InfoHub Logo

دۇنيەدە ەشتەڭە وز-وزىنەن بولا سالمايدى. ال بولىپ جاتقان وقيعالاردىڭ ەشقايسىسى دا ەشكىمدى ەنجار قالدىرمايدى. بىرەۋدى قۋانتادى، بىرەۋدى اشىنتادى، بىرەۋدى ءجاي انشەيىن تاڭعالدىرادى، ال بىرەۋلەردىڭ شىنداپ جانىنا باتادى. ول وقيعالاردىڭ تەك سىر-سيپاتىنا عانا ەمەس، ارعى ءتۇپ سەبەبىنە قانشالىقتى تەرەڭ بويلاي بىلۋگە بايلانىستى.

جاڭا وزەندەگى جاعداي جۇرتشىلىعىمىزدى ءالى دە الاڭداتىپ وتىر. دەگەنمەن، ءبىر كەزدە دۇربەلەڭدەپ كوشەگە شىققاندار اشۋدىڭ سوڭىنا كەتپەي، اقىلدىڭ ىعىنا جىعىلا باستاعانى، ءدۇردارازدىقتان گورى مامىلەگە كەلۋدىڭ بەل الا باستاعانى قۇپتارلىق قۇبىلىس. وسىنىڭ ءوزى-اق ءاۋ باستا تالاي نارسە دۇرىس ويلانىپ، دۇرىس قامدالسا، مۇنداي وقيعانىڭ اتىمەن بولماۋى دا مۇمكىن ەكەندىگىنە كوزىمىزدى جەتكىزە تۇسكەندەي.

گاپتىڭ ءبارى — سول ارتىن ويلاماي ءىس قىلۋدا عوي. شالاعاي شەشىلگەن كوپ ماسەلە كەلە-كەلە قوعام تانىنە بەرىش بوپ بايلانىپ، اقىر-اياعىندا ءىرىڭىن شاشپاي تۇرا المايدى. كەيدە ءبىز سونى دۇرىس پايىمداۋدىڭ ورنىنا، شاپشاڭ قورىتىندىلار جاسايمىز، بىر-بىرىمىزگە ايىپ تاعۋعا اسىعامىز. سوندىقتان دا، كۇنى كەشەگە دەيىن جۇرت ءبىزدى «اۋەلى ىستەمەيتىندى ىستەپ ءبۇلدىرىپ الادى، سوسىن وعان جازىقتىنى ىزدەمەيتىن جەردەن ىزدەپ، تالايدى اۋرەگە سالادى، اقىر اياعىندا ول ىسكە قىرىق قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن بىرەۋلەردى جازالاپ، كوڭىلدەرىن تىندىرادى»،— دەپ مازاقتاپ كەلدى.

ءقازىر جاڭا بەتبۇرىس كەزەڭىندەگى جاپپاي اسەر پروسەسىندەگى كەيبىر اسىعىپ-ۇسىگۋشىلىك كورىنىستەرىن دە سول ەجەلگى سۇرلەۋگە سالا قويىپ، ەسكى داۋدامايدى كوبەيتۋگە ۇمتىلاتىندار تابىلماي قالىپ جاتقان جوق.

بۇل جولى بار ماسەلەنى بەلگىلى ايماقتى جايلايتىن ەتنيكالىق توپتاردىڭ اراسىنداعى كەيبىر كەلەڭسىز كورىنىستەرگە سايىپ، ال ول كەلەڭسىزدىكتەردى تۋعىزىپ وتىرعان وبەكتيۆتى سەبەپتەر جايىندا جاق اشپاۋعا تىرىسۋشىلىق، شىنداپ كەلگەندە، شىنايى ينتەرناسيوناليزمگە دە، ساياسي رەاليزمگە دە اتىمەن جات ۇشقارىلىق بولىپ شىعار ەدى. ۇلتارالىق قارىم-قاتىناستى دا ۋشىقتىراتىن — وسىنداي ۇشقارىلىق. ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارماي تۇرىپ، بايبالام سالۋشىلىق.

ءبىزدىڭ باسىمىزدى قوسا ءتۇسۋدى ەمەس، شاشا ءتۇسۋدى كوكسەيتىندەردىڭ كوزدەيتىنى دە تومەندەگىلەرىمىزدىڭ الدى-ارتىن پايىمداماي ءىس قىلاتىن ۇشقالاقتىققا، جوعارىداعىلارىمىزدىڭ ەشتەڭەنىڭ ءتۇپ سەبەبىنە بارماي، سىرت سيپاتتارعا قاراپ قورىتىندىلار جاسايتىن ۇشقارىلىققا ۇرىنعانى.

ونداي جەتەسىزدىكتىڭ جەتەگىندە كەتە بەرسەك، قايدان بارىپ شىعاتىنىمىزعا كوزىمىز جەتەتىندەي كەز بولدى عوي.

سوندىقتان دا مەن ءوزىم تۋعان ولكەمدە الگىندەي دۇربەلەڭ بوپ قالىپتى دەپ ەستىگەندە، بايىز تاۋىپ وتىرا المادىم. ال ماسەلەنىڭ كومەندانتتىق ساعات جاريالاۋعا ءماجبۇر ەتەتىندەي جاعدايعا دەيىن ۋشىققانى ارقاما ايازداي باتتى.

الايدا، ءوز باسىم ادىلەت جولىنداعى كۇرەستە كۇش كورسەتۋ ماقساتقا جەتكىزەدى دەگەنگە اۋەلدەن مويىنسىنبايمىن. كۇش كورسەتكەننەن ادىلەتسىزدىك كوبەيمەسە، ازايمايدى. قياناتتى قياناتپەن تۇزەي المايسىڭ. اسىرەسە، ءقازىر قوعام ءوز ءالسىز جەرىن ءوزى ءبىلىپ، ونى قايتكەندە تۇزەتەمىز دەپ، قابىرعاسىمەن كەڭەسىپ جاتقاندا، مۇنداي «باتىل قادامدار» ءىستىڭ وڭعا باسۋىنا ەمەس، كەرىسىنشە، قىرسىعا تۇسۋىنە تىلەكتەس تەرىس پەيىلدەردىڭ پايداسىنا شىعۋى دا ىقتيمال.

سوندىقتان دا مەن ايتىلمىش وقيعا تۇسىنداعى اشۋ ءۇستى ابەستىكتەردىڭ ەشقايسىسىن دا ماقۇلدامايمىن. ءبىراق، سونداي اشۋ ءۇستى قيمىلداردى عانا كوزىنەن ءتىزىپ، وعان اكەپ ۇرىندىرعان تۇبەگەيلى سەبەپتەردى قالتارىس قالدىرۋعا تىرىساتىنداردىڭ دا «لوگيكاسىمەن» ەش كەلىسپەيمىن.

جاڭا وزەندەگى جاعدايدا قانشاما جىلدار بويى حالىقتىڭ تەك ۇستىنەن قاراپ، ونىڭ مۇڭ-مۇقتاجىمەن تەك ءسوز جۇزىندە عانا ءىسى بولعان الەۋمەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ شامىنا تيەتىندەي پراۆو ءتارتىبىن بۇزۋشىلىقتىڭ بولعانى راس. ونى جەرگىلىكتى وكىمەت ورىندارىنىڭ ءوز قاراۋىنداعى ەل-جۇرتتىڭ مۇددەلەرىنەن ابدەن قول ءۇزىپ كەتكەندىگىنىڭ كورىنىسى دەپ باعالايمىز. ونداي «وكىمەتتەن» جۇرت تا قول ۇزە باستاعان. ايتپەسە، پالەن كۇن بويى ءوز حالقىنا ءوز ءسوزىن وتكىزە الماسا، ول نە قىلعان وكىمەت؟! ويتكەنى، حالىق تا وعان تالاي ۋاقىت ءوز ءسوزىن وتكىزە الماي كەلگەن. ەندى، مىنە، «ەرۋلىگە — قارۋلى» جاسايتىن جەر تاپقان.

