سايرانقۇمارلىق ساناعا تۇساۋ
ۋاقىتتا توقتالىس جوق. زامان وزگەرمەك زاڭ توزباق. وعان بۇرىن كۇماندانعانمەن، ءقازىر كۇماندانبايمىز.
باقي مەن ءفاني... ءفانيدىڭ بارىن كەز كەلگەن جۇمىر باستى پەندەنىڭ تاۋسىلعان جارىعى دالەلدەپ جاتىر. ال باقيدىڭ بارىن نە دالەلدەي الادى؟ ومىردەن وتكەندەردىڭ ارتىندا قالاتىن ۇرپاعى ما؟ تۋعان ولكەسىنە تاستاپ كەتكەن مۇراسى مەن اۋلەتىنىڭ ساناسىنا سىڭىرگەن ميراسى ما؟
ءدال سولاي. جالعاسىپ جاتقان اۋلەت. جاراسىپ جاتقان ءداستۇر. ومىرمەن بىرگە وزگەرە سالمايتىن مۇراتتار. تۇرمىسپەن بىرگە قوپارىلا سالمايتىن قوردالى سانا. سودان تۋىندايتىن رۋحاني ءومىر. ءبىراق، بۇعان دا ءشۇبا كەلتىرۋگە بولار. سانا وزگەرمەسە، ساپا وزگەرە مە؟ ساپا وزگەرمەسە، ءومىر وزگەرە مە؟
راسى، ءبارى دە وزگەرەتىن شىعار. بىرەۋى شۇعىل، بىرەۋى باياۋ وزگەرەتىن شىعار. دەمەك، بۇرىنعىدان دا سۇرىپتاپ بارىپ باس تارتىپ، جاڭاعا دا سۇرىپتاپ بارىپ باس شۇلعىعانىمىز دۇرىس شىعار. ايتپەسە، وڭاي ىلىققاننان ءال-اۋقاتىمىزدى قانداي جۇدەتىپ الساق، جان-اۋقاتىمىزدى دا تاپ سولاي جاڭارتىپ الۋىمىز عاجاپ ەمەس.
ەندەشە، ءبىز كەتكەن ءۇردىستىڭ داۋلى جەرى قانداي كوپ بولسا، بىزگە كەلگەن ءۇردىستىڭ دە داۋلى جەرى تاپ پالەندەي از ەمەس ەكەنىن ەسكەرەيىك.
اسىرەسە، ونەردە، رۋحاني ىزدەنىستەردە...
ءبىزدىڭ جاڭا ۇردىسپەن تەحنولوگيالىق قاۋىشۋىمىز ءالى باستالا قويعان جوق. ال يدەولوگيالىق قاۋىشۋىمىزدىڭ الدەقاشان باستالىپ كەتكەنى اقيقات. سودان دا ما ەكەن، باتىستا تاڭسىقتىعى تاۋسىلىپ، بىزدە ىنتىقتىعى ءالى ورلەۋ ۇستىندەگى كوپشىلىكتىك مادەنيەت كوپ جۇرتتى شوشىنتا دا باستادى. باي مەن كەدەيدىڭ بولاتىنىن مويىنداۋعا قالاي ءماجبۇر بولساق، ەكى مادەنيەتتىڭ دە — «جالقىلارعا» ارنالعان (ەليتالىق) مادەنيەت پەن «جالپىعا» ارنالعان بۇقارالىق مادەنيەت بارىنا دا كوزىمىز سونداي جەتە باستادى. تالايلار ونىڭ سىرتقى انايىلىعىنان جەرىگەنمەن، ونىڭ ارعى الەۋمەتتىك استارلارىنا ءالى تەرەڭدەپ ۇڭىلە قويعان جوق. ونىڭ توركىنىنىڭ نەدە ەكەنىن بىلە قويعان جوق.
