InfoHub Logo

مەنىمشە، قانداي ءبىر جازۋشى بولماسىن، قاي تاقىرىپقا جازسا دا، ول ءوزى ءومىر كەشىپ وتىرعان زامانىنىڭ يدەياسىنىڭ رۋحىندا، زامانىنىڭ مۇددەسىن كوزدەپ، زامانىنىڭ مۇقتاجىن ىزدەيدى. زامانداسىنىڭ تالعامىنا ساي، ءداۋىرىنىڭ تالابىنا جاۋاپ قاراستىرادى. سونى تاپقان بۇگىنگىنىڭ جازۋشىسىن، بۇگىنگىنىڭ ءسوزىن ايتىپ وتىر دەپ بىلەمىن.

اسىلىندا، تاقىرىپ اتاۋلىنى جىكتەپ-جىلىكتەپ جاتۋدىڭ ءوزى ادەبيەتتەگى شارتتى ۇعىم بولسا كەرەك. بۇگىنگى زامانداس بەينەسىن ونەر تۋىندىسىنىڭ ارقاۋى ەتۋ ەرتەڭگىنىڭ قامى بولسا، تاريحي شىعارما جازۋ بۇگىنگىنىڭ دە، ەرتەڭگىنىڭ دە قامى. كەرەك دەسەڭىز بۇگىنگى ءجايلى جازىلعان شىعارمانىڭ ءوزى تاريح، كەزەڭنىڭ شەجىرەسى، كەلەشەككە مۇرا.

الدەقاشان تاريح مەنشىگىنە اينالعان شەكسپير، تولستوي، اۋەزوۆ شىعارمالارىن باس الماي وقۋىمىزدىڭ ءوزى سونداعى ۇلى ويلاردىڭ قاي زامانمەن بولسا دا ۇندەسىپ جاتقاندىعىندا.

اڭگىمە تاقىرىپ توڭىرەگىندە قوزعالسا «تاقىرىبى ۇساق ەكەن» دەگەن جاتتاندىعا اينالعان جىرىندى ۇكىمدى جۇرت سىنشىلداردان ءجيى ەستيدى. ءوز ۇعىمىمشا ۇساق تاقىرىپ جوق، ۇساق جازۋشى بار.

مىسالى، ليەۆ تولستويعا دەيىن 1812 جىلعى وتان سوعىسى جايلى قانشاما شىعارما ءار جانردا ورىس ادەبيەتىنىڭ وزىندە جازىلدى. سول سوعىستان ون التى جىل كەيىن تۋعان ليەۆ تولستوي 1869 جىلى «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك» ەپوپەياسىن اياقتادى. بۇل تاقىرىپقا ل. تولستويدان كەيىن دە قالام ۇرعان جازۋشىلار از ەمەس. ءبارىن تارازىلاي كەلگەندە «سوعىس جانە بەيبىتشىلىكتەن» ەڭسەسى بيىگى بار ما. سونداي-اق پەتر ءبىرىنشى تۋرالى دا ورىس ادەبيەتى ەكى عاسىردان اسا جازىپ كەلەدى، ازىرشە ادەبيەت اكتيۆى الەكسەي تولستويدىڭ پەترى عانا ەمەس پە. باسقانى بىلاي قويعاندا ءبىزدىڭ وزىمىزدە امانكەلدى ءجايلى ءار جانردان بىرنەشە شىعارما جازىلدى. بۇلارمەن سالىستىرعاندا جاس جازۋشى قوعاباي سارسەكەيەۆ بۇل تاقىرىپقا ءوز تانىمىمەن، وي تولعاۋىمەن كەلىپ وتىرعان جوق پا. بۇل وسەر ادەبيەتتىڭ بارىنە ءتان قۇبىلىس. قايدان وقىعانىم ءدال ءقازىر ەسىمدە جوق، ادام قوعامىنىڭ شىعىس-باتىسىنىڭ بۇكىل رۋحاني مۇراسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن بارلىق ونەر اتاۋلىعا ورتاق وزەك بولىپ كەلە جاتقان، وتىز ءۇش-اق موتيۆ (تاقىرىپ دەسەڭىز دە بولادى) بار ەكەن. وعان ءازىر قوسىلعان وتىز ءتورتىنشى جوق. دانىشپاننىڭ دا، تالانتتىڭ دا، ورتا قولدىڭ دا، اۋەسقويدىڭ دا بار تىرلىگى ازىرشە وسى وتىز ءۇشتىڭ اينالاسىندا كورىنەدى. ەرلىك تە، ەزدىك تە، ماحاببات تا، زۇلىمدىق تا، ىزگىلىك تە، پاسىقتىق تا سولاردان تۋىندايدى ەكەن.

