، بىلەگى جۋاندىعىڭدى قىلدىڭ با؟ الالى جىلقى، اقتىلى قويىن جوسىلتىپ الدىڭ. اتا قونىسىنان ىرگەسىن اۋداردىڭ. ەل-جۇرتتى شۇبىرتتىڭ. ايرانداي اپتاپ، كۇبىدەي ءپىسىپ جۇرگەنىڭدە اي دەر اجە، قوي دەر قوجا بولعان جوق. ەندى مىنە شارپۋىڭدى ماتايدان اسىرىپ، نايمانعا تيگىزىپ وتىرسىڭ. جەتىپ وتىرعان جەسىرىمدى ءبىر تەنتەگىڭ ات ساۋىرىنا سالىپ اكەتىپ وتىر. اعايىن، ۇزىندا ءوشتى، قىسقادا كەكتى ەمەسسىڭ. ءبىتىم سۇراپ كىسى سالسام باقايىڭنان كەلتىرمەيسىڭ، مىنا نايماندا الىنباي جۇرگەن كەگىڭ، تيمەي جۇرگەن ەسەڭ بولسا ونىڭدى ايت. ايتپەسە مەن توبىقتىنىڭ كوڭسىسى ەمەسپىن، مىناۋىڭا كەسىگىڭدى ايت. (كوبەي قامشىسىن تاستايدى).
ج و م ا ر ت. سويلە، كەبەي.
ك ءو ب ە ي. ەسپەمبەت، ءسوزىڭ شىن. ۇزىندىدا ءوشتى، قىسقادا كەكتى اعايىن ەمەسپىن. نايماننىڭ ەلدىگىنە ىستەپ وتىرعان جاۋلىعىم بولسا ارۋاق قۇدايعا توبىقتى شەت بولاتىنى شىن. ماتاي مەن توبىقتىنىڭ بيلىگىنە بۇل ەلدىڭ قايسىسى سەبەپ بولدى؟ مەن ونى قازبايمىن، داۋدىڭ قاراسىن كوبەيتەمىن دەپ قۇلىنداعى ساقاۋ، قۇنانداعى تىسەۋدى وسى ءسوزدىڭ ۇستىنە اكەلىپ ۇيگەنىڭ لايىقسىز. Maتاي قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن مومىن ەل بولىپ وتىرعاندا بۇل ءسوزىڭ سيادى. تەنتەكتىك ىلعي توبىقتىدان شىعادى دەرسىڭ، ءبىراق سول ماتاي مەن قالعان نايمان نەگە جاۋلاسادى؟ بۇگىنگى نايمانمەن شيەلەنىستىرىپ وتىرعان سىلتاۋدى السام، ول ەل تارازىسىن اڭداماعان البىرت جاستاردىڭ شالالىعى. راس، تەنتەك بولسا توبىقتىنىڭ تەنتەگى، يەسىز دەمەيمىن، اعايىن جولىمەن بىتىسەيىك، بيلىكتى ماعان بەرگەنىڭ شىن بولسا مەن ايتايىن. جالعىز-اق ءتۇبىر ءسوزدى ءتۇيىندى ءسوز قىلعانىمىزدىڭ لايىعى جوق.
ج و م ا ر ت. سويلە، ەسپەمبەت.
ە س پ ە م ب ە ت. كوبەي، مەن بيلىكتى ساعان ايتقىزسام، ءوز ويداعىمنان اسىرىپ تۇسىرەدى دەپ ايتقىزام. ەگەر ەسى-دەرتىڭ مەنىڭ داۋىمدى جاسىتپاق بولساڭ، جايداقتاپ، جاداعايلاتپاق بولساڭ مەن بيلىكتى ايتقىزبايمىن. (قاتتى.)
مەن تۇششى ەتىمە اششى تاياق ءتيدى دەپ وتىرمىن. شولاق بايتالدىڭ قۇيرىعىنداي توبىقتى، وكتەمدىگىڭ استى دەيمىن. تاسقىن سۋداي كەمەرىڭنەن اسىپ وتىرسىڭ سەن. (كوبەيگە ءسوز بەرەدى).