بۇرىن ادامزات ءوز قولىنان شىعاتىن بارشا نارسەنى ارتىندا قالاتىن مۇرا دەپ سانايتىن. ءقازىر تەك بۇگىنگى زارۋلىكتى عانا وتەيتىن تاۋار دەپ قانا ۇعادى. وتسە — بولدى. ودان ارعىسىندا شارۋاسى شامالى. ونەرگە دە كوزقاراس سولاي. بۇرىن سۋرەتكەر ءوز زامانداستارىنان عانا ەمەس، ەرتەڭگى ۇرپاقتاردان دا ۇيالىپ، ءجان-تانىن سالىپ باعاتىن. ال ءقازىر از كۇندىك ەرمەككە جاراسا جەتكەنى... جالپىعا ۇناۋعا تىرىسۋ جايداقتىققا ۇرىندىرماي تۇرمايدى. ەندەشە، جايداقتىقتى ونەر دەپ ۇقتىرۋدىڭ وزىندىك ءپالساپاسى بار. سونى سەزىنبەي تۇرىپ، جايداق ونەردەن جالقىلار بەزىنگەنمەن، جالپىلار بەزىنبەيدى.
كەز كەلگەن ميكروبتار سياقتى، رۋحاني ميكروبتاردان دا تەك ەسىك-تەرەزەنى تارس قىمتاپ قويىپ ساقتانا المايسىڭ. قىمتانعانمەن، جىمىسقى نەمە جۇعىسپاي قويمايدى. ەندەشە، ودان ساقتانۋ ءۇشىن دە بەرىك رۋحاني يممۋنيتەت كەرەك. ول — ۇلتتىق مادەنيەت پەن الەمدىك مادەنيەتتىڭ گۋمانيستىك ۇردىستەرىمەن، ۇلگىلەرىمەن قاپىسىز سۋسىنداۋ. ونىڭ ۇستىنە جاڭا رۋحاني ىندەتتىڭ قىرى مەن سىرىنا، زالالى مەن زاۋالىنا ابدەن قانىعۋ. ءبىز دە باتىس مادەنيەتتانۋشىلارىنىڭ كوزقاراستارىن ساراپتاي وتىرىپ، رۋحاني دۇنيەنى جايداقتاندىرۋدىڭ ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسى جايىندا ءسوز قوزعاماقشىمىز.
ادام كونسەپسياسى — كوركەم تۆورچەستۆو مەن ەستەتيكالىق وي ءۇشىن ەڭ باستى پروبلەما. كوركەم تۆورچەستۆوداعى سۋرەتكەرلىك ءادىستى دە، شىنتۋايتقا كەلگەندە، سول ونەردەگى ادام كونسەپسياسى بەلگىلەيدى.
ادام مەن قوعام پروبلەماسى قوعامدىق ويدىڭ ەشقاشان نازارىنان قاعىس قالىپ كورگەن ەمەس. ادام قۇلقىن، ارەكەتىن قوعامدىق جاعداي بەلگىلەي مە، الدە قوعامدىق جاعدايدى ادام بيلەي مە — بۇل ساۋالعا تۇجىرىمدى جاۋاپ تابا الماي ارعى-بەرگىدەگى تالاي ويشىلداردىڭ باسى قاتقان-دى. وسى زاماننىڭ دا كوپ تەورەتيكتەرى وسىناۋ ءومىردىڭ وزىمەن وزەكتەس پروبلەمانى ءقازىر دە ءار ساققا ءبىر جۇگىرتىپ باعۋدا. ولاردىڭ كەيبىرەۋى ءۇشىن ادام — ۇلكەن الەم دە، ال قوعام — سونىڭ ابەقوڭىر كىشكەنە وتاۋى عانا. ال ەكىنشى بىرەۋلەرى بۇنداي جاڭساق قيسىنمەن ۇزىلدى-كەسىلدى كەلىسە المايدى.