سونداي-اق، كۇلبىلتەلەمەي اشىق ايتاتىن جانە ءبىر گاپ: جاڭا وزەندەگى جاعداي تۇسىندا كەيبىر جەكەلەگەن ەتنيكالىق توپتاردىڭ وكىلدەرىنىڭ قولايسىز جاعدايدا قالعانى راس پا؟ راس. ءبىراق، تەك سوعان قاراپ، الگىنىڭ ءبارىن ۇلتارالىق كيكىلجىڭگە بالاي سالۋ ورەلى ساياسي رەاليزم بولىپ تابىلماسا كەرەك. اسىرەسە، ۇلتتىق ايىرماشىلىقتىڭ تاپتىق، قاۋىمدىق ايىرماشىلىقتارعا قاراعاندا تەز جويىلىپ كەتپەيتىنى سوندىقتان دا كوپ ۇلتتى قوعامداعى كەز-كەلگەن الەۋمەتتىك كەلەڭسىزدىك ەڭ اۋەلى ۇلتارالىق قارىم-قاتىناستا كورىنىس بەرەتىنىن جاقسى بىلەتىن بايىپتى ويدىڭ ادامى ونداي اسىعىستىقتان اۋلاق بولۋعا تىرىسادى. ول الگىندەي كەلەڭسىزدىكتەردى ۇلتارالىق قارىم-قاتىناسقا جابا سالماي، قايتا ۇلتارالىق قارىم-قاتىناستى سونداي دارەجەگە دەيىن شيەلەنىستىرگەن الەۋمەتتىك كەلەڭسىزدىكتى ءدال تاۋىپ ايتىپ، وعان تۇرتكى بولعان ناقتى ساياسي-قوعامدىق تاجىريبەنى ەگجەي-تەگجەيلى تالداپ، باعالاي ءبىلۋدى ساياسي رەاليزم دەپ ۇعادى.

ەگەر ءبىز وسى قاعيدانى تۇبەگەيلى ۇستانار بولساق، وندا جاڭا وزەندە قولايسىز جاعدايدا قالعانداردىڭ ساناتىنا جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى دا جاتقىزار ەدىك. ولاردى مۇنداي كۇيگە ءتۇسىرىپ جۇرگەن — جاڭا وزەن قالاسىندا كوپ ۇلتتاردىڭ تۇراتىندىعى ەمەس، سول كوپ ۇلتتى قالانىڭ مورالدىق احۋالىن الا بوتەن شيەلەنىستىرۋى مۇمكىن الەۋمەتتىك پروبلەمالاردىڭ تىم كوبەيىپ كەتكەندىگى ەدى.

سونىڭ ناتيجەسىندە حالىق ءوزىنىڭ جەرگىلىكتى وكىمەت ورىندارىنان، ال جەرگىلىكتى وكىمەت ورىندارى ءوز حالقىنان قول ءۇزىپ كەتەردەي جاعدايعا جەتكەن.

ونداي جاعدايعا جەرگىلىكتى وكىمەت كىنالى مە؟ جوق، جەرگىلىكتى حالىق كىنالى مە؟

و زامان دا بۇ زامان مۇندايدا حالىقتى كىنالى دەۋ يا ساياسي توپاستىقتىڭ، يا ساياسي اسىرەڭكىلىكتىڭ كورىنىسى بوپ سانالسا كەرەك.

ال جەرگىلىكتى اكىمەت ورىندارىنىڭ كىنالى بولاتىن جەرى: ولار جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مۇڭ-مۇددەسىن ءبىلىپ، ونى شەشۋ ءۇشىن دە استانادا وتىرماي، جەرگىلىكتى جەرلەردە وتىرعاندارىن ۇمىتىپ، جوعارىدان نە ايتىلسا، سونىڭ بارىنە «جارەكىماللالاپ» باس شۇلعي بەرگەن. سەيتسە، دۇنيە ءوز ورنىندا تۇرا بەرەدى دەپ ويلاعان... ودان باسقا دارمەندەرى دە بولماعان، ونداي دارمەندى وزدەرى دە دامەتىپ كورمەگەن.

سوندىقتان دا ءالى كۇنگە تاساتتىق بەرگەن كىسىدەي، جوعارىعا قاراپ قول جايۋمەن كەلەدى. ال حالىقتىڭ ەستىپ جاتقانى: جاڭا بەتبۇرىس كەزەڭىندە جەرگىلىكتى پروبلەمالاردى جەرگىلىكتى وكىمەت ورىندارى شەشەدى.

جاڭا وزەندەگى جاعداي، جەمە-جەمگە كەلگەندە، جەرگىلىكتى وكىمەت ورىندارىنىڭ كورسەتەر كومەك قىلار قايران تۇگىلى، ايتار جاۋاپتان اتىمەن ماقۇرىم ەكەندىگىن ايعاقتاپ بەردى.

مۇنداي جاعدايدا تەك جەرگىلىكتى وكىمەت ورىندارى عانا ەمەس، حالىقتىڭ ءوزى قولايسىز جاعدايعا قالادى. قويعان تالابىن ورىنداۋعا جەرگىلىكتى وكىمەتتىڭ دارمەنى جەتپەيدى. دارمەنى جوق وكىمەت ورنىنا اشۋلانسا، پراۆو ءتارتىبىن بۇزعان بوپ شىعادى. ال ول باسقا جەرلەردە «الەۋمەتتىك شيەلەنىس» بوپ سانالعانمەن، ۇلت ايماقتارىندا ءاپ دەگەننەن «ۇلتشىلدىق كورىنىس» بوپ باعالانادى. ايتپەسە، جاڭا وزەندە كوشەگە شىققاندار ساياسي اۆتونوميا سۇراعان جوق، باستىققا پالەندى قويماي، تۇگەندى قوي دەپ تالاپ ەتكەن جوق، جۇمىس، ماتەريالدىق جانە مورالدىق يگىلىكتەردى ءادىل ءبولۋدى تالاپ ەتتى.

ال سول تالاپتاردىڭ ءوزىن وسى اراداعى جەرگىلىكتى وكىمەت تولىعىمەن ورىنداي الار ما ەدى؟ جوق، ورىنداي الماس ەدى. قالالىق وكىمەت تۇگىلى، وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق وكىمەت ورىندارى ورىنداي الماس ەدى. ءقازىر دە ولار قولدان كەلگەن بار شارانىڭ ءبارىن جاساپ جاتىر. ءبىراق، جاعدايدى تۇبەگەيلى تۇزەتىپ شىعا الادى دەپ ۇزىلدى-كەسىلدى ايتا قويۋ دا شىنشىلدىق بوپ شىقپاس ەدى. ويتكەنى، مۇنداعىداي سيتۋاسيانى باسقا جەردە بولدىرماۋ ءۇشىن، كوپ نارسەنى اتىمەن قايتا قاراعان ءجون. ەڭ الدىمەن، ينتەرناسيوناليزم مەن حالىقتار دوستىعىن تەك يدەولوگيالىق كاتەگوريا رەتىندە ەمەس، ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ بۇدان ارعى دامۋىنىڭ تاعدىرىن شەشەتىن ەڭ باستى ساياسي فاكتور رەتىندە قاراستىرىلعانى ابزال. ولاي بولسا، بۇل ءبىزدىڭ ەكونوميكالىق تىرشىلىگىمىزدىڭ ەڭ باستى مۇددەسىنە، ەڭ باستى كريتەرييىنە اينالۋى كەرەك. حالىقتار مەن حالىقتاردىڭ، ادامدار مەن ادامداردىڭ اراسىنداعى جاراستىقتى قامتاماسىز ەتە الاتىنداي ەكونوميكالىق تەتىك تابىلماي تۇرىپ، ەكونوميكالىق رەفورمانىڭ دا ءوز ماقساتتارىنا تولىق جەتە قويۋى نەعايبىل. بۇل رەتتە كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ الداعى پلەنۋمىنا قويىلىپ وتىرعان ءۇمىت زور. جاڭا بەت-بۇرىستىڭ ەندىگى تاعدىرى سول پلەنۋمدا ۇلت ماسەلەسىندەگى جاڭا ساياسي پلاتفورمانىڭ قانشالىقتى تەرەڭ، قانشالىقتى بايىپتى جاساقتالاتىندىعىنا تىكەلەي بايلانىستى. بۇل رەتتە، ءقازىردىڭ وزىندە اۋزىمىزدى كۇيدىرىپ ۇلگەرگەن اششى تاجىريبەنىڭ ارعى-بەرگىسىنە بايسالدى ۇڭىلە ءبىلۋدىڭ پايداسى مول. جاڭا وزەندەگى جاعدايدىڭ دا قاعىس قالدىرۋعا بولمايتىن سىر-سيپاتتارى جەتكىلىكتى.

