InfoHub Logo

(كۇلاش بايسەيىتوۆانى ەسكە ءتۇسىرۋ)

تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشار ولەڭ
ولەڭمەن جەر قوينىنا كىرەر دەنەڭ.

اباي

جاز. تاماشا جاز... كوز قۇمارىن تارقاتار گۇل-بايشەشەك، جاسىل جاۋقازىن حوش يىسىمەن بويىڭدى بالقىتادى، راقاتىنا بولەيدى... وزەن بويىنىڭ قوڭىر سالقىن لەبى، كوكورايلى القاپ ءۇستىن اندا-ساندا باياۋ عانا سيپاپ وتەدى... اسەم كەك تورعىن اسپان... كوك ءتاڭىرىسى كۇن دە مەيىرىمدى ساۋلەسىن توگىپ تۇر... بۇل تابيعاتتىڭ دا جاسانعان، جاس بالاۋسا شاعى، باي شاعى...

قىرىق قۇبىلمالى بۇلبۇل ءۇنى وسى ءبىر سالتاناتتى ءساندى كورىنىسكە جاندى رەڭ بەرەدى... تابيعات كوركىن پاش ەتەدى. جارىسا ەسكەن سان ءتۇستى گۇل شوقتارى بۇلبۇل ۇنىنە مۇلگىپ ءالسىز سىبدىرىمەن كەي ءسات ءوزارا سىرلاسىپ باس يزەسكەندەي بولادى... كورىكتى گۇلدى القاپتىڭ سىرىن جىرعا قوستى ەركە بۇلبۇل... شارشاۋ-شالدىعۋ دەگەن وعان جات. تولاس تارتپاس بۇلبۇل ءۇنى... ماڭگى سايراماق ول ومىردە... شەكسىز شابىت يەسى بۇلبۇلدىڭ اتى بۇلبۇل عوي... مۇلگىپ قاپتى بار تابيعات... نۋ ورمان، اساۋ تەڭىز، ويناقى وزەن، قارلى شىڭ قۋانا قارايدى، قىزعانا تىڭدايدى بۇلبۇل ءانىن... ءبىز دە ورتاق سىرىڭا، ءبىز ورتاق جىرىڭا دەيدى تاكاپپار تابيعات جۋاسىپ...

بۇل وتان جازى... وتاننىڭ گۇل-بايشەشەگى، وتاننىڭ كورىكتى القابى..، وندا سايراعان، سىرلى جىر شەرتكەن وتاننىڭ اياۋلى ەركە بۇلب ۇلى كۇلاش ەدى... كۇلاشتىڭ ءۇنى عوي بۇل... تىڭدايىقشى تاعى ءبىر... سىرلاسايىقشى سۇيىكتى بۇلبۇلمەن... قاندىرشى قۇلاق قۇرىشىن، دەۋشى ەدىك بىزدەر ءاردايىم...

ءبىراق ورەن تالانت، ءور قايرات، ۇشقىر قيال يەسى كۇلاشتىڭ ءومىرى وتە قىسقا بولدى،،، اياۋلى جان ارامىزدان ەرتە كەتتى... بارشا حالىقتىڭ سىي-قۇرمەتىنە بولەنىپ اقتىق دەمى بىتكەنشە وسۋ-ورلەۋ، شارىقتاۋ قالپىنان تانباي ءازيز جانعا اينالعان كۇلاش ءومىرى تاريح تارازىسىنا سيرەك تۇسەتىن ۇلى تۇلعالاردىڭ ءومىرى... كۇلاش بويىنداعى تابيعي تالانتىن ەڭ الدىمەن ءوز حالقىنىڭ رۋحاني مادەنيەتىنىڭ قاينار قازىناسىنا، مول مۇراسىنا سۋعاردى... ولمەس وزەگىن، سارقىلماس ساعاسىن ونەر الىبى سودان تاپتى... جاس كۇلاش حالقىنىڭ قاسيەتتى ونەر تۋىن قولعا ۇستاپ شىنايى شەبەرلىك شىڭىنا تارتتى... تابىسقا تولى وسى بip اسۋى مول اۋىر ساپار ءدايىم كۇنگەيدەن كورىنىپ، قۋانتا، ءسات سايىن ميۋالى ءورىسىن تانىتىپ وتىردى...

ءوز ومىرىندە ادالدىق پەن ەرلىكتىڭ، ىنتىماق پەن ەلدىكتىڭ جارشىسى بولدى كۇلاش... وتانىنا ىنتىزارلىق پەن قىزمەت ەتۋدىڭ كوپكە ۇلگى بولارلىق قۋاتى كۇلاشتىڭ بويىنان تابىلدى... زامانىنىڭ جۇلدە يەسى، جۇيرىگى اتاندى... كۇلاشتى دا تۇيىق دۇنيەدەن توماعاسىن سىپىرىپ، باقىت اسپانىنا شىعارعان ۇلى زامانىمىزدىڭ عاجايىپ كۇشى ەدى...

وتانىمىزداعى ءاربىر جەتىستىك اقىن جاندى، بۇلبۇل ءۇندى كۇلاشقا شابىت بەردى. قيال قاناتىن كەڭ جايىپ ۇزاققا، الىسقا-الىسقا شىرقادى كۇلاش... بۇدان كوپ جىل بۇرىن ول «زامان ءتىپتى قىزىقتى، تاماشا بولىپ بارادى، كۇندە جيىن، كۇندە دۋمان جاساي بەرگىم كەلەدى»— دەپ جازدى. جىگەرى جالىن اتىپ تابىستان تويات تابۋ دەگەندى بىلمەگەن ۇلى ارتيستكانىڭ ونەر جولىنداعى ۇرانى وسى ەدى.

زامان قىزىعىنا تويماي، تاماشا دۋمان جاساۋمەن وتكەن كۇلاشتىڭ قىسقا ءومىرىنىڭ وڭىرىنە كوز جىبەرسەك، جەلىسىن ارىدەن تارتقان كۇلاش قولىنان قايتا جاڭارىپ قازىناعا اينالعان ان-كۇي شەجىرەسىنە، كەسەك كەيىپتەرگە تاپ بولامىز.

ارينە كۇلاشتىڭ سابيلىك شاعى كوز قۋانتارلىق كورىنىس ەمەس. بۇرىن ۆەرنىي اتانعان قازىرگى الماتى قالاسىنىڭ ءبىر شەتىندەگى جاسان ەتىكشىنىڭ باسپاناسىندا 1912 جىلى كۇلاش دۇنيەگە كەلدى... كۇلاش قۇلاعىنا العاش شالىنعان انانىڭ الديىندە دە، ەتىك تىگىپ ىڭىلداپ ءان سالاتىن اكەنىڭ ۇنىندە دە ءبىر قايعىلى سارىن جاتاتىن-دى. ول ەڭسەنى ەزگەن، تۇرمىس تالقىسىنان تۋعان اۋىر بەينەت، ازابى مول ءومىردىڭ زارلى ءۇنى ەدى. جاسان ەتىكشىنىڭ ءتاپ-تاۋىر داۋسى بولعان... ول ىڭىلداپ وتىرىپ قازاقتىڭ ەسكى جىرلارىن ايتقاندا جاس كۇلاش بۇرىشتا كەيدە كەستە تىگىپ، كەيدە كەسە ءسۇرتىپ وتىرىپ، مۇلگي تىڭدايتىن-دى... ونىڭ بالا قيالى سىرلىباي حاننىڭ اۋىلىن ارالاپ ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانعان سۇلۋ جىبەكتى، نوكەر قىزدارىمەن كوزگە ەلەستەتەتىن... كوش بويىنداعى بىرىنەن-بىرى وتكەن سۇلۋ قىزدار، ولاردىڭ جاساۋ-جيھازى كۇلاشتى الىس دۇنيەگە الىپ كەتەتىن. قوسوبا تۇبىندەگى زۇلىمدىقتى ويلاعاندا دەنەسى تۇرشىگىپ قورقىنىش بيلەيتىن بويىن. سوندا دا جىبەك بولار ما ەدى دەگەن ارمان ەلەسى بالا قيالىن قوزعاپ كەتەتىن. جايداق نارعا مىنگەن ايمان — شولپاندى ءسابي جۇرەگى ەلجىرەپ اياسا دا، ايمان اقىلىنا ءتانتى بولىپ كەيدە ىرزالىقپەن كۇرسىنەتىن-دى... اباي اندەرى مەن ءسوز مارجانىن تىزگەن اقىن سارا دا كۇلاش جۇرەگىنە جاستاي ۇيالاعان... كەيدە الاتاۋدىڭ قارلى شىڭىنا كوز تىگىپ مەن نەگە سۇڭقار ەمەسپىن، شىعار ەم قانات قاعىپ ۇشار باسىنا دەپ ارماندايتىن... جاسىل جەلەك جامىلعان گۇلدى قويناۋدا جيدەك تەرىپ ءجۇرىپ بۇلبۇل ۇنىنە قۇمارتىپ تۇرۋشى ەدى... بۇل شاقتارى ول تاپقانى تىرشىلىك تالشىعىنا جەتپەي وتىرعان ەتىكشىنىڭ قىزى ەكەندىگىن دە ۇمىتاتىن-دى. قيالىڭداعىنى قۋانىش ەتكەن كۇلاشتىڭ بالالىق شاعىنىڭ كۇڭگىرت كۇندەرى وسىلاي ءوتىپ جاتتى.