سوندىقتان جازۋشىنىڭ ۇساقتىعىن تاقىرىپقا تەلۋ قايتكەن كۇندە دە قاعيدالىق قۇدىرەت تاپقان وسى بايلامنىڭ و باستا ويلانباي ايتىلا سالعاندىعىنان با دەيمىن دە وتىرامىن. ەندى وسىنداي سىننىڭ ساڭىلاۋىنان سىعالاساق — شەتەلدە وقۋدا جۇرگەن جىگىتتىڭ قالىڭدىعى ءوزى كەلگەنشە كۇيەۋگە شىعىپ كەتىپتى («اقىلدان ازاپ» ا. گريبوەدوۆ)، قوناقجايدا بۇرالىپ جاتقان اش ستۋدەنتتى ۇلكەن تورە دەپ قابىلداپتى («ريەۆيزور» ن. گوگول)، وندا نە تۇر ەكەن بولىپ شىعار ەدى. شىنىندا ەكى اۋىز سەزبەن ءتۇيىپ ايتقاندا بۇل دا ۇساق اڭگىمە سياقتى. ال وسى ۇلى سۋرەتكەرلەردىڭ قولىنان قانداي كوركەمدىك، الەۋمەتتىك دارەجە تاپتى. نەمەسە شەكسپيرگە دەيىن ماحاببات، قىزعانىش تاقىرىبىندا شىعارما جازىلماپ پا. جازىلعاندا قانداي، تاعى دا الگى سىنشىنىڭ ۇعىمىنشا قاراساق، ءبىر ورامال ءۇشىن سونشا ادامدى قىرىپ سالىپ شەكسپيرگە نە كورىنگەن؟ باقساڭ، اڭگىمە ورامالدا ەمەس، ءتىپتى قىزعانىشتا دا ەمەس، ۇلى سۋرەتكەر الدانعان سەنىمنىڭ، الدانعان ماحابباتتىڭ قاسىرەتىن بايان ەتىپتى. ءدال وسى تاقىرىپقا شەكسپيردەن كەيىن دە قىرۋار شىعارما جازىلدى. ءبىراق الگى ورەدەن شىقپادى.

بىزدە ادەبيەت ونەر تاريحىنان ساۋاتسىزدىعىمىزدى دالەلدەيتىن ءبىر قولايسىز كورىنىس جانە بار. ول اندا-ساندا بەلگى بەرىپ قوياتىن «اناۋ پالەنشەدەن ۇرلاپتى»، نەمەسە «سەن مەنەن الدىڭ» — دەپ بايبالام سالۋ ناۋقاسى، جوعارىدا ايتقان موتيۆتەر تۇرعىسىنان كەلگەندە ورتا عاسىردا يسپانيادا تۋعان دون جۋان تۋرالى اڭىزعا تيرسو-دە موليكادان (1571-1620) باستاپ، مولەر، بايرون، گوفمان، گراببە، پۋشكين، بلوك (1912)، ەڭ سوڭعىسى سوۆەت دراماتۋرگى س. الەشينگە (1962) دەيىن نە ءبارى ۇلىلى-كىشىلى ون التى جازۋشى، اقىن قالام تەربەپتى. نەمەسە جەتىنشى عاسىردا تۋعان اراب اڭىزى «ءلايلى مەن ءماجنۇن» ءجايلى يبن قۇتايبادان باستاپ بۇكىل شىعىستىڭ اراب، پارسى، تۇرىك تىلىندە جازعان دانىشپاندارىنىڭ جالپى سانى ون ەكى ەمەس پە. وقيعا ۇقساستىعى بىلاي تۇرسىن قايتالاۋ بارىندە دە بار. سولاي بولا تۇرا ءارقايسىسى ءوزىنىڭ شاما-شارقىنشا جىرلادى. كەزىندە دە، كەيىن دە ولاردىڭ موينىنا «سەن ۇرىسىڭ» دەپ قارعى تاعىپ جاتقان ەشكىم جوق.