ەڭ الدىمەن، وسى اراداعى اسا باي كەن ورىندارى اشىلعان الپىسىنشى جىلدارعا ويشا ورالىپ كورەلىكشى. وبلىس ورتالىعىنان ەكى مىڭ شاقىرىمداي جەردە قۇلازىپ جاتقان قۋ دالا. كاسپييدىڭ ەكولوگيالىق جاعدايىنا بايلانىستى وننان استام بالىقشى كولحوز جابىلىپ قالعان. تالاي-تالاي ءىرى بالىق كاسىپورىندارى دا سولاردىڭ كەبىن كيدى. سوعىس جىلدارىندا دونباستان كەلگەن ورىستارمەن، ۋكرايندارمەن، ەۆرەيلەرمەن بىرگە مايدانعا كومىر جونەلتىپ جاتقان جەرگىلىكتى قازاق شاحتەرلارى وسىنداعى كومىر ءوندىرۋ ترەسىنىڭ تاراتىلۋىنا بايلانىستى دالادا قالدى. مۇنداعى مالشى كولحوزدار ءوز ادامدارىنا جۇمىس تاۋىپ بەرە الماي جاتتى. ماڭقىستاۋدىڭ وزىندەگى جاعداي وسىنداي بولسا، تەرىسكەيىندەگى ەمبىدە كەن ورىندارىنىڭ سارقىلۋىنا بايلانىستى، اتا-باباسىنان مۇنايشى بولىپ كەلە جاتقان جەرگىلىكتى قازاقتار ساۋدىراپ بوس ءجۇردى. ال ءبىر كەزدەگى اسىرا سىلتەۋ مەن اشتىقتىڭ سالدارىنان كورشى رەسپۋبليكاعا كوشىپ كەتىپ، كراسنوۆودسق نەبيت-داگ، قوتىرتوبە، چەلەكەندە مۇنايشى بوپ، بەكداش، سارتاستا سۋلفاتشى بوپ، بۇكىل اشحاباد تەمىر جولى بويىندا تەمىرجولشى بوپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جۇمىسكەر ماڭقىستاۋلىقتار مۇندا قالعانداردان كوپ بولماسا، از ەمەس ەدى. ونىڭ ۇستىنە اتالمىش قالالاردا ەڭبەك رەسۋرسى ولارسىز دا كوپ ەدى. مىنە، سولاردىڭ ءبارى ماڭقىستاۋدا باي كەن ورىندارى تابىلعانىنا وتە قۋاندى. راسىندا دا، جاڭا ايماقتا اشىلعان بايلىعى، ەڭ الدىمەن، سونداعى ەڭبەك رەسۋرسىن پايدالانۋدا تۋىپ وتىرعان پروبلەمانى شەشۋى كەرەك قوي. امال نە، ول بايلىقتاردى يگەرەتىن وداقتىق مينيسترلىكتەر ولاي ويلامادى. تۋندرا مەن تايگادا، تاعى دا سونداي ەل سيرەك مەكەندەيتىن وڭىرلەردەن كەن تابىلىپ، قالاي ىستەيتىن بولسا، مۇندا دا سولاي ىستەدى. كەشەگى اشىلعان تەڭىزدى يگەرۋدە وسىندا ون سەگىز مىڭ ادام جۇمىس تابا الماي جۇرگەندە، باسقا قالالار مەن رەسپۋبليكالاردان ون توعىز مىڭ ادامدى سامولەتپەن تاسىپ وتىرعان مۇناي-گاز ونەركاسىبى مينيسترلىگى سوناۋ الپىسىنشى جىلداردىڭ «ءاي دەر اجە، قوي دەر قوجا جوق» كوزىندە نە ىستەگەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ايدالادا اەرودرومدار سالىندى. وعان وسى زامانعى ەڭ ءىرى لاينەرلەر قوندى. ال ول لاينەرلەر باسقا رەسپۋبليكالاردان وسىنداعى كەن ورىندارىنا ارنايى كوماندالار تاسىدى. ارينە، ماڭقىستاۋدىڭ بايلىعىن ماڭقىستاۋلىقتار عانا يگەرسىن دەۋدەن اۋلاقپىز. ول كەزدە وعان قاجەتتى مامانداردى جەتكىلىكتى مولشەردە تاۋىپ الۋ دا وڭاي ەمەس ەدى. ەندەشە، سىرتتان ەڭبەك رەسۋرسىن تارتپاي بولمايتىن ەدى. ءبىراق، وسىنداعى قولدا بار رەسۋرس تا مۇقيات ەسكەرىلۋى كەرەك ەمەس پە؟ جوق، وعان بولا باس اۋىرتقان ەشكىم بولمادى. وعان بولا باس اۋىرسا، ءبىر تابيعي-كليماتتىق جاعدايدا، ءبىر سالادا قىزمەت جاسايتىن ادامدارعا ءارقايسىسىنا ءارتۇرلى جاعداي تۋعىزىلار ما ەدى؟! جارايدى، سيرەك ماماندارعا بولەكشە جاعداي جاسالسىن دەلىك. ال سونداي «ۆەدومستۆولىق ەليتاعا» ءتىپتى ماشينيستكالاردىڭ، بۋفەتشىلەردىڭ، قويماشىلاردىڭ ىلىگەتىنىن نەمەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟ بۇل — الالاۋشىلىق. الگىندەي قۇدىرەتتى مينيسترلىكتەردىڭ جان-جاقتان ءوزى جيىپ اكەلەتىن ادامدارىنا ءبىر بولەك جاعداي ورناتسا، ال ىرگەسىنەن تابىلىپ جاتقان جاڭا كەن ورىندارىنا «ءوز اياعىنان» ىزدەپ كەلگەندەرگە ونداي جاعداي جاسالمايدى. ولار ءبىر كەزدە مۇنداعى باستىقتاردىڭ شاراپاتىنان تورىعىپ، تاپقان-تايانعاندارىنا ءوز كۇشتەرىمەن سالىپ العان تاپەنە لاشىقتارىندا ءالى كۇنگە دەيىن جانسەبىلدىك جاساپ، كۇن كەشىپ جاتىر. ال كوز الدارىندا وسى زامانعى جوبامەن سالىنعان ءزاۋلىم قالالار بوي كوتەرۋدە. وندا بارىپ قىزمەتكە ورنالاسۋ — قيىننىڭ قيىنى. بىرىنشىدەن، الگىندەي جەرقازبالارىڭدى «ءوز باسپاناڭ بار» دەپ بەتىنە سالىق قىلادى. وندايىڭ بولماسا، «پروپيسكاعا» تۇرعىزبايدى. «پروپيسكاسىز» ەشكىم قىزمەتكە المايدى. ءولىپ-وشىپ جۇمىسقا تۇرىپ العان سوڭ دا، بەس جىلعا دەيىن تۇرعىن ءۇي الۋشىلاردىڭ تىزىمىنە كىرگىزبەيدى. ال ەگەر سول ەكى ورتادا اسكەرگە كەتسەڭ، قايتىپ كەلسەڭ، ءوز اكەڭنىڭ الگىندەي جەرمەشەل باسپاناسىنا تىركەمەيدى. ويتكەنى، ەرتەڭ ۇيلەنىپ، ءوز الدىنا تۇرمىس قۇرىپ، ءۇي سۇرايدى دەپ قورقادى. مۇنداي «ويدان شىعارىلعان زاڭداردان» تۇرعىنداردىڭ تەك ءبىر بولىگى عانا، اتاپ ايتقاندا، تەك جەرگىلىكتى تۇرعىندار عانا زارداپ شەگەدى. مينيسترلىكتەر سىرتتان شاقىرىپ اكەلگەندەرگە ءۇي دە، كۇي دە، جاعداي دا جاسايدى. ونى دالەلدەيتىن زاڭ دا تابا الادى. ايتپەسە، بەس جىل جۇمىس ىستەپ بارىپ، تىزىمگە تىركەلىپ، سوسىن جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن بىرگە جيىرما-جيىرما بەس جىل پاتەر كۇتۋ كەرەك بولسا، كىم ەلىن تاستاپ، كىم جەرىن تاستاپ، مۇندا كەلەتىن ەدى؟! جارايدى، بۇنى الالاۋشىلىق دەمەي-اق قويالىق. سوندا بۇنىڭ اتى نە؟ بالكىم، جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا جاسالىپ وتىرعان ايرىقشا قامقورلىق شىعار؟! باياعىدا وسى ماڭدى ارالاپ وتكەن ءبىر مينيستر: «قازاق مۇنايشىلارىن مالىنان ايىرۋعا بولمايدى، ولاردى مالىنان ايىرساڭ، مۇنايدى دا تاستاپ كەتەدى»،— دەپتى. دۇرىس ايتپاسا دا، ءبىر نارسەنى ءبىلىپ ايتقان. كەشەگى ەمبى مۇنايشىلارىن كورىپ ايتقان. ەتپەن، سۇتپەن، جەمىسپەن قامتاماسىز ەتىلمەيتىن ءشول دالاداعى كاسىپورىندا ىستەيتىن جۇمىسكەر مالسىز، قورا-قوپسىسىز قالاي كۇن كورەدى؟ ەڭ بولماسا، ەت پەن ءسۇتتى قايدان الادى؟ ونىڭ جاعدايىنا شىنداپ جانىڭ اشيدى ەكەن، نە جۇمىس ۇستىنە جۇمىس تاۋىپ بەرمەي، ازىق-تۇلىكپەن كەرەكتى مولشەردە قامتاماسىز ەتتە، قورا-قوپسىسىن تاستاتىپ، باسقا جاقتان شاقىرىپ اكەلگەن جۇمىسكەرلەرىڭمەن بىرگە ءساندى كۆارتيرالارعا كوشىر، نە سول تۇرعان جەرىندە وزىنە دە، مالىنا دا جاعداي جاسا! بالكىم، سولاي ەتىلىپ جاتقان شىعار؟ جەتىباي، تەڭگە، ەسكى وزەن، قىزىل توبە، مۇنايشى پوسەلكەلەرىندەگى قازاقى ماحاللالاردى قانشا وداقتىق، قانشا رەسپۋبليكالىق مينيسترلەردىڭ ارالاپ كورگەنىن جانە قانداي قورىتىندىعا كەلگەندەرىن بىلمەيمىز. ال ءوز باسىمىز ولارداعى تۇرمىس جاعدايىن اناداي جەردەگى كوزگە ۇرىپ تۇرعان شيەۆچەنكو مەن جاڭا وزەندەگى تۇرمىس جاعدايىمەن بارا-بار دەۋگە اۋزىمىز بارا الماس ەدى. باسقانى بىلاي قويعاندا ءقازىر كەز كەلگەن اۋىلدا بار راديو، تەلەفون، كاناليزاسيا مۇندا جوق. سۋدى جەر تۇبىنەن ماشينامەن تاسىپ اكەپ، ءۇي الدىنداعى ءىشى سەمەنتتەلگەن ۋاقىتشا قۇدىققا قۇيىپ الادى. سوسىن مۇنداعى قايداعى اۋرۋ قايدان شىعادى دەپ تاڭعالۋدىڭ ءوزى ارتىق اڭگىمە بوپ شىعارى ءسوزسىز. ال وزدەرى گاز شىعارىپ، ونىمەن بۇكىل ەۆروپانى قامتاماسىز ەتىپ وتىرىپ، ءالى كۇنگە تەزەك جاعادى.