ادام كونسەپسياسىنا بايلانىستى بىر-بىرىنە كەرەعار وسىنداي ەكى كوزقاراستىڭ سالدارىنان مادەنيەت، ەستەتيكا سالاسىنداعى وسى زامانعى تالاستا ەڭ داۋلى ماسەلە بوپ، بۇرىنعىسىنشا رەاليزم ماسەلەسى سانالادى. ولاي بولۋى ابدەن زاڭدى دا. ونەر مەن ساياساتتىڭ بىر-بىرىمەن تەرەڭ قابىسىپ، كوركەم تۆورچەستۆونىڭ قوعامدىق تابيعاتىن بارىنشا ايقىندايتىن ارناسى دا — وسى رەاليزم. مادەنيەت تانىتۋشىلاردىڭ ءبىر پاراسىنىڭ ايتۋىنشا، ونەردەگى رەاليزم ادام مەن الەۋمەتتىك ورتانىڭ، حاراكتەر مەن ادام باسىنا تاپ بولعان جاعدايدىڭ اراسىنداعى اسا نازىك بايلانىستاردى الەۋمەتتىك تۇرعىدان، پسيحولوگيالىق تۇرعىدان، ەستەتيكالىق تۇرعىدان جان-جاقتى قاراستىرىپ، وبەكتيۆتى بولمىستىڭ بارىنشا تەرەڭ، بارىنشا ناقتى، بارىنشا شىنايى كوركەم بەينەسىن جاساۋدى مۇرات تۇتادى. رەاليزم فيلوسوفيالىق-ەستەتيكالىق قۇبىلىس رەتىندە بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى، ءبىراق ءبىرىنسىز ءبىرى بولمايتىن گنەسەولوگيالىق (تەكتىك) جانە الەۋمەتتىك ەكى سيپاتتان تۇرادى. رەاليزمنىڭ گنەسەولوگيالىق سيپاتى رەالدى بولمىستىڭ ادام ساناسىنا اتىمەن تاۋەلسىز سۋبەكتيۆتى بولمىس ەكەنىنە كوز جەتكىزسە، الەۋمەتتىك سيپاتى — ادام ساناسى مەن قۇلقىنىڭ ءوزىن قورشاعان قوعامدىق ورتاعا، تاريحي-الەۋمەتتىك جاعدايعا ءسوزسىز تاۋەلدى ەكەنىن كورسەتەدى. ال ەكىنشى ءبىر كونسەپسيا رەالدى بولمىستى بەلگىلى ءبىر سۋبەكتىنىڭ كوڭىل كۇيى مەن كۇيكى تىلەگىنە بايلانىستى ءار الۋان قۇبىلتا بەرۋگە بولاتىن ءارى-سارى ۇعىمعا اينالدىرادى.
العاشقى تەوريا ونەردى قوعامدىق سانانىڭ ايرىقشا ءبىر ءتۇرى دەپ ۇعىندىرادى. ادام بالاسىنا ءتان تانىم تۇرلەرىنىڭ قاي-قايسى سياقتى، ونەر دە وبەكتيۆتى بولمىستىڭ سۋبەكتيۆتى بەينەسى بولىپ تابىلادى. ادام ساناسىنا اتىمەن تاۋەلسىز رەالدى بولمىس بار. سۋرەتكەر ونىڭ كوركەم بەينەسىن جاسايدى. وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى الدەنەشە فاكتورلاردىڭ تەرەڭ ۇيلەسىمىنەن ەستەتيكالىق بولمىس — كوركەم شىعارما تۋادى. دەمەك، ونەر رەالدى بولمىس بەينەلەرىنىڭ ءبىر ءتۇرى بوپ سانالاتىن بولسا، ول بەينەلەيتىن وبەكتى دە ءوزىنىڭ كوركەم بەينەسىنە، سۋرەتكەردىڭ كوركەمدىك قۇرالدارى مەن بەينەلەۋ ادىستەرىنە ەنجار قاراي المايدى؛ كوركەم بەينەنىڭ تۋۋىندا سۋرەتتەلىپ وتىرعان وبەكتى سۋرەتكەر ساناسىمەن بىردەي شەشۋشى قىزمەت اتقارادى.
ال، ەكىنشى كونسەپسيانىڭ تەورەتيكتەرى كوركەم بەينەنىڭ كۇردەلى ديالەكتيكاسىنىڭ وبەكتيۆتى سيپاتتارىن اتىمەن جوققا شىعارادى.