ك ءو ب ە ي. ەسپەمبەت، كەدەرگى نەدەن بولدى دەپ وتىرسىڭ، مەن ساعان بۇل داۋىڭ ورايسىز دەپ وتىرعام جوق. ەكى ەلدىڭ ءسوزىن ەكەۋمىز ۇستاپ كەزدەسكەن سوڭ دانەكەر بولاتىن جاعىن قاراستىرايىق دەيىم. بولماسا قوي اسىعىن قولىڭا ال، قولايىڭا جاقسا ساقا قوي. جاقپاسا بيلىگىڭدى ءوزىڭ ايت. ساپتاياققا اس قۇيىپ، سابىنان قاراۋىل قارايتىن بولساڭ مەن بيلىك ايتپايمىن. تاعى ايتارىم، توبىقتىنىڭ ازدى-كوپتىگىن ساراپقا سالار جەر — بۇل ەمەس. كوپ بولعاندا كىمنىڭ باسى كىمنىڭ قانجىعاسىندا جۇرەدى؟ توبىقتىنىڭ نايمانعا ىستەگەن ەرلىك -وكتەمىن كورگەنىم جوق، كەرىس نەگە كەرەك (تىم-تىرىس).
ە س پ ە م ب ە ت. ولاي بولسا سەنىڭ قىرمىزىداي تالداپ شىعارعان سوزىڭە مەن ەرە المادىم. مەنىڭ بيلىگىمە توبىقتى بالاسى توقتايتىن بولساڭ ءوز تەنتەگىڭ انا — كەبەك، قىز اتامنىڭ ارۋاعىنا قاستىق قىلعان مەنىڭ تەنتەگىم، ەكەۋىن شىعارىپ بەر بىلاي. موينىنا ارقان تاققىزىپ ءوز قولىمنان ولتىرەمىن (تىم-تىرىس)، ءقازىر ەتەم وسىنى. اكەل، ۇستات قولىما...
...كونبەيتىن بولساڭ ارام الىس الاشپىن. ورازانىڭ تۇبىنە ماقسىم جەتەر، ازعان ەلدىڭ تۇبىنە تاقسىر جەتەر. (قاتتى.) توبىقتى، سەنى ايالاعانىم جەتكەن. بۇدان ارتىق مەنەن ءبىتىم ىزدەمە! بۇل ايتقانىما كونبەيتىن بولساڭ، ەكىنشى ءسوزىم — تاعى ءبىر بەرەر تاڭداۋىم — تۋرا تۇرىساتىن جەرىڭدى ايت، مەنىڭ قولىم جاسانىپ دايىن وتىر. توبىقتىنىڭ جىعاسى جىعىلمايدى ەكەن عوي بۇل... كوردىم، كۇتتىم، ال مىنە جاۋابىمدى ءقازىر بەر (تىم-تىرىس).
جاۋاپ بەلگىلى، سوزىندە تۇرلاۋ، تابانىندا بۇدىرى جوق بيلەر ىرعاسى كەلىپ يەك ارتپاعا تىرەلدى. ەندىگى تالقى توبىقتى بيلەرىنىڭ وزدەرىندە قالدى. اسىرىپ ايتام، باتىرىپ ايتام دەگەن قارامەندەنىڭ ارعى-بەرگىنى وراعىتا ويقاستاپ تارتقان ءتىل كەرمەسى ەسپەمبەتكە دارىماي قالعان. زامان ازدى، زاڭ توزدى دەپ شاڭ بوراتقانمەن ونان دا ەشتەڭە شىعار ەمەس. ەندىگى ءسوز تىزگىنى قەڭگىربايدا، كەڭگىرباي كەسىمى بەلگىلى. بىر-بىرىنە ءۇرپيىسىپ. دوڭ ايبات شەگىپ باسىلعان بيلەر قىلىعى بۇعان ءمالىم. ەجەلدەن بوي ۇيرەنگەن انەت بابانىڭ سالعان جولى جاتىر. ارۋاققا شەك كەلتىرمەيمىن دەپ كەڭگىرباي ەسكى ادىسىنە باستى. اراشا تۇسەر جاناشىر اعايىن تابان استىندا جاتقا اينالدى، باۋىر دەگەندەرى بەتىن تەرىسكە بۇرىپ الدى. «بەزبۇيرەك» ەسپەمبەتتىڭ دەگەنى بولدى، قاۋىمداس، بىلەكتەس ەل بول دەپ ەڭىرەگەن اقىلگوي دانىشپان ابىز بولسا:
بەرەكە جوق، بايلاۋ جوق،
ەرىم، قايتىپ كۇن كورەر.