ءدال مۇنداي، ۇيىڭنەن شىعا كەلسەڭ، وز-وزىنەن كوزگە شۇقىپ تۇرعان جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىقتى التى قيان الىستاعى باستىقتار كورمەگەنمەن، مۇنداعى حالىق كورەدى عوي. كورەدى دە، الگىندەي ادىلەتسىزدىككە ىزالانادى عوي. ال ىزانىڭ ءبار-بار ۋاقىتتا دۇرىس جولعا باستاي بەرمەۋى مۇمكىن. ويلاناتىن گاپتەرگە ءتيىستى كەڭسەدەگىلەردەن بۇرىن كوشەدەگىلەردىڭ كوبىرەك ءمان بەرۋى نەگە اكەلىپ سوعاتىنىن كوردىك. ەندى «بۇل بالانى كىم تاپتى؟» دەپ، ءارى تارت-بەرى تارتقا سالماي، الالاۋشىلىق بار جەردە، الاۋىزدىقتىڭ قالمايتىنىن ەسكەرىپ، الگىندەگى كوپە-كورنەۋ كەرەعارلىقتاردى تەز جويۋعا كۇش سالعان ءجون.

بۇل رەتتە ويلاناتىن ماسەلە ابدەن كوپ. ماسەلەن، شيەۆچەنكو قالاسىنداعى تۇرعىن ءۇيدىڭ ءاربىر شارشى مەترىنە، ورتا ەسەپپەن 800 سوم، جاڭا وزەن قالاسىندا 300 سوم جۇمسالادى. ونى وسىنداعى «ەكونوميكالىق يگەرۋدى» جۇزەگە اسىرىپ جاتقان ۆەدومستۆولار تولەيدى. ال ىرگەدەگى كونەرگەن مۇنايشى پوسەلكەلەرىندە كوك تيىن دا جۇمسالمايدى. ويتكەنى، قالالاردا تۇراتىندارعا جىلى سۋ، سۋىق سۋ، گاز، راديو لينياسى، تەليەۆيزور كابەلى، تەلەفون جۇيەسى جەتكىزىلەدى. ونداعى باسپانا وقتىن-وقتىن جوندەۋدەن وتەدى. ال الگىندەي ەلدى-مەكەندەردەگى مۇنداي شارۋانىڭ بار سالماعى قاراپ جۇرمەي، قالتاسىن قاعىپ كوزكۇيىك باسپانا سالعان سورى قايناعانداردىڭ وزدەرىنە تۇسەدى. سوندا مۇنىڭ «جەگەن اۋىز جەي بەرسىن، كەپكەن اۋىز كەبە بەرسىن» دەيتىن باعزى قاعيدادان ايىرماسى قايسى؟ الگىندەي جايلى باسپانالاردا ماڭقىستاۋ مۇنايشى سەميالارىنىڭ ەڭ كوپ دەگەندە جارتىسى عانا تۇرادى. ال قالعان جارتىسىنىڭ كيىپ وتىرعان كوبى الگىندەي. مۇنى قالاي الەۋمەتتىك ادىلەتكە جاتقىزا الامىز؟! باسقانى قويعاندا، قارا سۋدىڭ ءوزىنىڭ ءادىل بولىنبەۋى قالاي؟ شيەۆچەنكو قالاسىندا تۇراتىندارعا كۇنىنە ورتا ەسەپپەن ادام باسىنا 500 ليتردەي اۋىز سۋ، تۇرمىس قاجەتىن وتەۋ ءۇشىن 1100 ليتردەي تەحنيكالىق سۋ بولىنەدى. ال جەتىباي مەن ەرالييەۆتە كىسى باسىنا بار بولعانى 37 ليتر سۋ تيەدى. مۇنداعىلاردى «قورا-قوپسىسىنان» ايىرعىسى كەلمەيتىن مينيسترلەر ءسۇت ءۇشىن ساۋىلىپ وتىرعان ءار تۇيەنىڭ قانشا سۋ ىشەتىنىنەن اتىمەن بەيحابار. وندايعا بولا باس قاتىراتىن ادامدار بولسا، جۇمىسكەرلەرىنىڭ كوبى جاڭا وزەن قالاسى مەن ايدالاداعى پوسەلكەلەردە تۇراتىن ءسسسر-دىڭ مۇناي مەن گاز ونەركاسىبى مينيسترلىگى بولىنەتىن كۇردەلى قارجىسىنىڭ 80 پروسەنتتەيىن ورتا ماشينا جاساۋ مينيسترلىگىنىڭ ارقاسىندا ونسىز دا جۇماققا اينالا جازداپ وتىرعان شيەۆچەنكوعا جۇمساماي، ءوز جۇمىسشىلارى تۇراتىن ەلدى مەكەندەردىڭ جاعدايىن جاقسارتۋعا پايدالانباس پا ەدى؟! مۇنداي «كورسە دە كورمەس» ساياسات ارقىلى مۇناي مينيسترلىگى باسقانى قويىپ، كەيبىر ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى كەن ورىندارىن قولدان جاۋىپ تاستاۋعا شاق قالعان تۇستارى بار. ماسەلەن، جەتىباي كەنى وندىرىلەتىن قورى 200 ميلليون توننادان اساتىن اسا سيرەك كەن ورىندارىنىڭ بىرىنەن سانالادى. سول كەن ورنىندا ىستەيتىندەرگە سوڭعى 15 جىل ىشىندە 1100 پاتەر ءبولىپتى. ءبارى دە شيەۆچەنكو قالاسىنان بەرىلىپتى. سونىڭ سالدارىنان 982 كىسى ءۇي العان بويدا، كاسىپشىلىكتەگى جۇمىسىن تاستاپ كەتكەن. سوندا ولار 12-15 جىل بويىنا تەك پاتەر الۋ ءۇشىن عانا جۇمىس جاساپ جۇرگەن بولىپ شىعادى. بۇل — وداقتىق مينيسترلىكتىڭ جەرگىلىكتى جەرلەردە «مامان تۇراقتاندىرعان» ءتۇرى! الەۋمەتتىك موسەلەلەردى شەشۋدەگى ءدال مۇنداي «كورەگەندىكتىڭ» ناتيجەسىندە بۇل كەن ورىنىن اتىمەن جاۋىپ تاستاپ، اڭگىمەنى بىتىرۋگە اسىققاندار دا بولدى. كوبىنە-كوپ جۇمىسسىزدىق تا وسىنداي ۇشقارىلىقتان تۋىندادى. الگىندەي اسىعىس شەشىمگە ۋاقىتىلى تويتارىس بەرگەن جەرگىلىكتى مۇنايشىلار، مىنە، ءۇش جىل بويىنا جىل سايىن 200-300 مىڭ توننا اسىرا ءونىم بەرىپ كەلەدى. ءبىراق، ودان ولاردىڭ الەۋمەتتىك ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋعا كوك تيىن دا پايدا ءتۇسىپ جاتقان جوق. ءدال وسىنداي جاعداي جاڭا وزەن كاسىپشىلىگىنىڭ دە باسىندا بار. تەك XIX بۇكىلوداقتىق پارتيا كونفەرەنسياسى قۇرمەتىنە جاڭاوزەندىكتەر 16،2 ميلليون سومنىڭ جوسپاردان تىس ءونىمىن تاپسىرىپتى. ال كاسىپشىلىك اشىلعالى تاپسىرىلعان مۇنداي كوتەرىڭكى ءونىمنىڭ كولەمى قانشا! ەگەر سونىڭ ءبىر بولەگىن ءوز الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن شەشۋگە قالدىرعان بولسا، جاڭا وزەندەگى بيىلعى دۇربەلەڭ بولار ما ەدى؟ ارينە، جوق.