وسى زامانعى مادەني سوسيولوگيانىڭ اتىشۋلى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى بەرحاز فرەدەريك سكيننەر كوركەم تۆورچەستۆونىڭ الەۋمەتتىك-تاريحي زاڭدىلىقتارىن مانسۇقتاپ، اقىننىڭ ولەڭ جازعانى تاۋىقتىڭ جۇمىرتقا تاپقانى سەكىلدى ساناعا ەشقانداي قاتىسى جوق، تاپ-تازا تابيعي قاجەتتىلىك قانا دەپ دالەلدەيدى.
بۇلايشا ۇعاتىنداردىڭ ءبىر توبى «ابدەن توزىپ بىتكەن» «رەاليزم» دەگەن ۇعىمنان ءبىرجولا باس تارتۋعا شاقىرىپ، سول ارقىلى ونەردىڭ وبەكتيۆتى ءومىر تانىتقىشتىق سيپاتىنان ايىرعىسى كەلەدى. ال، ەكىنشى ءبىر توبى وسى زامانعى كوركەم تۆورچەستۆوداعى سۋبەكتيۆتىك سۋرەتتەۋ ادىستەرىنىڭ ءبارىن دە، ءتىپتى سيۋرەاليزمدى دە، رەاليزم دەپ وتكىزبەككە تىرىسادى.
كۇنى كەشەگە دەيىن ەڭ الدىمەن كوركەم رەاليزمنىڭ گنەسەولوگيالىق تۇبىرىنە بالتا شابۋعا، سول ارقىلى ونى ناقتى تاريحي بولمىستان اۋلاقتاتىپ، انشەيىن ادام قيالىنىڭ ويىنشىعىنا اينالدىرۋعا تىرىساتىن اعىم باسىم بوپ كەلگەندى. ءقازىر «پوستمودارنيزم» دەپ اتالاتىن ءومىردىڭ جالاڭ يلليۋزياسىن جاساۋعا تىرىساتىن، ءومىر قۇبىلىستارىن الەۋمەتتىك تۇرعىدان تالداۋدان اتىمەن ادا، تەك سىرت نوبايى عانا شىندىققا كەلەتىن ناتۋراليستىك باعىتتاعى اسىرە رەاليزم اعىمى كەڭىنەن ەتەك جايا باستادى. وسىعان وراي «ساياساتتى ەستەتيكالاندىرۋ» دەپ اتالاتىن، شىنتۋايتقا كەلگەندە، بيگۋمانيستىك، رەاكسياشىل ساياساتتى ونەر تىلىمەن اقتاپ باعۋعا تىرىساتىن جاڭا اعىم ويلاپ تابۋعا ءماجبۇر بولدى. شەت ەلدىڭ كوپتەگەن فيلمدەرىندە، سپەكتاكلدەرىندە، كىتاپتارىندا يمپەرياليستىك ناسىلشىلدىك ساياسات پەن «ريەۆوليۋسياشىل اۆانتيۋريزم» اشىقتان-اشىق ناسيحاتتالىپ ءجۇر.
ادەبيەت پەن ونەردى ساياساتتاندىرۋ اعىمى ارا-تۇرا اتىمەن تۇرپايى نيگيليستىك، انارحيستىك يدەيالاردى تۋدىرۋدا. بۇنىڭ ءوزى از بولعانداي، كەيبىر جەلبۋاز قيسىنشىلار قازىرگى زاماندا ادەبيەتتىڭ اتىمەن قاجەتى جوق، ونى گازەت، تەليەۆيزيا جانە راديو تاراتاتىن حابارلارمەن الماستىرۋ كەرەك دەپ وزەۋرەيدى.