مۇنى بىلاي قويعاندا سول شەكسپيردەن 220 جىل كەيىن ءدال وسى ۇقساس تاقىرىپقا م. لەرمونتوۆ «ماسكارادتى» جازدى. وتەللو جوعالعان ورامال ءۇشىن دەزدەمونانى قۇربان ەتسە، اربەنين جوعالعان بىلەزىك ءۇشىن نينانى قۇربان ەتەدى. ۇقساس پا؟ ۇقساس. اينىمايدى، ءبىراق وسى وقيعا توڭىرەگىندە اۆتور ءوز قوعامىنان تۇڭىلگەن، تۇيىققا قامالعان اربەنيننىڭ وت باسى، وشاق قاسىنداعى سوڭعى تىرەگىنىڭ كۇيرەۋىن باياندايدى. بىلاي كوزگە بۇل بەلگىلى تاقىرىپتار. ءبىراق، قۇدىرەتتى قولعا تۇسكەندە، وزگەشە بوياۋ، ورنەك تابادى وسى ۇقساستىقتى بەلينسكيي شەكسپيردى بىلمەگەندىكتەن ايتپادى ما ەكەن. ولاي بولماسا كەرەك. ءدال سول زاماندا ىىىەكسپيردى ءبىر كىسى بىلسە بەلينسكييدەي-اق بىلگەن شىعار. ءبىراق ۇلى سىنشى سىرتتاي ۇقساستىقتى سىپىرىپ تاستاپ، ونەر تۋىندىسىنىڭ تابيعات تامىرىن باسقاشا تانىدى. مۇنداي جاعدايلار ادەبيەت تاريحىندا تالاي بولعانىن، بولا بەرەتىنىن ول بىلەدى. سوندىقتان ول ەڭ الدىمەن ءداۋىر تۇرعىسىنان سۋرەتكەردىڭ ينتەللەكتۋالدىق، بيىگىنەن قارادى. ءسوز ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىن، ا. پۋشكيننىڭ اننا كەرنگە ارناعان ولەڭى ەستەرىڭىزدە بولار. العاشقى كورگەننەن كوپ جىل وتكەن سوڭ قۋعىندا جۇرگەندە 1825 جىلى جازىپ، ا. كەرننىڭ قولىنا تاپسىرعان ەكەن. سونداعى:

يا پومنيۋ چۋدنوە مگنوۆەنە.
پەرەدو منوي ياۆيلاس تى:
كاك ميمولەتنوە ۆيدەنە،
كاك گەنيي چيستوي كراسوتى.
ۆ توملەنياح گرۋستي بەزنادەجنوي
ۆ تريەۆوگاح شۋمنوي سۋەتى،
زۆۋچال منە دولگو گولوس نەجنىي
ي سنيليس ميلىە چەرتى، —

دەگەن عالامات سىر-سۋرەتكە تولى كورىنىستى قازاقتىڭ قاسىم امانجولوۆىنىڭ:

وڭىمدە مە ەدى، تۇسىمدە مە ەدى،
كورىپ ەم عوي ءبىر، ارمانداي قىزدى.
ءبىر نازىك ساۋلە كۇلىمدەپ ەدى،
سۇراپىل سوعىس، سوقتى دا بۇزدى.
ساپىردى داۋىل، تەبىرەندى تەڭىز
تۋلادى تولقىن، شايقالدى
قىپ-قىزىل ءورتتىڭ ىشىندە ءجۇرمىز،
قايدا ەكەن، قايدا، داريعا سول قىزبەن، —