ءبارىڭنىڭ دە ءنارىڭ جوق،
ەلىم قايتىپ كۇن كورەر، —
دەپ تۇڭىلە تولعاۋمەن قالدى. باسقاسى ءتىل بەزەپ، ءسوز ساپتاۋىنان ءبىتىم تاپپاي اجالعا ادامىن شىعارىپ بەرە سالدى. ءبارىنىڭ قۇرباندىق ەتكەنى قىرشىن ەڭلىك پەن كەبەك. ادەلەتتەپ بەت جۋعان، كۇدەر ۇزگەن، تاس ۇڭگىر ماڭگى مەكەنىنە اينالعان ابىزدىڭ:
ارەكە دەگەن كوك اۋرۋ،
سەنى تيار تالقى جوق.
ءىشتى جەگەن جەگىنىڭ،
جەرگە كىرەر قالپى جوق.
بارار بەتىڭ باتپاق سور،
كۇن تۇزەرەر تارپى جوق، —
دەگەن قوبىز سارىنى مەن قوسا ورىلگەن سارناۋ گوي-گويى ساي سۇيەگىڭدى سىرقىراتادى...
باقساق «بەزبۇيرەك» جالعىز ەسپەمبەت ەمەس ەكەن. ەكەلەسە كەلگەندە ەڭسە تانىتا المايتىن بەزبۇيرەكتەر دە تابىلدى. نامىسىڭ دا، ەرلىگىڭ دە انشەيىن اركىمنىڭ باس باققان كۇن كورىسىنىڭ ايلا-شارعىسى ەكەن. سوندىقتان دا كەبەكتىڭ ەسپەمبەتكە «ەي، سوتقار باي، ۇلىپ-ۇلىپ تابىسىپسىڭدار عوي بورىدەي، تابىساردا سويعان كوكقاسقاڭ، ەلدىڭ ۇلى-قىزى ءبىز بولدىق قوي! كوك ءبورى دەمەي نە دەيىن، قان سورپامدى ىشپەسەڭ كوڭىلدەرىڭ كونشىمەس. لاعنەت بولسىن سەندەرگە. ءبىراق سەنى قارعاسام دا قارعامايمىن سورلى ەلىمدى. ەر ءقادىرىن بىلەر سول ەل، ەلدەن شىققان نە بىلەر! سوندا مەنىڭ قانىمدى قارعىس ەتىپ باسار سەنىڭ ماڭدايىڭا! ءما، بىلگەنىڭدى ىستەي بەر» — دەگەن سوزدەرى سول زاماننىڭ ەل-ەر تاعدىرىن شەشەتىن بي بىلگىرلەرىنە ايتىلعان حالىق ۇكىمىندەي ەستىلەدى. ەل كىنالى ەمەسىن، ەل ەتەگىن باسىپ، ەڭسەسىن كوتەرتپەي وتىرعان مىنا قورقاۋ شۇبار توپ كىنالى ەكەنىن كەبەك بىلەدى. ءبىراق امالى قانشا. ايقاسا تۇسكەن قوس ارىس بۇل دۇنيەدەن ساپار كەشتى. «تاس باۋىرلار» ايدالاعا تاستاپ كەتكەن ءسابي جەتىمەك جاپال قويشىنىڭ قولىندا شىرىلداپ قالا بەردى. كوز جاسىممەن ساقالىمدى توسەي اراشاعا ءتۇسىپ امان الىپ قالام دەگەن ابىز قان-قازانىڭ ۇستىنەن شىققاندا «اتا!.. اتامىن مەن اڭىراعان! مەن اتا، سەن نەمەرە! باۋىرىڭداعى شاراناسى كەپپەستەن شىرىلداپ قالعان شوبەرە! باۋىرىم ءورت، ءۇنىم زار! باۋىرىم ءورت، بەتىم جاس... اتا، نەمەرە، شوبەرەمىز — ءۇش زارلىق! ەل ولار ەمەس، ەل ءبىزبىز، ۇلىم، جان بالام! قارا تاستاي قاتال كۇندەر ىشىندە تۋار، كەلەر بىزدەي تولقىن-تولقىن اتا، بالا، نەمەرە..