ادامىنا قاراپ، اۋىلىن تانى
ءۇش جاس جىگىت داۋلاسىپ وتىر. ۇشەۋى دە ينستيتۋت انە-مىنە بىتىرەيىن دەپ جۇرگەن ەرتەڭگى ماماندار. سوزدەرىنىڭ توركىنى — جولداما الىپ، جۇمىسقا بارار اۋىلدارىنىڭ، ونداعى ادامداردىڭ جايى.
— ماعان ۇنايتىنى — بۇل اۋىلدان شىققان جاقسى ادامدار كوپ. ياعني، ونەگە الار جاقسى ءداستۇر بار دەگەن ءسوز.
— مەن پراكتيكادا بولعاندا ءوز وزىممەن كوردىم، جاڭا كەلگەن ماماندى جاس كەلىنشەكتەي الپەشتەيدى ەكەن. نەبىر بىتەۋ بولسا دا، بۇدان سوڭ جۇمىس ىستەيدى ەمەس پە!
— قۇر الپەشتەگەننەن نە پايدا؟ قاتاڭ تالاپ قوياتىن جەرگە نە جەتسىن. تالاپ كۇشتى بولسا، تەز شيرايسىڭ. بىزدەرگە شۋ دەگەندە تالاپ كەرەك. كادىمگى تاقىلداتىپ وتىراتىن تالاپ.
بۇل اڭگىمە رەسپۋبليكاداعى ءۇش تاڭداۋلى شارۋاشىلىق جايلى. ءبىرى — تالدىقورعان وبلىسىنداعى XXII پارتسەزد اتىنداعى كولحوز، ەكىنشىسى — الماتى وبلىسىنىڭ شەلەك اۋدانىنداعى «شەلەك» تەمەكى سوۆحوزى، ءۇشىنشىسى — تالعار اۋدانىنداعى «الماتى» تەمەكى سوۆحوزى. ءيا، بۇل شارۋاشىلىقتار اتى ايگىلى ەكونوميكالىق جاعىنان ءالدى، مىقتى شارۋاشىلىقتار. جيىنداردا دا، باسپا ءسوز بەتىندە دە ماقتالىپ ءجۇر.
ءبىراق جاڭاعى ۇشەۋدىڭ تالاسىندا ءبارىمىز بىردەي امسە اڭعارا بەرمەيتىن، اسا ءبىر قىمبات ءتۇيىن جاتىر. ول جاي قاعازعا تۇسپەيدى، مالىمەتتە ونى كورسەتەتىن دۇنيە ەمەس. كوڭىلگە توقىپ، جۇرەكپەن عانا ۇعاتىن جاي. ول — جىلدار بويى تالاي ۇرپاقتىڭ ماندايتەر، تابان ەتىمەن قالىپتاساتىن جاقسى ءداستۇر، اۋىل ءداستۇرى. جاستىق ۇشپا كوڭىلدى قىزىقتىرىپ تۇرعان ەڭ الدىمەن سول جاي.
كەيبىر شالعايداعى ەلەۋسىز، شاعىن ەلدى مەكەندەردىڭ وزىندە كىسى قىزىعارلىق، قيماستىق ءداستۇر بولادى. ايتالىق، ادامداردىڭ ابزالدىعى، ەڭبەككە ادالدىعى، تاتۋلىعى. كۇندەلىكتى ومىردە مۇنىڭ ءبارى ول جەردەگىلەرگە ەلەۋسىز، ال شىن مانىندە ونداي اتموسفەرانىڭ ادامداردىڭ بويىنا قۇياتىن اسىل ءنارى وراسان! ونداي جاقسى داستۇرلەر جىلداپ وقىلعان سىلدىر لەكسيالاردان، ايتەۋىر مالىمەت ءۇشىن وتكىزەتىن ۇگىتشى اڭگىمەلەرىنەن الدەقايدا اسەرلى.
ۇلى ءبىر عىلىممەن تانىسۋدى وسىدان باستايدى. ول عىلىم ءبىر عانا ءبىلىم مولشەرىمەن ولشەنبەيدى، ادام بويىنداعى بۇكىل سەزىم تۇتاستىعىنان، قالىپتاسقان قاسيەتتەر قاراسىنان كورىنەدى. ول — وتاندى سۇيۋگە، سونىڭ لايىقتى ازاماتى بولىپ، ىستىق ماحابباتپەن ەڭبەك ەتۋگە باۋلۋ عىلىمى.