ايدالاداعى قالانىڭ ءوزى شاعىن بولعانمەن، شارۋاسى شارتاراپ. ميننەفتەگازپرومنىڭ بالانسىنداعى بۇل قالادا 30،2 مىڭ ەڭبەك جاسىنداعى ادام تۇرادى. ونىڭ 25،7 مىڭى عانا جۇمىسقا ورنالاسقان. ال ءتورت جارىم مىڭ ادام تالاي ۋاقىت جۇمىس تابا الماي كەلگەن. ونىڭ سىرتىنداعى 26 مىڭ ەڭبەك جاسىنا جەتپەگەن جانە اسقان بۋىنداردىڭ وكىلدەرىنىڭ ءتورت قۇبىلاسىنىڭ تۇگەل بولىپ تۇرعان ءتۇرى بايقالمايدى. ال بوس تۇرعان ورىندى كەز كەلگەن باستىقتىڭ بوس جۇرگەن كىسىگە قيا سالۋى قيىن. ويتكەنى، مۇندا جالاقىسى از قىزمەت جوق. سوندىقتان دا كەتسە، جاقىن ادامعا كەتسىن دەيتىن پسيحولوگيا سودان ءوربيدى. جەر تۇبىنەن ادام تاسۋ دا سودان شىعادى. دەمەك، مۇنداعى ءاربىر جۇمىس ورنى — شىن مانىندەگى الەۋمەتتىك مۇددەلەر تايتالاسىنىڭ نىساناسى. سودان كەلەدى دە، الەۋمەتتىك ادىلەتتىڭ بۇزىلۋى شىعادى. ول كەيدە پراۆو ءتارتىبىن بۇزۋشىلىققا ۇرىندىرادى. جاڭا وزەندەگى وقيعا دا ءدال وسىندايدان وربىگەن. ارينە، اشۋ ءۇستى ايتىلعان جازىقسىز ادامداردىڭ دا نامىسىنا تيەتىندەي ۇزىلدى-كەسىلدى تالاپتار مەن اسىرە ايىپتاۋلاردى ماقۇلداۋعا بولمايدى. جالپى، قازىرگىدەي بىر-بىرىنە تىكەلەي تاۋەلدى دۇنيەدە ءومىر ءسۇرىپ وتىرىپ، ءبىر-بىرىنىڭ كوڭىلىنە قاراماۋشىلىق ءبىر-بىرىن سىيلاي بىلمەۋشىلىك از ۇلتتى دا، كوپ ۇلتتى دا، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى دا، جەرگىلىكتى ەمەس تۇرعىنداردى دا ۇلكەن ابىرويسىزدىققا دۋشار ەتەدى. بۇنى كادر ماسەلەسىندە تەك بۇرالقى اڭگىمەلەر عانا ەمەس، زاڭدى نارازىلىقتار تۋعىزاتىنداي اعاتتىق جىبەرگەن جاڭاوزەندىك باسشىلار اۋەلدەن ەسكەرۋلەرى قاجەت ەدى. ەشكىم ەشكىمگە: «ەشكىممەن دوس بولما، جولداس بولما، جەرلەس بولما!»— دەمەيدى، ءبىراق ءوزىڭ ىستەيتىن مەكەمەنى، نە قىزمەت سالاسىن ءوز داستارحانىڭنىڭ باسىنداي قىپ، وڭكەي «ءوز ادامدارىڭنان» جيناپ الۋ بىرەۋلەردى اسىرە استامشىلدىققا، بىرەۋدى اسىرە كىنامشىلدىككە ۇرىندىرادى. بارشا الاكوزدىك تە سوندايدان ءوربيدى. ول كەلىپ ادامداردى قويىپ، حالىقتاردىڭ اراسىنا ىرىتكى سالادى.

تىم ماسايراپ كەتكەن جاڭاوزەندىك كووپەراتورلاردىڭ «ودەسسەياسىنىڭ» اياعى وسىندايعا كەپ سوعىپ وتىرعان جوق پا؟

ايتپەسە، كووپەراتيۆ كافەلەرىندە شاشلىق ءۇش سومنان ساتىلىپ تۇرعانىن كورىپ وتىرىپ، 1987 جىلى ماسەلەن، جان باسىنا 51،4 ككيلوگرامنان وندىرىلگەن ەتتىڭ قايدا كەتىپ جاتقانىن اڭعارۋ قيىن با ەدى؟ نەمەسە جان باسىنا شاققاندا، 1064،6 سومنىڭ بۇيىمى ساتىلىپ وتىرىپ، ەشكىمنىڭ ەش دۇكەننەن ەشتەڭە ساتىپ الا الماي، سەندەلىپ ءجۇرۋىنىڭ ارجاعىندا نە جاتقانىن سەزبەيتىندەي نە بار ەدى؟ ال ەندى تۇرعىن ءۇي قورى ءار ادامعا 12،4 شارشى مەتردەن كەلەتىن قالادا ءۇي الۋشىلاردىڭ كەزەگىنىڭ 1981 جىلعى دەڭگەيدەن بەرى جىلجي الماي جاتقانىنا قاراپ-اق، بۇل ماسەلەدە دە سۋىق قولدى سۇعاناقتاردىڭ ۇستەمدىك قۇرىپ كەتكەنىن بىلە بەرۋگە بولمايتىن با ەدى؟! ەگەر سول سۋىق قولدى سۇعاناقتارعا ءتيىستى ۋاقىتىندا ءتيىستى تىيىم جاسالسا، بۇگىن كوپ جازىقسىز ادامدار قاراداي جاندارى كۇيگەندىكتەن ءبىر-بىرىنىڭ جاعاسىنان الار ما ەدى؟! وسىنى ەسكەرۋدىڭ نەسى قيىن؟

قيىنى — قاعاز بەتىندەگى «جەتىستىكتەرگە» الدانىپ، ومىردەگى كەلەڭسىزدىكتەردى كورە بىلۋگە ەشكىمنىڭ زاۋقى سوقپاعاندىعى.