ۇلى ءدۇبىر باستالدى... اۆرورانىڭ ايبىندى ءۇنى ەستىلدى. تۇمان سەرپىلدى... قازاقستاندا سوۆەت وكىمەتى ورناپ، جايما-شۋاق باقىت كۇنى تۋدى. بۇلدىرشىندەي قاراقات كوز قازاق، قىزى الماتىداعى ارناۋلى ۇلگىلى مەكتەپكە وقۋعا ءتۇستى. پيونەر گالستۋگىن تاقتى...

ۇلى ءداۋىردىڭ قۋاتتى كۇشى حالىق بويىنداعى بار قاسيەتتى ازاتتىق ايدىنىنا شىعارىپ ءجون سىلتەدى، جوبا بەردى... سوسياليستىك مادەنيەتتىڭ ۇلى مۇحيتىنا، عاسىرلار تۇنەگىندەگى رۋحاني بايلىعىنىڭ بەتىن اشىپ، ەركىندىك الىپ، ەلدىگى جاراسقان قازاق حالقىنىڭ جاس مادەنيەتىنىڭ العاشقى توبى شەرۋ تارتتى...

كوممۋنيست پارتياسى مەن سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ كوپ قامقورلىعىنىڭ ءبىرى 1926 جىلى ۇلتتىق دراما تەاترىنىڭ قۇرىلۋى ەدى. ونەر يەلەرىنىڭ ۇيتقىسى وسىندا بولدى. بۇل كەزدە كۇلاش مۇعالىمدەر دايارلايتىن ينستيتۋتتىڭ شاكىرتى ەدى. ءتۇرلى ۇيىرمەلەردە داۋىس دارىندىلىعىمەن كوزگە تۇسكەن كۇلاشقا قازاق، تەاترىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى سەركە قوجامقۇلوۆ كەزدەسىپ تەاترعا كەلۋگە ۇگىتتەيدى. العاش وزىنەن ارتيست شىعار -شىقپاسىنا سەنبەي ۇرەيلەنىپ جۇرگەن كۇلاش تاۋەكەلگە بەل بايلاپ، 1929 جىلى قازاقتىڭ دراما تەاترىنا كەلەدى. ۇزاماي كورنەكتى ارتيستەردىڭ ساناتىنا ەنەدى. قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ ءارى تۇڭعىشى، ءارى كۇدەرلى بەلى سانالاتىن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك — كەبەك» تراگەدياسىنداعى ەڭلىكتىڭ ساحنالىق وبرازىنىڭ العاشقى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى — كۇلاش. كۇلاش دراما تەاترىندا پوگوديننىڭ «مەنىڭ دوسىم» پەساسىنداعى گايدىڭ ايەلىن، گوگولدىڭ ۇيلەنۋىندەگى اگافيا تيحونوۆنانىڭ وبرازدارىن جاساۋمەن ءوزىنىڭ تاماشا درامالىق ارتيستكا ەكەندىگىن تانىتتى. بۇل سالادا اتاقتىلاردىڭ قاتارىنا قوسىلعانمەن، ونى كوبىنەسە ءان سالۋ، مۋزىكالىق جاعى وزىنە تارتا بەردى. قازىرگى اباي اتىنداعى وپەرا بالەت تەاترىنىڭ 1933 جىلى العاش قۇرىلعان مۋزىكالىق ستۋدياسى 1934 جىلى 13 يانۆاردا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ايمان — شولپانىڭ» قويعاندا ايمان ءرولىن ويناۋعا ادام تابىلماي كۇلاشكە جۇكتەيدى. كۇلاش ارتيستىك ءومىرىنىڭ العاشقى جىلدارىندا ەشقانداي وپەرا ساحناسىن كورمەگەندىگى ءمالىم. ءبىراق، ىشكى نازىك سەزىم دۇنيەسىنە باي، ءاpi دارىندى داۋىس يەسى كۇلاش ايمان وبرازىن تەتىكسىز تۇلعا ەتىپ كورسەتۋمەن وپەرا ونەرىندەگى ۇلكەن ساپارىنىڭ ءساتتى قادامىن باستادى... جاسىندا ارمان ەتكەن قىزدارىنان العاش كەزدەسكەنى دە ايمان بولدى... «ايمان — شولپان» تەك كۇلاش ومىرىندەگى بەلگىلى بەلەس ەمەس سونىمەن بipگe جالپى قازاق وپەرا ونەرى تاريحىنىڭ ءبىرىنشى بەتىن اشقان، بۇدان بىلايعى دامۋ ءىزىن سالعان تۇڭعىش ەڭبەك ەدى. وسىدان باستاپ قازاق حالقى عاسىرلار ورتىنەن امان الىپ كەلە جاتقان مەڭىرەۋ ءداۋىردىڭ مۇڭدى ءۇنى مەن قيال سەزىمىنەن تۋعان رۋحاني مادەنيەتىنىڭ، كۋاسى — بۇرىن ساحارادا ايتىلعان ءان مەن كۇيىن ءبىرىنشى رەت ساحنادا تىڭدادى. «ايمان-شولپاننىڭ» ءساتتى شىعۋى وپەرا تەاترىن قۇرۋعا بەل بۋعان تۆورچەستۆولىق كوللەكتيۆتىڭ سەنىمىن بەكىتتى.

1936 جىلعى قازاق ونەرىنىڭ موسكۆاداعى ونكۇندىگىندە كورسەتىلگەن «قىز جىبەك» پەن «جالبىر» وپەراسى مادەنيەت تاريحىمىزدا ەرەكشە ورىنعا يە. حالقىمىزدىڭ اۋىز ادەبيەتىندەگى ەڭ باي تارتىمدى شىعارمالاردىڭ ءبىرى — «قىز جىبەك». مۇندا فەودالدىق سالتقا جاس بۋىننىڭ نارازىلىعى كورسەتىلەدى. كورنەكتى جازۋشىمىز عابيت مۇسرەپوۆ «قىز جىبەكتىڭ» مۋزىكالى دراماسىن جازۋعا باتىل قادامى باستى. مۋزىكالى دراما جازۋ — دراماتۋرگيانىڭ اسا قيىن سالاسى بولا تۇرسا دا عابيت مۇسرەپوۆ الدىنا قويعان ماقساتىن شەبەر شەشكەندىگىنە داۋ جوق. اۆتور ۋاقيعا جەلىسىندە ءار داۋىردە ءار تاپتىڭ سالقىنى تيگەن ۇزاق سونار جىردىڭ. سۇرلەۋىنەن، بۇگىنگى ءومىر تۇرعىسىنان كەرەگىن سۇرىپتاپ الدى دا، ءوز ەلەگىنەن وتكىزدى. قورىتىندىدا ءداۋىر رۋحىن ساقتاي وتىرىپ، قىزىقتى ۋاقيعا، سىرلى كۇيگە قۇرىلعان تىڭ، دەربەس شىعارما تۋدى.