تاريحشىلار وتاننىڭ تاريحىن، تىلشىلەر سول ەلدىڭ سويلەيتىن ءتىلىن، گەوگرافتار تابيعاتىن ۇيرەتەدى دەيىك. ءبىراق ءار پەداگوگ، ءتىپتى، ول ەكى جەردە ەكىنىڭ ءتورت ەكەنىن ۇيرەتەتىن بولسا دا، شاكىرتىنىڭ جۇرەگىنە وتاندى ءسۇيۋ سەزىمىن ەگە ءبىلۋى كەرەك. مىنە، بۇل — ۇستاز تۇلعاسىن انىقتايتىن باستى كورسەتكىش.
ءبىزدىڭ رەسپۋبليكانىڭ تەك اۋىلدىق جەرلەرىندە عانا 95 مىڭ ءمۇعالىم بار. ولاردان 1 ميلليون 630 مىڭ وقۋشى ءتالىم الادى. ءسال ويلانىپ كورەيىكشى، ۇستازدىڭ قولىنا قانشاما ادامنىڭ تاعدىرى تاپسىرىلعان. بۇلار ءار اتا-انانىڭ ءۇمىتى، ءار وتباسىنىڭ كوزىنىڭ اعى مەن قاراسى.
ەڭ باستىسى — قوعامنىڭ ەرتەڭگى بولاشاعى. ۇستاز بولاشاق ءۇشىن كۇرەسكەر، كەلەشەگىمىزدى شىنداۋشى.
ءبىراق جاڭاعى ۇشەۋدىڭ تالاسىندا ءبارىمىز بىردەي امسە اڭعارا بەرمەيتىن، اسا ءبىر قىمبات ءتۇيىن جاتىر. ول جاي قاعازعا تۇسپەيدى، مالىمەتتە ونى كورسەتەتىن دۇنيە ەمەس. كوڭىلگە توقىپ، جۇرەكپەن عانا ۇعاتىن جاي. ول — جىلدار بويى تالاي ۇرپاقتىڭ ماڭداي تەر، تابان ەتىمەن قالىپتاساتىن جاقسى ءداستۇر، اۋىل ءداستۇرى. جاستىق ۇشپا كوڭىلدى قىزىقتىرىپ تۇرعان ەڭ الدىمەن سول جاي.
كەيبىر شالعايداعى ەلەۋسىز، شاعىن ەلدى مەكەندەردىڭ وزىندە كىسى قىزىعارلىق، قيماستىق ءداستۇر بولادى. ايتالىق، ادامداردىڭ ابزالدىعى، ەڭبەككە ادالدىعى، تاتۋلىعى. كۇندەلىكتى ومىردە مۇنىڭ ءبارى ول جەردەگىلەرگە ەلەۋسىز، ال شىن مانىندە ونداي اتموسفەرانىڭ ادامداردىڭ بويىنا قۇياتىن اسىل ءنارى وراسان! ونداي جاقسى داستۇرلەر جىلداپ وقىلعان سىلدىر لەكسيالاردان، ايتەۋىر مالىمەت ءۇشىن وتكىزەتىن ۇگىتشى اڭگىمەلەرىنەن الدەقايدا اسەرلى.
سوندا وسىنداي ابزال ءداستۇردىڭ ۇيىتقىسى العاشقىدا ساناۋلى عانا ادام بولادى. ولاردىڭ بويىنداعى جاقسى تابيعي قاسيەتتەر تامىر جايادى، جۇرتتى وزىنە تارتادى. بارا-بارا ءۇيىرىپ اكەتەدى، وزگەلەردىڭ بويىنداعى سۇلۋ مىنەزدەرمەن تولىعادى، تولىسادى. ۇلكەن ونەگە، تاربيە مەكتەبىنە اينالادى. مۇنداي مەكتەپتىڭ ساباعى تۇسىنىكتى، ءتالىمى بەرىك. وسى ءداستۇر — سول اۋىلدىڭ رۋحاني كوركى.