«جاڭا سولشىلدىق» اعىمىنىڭ تەورەتيكتەرى الەۋمەتتىك جانە مادەني ريەۆوليۋسيانى، سيۆيليزاسيانى قۇرتىپ، جىنىس بوستاندىعى مەن ءناپسى وكتەمدىگىن ورناتاتىن بيمادەني ريەۆوليۋسيامەن الماستىرۋدى ۋاعىزدايدى. مۇنداي ريەۆوليۋسيا، الگىلەردىڭ ايتۋىنشا، ادامداردى بۇرىنعى مورالدىق، مادەني نورمالاردىڭ بارىنەن ازات ەتەدى. «جاڭا سولشىلدىقتىڭ» باس ۋاعىزشىلارىنىڭ ءبىرى سيۋزەن زونتاگ بۇرىنعى كوركەم ونەردىڭ اۆتور اتاۋلىدان دا، ءومىرىن مازمۇن اتاۋلىدان دا، «شىندىقتان دا»، «وتىرىكتەن دە» اتىمەن ادا، بۇرىن-سوڭدى ەل كورمەگەن «جاڭا ونەرگە» ورنىن بوساتقانىن تالاپ ەتەدى. ونىڭ ۇعىمىنشا، شىن بوستاندىق ادام ءوز بولمىسىندا ەشقانداي شەك-شەكارا، ەشقانداي نورما دەگەندى اتىمەن بىلمەيتىندەي كۇيگە جەتكەندە عانا ورنايدى. ولاردىڭ ءپىر تۇتاتىن ادامى — ەشقانداي جۇمىس، پارىز، مىندەت، جاۋاپكەرشىلىكتى بىلمەيتىن، ەشكىمدى، ەشتەڭەنى جاقتامايتىن، ەشقانداي ۇگىت وتپەيتىن دەزانگاجەمەنت. ولاردىڭ كوكسەيتىن ءومىرى — سەزىم مۇقتاجدارىنىڭ ءبارىن توياتتاتىن ءتان راحاتى — ولاردىڭ ءتاڭىرىسى — ءناپسى؛ ولاردىڭ ءدىنى — كىسىگە قاجەتتى ءلاززاتتىڭ ەشقايسىسىن ەرتەڭگە قالدىرماۋ، «ءدال وسى ءسات، وسى ارادا» توياتتاۋ؛ ولاردىڭ ۇرانى — «جۇماقتى وسى ءقازىر ورناتايىق».
باتىس جاستارىنىڭ مۇنداي «جاڭا ءدىنىنىڭ» ءوز پايعامبار، ءوز ساحاببالارى دا جەتكىلىكتى — گەربەرت ماركۋزە، مارشال ماكليۋەن، نورماند، مەيللەر، فرانس فوما، سيۋزان زونتاگ، گانس ماگنۋس ەنسەنسبەرگەر، چەستەر اندەرسون، پەتەر حاندكە، لەسلي ا. فيدلەر، ت. ت.
ولار، نەگىزىنەن، ءوز «ءدىنىن» بىلاي تۇسىندىرەدى: دامىعان ەلدەردە جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا جۇزەگە اسقان ءتورت ريەۆوليۋسيانىڭ، اتاپ ايتقاندا، سەكسۋالدىق، ەلەكتروندىق، كوركەمدىك جانە پسيحەدەليالىق ريەۆوليۋسيالاردىڭ ارقاسىندا ادامداردىڭ ءلاززات اتاۋلىعا بارشا مۇقتاجىنىن ءبارىن دە تۇگەلىنەن جانە تولىعىمەن قاناعاتتاندىرۋعا كەرەكتى جاعدايدىڭ ءبارى دە جاسالدى.
سەكسۋالدىق ريەۆوليۋسيا — ەروتيكالىق سفەراداعى بارشا تيىلىم اتاۋلىنىڭ ءبارىن مانسۇقتادى.
پسيحەدەليالىق ريەۆوليۋسيا — ناركوتيكتەردىڭ زاڭدى پراۆولارىن قايتادان قالپىنا كەلتىرىپ، ادامنىڭ ءلاززات قۇشاعىنا ءبىرجولا بەرىلۋگە كەدەرگى كەلتىرەتىن سانا، ۇجدان، ۇيات دەيتىن تيىمداردىڭ قىل تۇزاعىن ءۇزىپ شىعۋعا قولايلى جاعداي جاسادى.
كوركەمونەردەگى ريەۆوليۋسيا — ادامداردىس كوركەمدىك تانىمدارى مەن تالعامدارىن اتىمەن وزگەرتىپ، العاشقى ەكى ريەۆوليۋسيا ورناتقان راحاتتاردى ودان ءارى وركەندەتە بەرۋدىڭ سونى مۇمكىندىكتەرىن اشتى.