ال «جالبىر» بولسا پوەزيا، پروزا سالاسىنداعى مول مۇراسىن بىلاي قويعاندا وننان اسا درامالىق شىعارما قالدىرعان قازاق حالقىنىڭ سۇيىكتى جازۋشىلارىنىڭ ءبىرى بەيىمبەت ءمايليننىڭ ەڭبەگى ەدى. بۇل شىعارما قازاق حالقىنىڭ ومىرىندەگى ۇلكەن تاريحي كەزەڭ 1916 جىلعى ۋاقيعالارعا قۇرىلعان. وسىندا قاديشا ءرولىن ويناعان كۇلاشتىڭ وزىنە ءسوز بەرسەك بۇل وبرازدى تالداپ جاتۋدىڭ قاجەتسىز ەكەنىن كورەمىز. «قاديشا ءرولىن قاتتى ۇناتام» دەگەن ماقالاسىندا كۇلاش بىلاي دەيدى:

«جالبىر 1916 جىلعى قازاق حالقىنىڭ، پاتشاعا قارسى كوتەرىلگەن ەرەۋىلىنەن الىنعان ۋاقيعا. بۇل «قىز جىبەك» زامانىنان بەرى، وعان قاراعاندا ءوزىمىزدىڭ ءداۋىر سياقتى. ءبىز ون التىنشى جىلعى ۋاقيعانى جاقسى بىلەمىز. ءدال وسى ۋاقيعاعا ارالاسپاعانمەن، سونداعى قاتىناسقان ادامداردىڭ كوبىنىڭ كوزى ءتىرى. ولاردىڭ تالاي ەرلىگىن، تالاي كەزدەسكەن تراگەدياسىن ءوز كوزىمىزبەن كورىپ، ءوز قۇلاعىمىزبەن ەستىگەمىز. سوندىقتان قاديشانى ويناعاندا ون التىنشى جىلدىڭ ءتۇرلى سۋرەتتەرىن كوز الدىما ەلەستەتەم. سول جىلدارداعى قاديشاداي قازاق قىزىن كورگەنىم دە بار. سوندىقتان قاديشا ءرولىن مەن شىن بەرىلە ءسۇيىپ وينايمىن».

شىنىندا قاديشالاردىڭ تراگەدياسى — ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنان بۇرىنعى، بارلىق قازاق ايەلدەرىنىڭ باسىندا بولعان تراگەديا. مالعا ساتىلۋ، سۇيگەنىنە بارا الماي كۇشتىدەن زورلىق كورۋ، باسىندا بوستاندىق بولماۋ، الەۋمەت تىرشىلىگىنە ارالاسا الماۋ قازاق ايەلدەرىنىڭ موينىنداعى لاعنەت قامىتى ءتارىزدى ەدى. قازاقستاندا سوۆەت وكىمەت ورناماعان كۇندە كۇلاش تا وسى كۇيگە دۋشار بولماسىنا كىمنىڭ كۇمانى بار. ارينە قاديشا قىز جىبەك ەمەس. ول كوز جاسىنا بۋلىعىپ، اجالعا لاجسىز مويىن ۇسىنبايدى. سۇيگەنىنە بارا الماعان قاديشا الىسا دا بىلەدى.

سۇيە دە بىلەدى، ۋادەسىندە تۇرا الادى، دۇشپانىمەن كۇرەسە دە الادى. قاديشانىڭ كوز جاسى تورىعۋدان تۋمايدى، جىگەر-كەكتەن تۋادى. ول جەكە باسىنىڭ عانا قامىن ويلايتىن، وي ءورىسى تار توعىشار تىلەكتىڭ يەسى ەمەس. قاديشا كوپ باسىنداعى قايعىنى تۋ ەتە سويلەيدى. كۇلاشتىڭ ورىنداۋىنداعى:

ۋا جاكە، ءسوزىڭ ارتىق، ءتىلىڭ مايدا،
مەندەي بوپ جىلاعان قىز ازعانتاي ما، —

(جاي قوڭىر انمەن) دەپ باستالاتىن اريا ءوز داۋىرىندەگى بار قازاق قىزىنىڭ مۇڭ-مۇددەسىنەن تۋعانداي ەستىلەتىندىگى دە سودان.

ءبىز قىز جىبەككە قايتا ورالىپ مولىراق زەر سالعاندى ورىندى كوردىك. ويتكەنى كۇلاشتى وداق كولەمىنە ايگىلەگەن دە، كۇلاشپەن جيىرما ءۇش جىلدان اسا جولداس بولعان دا — قىز جىبەك. حالىق ساناسىندا ادال ماحاببات پەن باقىتتى بوستاندىق اڭساعان قازاق ايەلىنىڭ اۋىز ادەبيەتىندەگى ۇلگىسى قىز جىبەكپەن كەزدەسكەندە كۇلاش جيىرما بip جاستا ەدى. ۇلى ارتيستكانىڭ تىڭداۋشى جۇرتشىلىقتى باۋراپ العاندىعى سونشا، قىز جىبەك دەسە كۇلاش، كۇلاش دەسە قىز جىبەك ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. بۇل ەكەۋى ەگىز قىزداي بولىنبەيتىن، تۇتاس تۋىس ۇعىمعا اينالىپ كەتكەن.

مىنە، وركەستر اسپاپتارىنان كوڭىلدى كۇيمەن استارلاسا نازىك تارتىلعان مۇڭدى سارىن... الىستان كورىنگەن قۇم جوتالارى... بەرتىنىرەكتە اۋىر قوزعالعان كوش تىزبەگى... بۇل جايلاۋعا بەت العان سۇلۋ جىبەك اۋىلى. كوش ءوتتى.

جازداي جايدارى جاستار: جاستار سالعان ءان مەن كۇي... ءبىراق... جىبەك جابىرقاڭقى، جان دۇنيەسىندە مازاسىزدىق، ساتسىزدىك سەزىلەدى. قۇربى-قۇرداستىڭ ءانى دە، ءبيى دە ونشا اسەر ەتپەيدى. مۇڭدى جىبەك ءوزىنىڭ قۋانىشىنان قاسىرەت ءۇنى باسىم گاككۋىنە سالادى:

جاي تانىس سىرلاسىما، مۇڭداسىما،
كوز تانىس زامانانىڭ تۇلعاسىنا.
ەركى جوق، ەسەپتە جوق، ەسىركەۋ جوق،
نەتكەن كۇن ارناپ تۋعان قىز باسىنا.
از ارمان سىرىم ءمالىم مۇڭداسىما،
تىلەكتەس اسىل جانىم سىرلاسىما
نەسى ەرسى، كىمگە قورلىق، سول دا كوپ پە
ەركىمەن ءوزi قونسا ۇياسىنا.

بۇل اڭساعان تورداعى توتىنىڭ مۇڭى... سول كەزدەگى ءاربىر قازاق قىزىنىڭ جۇرەك سىرىنىڭ تۇكپىرىندە ورىن تەپكەن اسىل اياۋلى ارمانى. سوناۋ الىس دۇنيەدە ارمانىن ازىق، كوز جازىن سۋسىن ەتىپ، ءومىرى وكسۋمەن وتكەن قازاق قىزىنىڭ شىنايى ماحابباتى تۋرالى جىر، حالىق ساناسىنداعى عاسىرلار وتكەلدەرىنەن ءوتىپ، ءوز تىڭداۋشىسىن تاپقان «قىز جىبەك» وپەراسى وسىلاي باستالادى...