ال ولاردى قالىپتاستىراتىن كىم؟ سول اۋىلدىڭ ادامدارى، ەڭ الدىمەن ينتەلليگەنسيا. سەلو ينتەلليگەنتتەرىنە وسىنداي ۇلكەن پارىز جۇكتەلەدى. «ادامىنا قاراپ، اۋىلىن تانى» دەيدى حالىق. ءقازىر قاي اۋىلعا، سەلوعا بارمايىق، ءبىلىمدى ءمۇعالىم، دارىگەر، مال دارىگەرى، ينجەنەر، تاعى باسقا ماماندىقتىڭ ادامدارىن كوپتەپ كەزدەستىرەمىز. جاقسى ءداستۇردى جاساۋشىلار، رۋحاني كورىك، مىنە، وسىلاردىڭ قولىندا.
سوناۋ ءبىر جىلدارى تۇرگەن سەلوسى ينتەلليگەنسياسىنىڭ باستاماسى دەگەن شىقتى. ولار جاڭا ادام تاربيەسى، جاڭا اۋىل مادەنيەتى تۋرالى يگى ءىس كوتەرىپ، كوپ جۇمىستار جۇرگىزدى. مەكتەپ ديرەكتورى سەرگەيەۆ جولداستىڭ توڭىرەگىنە ءپرينسيپشىل، كەمشىلىككە توزبەيتىن ابزال جاندار توپتاستى. ولاردى كولحوز پارتيا ۇيىمى قولدادى. سەلونىڭ بۇكىل مادەني، رۋحاني ءومىر تىزگىنىن قولعا الدى. دىنشىلدەر، بۇزاقىلار، ارامتاماقتار الگى ادامداردىڭ سىرتىنان دا جۇرمەيتىن بولدى. اۋىل ينتەلليگەنتتەرى وزدەرىنىڭ تابانىنا شوق باساتىن كۇش ەكەنىن كوردى. تۇرگەن سەلوسى بۇل كۇندە قاي جاعىنان بولسا دا، ونەگەلى سەلو. بۇل ەڭ الدىمەن ونداعى ينتەلليگەنتتەردىڭ ۇيىمشىلدىعىنىڭ، يگى ءىسىنىڭ جەمىسى.
جاقسى اتاۋلىعا شەك جوق. قازا بەرسەڭ، تاۋسىلمايتىن كەن سەكىلدى. سەلو ينتەلليگەنتتەرى رۋحاني وسى كەندى ىزدەيتىن گەولوگ، ىسكە اسىراتىن ينجەنەر بولسا كەرەك. جاقسى ءداستۇر دە اسىل دۇنيە سەكىلدى تۇيىرلەپ، تامشىلاپ جينالادى. سوندىقتان ونى قاستەرلەپ، قىلاۋ جۋىتپاي، كىرشىكسىز ۇستاۋ كەرەك.
تالدىقورعان وبلىسىنىڭ «قاپال» استىق سوۆحوزىندا وندىرىستەن قول ۇزبەي 40 ادام جوعارى وقۋ ورنىندا، 9 ادام اسپيرانتۋرادا وقيدى. ونىڭ ىشىندە پارتكوم سەكرەتارى اسىلعالى كەرەيبايەۆ تا بولدى. سوۆحوزدىڭ وزىندە اشىلعان اۋىل شارۋاشىلىق بولىمدەرىنىڭ كەشكى ينستيتۋتىندا كوپتەگەن ەڭبەككەرلەر بىلىمدەرىن تولىقتىردى. شارۋاشىلىقتا وسىنداي ءبىلىم ورىنە ۇمتىلۋشىلاردىڭ كوپتىگىنەن تالدىقورعان اۋىل شارۋاشىلىق تەحنيكۋمىنىڭ سىرتتان وقىتاتىن ءبولىمى وسىندا كەلىپ ىرگە تەپتى.
كورىپ وتىرسىز، بۇل سوۆحوزدىڭ ازاماتتارى قانداي ارمانشىل! الىسقا كوز تاستاۋ، ءامىر بولاشاعىن ىلگەرىدەن ويلاۋ، ءاربىر ەڭبەككەردىڭ بويىنا ءسىڭىسىپ كەلە جاتقان اسىل قاسيەت سەكىلدى. ءبىلىمدى ادام — سانالى ادام. ءبىلىم ءومىردىڭ دە، مادەنيەتتىڭ دە ورىنە سۇيرەيدى. ەڭ ءبىر سۇيسىنەتىن جاي: ءاربىر ەڭبەككەر ءوز اۋىلىنىڭ، ءوز كوللەكتيۆىنىڭ ابىرويىن ارداق تۇتادى. قىلاۋ تۇسىرمەۋگە ۇمتىلادى. جاپپاي بىلىمگە ۇمتىلۋدىڭ تۇپكى توركىنى دە وسىنداي يگى نيەتتە جاتسا كەرەك.