جوعارىداعىلاردىڭ تومەندە نە بولىپ جاتقانىنا كوزدەرى تۇسپەدى، تومەندەگىلەردىڭ ولارعا كوزدەرىنەن شۇقىپ كورسەتۋگە جۇرەكتەرى داۋالامادى.

ەكى ورتادا الىپساتارلىق، پاراقورلىق، سىبايلاستىق ەتەك جايدى. ولار جۇرگەن جەردە الالاۋشىلىق پەن الاۋىزدىق وربىمەي تۇرا الا ما؟

مۇنداعى كوپ پىسىقايلار دۇنيەدە «الەۋمەتتىك ادىلەت» دەيتىن ۇعىم بارىن كوشەدەگى كۇركىرەگەن كوپ داۋىستى ەستىگەندە بارىپ ەستەرىنە الدى.

سوندا عانا كەيبىر وندىرىستىك مەكەمە باسشىلارى ساسقان ۇيرەك ارتىمەن جۇزەدىنىڭ كەرىنە باسىپ، بار گاپتى «ينتەرناسيوناليزم» مەن «ۇلتشىلدىققا» اكەپ سايۋعا تىرىستى. الدەقاشان ۇردىستەن شىققان «ەڭبەك سۇيگىش حالىقتار» مەن «جالقاۋ حالىقتار» اۋىزعا ىلىكتى. كەيىنگى جىلدارى، قۇددى ءبىر قويشى بوران نىسانبايەۆ، ورىسشا بىلمەسە دە، الەكساندر ماتروسوۆتان الدەنەشە اي بۇرىن جاۋ دزوتىن كەۋدەسىمەن جاپپاعانداي، ال گەنەرال ۆلاسوۆ ورىسشا بىلمەگەندىكتەن فاشيستەرگە ساتىلىپ كەتىپ جۇرگەندەي، «ءتىل بىلمەۋ» مەن «ۇلتشىلدىقتىڭ»، «ءتىل ءبىلۋ» مەن «ينتەرناسيوناليزمنىڭ» اراسىنا تەپە-تەڭدىك بەلگىسىن قويۋعا تىرىساتىن ادەت شىقتى عوي. بۇل جولى دا جەرگىلىكتى جاستاردىڭ ورىسشاعا كەلگەندە جەلدەي ەسىپ تۇرمايتىندىعىن جەلەۋ ەتكىسى كەلەتىندەر بوي كورسەتپەي قالعان جوق.

سونداي «دانىشپاندىقتىڭ» ءبىر كورىنىسى — «باسقا جاقتان كەلگەندەر كەتىپ قالسا، مۇنداعى كاسىپشىلىكتەردىڭ ءبارى توقتاپ قالادى» دەگەن ءۋايىم ەدى.

ءيا، ونداي بولماسىن! بولسا، تەك وندىرىستىك قانا ەمەس، ساياسي داعدارىس بوپ سانالار ەدى.

ءبىراق، شيرەك عاسىر ىشىندە مۇندا جەرگىلىكتى حالىق وكىلدەرىنەن جۇمىسشى مامان دايارلاپ، ولاردىڭ شەبەرلىگىن جەتىلدىرۋدىڭ ويداعىداي جولعا قويىلماعاندىعىن دا ەشكىم شىنايى ينتەرناسيوناليزم دەپ تۇسىندىرە الماسا كەرەك.

ول ءۇشىن ورىس ءتىلىنىڭ دە، قازاق ءتىلىنىڭ دە باسىن اۋىرتپاعان ءجون. بىزدە ەكونوميكا تىلدىك مونوپوليزم، ەتنيكالىق مونوپوليزم ورناتۋعا ەمەس، بارلىق حالىقتار مەن بارلىق مادەنيەتتەردىڭ بىردەي دامۋىنا قىزمەت ەتەدى. لەنين ايتقان «حالىقتىڭ ءوز تىلىندە ءبىلىم الۋ پراۆوسىنا» وندىرىستىك وقۋ دا كىرەدى. ەندەشە، ەڭ بولماسا مۇنايشىلىقتى الدەقاشان اتا كاسىپ قىلعان اتىراۋ ماڭىندا ورىس تىلىمەن قاتار قازاق تىلىندە دە ءتيىستى كاسىپتىك ءبىلىم بەرەتىن ءبىر فاكۋلتەت، ءبىر تەحنيكۋم، ءبىر كاسىپتىك ۋچيليششەنى ەمگە تابا الاسىز با؟

جاڭا وزەندەگى كاسىپورىندار مەن ولار باعىناتىن ۆەدومستۆولاردىڭ باسشىلارى شىن ينتەرناسيوناليستەر بولسا، بۇعان دەيىن وسىنى ناعىپ ويلاماعان؟!

ولار بۇل تۇگىلى «ءوز استانالارىنىڭ» شولدەن قاتالاپ وتىرعاندىعىمەن دە شارۋالارى جوق. ەدىلدەن كەلەتىن سۋ ءالى كۇنگە بەينەۋدەن بەرى اسا الماي جاتىر. اسقان كۇندە دە، ونى تازارتاتىن ورتالىقتىڭ قۇرىلىسى ءالى ماندىماي جاتىر. سمەتانىڭ قۇنى 7،8 ميلليوندىق وبەكتىدەن بار بولعانى 0،4 ميلليون سوم قاراستىرىلعان. مۇنايشىلاردى تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ارنايى قۇرىلىس ترەسىن شيەۆچەنكودان جاڭا وزەنگە كوشىرىپ، جىلىنا 50-60 مىڭ شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي سالدىرۋ كەرەك. ول ءۇشىن جۇمىس كولەمىن جىلىنا 25 ميلليون سومعا جەتكىزۋ كەرەك. سوندا ترەست مۇنايشى سەميالارىنىڭ مۇشەلەرىنە باسپانا دا، قىزمەت تە تاۋىپ بەرۋگە قولعابىس تيگىزە الار ەدى. بۇل ماقساتتا قالادا جاڭا سەحتار مەن فيليالدار سانىن كوبەيتپەسە بولمايدى. وسى جىلى، ۋادەلى تىگىن فابريكاسىن بىتىرگەن ءجون. بۇل رەتتە جەرگىلىكتى ورىنداردى تومپەشتەي بەرگەننەن گورى باسقا ءوندىرىس سالالارىنا قاراعاندا، جۇمىسشىلاردىڭ مادەني-الەۋمەتتىك مۇقتاجدارىن وتەۋگە 8 ەسە، تۇرعىن ءۇي سالۋعا 5 ەسە از قارجى ءبولىپ وتىرعان سسسر مۇناي جانە گاز ونەركاسىبىنە قاتتى تالاپ قوياتىن ۋاقىت جەتتى. بۇل مينيسترلىك ءوزى يگورىپ جاتقان تەرريتورياداعى سوۆەتتەرگە، اسىرەسە، اۋىل شارۋاشىلىق اۋداندارىنا ءتۇششى سۋ ءۇشىن، ءوندىرىس ماقساتىندا بۇزىلعان تەرريتوريا ءۇشىن، قۇرىلىس ماتەريالى ءۇشىن كوك تيىن دا تولەمەيدى. ال ماسەلەن، ساۋىسقان جەر استى سۋىنان نەمەسە قىزان ماڭىنداعى جەر استى سۋىنان سۋ الىپ، جەمىس، كوكونىس ءوندىرۋدى ۇلعايتقىسى كەلگەن شارۋاشىلىقتارعا، ول سۋدىڭ تەكشە مەترىن 2-3 سومنان ساتقىسى كەلەدى. ءسويتىپ، ايماقتاعى اۋىل شارۋاشىلىق سەكتورى مەن ءوندىرىس سەكتورىنىڭ ازىق-تۇلىك پروگرامماسىن بىرلەسىپ شەشۋىنە قولبايلاۋ جاسايدى.