بوستاندىق اڭساپ، ماحاببات شولىندە قۇربان بولعان قازاق قىزىنىڭ مۇڭىن، ارمان-تىلەگىن تەرەڭ ۇعىنعان كۇلاشتىڭ بىزگە تاستاپ كەتكەن عاجايىپ ەسكەرتكىشىنىڭ، ءبىرى قىز جىبەك وبرازى. كۇلاش جاساعان جىبەك بەينەسى شىن شەبەردىڭ قولىنان شىققان، تەرەڭ تولعانۋمەن تورلانعان، قيىن كەستەلەرى بار، بەدەرى بەرىك، بوياۋى بەكىگەن جاندى پورترەت. اق جۇزىنە الىس عاسىردىڭ ءاجىمى تۇسكەن جىبەكتى دە ماڭگى جاسارتقان — كۇلاش. كۇلاش جىبەگى قارتايمايتىن، جىگەرى جالىن اتقان، رومانتيكالىق سەرپىندى كۇيگە تولى، اسقاق وي پاراساتتىڭ، ابزال ادامگەرشىلىكتىڭ جىبەگى. كۇلاشتىڭ ورىنداۋىنداعى «دۇنيە-اي» ءانى ءوز مۇڭىنان اناۋ الىس دۇنيەدەن حابار بەرگەن قايعىلى سيمفونياداي ەستىلەدى. تاۋ بۇلاعىنداي ءمولدىر، كۇمىس سىلدىرىنداي تازا ۇنىنە ساي كۇلاشتىڭ ساحناداعى ءاربىر قيمىلى ىشتەي تەبىرەنۋدەن تۋىپ، اسقاق سەزىممەن ۇشتاسىپ، ورىندى، ءساندى كورىنەدى. تولەگەنمەن العاش كەزدەسۋ جانە تۇسىندە كورۋ كەزەڭدەرىندە كۇلاش قۇلپىرا ءتۇسىپ شەكسىز شاتتىقتا كورىنسە قايعى قۇشاعىنا ەنگەن ساتتەردە كورۋشى تىڭداۋشىسىنان ءوز قايعىسىنا ورتاق سەزىم تۋعىزىپ، زارلى ۇنمەن قوشتاسقانداي بولادى. كۇلاشتى تىڭداپ وتىرعانىڭىزدا مەڭىرەۋ ءداۋىردىڭ وزبىر ءداستۇرى مەن ورتىنە شالىنىپ، سۇيگەنىنە جەتە الماي كەتكەن جۇزدەگەن جىبەك بەينەسى كوز الدىڭىزدان وتەدى. كۇلاشتا باسقا وپەرا شەبەرلەرىنەن وقشاۋ كوزگە تۇسەتىن ءبىر ەرەكشەلىك، ونداعى ايتىلاتىن اريانىڭ ىشكى سىرىنا ساي ارەكەت، قيمىل، كۇيىنىش-سۇيىنىش ساتتەرى ىشتەي قابىسىپ جاتاتىندىعىندا. كۇلاش تاماشا انىمەن تامساندىرسا، ومىرگە ءتان ويىنى، قىزعا ءتان قىلىعىمەن كورۋشىنى يگەرىپ اكەتەدى، جىبەك-كۇلاش تولەگەنمەن ءبىرىنشى كورىنىستە كەزدەسۋ ساحناسىندا ءبىر ءۇمىت ساۋلەسىن سەزگەندەي، ارمان كىلتى اشىلعانداي جايدارى كەيىپكە ەنەدى. نازدى ءازىلدىڭ ءوزى ءارى سىپايى، ءارى ويناقى ايتىلادى.

وتكىر دە ورىندى ءازىل ۇعىسقان جۇرەكتىڭ ۇتىمدى بايلاۋىنا كەلىپ تىرەلەدى. ماحاببات ءوز كەسىمىن ايتتى. كۇلاش البىرت جۇرەكتىڭ شەكسىز قۋانىشىنا بەرىلە سول قولىن تولەگەنگە ۇسىنا بەرەدى، وڭ قولىنداعى ورامالمەن بەتىن كولەگەيلەپ باياۋ ارتىنا بۇرىلادى. نەتكەن نازىكتىكتەن تۋعان ءيبا-ىلتيپات. قانداي تاماشا ادەپتى كورىنىس. جۇرەك بۇيىرسا دا، ءجۇز جاسىرۋ قانداي شىنايى سىپايىلىقتان تۋىپ وتىر. بۇل جىبەككە عانا ءتان سيپات.

ءبىراق الدامشى ارماننىڭ جەمىسى ءوڭى بولماي تۇسىنە اينالادى. ومىرىمدە وسىنداي بولسا ەكەن دەگەن قيالىنداعى تولەگەنمەن جىبەك تۇسىندە كەزدەسەدى. شوشىپ ويانعان جىبەك تولەگەندى تۇسىندە كورۋدىڭ ءوزىن ۇلكەن مەدەت ساناپ، دوستارىنا قۋانا باياندايدى. «سول تۇسىمدەگىنى بيەنىڭ ءبىر ساۋىمىنداي ونىمدە كورسەمشى ەدى» دەگەن تىلەكتەن تۋعان اقىرعى كومەسكى ءۇمىتتى تالشىق ەتەدى. بۇل سوزدەردى كۇلاش كۇرسىنۋ ارالاس قايعىلى سارىندا ايتادى. «اقبوز ات، اقبوز ات، تولەگەن كەلە جاتىر» دەگەندى ەستىگەندە كۇڭگىرت قاباعى جادىراي كۇلاش جايناڭ قاعادى. قۋانىشتى كۇلكىمەن، مەيرىمدى اجارعا قايتا ەنەدى. بۇل ۇزىلەر ءۇمىتتىڭ الدىنداعى جىبەكتىڭ از قۋانىش ءساتى عانا. تولەگەننىڭ ولگەنىن ەستىگەندە كۇلاشتىڭ كوز جاسىنا بۋلىعا بەكەجانعا ايتقان قارعىسى حالىق اتىنان ايتىلعان قاتال ۇكىمدەي ەستىلەدى.

ارمان ارمانعا ۇلاسىپ، ءوز اڭعارىمەن اعىپ كەتە بارادى، زۇلمات ءداۋىردىڭ قۇربانى بولعان جىبەك تىڭداۋشىسىمەن اقىرعى رەت قوشتاسادى. جارالى جۇرەكتىڭ زارى ءوزىنىڭ بار قايعىلى كۇيىمەن ەستىلەدى. ۇزىلگەن ءۇمىت، كەسىلگەن تىلەۋ تۇيىققا تىرەگەن جىبەك اجال قۇشاعىنا ەرىكسىز ەنەدى...

قازاقتىڭ ۇلتتىق ونەرىنىڭ 1936 جىلعى موسكۆادا وتكەن تۇڭعىش ونكۇندىگىنە بايلانىستى «پراۆدا» گازەتى «قىز جىبەك» ءرولىن ورىنداعان كۇلاش تۋرالى ايتا كەلىپ، ۇلكەن تالانت يەسى ساحناداعى قيمىل-ارەكەتى، اسەرلى اندەرى كورەرمەندى سەندىرگەندىگى سونشا، تىڭداۋشى حالىق قازاق، ءتىلىن تۇسىنبەسە دە ۋاقيعانىڭ جەلىسىنە، ءتۇيىندى كەزەڭدەرىنە تۇگەلدەي ءتۇسىنىپ وتىر دەسە، سوۆەت تەاترىنىڭ .اتاقتى رەجيسسەرى ۆلاديمير يۆانوۆيچ نەميروۆيچ-دانچەنكو «قىز جىبەك» سپەكتاكلىنەن كەيىن كۇلاشپەن اڭگىمەسىندە دە «جىبەك ولىمىندە ەشقانداي وپەرالىق ماشىق جوق. اڭشىنىڭ وعى تيگەن تىشقانداي جىبەك ءولىمى تابيعي قاراپايىم ءولىم» دەپ كۇلاشتىڭ ساحنالىق شەبەرلىگىنىڭ ەرەكشەلىگىن اتاپ كورسەتەدى.