سالىستىرىپ كورىڭىزشى. وسىنداعى ۇقساستىقتىڭ ءىشى-سىرتى بىردەي، ەكەۋى دە ارمان اڭساۋدىڭ گيمنىندەي ەمەس پە؟! الار اسەرىن دە، ءتاڭىر سەزىمىن دە ءبىر بيىكتەن كورىنبەي مە؟ ايىرماسى ءوز ورتاسىنان قاعاجۋ، تىزە كورگەن اقىن مەن قان كەشىپ مايدان تورىندە جۇرگەن اقىن. ەكى ءداۋىر. ال ارمان، اڭساۋ ۇقساس پا، ۇقساس. ىشكى ىرعاق، جۇرەك ءلۇپىلى قاتار جارىسا سوققانداي ەمەس پە. ەندى وسىنى قاسىم پۋشكيندى قايتالاعىسى كەلدى دەپ كىم ايتا الادى. ەكى ۇلى جۇرەك ۇندەسكەنمەن ءبىرىن-بىرى قايتالاپ وتىرعان جوق قوي.

مەنىڭ، اڭگىمە تاقىرىپ ۇقساستىعىندا ەمەس، سۋرەتكەردىڭ ۇقساستىعىندا دەيتىنىم وسىنداي سالىستىرۋدان تۋعان ويلار... «تاۋ تولعاتىپ تىشقان تاپتى» دەگەندەي، قۇرىقتان قامشى سابىن شىعارا المايتىن ءوز ولاقتىعىمىزدا جاتقان سىر بۇل. وسىنداي ولاقتىعىمىزدى ەسكە سالعاندارعا ورەكپي تۇرەگەلەتىنىمىز دە، شەلەكتەپ شاباق اۋلاعان كاسىپ-قورلىقتىڭ مىنەزى.

قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ بار جانرىنداعى اعا، ورتا، جاس بۋىنداردىڭ تاريحي تاقىرىپقا مولىراق بوي ۇرۋى، بۇعان دەيىن ازاماتتىق تاريحى بار جۇيەگە تۇسپەي، شاشىراندى شەجىرەنى مالدانعان بار مۇراسى اۋىز ادەبيەتى عانا بولعان حالىقتىڭ مۇمكىنشىلىككە قولى جەتكەن كەزەڭدە، وتكەننىڭ كەمىسىن تولتىرىپ، كەمەلدەنۋ ساپارىنداعى قۇبىلىسى سياقتى بولىپ كورىنەدى. ءبىز حاباردار ون ەكى نۇسقاسى تۇگەل ۇلكەن ادەبيەتتەردىڭ دە وتكەن جولدارى وسىلاي بولعان. كەيدە تاريحي تاقىرىپقا جازىلعان ادەبي شىعارمالاردىڭ حالىقتىڭ تاريحىنىڭ جاسالۋىنا دا ىقپالى تيەتىندەرى بولاتىنىن ۇمىتپاعان ءجون. سوندىقتان بۇل سالاداعى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەننىڭ بارىنە سەن نەگە تولستويشا جازبايسىڭ، نەگە اۋەزوۆشە سىلتەمەيسىڭ دەپ سەس كورسەتۋ دە ورىندى بولا بەرمەيدى. ءبىراق كەي جاستاردىڭ تاريحقا بارارداعى تالانتىنىڭ كۇش-قۋاتىنان گورى تاقىرىپقا دەگەن قۇمارپازدىعى، البىرت اۋەسقويلىعى باسىم با دەگەن ءقاۋپىم دە جوق ەمەس. شۇكىر، بىزدە تالانتىنا ءبىلىمى ساي جاستار قاي جانردا بولسا دا بارشىلىق. كوبىسىنىڭ شاما-شارقى دا، ءوي-ورىسى دە تانىلىپ، ءۇمىت قۇشاعىندا ءجۇر. قۋانا وتىرىپ، كەيدە ءال-قۋاتىن ۇنەمدەپ بويعا شاقتاي ۇمتىلعانعا نە جەتسىن دەيمىن. اسىرەسە پروزاداعى رومان بىلاي تۇرسىن، ديلوگيا، تريلوگيا جازباساڭ ەسەپكە ەنبەيتىندەي كورىنىپ جۇرگەن ناۋقاس «جاستاردى تەز قاجىتىپ، تاۋىن شاعىپ، تالانتىن توزدىرىپ»، كەلەشەگىنە كەسەپاتىن تيگىزە مە دەگەن ويلار دا كەلىپ-كەتىپ جۇرەدى. وسىندايدا جىگىتتەردى ونەر مۇددەسىنەن گورى وڭەش قامى قامشىلاپ كەتكەن جوق پا ەكەن دەپ تە قالاسىڭ. سوندىقتان ماعان توسەلگەن تالانت، تالعامى تازا تاكەن ءالىمقۇلوۆتىڭ تاريحي تۇلعالار، ونەر ادامدارىنىڭ ءومىرى ءجايلى شاعىن حيكايالارى، ءارقايسىسىن جەكە العاننىڭ وزىندە شىنايى شىمىرلىعىمەن، وقيعا شيراقتىعىمەن، كەيىپكەرلەرىنىڭ مىنەز پسيحولوگياسىنىڭ ءدال ناقتىلىعىمەن كەيبىر دانىنەن قابىعى قالىڭ، نارىنەن سۋى مول قورجىنباس، جەلقۋىق روماندارعا بەرگىسىز كورىنەدى. اسىلىندا، «التىن شىققان جەردى بەلدەن قاز» دەگەن ماتەلدىڭ ادەبيەتكە قانشا پايداسىنىڭ بارىن ءالى جەتە تۇسىنبەگەن ادامنىڭ ءبىرىمىن. العاشقى تاپقان التىنىڭنىڭ ورنىنا، تەرەڭدەي تۇسكەندە توپىراق ارقالاپ شىقساڭ ول دا جاقسىلىق ەمەس قوي. چەحوۆ مارقۇم ءبىر رومان جازباستان ۇلىلىعىن تانىتىپ ەدى-اۋ. مۇندايدا قول كوتەرەتىن كوپتەكتى بەلگە قىستىرسا، جاراسىپ-اق تۇرادى، شىركىن.