اتالمىش مينيسترلىك بار ماسەلەدە وسىنداي ۇنەمشىل بولسا عوي! جوق، ولاي ەمەس. ءالى زيانسىز تەحنولوگيا تابىلماي تۇرىپ، كەن ورنىن يگەرۋگە كىرىسۋ قايدان ۇنەمشىلدىك بولۋشى ەدى؟! ماسەلەن، تەڭىز كەنىن يگەرۋدەگى ەكولوگيالىق زاقىمداردى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن رەسپۋبليكا ۇكىمەتى تەك بيىلدىڭ وزىندە 20 ميلليون سوم قارجى بولۋگە ءماجبۇر بولدى. ال مينيسترلىك وعان قاراماستان مۇناي، گاز ءوندىرۋ پروگرامماسىن كەڭەيتكەن ۇستىنە كەڭەيتە تۇسۋدە. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، تەڭىز كەنىندەگى باتىس ەلدەرى قۇرال-جابدىقتارىن پايدالانۋدا كەتكەن ءسال اعاتتىق بۇل ايماقتى چەرنوبىل اپاتىنداي اپاتقا ۇرىندىرۋى مۇمكىن. ءبىراق، مينيسترلىك مۇنداعى قۇندى شيكىزاتتى امەريكان، يتاليان، جاپون كومپانيالارىنىڭ بىرىگىپ پايدالاناتىنىنا ءماز بولىپ، تەحنولوگيالىق تا، ەكولوگيالىق تا ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن كۇتپەستەن، ىسكە اسىعىس كىرىسىپ جاتىر. باسقانى بىلاي قويعاندا، جان-جاقتان سامولەتپەن ادام تاسۋعا جۇمسالاتىن قارجىعا جەرگىلىكتى جەردەن جوعارى كۆاليفيكاسيالى ماماندار ازىرلەۋدى ابدەن جولعا قويۋعا بولار ەدى. مۇنداي اسىعىپ-ۇسىگۋشىلىك ماڭقىستاۋ كەندەرىن يگەرۋدە دە كەڭىنەن ورىن الدى. وزەن كەنىن ءوندىرۋدىڭ تەحنولوگيالىق رەجيمى سان رەت وزگەرىسكە ۇشىرادى. شىن مانىندە، ماڭقىستاۋدىڭ ءپارافيندى، بوزاشىنىڭ سمولالى مۇنايىن وڭدەۋدىڭ وپتيمالدى تەحنولوگياسى ءالى تابىلعان جوق. قاراجامباستىڭ قۇرامىندا ۆانناديي بار مۇنايى گۋريەۆ زاۆودىندا وڭدەلەدى دە، ول مۇناي قۇرامىنداعى كوكستى الۋعا كەدەرگى كەلتىرەدى. سونىڭ سالدارىنان قازىرگى وندىرىسكە اۋاداي قاجەت ۆاننادييدەن دە، كوكستان دا ايىرىلامىز، ءارى مۇنايدىڭ ساپاسىن تۇسىرەمىز. ءارى باياعىدا سالىنعان زاۆودتىڭ تەحنولوگيالىق رەجيمىن بۇزامىز. ەگەر الگى قۇندى ەلەمەنتتەردى جەرگىلىكتى جەردە ءبولىپ الاتىن تەحنولوگيا تاپساق، قانشا قوسىمشا پايدا تۇسىرگەن بولار ەك؟! ماسەلەن، ماڭقىستاۋ مۇنايىنىڭ قۇرامىنداعى ءپارافيندى ءبولىپ اپ، مەديسينا مەكەمەلەرىنە ساتۋ ارقىلى گروزنىيدىڭ مۇناي ايىرۋ زاۆودى شاش-ەتەكتەن پايدا تابۋدا. ال ءبىز جەلدى ايماقتا ءۇيدىڭ شاتىرىن بەكىتەتىن بيتۋمدى ءوزىمىز مۇناي ءوندىرىپ وتىرىپ، سىبىردەن الدىرامىز. شيەۆچەنكوداعى كاسپيي ماڭى مەتاللۋرگيا كومبيناتىنىڭ ەنەرگيا كاسىپورىندارى جىلۋدى جۇمسايتىن ورىن تابا الماي، جەرگە جىبەرىپ وتىر. ال ماڭقىستاۋدا نە كوپ، قۇم كوپ. الگى جىلۋ مەن سول قۇم قوسىلسا، شىنى بولىپ شىقپاس پا ەدى؟ شىعار ەدى. ءبىز ونىڭ ورنىنا مالشىلاردىڭ باسپاناسىنا اينەككە كەرەك شىنىنى جەر تۇبىنەن الدىرامىز. ماڭقىستاۋدان الدىرعان ۇلۋتاستى كييەۆتىڭ ءبىر قۇرىلىس ورنى شاعىن فورماتقا ءتۇسىرىپ، جۇقالاپ كەسىپ ساتىپ، قىرۋار ۆاليۋتا تابادى ەكەن. ال ءبىز ونى ەڭ بولماسا اشەكەي ماتەريال رەتىندە ەمەس، كىرپىش سىقىلدى قابىرعا تۇرعىزاتىن ماتەريال رەتىندە پايدالانىپ، بوسقا ءراسۋا قىلىپ جاتىرمىز.

راسىنا كەلسەك وسى زامانعى تەحنولوگيا جاعدايىندا جۇزدەگەن ءتۇرلى بۇيىمدار شىعارۋعا بولاتىن ماڭقىستاۋ مۇنايىن، گازىن، ۇلۋتاسىن شيكىزات كۇيىندە تاپسىرىپ، ءوز ۇرپاعىمىزدىڭ اۋزىنداعى ىرزىقتى ءوز قولىمىزبەن قاعىپ وتىرمىز. مۇنداي يگەرۋدى ەكونوميكا دەپ ەمەس، اشەيىن تالان-تاراجعا سالۋشىلىق پا دەپ تە قالاسىز.

قانداي باي ولكەنى بولماسىن، الدىن-الا جان-جاقتى زەرتتەلگەن تەحنولوگياسىز، ونداعى ەڭبەك رەسۋرسىن ۇقىپتى پايدالانىپ، ولكە مەن حالىققا ەسكەلەڭ مادەنيەت پەن ءال-اۋقات الىپ كەلەتىن ۇزاق جىلدارعا ەسەپتەلگەن تىڭعىلىقتى الەۋمەتتىك پروگرامماسىز جەر تۇبىنەن قىرۋار اقشا شاشىپ، ادام اكەلىپ، قالاي بولسا، سولاي يگورىپ، ونداعى شيكىزاتتى ەشقانداي وڭدەۋ-جوندەۋسىز وڭاي قولدى قىلۋ ارقىلى تەز ارادا جۇتاتىپ، تەز ارادا تۇرالاتامىز.

ماڭعىستاۋداعى بۇگىنگى الەۋمەتتىك كەلەڭسىزدىك تە — الگىندەي ەكونوميكالىق ۇقىپسىزدىقتان تۋىنداپ وتىرعان قۇبىلىس. جۇگىرگەن اڭ تىعىلار وڭاشا جەر قالماي، تۇگەل يگورىلىپ جاتقان ۇلانبايتاق ولكە رەسپۋبليكا ونەركاسىپ ونىمدەرى كولەمدەرىنىڭ بار بولعانى 2،6 پروسەنتىن عانا وندىرەدى ەكەن. ونىڭ سىرى — الگىندەي ەڭبەك رەسۋرسىن سىرتتان وڭاي تاسىپ اكەتەتىن «شارۋاشىلىق ەسەپتە». مۇنداي جاعدايدا ولكەنىڭ الەۋمەتتىك كوسەگەسى قايدان كوگەرسىن؟! ول باسقانى بىلاي قويىپ، كورشى مۇناي دا، گاز دا ەندىرمەيتىن ايماقتاردىڭ كوبىنەن كەنجەلەپ قالدى. رەسپۋبليكادا مەكتەپكە دەيىنگى بالالار مەكەمەلەرىمەن قالالىق جەردە 60،3 پروسەنت، اۋىلدىق جەردە — 42،6 پروسەنت قامتاماسىز ەتىلسە، بۇرىنعى ماڭعىشلاق وبلىسى بار بولعانى 53،7 جانە 27،1 پروسەنتكە عانا قامتاماسىز ەتىلدى. رەسپۋبليكا مەكتەپتەرىندە وقۋشىلاردىڭ 66،9 پروسەنتى ءبىرىنشى كەزەكتە، 32،9 پروسەنتى ەكىنشى كەزەكتە وقىسا، مۇندا 57،6 پروسەنتى ءبىرىنشى كەزەكتى، 41،6 پروسەنتى ەكىنشى كەزەكتە وقيدى. رەسپۋبليكا اۋرۋحانالارىندا ءار 10 مىڭ تۇرعىنعا 133،1 توسەكتەن كەلسە، مۇندا 103،2 توسەكتەن كەلەدى، رەسپۋبيكادا ءار ءبىر 10 مىڭ حالىققا 38،7 دارىگەر قىزمەت ەتسە، مۇندا 28،7 دارىگەر قىزمەت ەتەدى.