وسى جولى كۇلاش گۇلگە ورانعان قازاقستاننىڭ باعىندا سايراعان باقىتتى بۇلب ۇلى اتاندى. سوۆەت حالقى، ۇكىمەت پەن پارتيامىز كۇلاشتىڭ تالانتىن جوعارى باعالادى. سوۆەت تەاترىنىڭ ەڭ تاڭداۋلى قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرىنشى توبىنا «سسسر-دىڭ حالىق ءارتيسى» دەگەن قۇرمەتتى اتاق بەرىلگەندە ايگىلى ساحنا شەبەرلەرى ستانيسلاۆسكيي، نەميروۆيچ-دانچەنكو، كاچالوۆ، موسكۆين، نەجداپوۆالارمەن قاتار كۇلاشتىڭ اتى تۇردى. ونەر سالاسىنداعى ەڭ جوعارى اتاقتى شىعىس حالىقتارىنان ءبىرىنشى نە بولعان دا سول كەزدە 24 جاستاعى كۇلاش. وپەرا ساحناسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى ۆالەريا ۆلاديميروۆنا بارسوۆا كۇلاش تۋرالى بىلاي دەيدى: «مەن دە كوپتەگەن جولداستارىم سياقتى كۇلاش بايسەيىتوۆامەن جاقىندا قازاق ونەرىنىڭ ونكۇندىگىندە تانىستىم. شىندىعىن ايتۋىم كەرەك، جاس ءانشى ماعان قاتتى اسەر ەتتى... مەن وعان تەڭ، وعان پار كەلەتىن ءانشىنى اتاي الماس ەدىم، قازاق ءانشىسىنىڭ وتە سەرپىندى، كوتەرىڭكى ءارى جەڭىل، اقاۋسىز اشىق داۋسى ايرىقشا وزگەلەردىڭ اۋەزىنە ۇقسامايدى. بۇل داۋىستىڭ كۇمىس تەمبرى راسىندا سايرامپاز قۇس انىنەن اينىمايدى. كۇلاش بايسەيىتوۆا قازاق بۇلب ۇلى دەگەن اتتى قالتقىسىز، ەشبىر داۋى جوق لايىقتى العان. كۇلاش بايسەيىتوۆا تەك قازاق، ونەرى ەمەس، بۇكىل سوۆەت ونەرىنىڭ ماقتانىشى. بايسەيىتوۆانى ارتيستكا دەپ ءسوز ەتسەك، ونىڭ سۇيكىمدى سيپاتى، نازدى قىلىعى كورۋشىلەرگە زور اسەر بەرەتىندىگىن ايتۋ كەرەك». مىنە كۇلاش تالانتى وتاننىڭ استانا جۇرتشىلىعىنا، ونەر يەلەرىنە وسىلاي تانىلدى. موسكۆادا كۇلاش ورىس تەاترىنىڭ الدىڭعى قاتارلى ساحنا قايراتكەرلەرىمەن جۇزبە-جۇز كەزدەستى. اكادەميالىق ۇلكەن تەاتردا سوۆەت وپەرا شەبەرلىگىنىڭ ورىنداۋىندا كلاسسيكالىق شىعارمالاردى تىڭداپ، ولاردان ونەگە ۇيرەنىپ، تۆورچەستۆولىق ءنار الدى.

موسكۆادان ۇلكەن باعا الىپ، تۆورچەستۆولىق جىگەر، شاتتىق كوڭىل كۇيى مەن قيال كۋاتى قاناتتانىپ قايتقان كۇلاش كەلىسىمەن جاڭا وبرازدار جاساۋعا شابىتتانا كىرىستى. بۇل شاقتا تەاتر كوللەكتيۆى «ەر تارعىندى» قولعا العان ەدى. 1937 جىلى 15 يانۆاردا «ەر تارعىننىڭ» پرەمەراسى بولدى. بۇرىنعى «ايمان — شولپان»، «قىز جىبەك»، «جالبىر» نەگىزىندە مۋزىكالىق دراما ەدى. مۇندا انمەن قاتار قارا ءسوز باسىم بولاتىن-دى. ال «ەر تارعىن» باسىنان اياعىنا دەيىن مۋزىكالىق كۇيى ۇزدىكسىز دامىپ وتىراتىن وپەرالىق شارتپەن جازىلدى. بۇل شىعارماداعى ەڭ كۇردەلى وبراز ءاقجۇنىس. بۇل قازاق ادەبيەتىندەگى بۇرىن بولماعان تۇڭعىش كەيىپكەر ەكەندىگىن ءبىر اتاساق، ەكىنشىدەن كۇلاشتىڭ ارتيستىك ومىرىندەگى تىڭ ءارى مىنەز-قۇلىق جاعىنان بۇرىنعى جاساعان كەيىپكەرلەرگە قاراما-قايشى كەلەتىن جات دۇنيە ەدى. كۇلاش الدىندا ۇلكەن سىن تۇردى. كۇلاش ءۇشىن ەركە وسكەن، ەكى ءجۇزدى، ءوزىم دەگەندە كىسى ءولىمىن ويىنشىققا سانايتىن مەيىرىمسىز زۇلىم، ءارى تاكاپپار، ءارى سەزىمتال، الداۋ-ارباۋدىڭ ءار ءتۇرىن قيىننان قيىستىراتىن حان قىزىنىڭ بەينەسىن بەرۋ وڭايعا تۇسكەن جوق. بۇعان دەيىن جاعىمدى وبرازداردا ويناپ كەلگەن كۇلاش بۇرىنعى ساحناداعى كەيپىن، ءىسىن، ارەكەتىن لوگيكالىق تۇرعىدان تۇتاستاي وزگەرتۋگە تۋرا كەلدى. تاماشا تالانت يەسى بۇل وبرازدى دا مۇلتىكسىز مەڭگەرىپ شىقتى. مىنە سىزدەردىڭ كوز الدىڭىزدا كۇلاشتىڭ ءاقجۇنىسى... ءبىر ءسات ول جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەن سيقىرلى سۇلۋ، توتىداي تارانعان ارۋ. ءبىر ءسات جان باۋىردان جالت بەرىپ، ارماندا قالدىراتىن ايلالى قىزىل تۇلكى، ءبىر ءسات ارباپ تۇرعان اقسۇر جىلان، ءبىر ءسات مۇڭسىز ءمۇلايىم، ءبىر ءسات جۇرەگىڭدى سىعىمداپ، سىرىڭدى ۇرلايتىن مەيىرىمسىز جەزتىرناق. ءبىر ءسات ليريكاعا تولى سىناپتاي سۋسىمالى سەزىم يەسى.

كۇلاش زۇلىمدىق رۋحىندا تاربيەلەنگەن حاننىڭ ارۋ قىزىنىڭ الماس جۇزىندەي اينىمالى مىنەزىن، سەكسەن سىرلى سايقالدىڭ قىلىقتارىن، سەزىمتال نازىك ليريكامەن ۇشتاسىپ جاتقان تاكاپپارلىق پەن مەيىرىمسىزدىگىن ساحناعا تۇتانا شىعىپ، تۇنەرە باسىلۋلى جاۋىزدىقتىڭ جارق ەتكەن جالىنىنان جالت بەرىپ، جايباراقاتتىققا سالىنۋىن ساحنالىق شەبەرلىكتىڭ سان ءتۇستى بوياۋمەن ورنەكتەپ شىقتى. مينۋتىندا مىڭ قۇبىلعان مىنەز، توقسان تولقىعان تۇلعا، شەكسىز قيمىل، بۇعان كۇلاشتىڭ مەرۋەرتتەي تازا كۇمىس قوڭىراۋلى اسەم اۋەنىن قوسىڭىز. نە دەگەن تاپقىرلىق، نە دەگەن باي تابيعات دەسەڭىزشى!...