، الىپ كەتسىن، جازىقسىزدار اتتارىن ساقتاي ءوتسىن... اقتاي ءوتسىن ارىستارىم ارمانىن...» جادىڭدا تۇت جاسىما!.. جادىڭدا تۇت «جاسىما» دە، ەس كىرگەندە (بالانى نۇسقاپ) باۋىرىڭا... بۇگىن مەن وسيەت ەتكەندەي، وسيەت ەت سەن وعان، شاعىڭ جەتىپ ولەردە! جادىڭدا تۇت «جاسىما» دەسىن ارعىلارعا، ۇرپاققا، جادىڭدا تۇت جاسىما، ۇلىم، ەلىم، شەرمەندەم!..» دەيدى وكسىك ارالاس وسيەتپەن كەلەر قاۋىمعا ءۇمىت ارتقان ءازيز اقىل يەسى قاريا.
وسىلايشا وي تولعاعان كەمەڭگەر جازۋشى ارعى زاماننىڭ مىنەزگە اينالىپ كەتكەن قازاق دالاسىنداعى رۋ مەن رۋ، ءجۇز بەن ءجۇز اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ باس ءمىنىن اشىنا اشكەرەلەپ، جاڭا داۋىرگە بەت بۇرار ۇرپاقتىڭ بۇيرەگىندە وسى كەسەل بۇعىپ قالماسىن مۇرات تۇتادى، بۇل كەسەپاتتان ادال، ادا بولۋدىڭ جولىن كوزدەيدى.
ەندى، مۇحاڭ، تراگەديانىڭ بۇكىل بولمىسىنداعى ايتىلعان وي-سىرلارىن بەكىتە ءتۇسۋ ماقساتىمەن «ەڭلىك — كەبەك» اباي اۋىلىندا قويىلعاننان كەيىن كوپ ۇزاماي «سارى-ارقا» گازەتىندە جاريالانعان «ادامدىق نەگىزى — ايەل» دەگەن ماقالاسىندا بىلاي دەيدى: «بارشا دۇنيەدەگى پايدا ماقتان اۋەل باسىما بولسا، نەمەسە تۋىسقانىما، ەڭ بولماسا اتالاسىما بولسا دەپ نەعۇرلىم وزىنە قاراي تارتىپ تالاپ قىلۋ، بۇل ءبىر عانا تىرشىلىك قامىن كوزدەگەن حايۋاني سالاحيات دەپ ايتىلادى. ەكىنشى، مەنەن جاقسىلىق تاراپ، ادام بالاسىنا ءالىم كەلگەنشە پايدامدى تيگىزسەم دەگەن جول. بۇل ينسانيات ياعني ادامدىق جولى». كوردىڭىز بە، شىعارمانىڭ يدەيالىق كوگەن باسى دا، كوكسەگەن مۇددەسى دە بارشاعا ورتاق ادامگەرشىلىكتى اڭساعان وسى ويلاردان ءوربيدى ەكەن.