مەن ءوزىم تاريحي تاقىرىپقا شىعارما جازعان ەمەسپىن. كوپتەن ويىم بار، ءبىراق قورقا بەرەم. ول ءۇشىن تاريحتى ءبىلۋ از. عاسىرلارعا ساپار شەگۋ وڭاي ەمەس. ويتكەنى سەن، ءوز زامانىڭنىڭ تاريحقا جىبەرگەن وكىلىسىڭ. زامان تالابى، وقىرمان ويىنان شىعارىڭا سەنبەسەڭ ساپار شەگىپ كەرەگى نە؟ الدار كوسە مەن سايتاننىڭ كارتوپ ەككەنى سياقتى تۇينەگىن تۇبىنە قالدىرىپ، تاريحتىڭ سوياۋ ساباعىن ارقالاپ كەلگەننەن نە ابىروي، نە اتاق. مەنىڭ قورقاتىنىم سول.

قىسقاسى، قاي تاقىرىپ بولسا دا زامانىڭمەن ۇيلەسۋ، ۇندەسۋ تاپپاسا — زايا كەتكەن ەڭبەك، ارام توگىلگەن تەر، تۇل تەبىرەنىس، دايەكسىز داڭعازا بولىپ قالا بەرمەك. «ول جازعاندا مەن ودان كەممىن بە» — دەگەن ناداندىقپەن تامىرلاس نامىس ونەردى سىيلاۋ ادەپتىلىگىنەن گورى ويسىز وجارلىق، وسپادار وزىمشىلدىكتەن تۋادى. بىلاي قاراعاندا كەۋدەسىنە نان ءپىسىپ، نايزاعاي ويناتىپ جۇرگەن جىگىتتەردىڭ كەيبىر قالىڭ كىتاپتارىنىڭ، ماي توڭدىرار ىزعارى، قار ەرىتەر قىزۋى بولماي شىعۋى دا الگى ايتقانداردىڭ ايعاعى. دەمەك، اڭگىمە تاقىرىپتىڭ ۇلكەن-كىشىلىگىندە ەمەس، تالانتتىڭ تەمپەراتۋراسىندا.

1971

---