«شەلەك» تەمەكى سوۆحوزىنىڭ مادەنيەت ۇيىندە اسا ءبىر اياۋلى بولمە بار. ول بولمەنىڭ قابىرعالارى تولعان پورترەتتەر — وسى سوۆحوزداعى ەڭبەك وزاتتارىنىڭ ادەمى سالىنعان سۋرەتتەرى. ءيا، مۇنداي سۋرەتتەر ءار جەردە - اق بار ەمەس پە؟ ەڭبەك ازاماتتارىنىڭ سۋرەتتەرىن قۇرمەت تاقتاسىنا ىلەمىز. بۇل بولمەدە وزات قاتارعا قوسىلعان سايىن ارناۋلى ەڭبەك سالتاناتى بولادى. وعان كوپ ادام جينالادى. سۋرەت جۇرتتىڭ، جاڭاعى قۇرمەت يەسىنىڭ كوزىنشە ىلىنەدى. مۇنداي مينۋتتىڭ سول ازاماتقا، ونىڭ سەمياسىنا ەتەر اسەرى كەرەمەت. ەڭبەككە دەگەن قۇرمەت كۇشەيىپ، جاۋاپكەرشىلىك سەزىمى ارتا تۇسەدى.
بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي جاقسى داستۇرلەردى ىزدەۋ، قالىپتاستىرۋ — يگى ماسەلە، تىڭ ماسەلە. مۇنىمەن كەڭ كولەمدە شۇعىلدانسا، نۇر ۇستىنە نۇر. وتكەن جىلى شىعىس قازاقستان وبلىسىندا ءدال وسى ماسەلەگە ارنالعان ۇلكەن جيىن بولدى. جۇرت قانداي قارسى الدى سونى.
بىزگە جاقسى ءداستۇر، اۋىل مارتەبەسىن كوتەرەتىن ءداستۇر بارلىق جاعىنان كەرەك. ەڭبەكتەن دە، تۇرمىستان دا، مادەنيەتتەن دە، كۇندەلىكتى ۇيىمداستىرۋ - بۇقارالىق جۇمىستاردان دا قاجەت-اق. ايتالىق كومسومولدىق توي بولادى. ءبىر كەزدە پاتەر بەرۋ، جاس جۇبايلاردى سىيلىققا كومىپ سالۋ سالتى ەدى. ءيا، بۇل دا جاقسى. ءقازىر ۇمىتىلماس سالتانات ۇستىندە ولاردى اۋىلدىڭ ەڭبەك وزاتتارىمەن تانىستىرادى. ياعني سەندەر دە سونداي بول دەگەن ءسوز. قۇرمەتتى ادامداردىڭ ابزال قاسيەتتەرىمەن تانىستىرادى. بىرەۋ ءۇيدى جاقسى ۇستايدى، بىرەۋ تاتۋلىقتىڭ تىرەگى، بىرەۋ بال بوبەكتى تاربيەلەۋدىڭ ءدىلمار. جاس وتاۋعا اقشا، مۇلىك تابىلار - اۋ. ال وسىنداي اۋىل ءسانى بولىپ وتىرعان ادامداردىڭ جاقسى قاسيەتتەرى ءدال سول مۇلىكتەي تەز تابىلا قويار ما ەكەن؟ ابزال جاندارداي بولۋعا شاقىرۋ، ولاردىڭ جاقسى قاسيەتتەرىن جاس جۇبايلاردىڭ جۇرەگىنە بەرىك ۇيالاتۋ ەڭ باعالى سىيلىق بولسا كەرەك.
ءار اۋىل، سەلو، دەريەۆنيا، كوللەكتيۆ ادامدارىنا الدىمەن رۋحاني اسىل مۇرا ۇسىنسا. ال ينتەلليگەنسيا سول مۇرانى جاساسا. ارينە، جىلتىراعاننىڭ ءبارى التىن ەمەس. مىسالى، تاتۋلىق بار، قوناقجايلىلىق بار، ۇيىرىمدىلىك بار. مۇنىڭ سىرت كورىنىسى قانداي، ىشكى مازمۇنى قانداي؟ ءبىر اۋىلدا كەشتەر وتەدى. اسەرلى اڭگىمە، تامىلجىعان ءان، توگىلگەن كۇي. اسەمدىك جونىندە قۇندى پىكىرلەر تۋادى، وي قوزعالادى. بىلگىر ادامدار وسى جايدى بىلدىرتپەي عانا تاربيەلىك ارناعا بۇرادى. سۇلۋ مىنەزدەرمەن، جانى سۇلۋ ادامداردان ونەگە ۇسىنادى. مۇنداي كەشتەردەن ءلاززات كوپ، رۋحاني ءنار مول.