مىنە، سودان بەرى 60 جىل. تۇڭعىش ۇلتتىق تەاتر اباي اۋىلىنداعى كورىنىستەن توعىز جىل وتكەن سوڭ شىمىلدىعىن وسى «ەڭلىك — كەبەكپەن» قىزىلوردا قالاسىندا اشتى. قانشاما ارتيستەر بۋىنىن بىلاي قويعاندا ۇلتتىق دراماتۋرگيامىز وسى شىعارمامەن بىرگە ءوسىپ، ۇلگى تۇتا تالاي سىننان ءوتتى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن «ەڭلىك — كەبەكتى» ساحنادان تامسانا كورىپ، تاڭداي قاعىپ شىعۋدان تانبايمىز. سوعان قاراپ، كەيدە، مۇحاڭنىڭ ۇلىلىعىنىڭ العاش نىشانى وسى شىعارمانىڭ ۇستىندە دە قىلاڭ بەردى مە دەپ ويلايمىن.
مۇحاڭنىڭ دراما جانرىنداعى مول مۇراسىن زەرتتەۋ، تاراتىپ تالداۋ ادەبي عىلىم سالاسىندا ەندى عانا قولعا الىنىپ كەلەدى. ءوز باسىم پروزاسىندا بولسىن، درامالارىندا بولسىن، وي ورەسى ءوز الدىنا، ءتىل جاعىنا كەلگەندە، ءسوزدىڭ حيمياسىن، قۋاتىن، ءارقيلى اتومدىق سالماعىن مۇحاڭداي بىلگەن كىسى ءازىر ءبىزدىڭ ادەبيەتتە بار دەپ ويلامايمىن. Meن ءۇشىن مۇحاڭ شىعارمالارى دەربەس جاتقان ءتىل اكادەمياسى. مىسال كەرەك بولسا كەز كەلگەن بەتىن اشىپ قاراي بەرۋىڭىزگە بولادى.
الەم ادەبيەتى مەن ونەر تاريحىنداعى ءبىلىمدارلىعى سول جيىرماسىنشى جىلدارداعى اڭگىمە پوۆەستەرىنىڭ ءمۇسىن بىتىمىندەگى جازۋشىلىق مادەنيەتتىڭ وزىنەن-اق بايقالسا، جالپى قوعامدىق عىلىمداردىڭ بار سالاسىنان تەرەڭدىگى پۋبليسيستيكالىق ماقالالارىنان، زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنەن مەن مۇندالاپ تۇراتىنى بار.
مۇحاڭنىڭ ادەبي قىراعىلىعى دا عاجاپ ەدى. ءومىرىنىڭ اسىرەسە كەيىنگى جيىرما جىلىندا وداق ءارى بارسا الەم كولەمىندە اۋەزوۆ ارالاسپاعان ادەبي ماسەلەلەر كەمدە-كەم. دۇنيە جۇزىلىك ادەبي پروسەستىڭ دامۋىنا كوز سالا وتىرىپ، سوۆەتتىك ۇلت ادەبيەتتەرىنە قاتاڭ نازار اۋداراتىن. ونىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنەن اۋەزوۆ باياندامالارىندا، زەرتتەۋ ماقالالارىندا ءادىل دە ورىندى باعاسىن الماعانى شامالى. ارعى-بەرگى ورىس ادەبيەتىنىڭ تابىستارىن تارازىلاعاندا دا، دراماتۋرگيا تەورياسى مەن اۋدارما تەوريالارىنىڭ القالى ايتىستارىندا دا اۋەزوۆ پىكىرى ءوتىمدى جاتاتىن.