بۇل كورسەتكىشتىڭ ءوزى دە رەسپۋبليكانىڭ كۇش سالۋىمەن مۇمكىن بولىپ وتىرعان جاعداي. ال مۇنداعى قىرۋار بايلىقتى قالتاعا باسىپ جاتقان مينيسترلىكتەردىڭ مۇنداي-مۇندايدىڭ ەشقايسىسىمەن دە شارۋاسى جوق. سونىڭ سالدارىنان دا قيان شەتتە جاتقان قيىر ولكەنىڭ مادەني-الەۋمەتتىك دامۋىنا ەڭ ىقپال ەتە الاتىن وبلىس جابىلىپ قالدى. ءسويتىپ، قازىنالى تۇبەك «قالتالى ۆەدومستۆولاردىڭ» ءبىرجولا وڭاي ولجاسىنا اينالدى. ولار سول باياعى «ۆاحتالىق ءادىستى» بۇرىنعىدان بەتەر ۇردىسكە اينالدىرىپ، ولكەنىڭ مادەني-الەۋمەتتىك دامۋىن قولدان باياۋلاتىپ وتىر. تابيعي دا، رۋحاني دا ەكولوگياسىنا وراسان زاقىم كەلۋدە. ونى تۇزەۋدىڭ ەكونوميكالىق جولدارىن قاراستىرۋدىڭ ورنىنا، مۇنداعى الەۋمەتتىك پروبلەمالاردى تۇبەگەيدى شەشەتىن كولەمدى قارجى ءبولۋدىڭ ورنىنا جان-جاقتان وڭاي ولجا ىزدەگەن ۋاقىتشا قىزمەتكەرلەردى كوپتەپ تارتۋعا اسەر ەتەتىن «قوسىمشا جالاقىلار»، «ۇستەمە كوەففيسيەنتتەر» ويلاپ تابىلادى. ونداي «ۋاقىتشا داۋرەن ءسۇرىپ قالۋدى» كوزدەيتىن پسيحولوگيا ادامداردىڭ ءوز توڭىرەگىندە نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىنا ءمان بەرمەۋگە يتەرمەلەيتىن رۋحاني كونفورميزمدى، ءوز ولكەسىنە ءوزى جات بولۋدى نەمەسە قۇدىرەتتى ەكونوميكالىق شتابتاردىڭ الگىندەي وسپادارلىعىنا ەش قايران قىلا المايتىن جەرگىلىكتى وكىمەت ورىندارىن جاتىرقاۋشىلىق تەندەنسيالارىن قالىپتاستىردى. ال بۇل تەندەنسيا قوعامدىق احۋالىمىزدىڭ ورنىقتىلىعىنا دا ءوز ىقپالىن تيگىزبەي قويمايدى. حالىقتار دوستىعىنا دا، ەل بىرلىگىنە دە وسىندايدان زاقىم تۇسەدى.

سوسياليزم جەكە باستىق مۇددەنى دە، تاپتىق مۇددەنى دە، ۇلتتىق مۇددەنى دە، كۇللى قوعامدىق مۇددەنى دە بىردەي قورعاي الۋعا ءتيىستى. ول مۇددەنىڭ ءبارىن ۆەدومستۆولىق مۇددەگە قۇربان ەتۋ — ءبىزدىڭ بولاشاققا دەگەن سەنىمىمىزدى عانا ەمەس، الەۋمەتتىك ادىلەتكە دەگەن ءۇمىتىمىزدى دە تۇبىرىمەن تەڭسەلتەتىن قاتەرلى قۇبىلىس. ءبىزدىڭ پاتريوتتىق دۇنيە ءتۇيسىنۋىمىز بەن ينتەرناسيوناليستىك ءومىر سالتىمىزعا جەكەباستىق ەگويزم، توپتىق ەگويزم، كوللەكتيۆتىك ەگويزم، ۇلتتىق ەگويزم قانداي قاتەرلى بولسا، ۆەدومستۆولىق ەگويزم دە سونداي قاتەرلى. ويتكەنى، ۇلتتىق جانە كوپ ۇلتتى ايماقتاردا ۆەدومستۆولىق وزبىرلىقتىڭ كوپ ۇلتتىڭ از ۇلتقا وكتەمدىگى نەمەسە ورتالىقتىڭ جەرگىلىكتى ورىندارعا وكتەمدىگى سياقتى قابىلدانۋى مۇمكىن. سول سياقتى جەرگىلىكتى ورىنداردىڭ ۆەدومستۆولىق وزبىرلىققا نارازىلىعى جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ جەرگىلىكتى ەمەس حالىقتارعا، شەت ايماقتاردىڭ ورتالىققا قارسى نارازىلىعى سياقتى قابىلدانۋى دا مۇمكىن. جانە سولاي باعالاۋعا ايرىقشا قۇلىقتى ادامدار دا تابىلاتىن ءتۇرى بار.

سوندىقتان ۆەدومستۆولىق ەگويزمگە كوشەدە تۇرىپ، بۇقارالىق جولمەن ەمەس، پارتيانىڭ جانە مەملەكەتتىڭ سايلانبالى ورنىندا ساياسي جولمەن، پارلامەنتتىك جولمەن تويتارىس بەرىلگەنى لازىم. ونداي وزبىرلىقتىڭ ودان ءارى اسقىنداپ كەتپەۋىن قامتاماسىز ەتەتىن كونستيتۋسيالىق كەپىلدىكتەر دە كەرەك.

ءبىز جاڭا وزەندەگى كۇردەلى شىندىقتان وسىنداي وڭ قورىتىندىلار جاسالعانى دۇرىس دەپ بىلەمىز.

الدا تۇرعان القالى جيىنداردا رەسپۋبليكامىزدىڭ پارتيا ۇيىمى مەن پارلامەنتتىك دەپۋتاسياسىنا ۇلكەن ۇمىتپەن قوسا، ۇلكەن مىندەت تە جۇكتەلەدى. ولار ستالينشىلدىكتەن كوپ زارداپ شەگىپ، ۆەدومستۆولىق ەگويزمنەن وراسان زور قيانات (ەگەر وداقتىق مينيسترلىكتەن جىلىنا 15 ميلليارد سوم تابىس ءتۇسىرىپ، ودان بار بولعانى 30 ميلليون سومدى رەسپۋبليكا بيۋدجەتىنە قوساتىن بولسا، ودان باسقا نە قيانات كەرەك!) كورىپ وتىرعان كوپ ۇلتتى رەسپۋبليكانىڭ مۇددەسىن تاباندىلىقپەن قورعاي بىلۋگە مىندەتتى. سول ارقىلى كوپ ۇلتتى فەدەراسيامىزدىڭ دا مۇددەسىن قورعاي الادى. ول ءۇشىن ۇلت ماسەلەسىن تەك قالىپتاسىپ قالعان جاعداي تۇرعىسىنان قاراستىرىپ، بۇگىنگى تاڭداعى قيىندىقتاردان عانا شىعاتىن امال ىزدەۋمەن شەكتەلمەي، تابان استى بوپ كەلگەن تاريحي ادىلەتتى قايتادان قالپىنا كەلتىرىپ، سول ارقىلى بۇدان بىلاي شىنايى سوسياليزم، ينتەرناسيوناليزم پرينسيپتەرىنە ەشكىم تاراپىنان ەشقانداي قيانات جاساۋعا جول بەرىلمەيتىندەي قىپ، تۇبەگەيلى شەشۋگە كۇش سالۋ كەرەك.

ول ءۇمىتىمىز اقتالادى دەپ سەنەمىز. ويتكەنى، تەك ادىلەت بار جەردە عانا ىنتىماق بار. ال ىنتىماقسىز ەشبىر قوعامنىڭ، اسىرەسە، كوپ ۇلتتى قوعامنىڭ كوسەگەسى كوگەرە قويمايدى.

1989

---