كوپ ويلانىپ، تەرەڭ تولعانۋدان تۋعان كەسەك بەينە كۇلاشتىڭ تابيعي قازىناسىنىڭ تاعى ءبىر سىرىن اشىپ كەتتى.

1937 جىلدىڭ كۇزىندە گاسترولگە شىققان وپەرا تەاترى لەنينگرادتا «ەر تارعىندى» كورسەتتى. لەنينگرادتىقتار وپەرالىق پوستانوۆكاسى مەن مۋزىكاسىنا ۇلكەن ىرزالىق ءبىلدىردى. اسىرەسە كۇلاشتىڭ داۋسى مەن ويىن ەرەكشەلىگىن جوعارى باعالاي كەلىپ لەنينگرادتىڭ «كراسنايا گازەتاسى»: «تا، كوتورۋيۋ مى ۆچەرا ليش سلىشالي ۆ رولي كىز جيبەك — ۆ رولي پولوجيتەلنوي ي داجە سەنتيمەنتالنوي سوزداەت سەگودنيا سوۆەرشەننو پروتيۆوپولوجنىي وبراز حانسكوي دوچەري، بەسپوششادنوي ي لۋكاۆوي، ساموليۋبيۆوم ي حيتروي، كوۆارنوي، شاگايۋششەي چەرەز ۆسە ي ۆسيا. ەتو وبراز پوترياسايۋششەگو ۆوزدەيستۆيا ي سيلى.

پرەكراسنو ۆلادەيا گولوسوم، بايسەيتوۆا پوكازالا سەبيا ي كاك ۆەليكولەپنايا، نەپودراجاەمايا دراماتيچەسكايا اكتريسا، رازۆەرنۋلا ۆ پولنۋيۋ مەرۋ سۆوي سۆەركايۋششيي منوگوگراننىي تالانت...» دەپ جازدى.

تەاتردىڭ تۆورچەستۆولىق وسۋىمەن جەكە ورىنداۋشىلاردىڭ دا شەبەرلىگى ارتا ءتۇستى. قازاق وپەرا ونەرى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءوز بەتىن ايقىنداپ جەدەل دامۋىنا ورىس ساحناسىنىڭ شەبەرلەرىنىڭ بىردەن-بىر اسەرى بولدى. 1935 جىلى اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ ورىس ترۋپپاسى ۇيىمداستىرىلعان بولاتىن-دى. قازاق ترۋپپاسىنا قاراعاندا مۇنداعى توپتىڭ ارناۋلى مەكتەپتەن وتكەن تۆورچەستۆولىق جاعىنان دا تاجىريبەسى مول ەدى. ولار سالعاننان باتىس جانە ورىس كومپوزيتورلارىنىڭ كلاسسيكالىق شىعارمالارىن كورسەتە باستادى. وسىنىڭ ءوزى قازاق ارتيستەرى ءۇشىن وزىنشە مەكتەپ بولدى.

سوناۋ 1937 جىلدىڭ لەنينگراد ساپارىندا قازاقتىڭ وپەرا ونەرى ەسەيىپ قالعاندىعىن، سىندى دا، ماداقتاۋدى دا كوتەرەتىندىگىن كورسەتتى. اتاقتى ورىس جازۋشىسى الەكسەي تولستوي لەنينگرادتا قازاق وپەراسىنىڭ رەپەرتۋارىن باستان-اياق تىڭداعاننان كەيىن ونىڭ سول كەزدەگى قالپىندا دا، كەلەشەگىنە دە بىلاي باعا بەرەدى: «پەرەدو منوي ي تەاتر، ي چتو-تو بولشەە، چەم تەاتر. راسكرىۆايۋتسيا دوۆەرچيۆو س بلاگودارنوستيۋ، س ۆوستورگوم، راسكرىۆاەتسيا تو، س چەم مى ۆوسپرينيماەم پودليننوە، رەدكوە يسكۋسستۆو.

دۆيجەنيا اكتەروۆ، يح پلياسكي، يح ميميكا — س نەيزياسنيموي گراسيەي كاكوي-تو ۆەكوۆوي گوردوستي. ۆەريش، نە ۆەريش. نەپونياتنىي يح يازىك ستانوۆيتسيا پونياتنىم. زدەس پريسۋتستۆۋەت كراسوتا، زدەس سيلا ي مولودوست، ۋبەجدەنيا، زدەس تو، چتو گورودا ەۆروپا داۆنو راستراتيلي ي راستەريالي، و چەم تاك توسكۋيۋت لۋچشيە ليۋدي — وب ەتوي زولوتوي، يۋنوي، كيپياششەي كروۆي يسكۋسستۆا. نيەۆولنو دۋماەش: س كاكوي سيلوي، ترۋبنىمي زۆۋكامي زۆۋچالو بى ەتو كازاحسكوە يسكۋسستۆو، پوكاجي ەگو تام، نا زاپادە، حوتيا بى نا توي جە ۆسەميرنوي ۆىستاۆكە ۆ پاريجە. كاكوي بى وتكليك ونو ناشلو ۆ سامىح شيروكيح سلوياح نارودا، پرينۋجدەننوگو پيتاتسيا سۋرراگاتامي وبەسكروۆلەننوگو بۋرجۋازنوگو يسكۋسستۆا»...

تۆورچەستۆولىق تابىسقا توياتتاپ قالماۋ، ءوز ونەرىن جەتىلدىرۋ جولىندا ۇزدىكسىز ىزدەنۋ كۇلاشقا ءتان سيپات ەدى. ول ەشۋاقىتتا «مىناۋ وبرازىم ءساتتى شىققان ەكەن، وسى دا جەتىپ جاتىر» دەمەيتىن. ءار ويناعان سايىن وبرازدى بايىتا، جاڭا ءۇن تابا بىلەتىن.

كۇلاش تۆورچەستۆوسىمەن قاتار جالپى قازاق وپەراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا بايلانىستى كومپوزيتور ە. گ. برۋسيلوۆسكييدىڭ ەڭبەگىن اتاماي ءوتۋ ادىلدىك بولماس ەدى. «ايمان — شولپاننان» باستاپ، «جالبىر»، «ەر تارعىن»، تاعى باسقا ىلگەرىلى-كەيىندى جازىلعان تەاتر رەپەرتۋارىنىڭ نەگىزگى قورىنا اينالعان وپەرالاردىڭ اۆتورى ەۆگەنيي برۋسيلوۆسكيي. حالىق ونەرىن، كۇيلەرىن وسى كۇنگى وركەستر اسپاپتارىنىڭ تىلىنە ءتۇسىرۋ زور شەبەرلىكتى، كوپ-كوپ ەڭبەك ءسىڭىرۋدى تالاپ ەتەدى. ەۆگەنيي برۋسيلوۆسكيي تەك وركەستر تىلىنە ءتۇسىرىپ قانا قويماي ءاربىر ءاننىڭ ۇلتتىق بەدەرىن بۇزباستان، بار مازمۇنىن ىشتەي بايىتىپ، تۆورچەستۆولىق تۇرعىدان وڭدەي قۇراعان. برۋسيلوۆسكييدىڭ زور ەڭبەگى دە وسىندا.

سارالاپ الىپ جاراستىرا بىلسەك حالىق قازىناسى تاۋسىلماس كەننىڭ كوزى عوي. سول اسىل مۇلىكتەردى ىسكە اسىرا بىلۋدە ءبىزدىڭ كومپوزيتورلارىمىز بەن جازۋشىلارىمىز جۇرتشىلىققا ءالى دە ۇلكەن بورىشكەر. تەك قانا «قىز جىبەك» وپەراسىندا — 48؛ «جالبىر» وپەراسىندا — 45؛ «ەر تارعىن» وپەراسىندا — 75-تەن استام قازاقتىڭ بايىرعى ءانى مەن كۇيىنىڭ پايدالانۋى حالىق قازىناسىنىڭ ۇشان-تەڭىز ەكەندىگىنىڭ ايعاعى ەمەس پە؟!