مۇحاڭداعى ءبىر عالامات قاسيەت، تالانت تەگىن اينىتپاي تانۋىندا ەدى. وسى كۇنگى ادەبيەتتىڭ ءىرى تۇلعالارى شىڭعىس ايتماتوۆتى دا، راسۋل عامزاتوۆتى دا العاش «اشقان» مۇحتار اۋەزوۆ. ال ءوز ادەبيەتىمىزگە كەلگەندە دە ساقتىعى قۇنانبايداي — كىرپىك قاقپاي باعىپ وتىراتىن. جىلىگى تاتىر دۇنيە كورسە ەرتەڭىنە جاريالاي، ايتا، جازا جۇرەتىن. Meن ادەبيەت پەن ونەردىڭ ءسال عانا تابىسىنىڭ وزىنە مۇحاڭداي قۋاناتىن، جىلى سوزگە مۇحاڭداي جومارت ادامدى كورمەي كەلەم. وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن ءوزىمىزدىڭ تالانتتى جاس جازۋشىلاردىڭ ءبىرى سايىن مۇراتبەكوۆ:
— سىزدەر قانداي باقىتتىسىزدار. مۇحاڭدى كوردىڭىزدەر، ءسوزىن تىڭدادىڭىزدار، — دەدى كۇرسىنىپ. بۇل كۇرسىنىس مۇحاڭنىڭ الگى قاسيەتتەرىن اڭساپ ارمان ەتۋدەن تۋعان ەدى.
يە، باۋىرىم، دۇرىس ايتاسىڭ، مۇحاڭداي ۇلى ادامنىڭ ءبىزدىڭ ادەبيەتتىڭ باسىندا تۇرعانى بارىمىزگە ورتاق باقىت، حالىق باقىتى. ءبىزدى دۇنيە ءجۇزى اۋەزوۆتىڭ ادەبيەتى دەيدى. بۇل ءارقايسىمىزعا جاۋاپكەرشىلىك ارتاتىن ۇعىم، «ادەبيەتىمىزدى اۋەزوۆ كوتەرگەن بيىكتەن تومەندەتىپ المايىق» دەيمىن مەن، ت، احتانوۆتىڭ بۇدان ون جىل بۇرىن ءقاۋىپ ويلاپ ايتقان ءسوزىن قايتالاپ. وسى ءسوز ەسىمە تۇسكەندە مەرەكە كۇنى سارىۋايىمعا سالىنعىم كەلمەيدى، ءبىراق مەرەكە دە مىندەت ارتادى بارىمىزگە. سونى ويلاعاندا كەيدە جۇك اۋىرلاپ، جەر باۋىرلاپ كەلە جاتقان جوقپىز با دەپ تە قالام. تەك بەتى اۋلاق ايتەۋىر. تالانتتى جاس قاۋىم كەلە جاتىر — كوڭىلگە سونى مەدەت تۇتام.
مىنە، بۇگىن سان عاسىرلار ورەسىندە ءىزى كومەسكى، ءۇنى ءالسىز حالقىمىزدى الەمگە تانىتىپ كوركەم شەجىرەسىن جاساپ بەرگەن مۇحتار ومارحان ۇلى اۋەزوۆتى ماقتان ەتە وتىرىپ، وسىنداي ونەرپازدان بۇكىل شاراپات مەيىرىمىن اياماي، ماپەلەپ، اتالىق قامقورلىقپەن وسىرگەن ۇلى لەنيندىك پارتيامىزعا، ورتاق وتانىمىزعا ءبارىمىز دە بورىشكەر ەكەنىمىزدى تاعى دا ەسكە العىم كەلىپ ەدى.
سەنتيابر، 1977
You Might Also Like
-
ادام بالاسىنىڭ بۇكىل تاريحىنداعى ادەبي مۇرالارعا زەر سالساق ءقايبىر حالىق بولماسىن اڭىز-ەرتەگىلەرىنەن باستاپ، ادامگەرشىلىك پاراساتتى، ادىلەت-ادالدىقتى، تاربيە مەن ءتالىمدى تۋ ەتىپ ۇستاپ، ۇلگى ەتىپ ۇس...
-
تاشكەنت. 1920 جىل. ماي ايىنىڭ ورتا شەنى. «شىعىس حالىقتارىنىڭ ساۋىق كەشى» دەپ اتالاتىن تاجىك، تۇركمەن، وزبەك، قازاق، قىرعىز، قاراقالپاق حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى قاتىسقان وليمپيادا اياقتالدى....