ال ءبىر اۋىلداردا، ءبىر كەشتەردە... اراق ىشىلەدى، كارتا وينالادى. ايەلدەر ءۇرپيىسىپ ءوز الدىنا، قاعىتپا، قوڭىر سوزدەر. كىرىكپەي، بىرىكپەي ىشتەي جامىراسىپ وتىرعان جاندار. مىنەز سۇلۋلىعىنان گورى، ءمىن ايتقىشتار، سىندارلى ويلاردان گورى، سىنامپازدار كوپ بولادى. مۇنداي كەشتەردەن قۇلازىپ شىعاسىڭ، بوس شارشايسىڭ. رۋحاني ءلاززات الا المايسىڭ.
ءيا، ءبىرقاتار اۋىلداردا ينتەلليگەنتتەردىڭ باس قوسۋى تاپ وسىلاي وتەدى. شاعىن كەشتىڭ، قىسقا باس قوسۋدىڭ ءوزىن ەستەتيكالىق تاربيە ماقساتىندا نەگە پايدالانباسقا وسى. تاربيە ىقپالىن تەك ۇلكەن جانداردان، سۋشا توگىلگەن جانسىز ۇزاق سوزدەردەن ىزدەۋ قاتە. ءار اۋىلدىڭ اسەم مادەنيەتىن ادامداردىڭ ءوزى جاساسا. ءبىزدىڭ بۇگىنگى سەلو ينتەلليگەنتتەرىنىڭ كيىم كيۋىنەن باستاپ قىزمەت ىستەۋىنە دەيىن اينالاسىنا شۋاعىن توگەتىن بولۋىنا جەتپەيمىز بە!
سايىپ كەلگەندە ءار اۋىلدا، سەلودا رۋحاني، مادەني جاقسى داستۇرلەردىڭ قالىپتاسۋى ينتەلليگەنسياعا، ولاردىڭ بۇگىنگى ءومىر مازمۇنىن قانشالىقتى تۇسىنۋىنە بايلانىستى. ونى تۇسىنۋگە قابىلەتى جەتەرلىك ينتەلليگەنسيا بىزدە بار. اۋىل ابىرويى — سولار، اۋىل كوركى، اۋىل ءسانى دە سولاردىڭ قولىندا. كلۋبتىڭ وتى تۇتانسىن. اۆتوكلۋب ساپارعا شىققاندا رۋحاني اسىل مۇرالاردى الا ءجۇرسىن. ءار ينتەلليگەنت سول سەلوعا، سول اۋىلعا كورىك بەرەر ءوزىنىڭ كوڭىل شىراعىمەن ءجۇرسىن.
اۋىلدىڭ سىرتقى اجارى عانا ەمەس، ىشكى اجارىنا ەرەكشە كوڭىل بولەتىن كۇن تۋدى. ىشكى اجارى دەگەنىمىز — ادامداردىڭ جان سۇلۋلىعى، ونداعى بۇگىنگى جاقسى سالتتار مەن داستۇرلەر. ادامىنا ونىڭ بويىنداعى ابزال قاسيەتتەرگە قاراپ اۋىلىن ماقتايتىن، اۋىلىنا قىزىعاتىن بولساق...
ءسوز باسىنداعى ءۇش جىگىتتىڭ تالاسى وسىنداي ويلاردى تۋىنداتتى.
You Might Also Like
-
ەلىمىزدە ءبىر كەزدە ءورىس العان كوممۋنيستىك ەڭبەك جولىنداعى كۇرەستىڭ قالاي تۋعانىن اركىم ەسىندە ساقتاپ قالا بەرمەگەن بولار. گازەتتىڭ شاعىن ءبىر حابارى وسى قوزعالىستىڭ باسى بولدى دەسەك، تاڭىرقاۋشىلاردى...