سونىمەن قازاق وپەراسى ون جىلدان اسا ءومىر كەشتى. تۆورچەستۆولىق كوللەكتيۆتىڭ بۋىنى بەكىپ، بۇعاناسى قاتتى. كۇلاشتىڭ شەبەرلىگى ابدەن شىڭدالىپ، وتكەن جولىنان بەلگى — اكتريسا لابوراتورياسىندا وننان اسا ءمىنسىز مۇسىندەر تۇردى. تالاپ-تىلەگى ۇلعايا، قۇلاشى كەڭەيە تۇسكەن ارتيستكا ەندى ۇلتتىق شەڭبەردەن شىعا، ۇلى ورىس حالقىنىڭ جانە باتىستىڭ كلاسسيكالىق شىعارمالارىنا بوي ۇردى. مۇنىڭ الدىنداعى باسپالداق تۋىسقان گرۋزيا كومپوزيتورى ءپولناشۆيليدىڭ «دايسي» وپەراسىنداعى Maرونىڭ پارتياسى ەدى. «دايسي» ىرعاق جۇيەسىمەن ۇلتتىق ناقىشىندا بولعانمەن ورىستىڭ جانە باتىستىڭ كلاسسيكتەرىنىڭ مول اسەرىمەن جازىلعان وپەرا. سوندىقتان دا «دايسي» قازاق تەاترىنىڭ ورىس جانە باتىس كلاسسيكتەرىن مەڭگەرۋ جولىنداعى العاشقى وتكەلى تابىستى تابىسى بولعاندىعىندا داۋ جوق. گرۋزيا ومىرىمەن ونشا تانىس بولماسا دا ۇلكەن تالانت يەسىنەن مارو قىز ءوز ۇندەسىن تاپتى. كۇلاش وزىنە ءتان ساحنالىق قاراپايىمدىلىقپەن مارونىڭ نازىك جانىن تەرەڭ ءتۇسىندى. ونىڭ ىشكى دۇنيەسىن اشا، كوڭىل كۇيىن، قايعى-شەرىن تراگەديالىق سازعا دەيىن كوتەردى.

ۆوكالدىق جاعىنان دا قانداي كۇردەلى پارتيا بولماسىن توتەپ بەرە الاتىندىعىن اڭعارتتى.

1944 جىلى ەۆروپا كلاسسيكتەرىنەن ءبىرىنشى رەت يتاليان كومپوزيتورى ءپۋچچينيدىڭ «چيو-چيو-سانى» قويىلدى. بۇل شىعارما كوللەكتيۆتى ۇلكەن سىننىڭ الدىنا قويدى. بۇرىن تەك قانا قازاق وپەرالارىندا تاربيەلەنگەن انشىلەر توبىنا ەندى يتالياندىق مانەردە ايتۋ وڭايعا تۇسپەدى. ويتكەنى قازاق اندەرىنىڭ ايتىلۋ ىرعاق جۇيەسىنەن يتالياندىق ءان ايتۋ مەكتەبىنىڭ ايىرماسى اسپان مەن جەردەي ەكەندىگى ءمالىم. كۇلاش مادام باتەرفليايدىڭ وبرازىن جاساۋمەن بۇل سىننان دا سۇرىنبەي، ءوزىنىڭ جان-جاقتى شەبەرلىگىنىڭ ءبىر بەلەسكە شىققاندىعىن ايگىلەدى. 1950 جىلى تۋىسقان گرۋزيا رەسپۋبليكاسى كۇلاشتى ءتبيليسيدىڭ اكادەميالىق وپەرا جانە بالەت تەاترىندا مارونىڭ، باتەرفليايدىڭ پارتياسىن ورىنداۋعا شاقىردى: وندا گرۋزيانىڭ وپەرا ساحناسىنىڭ شەبەرلەرى اگۋلادزە،حاشيمۋرادەلەرمەن ساحناعا شىقتى. قازاق ءانشىسىنىڭ عاجايىپ تالانتىنا ىرزالىق سەزىمگە تولى پىكىرلەر pەسپۋبليكالىق، ورتالىق باسپاسوزدەردە مول جاريالاندى.

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ليبرەتتوسى بويىنشا احمەت جۇبانوۆ پەن لاتيف حاميدي جازعان «اباي» وپەراسى — قازاق مۋزىكا تاريحىندا ۇلكەن بەل. شىن مانىندەگى ۇلتتىق وپەرا كوركەمونەرىنىڭ تاريحى وسىدان باستالدى. بۇل وسى ۋاقىتتاعى مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ بار تالاپ-تىلەكتەرىنە ساي قازاقتىڭ ۇلتتىق نار-ناقىسىمەن استارلاسىپ، شىن مانىندەگى اسەمدىك تۇتاستىعىن ساقتاعان ۇلكەن ەڭبەك. اسىرەسە باس كەيىپكەر — ابايدىڭ وبرازى شەبەر مۋزىكالىق كۇي تاۋىپ، ابايدىڭ تەرەڭ وي پاراساتىن اشاتىن ۇعىمعا ءسىنىمدى، جۇرەككە جىلى، سىرلى سازدارعا تولى. وسى وپەراداعى قاسىرەت شەككەن اجار قىزدىڭ وبرازىن كۇلاش ورىندادى.

اباي ارقىلى قازاق دالاسىنا كەلگەن پۋشكيننىڭ تاتياناسى تالاي قازاق اۋىلىن كەزىپ، ءار ۇيدە ءان سالىپ، ەل مۇڭىنا ءۇن قوسقان ەدى. تاتيانا ءانى قازاق حالقىنا كوپتەن تانىس قولتۋماسىنا اينالىپ، تالاي جۇرەكتىڭ نازىك قىلىن شەرتكەن-دى. سول كوپتەن تانىس قىزىن قازاق جۇرتشىلىعى 1946 جىلى ءوز ساحناسىندا كوردى. باتىس روماندارىنىڭ رۋحىندا تاربيەلەنگەن، جاپان تۇزدەگى جابايى جارتاسقا شىققان قىزىل گۇلدەي، ءوز تۇسىنداعى ورىس قاۋىمىنىڭ ورەسكەلدىگىنەن اۋلاق، دەريەۆنيادا وسكەن تازا جاندى ارمانشىل ادال، سەزىمتال ورىس قىزى كۇلاشتىڭ ورىنداۋىندا حالىق ۇعىمىنداعىداي جاڭا كەلىن تاتيانا بولىپ كورىنەدى. ءوزىنىڭ روماندا وقىعان جايتتارىن كەزىندە ءومىر بولمىسىمەن قاتار سانايتىن، قايشىلىقتاردان حابارسىز، تەرەڭ ويمەن ارمانعا بەرىلگەن ورىس قىزىنىڭ سىپايى اسەم بەينەسىن قازاق جۇرتشىلىعى. زور قۋانىشپەن قارسى الدى. كۇلاش تاتيانانىڭ ءوز سەزىمىنە وكىم جۇرگىزىپ، تەجەي بىلەتىندەي دارەجەگە جەتۋدەگى ىشكى درامالىق قايشىلىقتارىن دا شەبەر جەتكىزدى.

كۇلاشتىڭ تۆورچەستۆولىق ءومىربايانىندا ەرەكشە ورىن الاتىن م. تولەبايەۆتىڭ (ليبرەتتوسى X. جۇمالييەۆتىكى) «ءبىرجان — سارا» وپەراسىنداعى — سارا وبرازى. م. تولەبايەۆتىڭ «ءبىرجان — سارا» وپەراسى ءبىزدىڭ مۋزىكا مادەنيەتىمىزدەگى بۇگىنگى تاڭداعى بيىگىمىزدىڭ ءبىرى سانالادى. مۇندا حور، بي، جەكە اريالار تالانتتى كومپوزيتوردان شەبەر شەشىم تاپقان. كەيبىر بەلگىلى قازاق اندەرىنىڭ ءوزىن قاراپايىم قولدانا سالماي ىشتەي بايىتىپ وپەرانىڭ جالپى جۇيەسىن تۋىستىرا بىلگەن، جەكە كەيىپكەرگە بەرىلەتىن مۋزىكالىق مىنەزدەمە، كەڭ تىنىستى كۇيى انتراكتالار وپەرانىڭ پوەتيكالىق بوياۋىن قۇلپىرتا تۇسەدى. ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسىن جاسىنان جاقسى بىلەتىن كۇلاش وعان قازىرگى ءداۋىر تۇرعىسىنان ءوڭ بەرە، تەڭسىزدىك تەپكىسىنەن شىعۋعا تالپىنعان قازاق ايەلىنىڭ ءحالىن الەۋمەتتىك ساياسي ساتىعا دەيىن كوتەردى. بۇل جولى كۇلاش سارا بەينەسىن جاساۋداعى زور ەڭبەگى ءۇشىن سسسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاعىن الدى. ونەر ورىنە ەركىن قۇلاش تاستاعان كۇلاشتىڭ ءوسۋ جولىنداعى تابىستارىن قىسقاشا ءسوز ەتكەنىمىز دە وسى بولىپ شىقپاق. ايماننان باستاپ نازىك جاندى سەزىمتال قىز جىبەك، سۇرقيا ءاقجۇنىس، جۇلدە العان ءسوز شەبەرى سارا مەن ارمانشىل ادال جاندى تاتيانا، وتانشىل وجەت راۋشان مەن كولحوز ەكپىندىسى ايشا، رومانتيكالىق كۇيدەگى اجار مەن ىستىق قاندى گرۋزين قىزى مارو، جاۋىنگەر سايرا مەن ادال جانى ارباۋعا تۇسكەن باتەرفلياي، تاعى باسقا تەرەڭ تەبىرەنۋدەن تۋعان كەسەك تۇلعالار كۇلاش قالدىرعان قازىنا، ۇلگى الارلىق مول مۇرا.

كۇلاش تەك وپەرا ساحناسىنىڭ شەبەرى ەمەس، جەكە ءان سالۋدىڭ دا الدىنا جان سالماعان اسقان جۇيرىگى بولدى. ول قازاق جۇرتشىلىعىن تۋىسقان رەسپۋبليكالار جانە دەموكراتيالىق كورشىلەس ەلدەردىڭ دە اندەرىمەن تانىستىردى. ال ەندى كۇلاشتىڭ «قازاق ءۆالسى» ەۆروپانىڭ ۇستىمەن، لوندوننىڭ تۇماندى بۇلىڭعىر اسپانىندا قالىقتاپ، مەڭىرەۋ مۇحيتتىڭ ارجاعىنداعى امەريكاعا دا ەستىلىپ، ايتىلىپ ءجۇر. ينديانىڭ شاي پلانتاسياسىنداعى شارۋالار مەن ارابتىڭ ازاتتىق اڭساعان ايەل بالالارىنىڭ، جاڭا قىتايدىڭ جاس-كارىلەرى مەن تۋركيانىڭ تۇنەك تۇرمەسىندەگى بەيبىتشىلىك كۇرەسكەرلەرىنىڭ دە قۇلاعىنا شالىندى. جالپى وسى پلانەتامىزدىڭ قاي جەرىنە بولسا دا كۇلاش ءۇنى قانات جايدى. جەر شارىندا «قازاق ءۆالسىن» ەستىمەيتىن تۇكپىر شامالى. تەك قانا «قازاق ءۆالسى» ەمەس «بۇلبۇل»، «قوس قارلىعاش»، تاعى باسقا اندەر تالاي تىلدە ايتىلىپ، تالاي ءانشىنىڭ تاڭدايىندا تامىلجيدى. قازاق بۇلب ۇلىنىڭ اسەرلى ءۇنى قازاق اۋەنىن الەمگە تانىتتى. جەكە ءان ورىنداۋداعى سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن كۇلاش 1947 جىلى سسسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاعىن ەكىنشى رەت الدى.

كۇلاش ءومىرى كوركەمونەر قايراتكەرى بولۋىمەن شەكتەلمەيدى. ول كورنەكتى قوعام قايراتكەرى دە ەدى. كۇلاش وتانىمىزدىڭ قوعامدىق ومىرىنە بەلسەنە قاتىناستى. 1937 جىلدان باستاپ 20 جىل ۇدايى قازاق سسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى بولدى. بۇكىلوداقتىق بەيبىتشىلىك قورعاۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى ەدى. 1952 جىلى دەموكراتيالىق پولشانىڭ ورتالىعى ۆارشاۆا قالاسىندا بولعان بەيبىتشىلىك جاقتاۋشىلاردىڭ دۇنيە جۇزىلىك كونگرەسىنىڭ جۇمىسىنا قاتىستى. قازاق كوركەمونەر شەبەرلەرىن باسقارۋشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ 1950 جىلى ازات سينسزيانعا بارىپ قايتتى. 1951 جىلى مونعوليا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ 30 جىلدىق تويىنا قاتىسقان. سوۆەت وداعىنان بارعان دەلەگاتتىڭ ءبىرى ءبىزدىڭ كۇلاش بولدى.

سوۆەت مادەنيەتىنىڭ ۇلى مۇحيتىنا ءوز ۇلەسىن قوسىپ وتىرعان قازاق حالقىنىڭ اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك وپەرا تەاترىنىڭ ۇلى ارتيستكاسى، بۇكىل سوۆەت ەلىنىڭ ماقتانىشى بولعان كۇلاش بايسەيىتوۆانىڭ كوعام ورىمىمەن ۇشتاسىپ جاتقان ساحنالىق ءومىرىنىڭ قىسقاشا جەلىسى وسى.

كۇلاش تۆورچەستۆوسى بايسالدى تۇردە جان-جاقتى زەرتتەۋدى تىلەيتىن تاقىرىپ. وندا اشىلماعان سىر، ۇلگى ونەگە ەتىپ ۇسىنارلىق تالاي قازىنا بار. بۇل ءبىزدىڭ مۋزىكا عىلىمىن زەرتتەۋشى عالىمدارىمىزدىڭ الدىندا تۇرعان ۇلكەن جۇمىس.

كۇلاش بايسەيىتوۆا ارامىزدان كەتتى دەگەندە جاس، قىرشىن كەتكەندىگىن ەسكە الىپ قىنجىلامىز. ءولدى دەۋگە اۋىز بارمايدى. اجال، ءولىم دەگەن ۇعىم كۇلاشقا ءتان ەمەس. ول ولگەن جوق، وسىنشا بايلىقتىڭ، وسىنشا مۇرانىڭ يەسى ولمەيدى دە. كۇلاش ءۇنى دە تالاي ۇرپاقتىڭ جاس جۇرەگىن تەربەيدى، قيالىن قوزعايدى. ۇمتىل، تالاپتان، ۇيرەن دەيدى ءوز ۇرپاعىنا. كۇلاش ءۇنى قۇدىرەتتى ءۇن، شابىت بەرەدى، شاقىرادى ونەر شىڭىنا.

كۇلاشتان ۇلگى العان ءىنى، سىڭلىلەرى بار. ولار قادىرلەيدى، قۇرمەت تۇتادى، ۇيرەنەدى كۇلاشتان. حالىق قاشان دا تالانتتىڭ تاۋسىلماس كەنى. بۇگىن بەسىكتە كەكىلىمەن ويناپ، كۇلىمدەپ جاتقان ءسابيدىڭ ەرتەڭ كۇلاشتاي بولماسىنا كىم كەپىل. كۇلاش يە بولعان داڭققا، ونەرگە، اسقان شەبەرلىككە يە بولىپ، باقىت شىڭىنا ول ءسابيدى شىقپاس دەپ كىم ايتا الادى.

1957

---