ەلەكتروندىق ريەۆوليۋسيا — ادامدار اراسىنداعى قارىمقاتىناستىڭ تۇرلەرى مەن ءلاززاتقا كەرەك زاتتاردىڭ ءوندىرىسىن ودان ءارى كوبەيتىپ، ادامدارعا قازىردەن باستاپ-اق ءلاززاتتان باسقا ەشتەڭەدەن قام جەمەي، ەمىن-ەركىن ءومىر سۇرۋگە قولايلى ەكونوميكالىق جاعداي تۋعىزدى.
ولاردىڭ ايتۋىنشا، ەلەكتروندىق كوممۋنيكاسيا قازىرگى دۇنيەنى كەڭىستىك پەن ۋاقىت دەيتىن ۇعىمدارعا اتىمەن تاۋەلسىز، تەك باستان كەشىرىلىپ وتىرعان بەلگىلى ءبىر ساتتەن باسقا ەشتەڭەگە نازار بولىنبەيتىن ماڭگى توقتاپ قالعان بۇگىنگە اينالدىردى. «جاڭا جۇماقتى» جاقتايتىندار وتكەنگە دە، ەرتەڭگە دە ورىن جوق، جادىڭا ەشتەڭە تۇرمايتىن، كوڭىلىڭدى ەشقانداي بولاشاق الاڭ قىلمايتىن ءلاززاتتى وسى شاقتا عانا ءومىر سۇرگىلەرى كەلەدى.
وسى زامانعى گەدونيزمنىڭ فيلوسوفياسى مەن ميستيكاسىنىڭ شىرقاپ شىققان بيىگى تىرشىلىكتى، ادامدىق بولمىستى بار بولعانى لاززاتپەن، ءلاززات بولعاندا دا، جالاڭ ءتان لاززاتىمەن عانا شەكتەۋ. بۇنداي جاعدايدا، ۋاقىتتىڭ ابسوليۋتتىك ۇعىمى دا سول الەكە ءناپسىنىڭ دەگەنىنە جەتىپ، راحاتتانعان قاس-قاعىم «ساتىمەن» عانا شەكتەلەرى وز-وزىنەن تۇسىنىكتى. سوندىقتان دا، جۇماق اڭساعان «جاڭا پەرىشتەلەردىڭ» ەڭ جەك كورەتىن ءسوزى — ۋاقىت. نوريان براۋن: «ۋاقىت — نيەۆروز» دەگەن انىقتاما ويلاپ تاپتى. ونىڭ ءمانىسى ۋاقىت دەگەن ۇعىم ءبىر عانا وسى ءساتتىڭ شەڭبەرىنە سىيماي، ءوشىپ كەتكەن كەشەگى مەن تۋاتىن ەرتەڭدى قامتيدى. ەندەشە ۋاقىت ادام ساناسىنا وتكەننىڭ وكىنىشى، ەرتەڭنىڭ قامى دەپ اتالاتىن قايداعى-جايداعى سارى ۋايىمعا سالادى دا، ونى ءلاززات قۇشتارلىعىنا ەس-تۇسسىز ءبىرجولا بەرىلۋىنە كەدەرگى كەلتىرەدى، جۇرەكتى قوزعاپ، جۇيكەنى شامىقتىرادى. ولاي بولسا، ۋاقىت كىسىنىڭ جۇيكەسىن جەيتىن نيەۆروز بولماعاندا، نە بولىپ شىعادى.
«جاڭا سولشىلدىق» پايعامبارلارىنىڭ ايتۋىنشا، ادام ساناسىنا مىقتاپ ورنىققان شىندىق، رەالدى بولمىس دەيتىن ۇعىمدار دا — كىسىنى ءومىر باقي باقىتسىزدىقتان شىعارمايتىن رۋحاني كەسەلدەر. ويتكەنى مۇنداي اينالا قورشاعان رەالدى ورتاعا دەگەن سەرگەك كوزقاراس تىرشىلىكتى ءلاززات دىردۋى دەپ قانا تۇسىنەتىن ميستيكالىق كوزقاراسپەن اتىمەن سيىسپايدى.
سەكسۋالدىق ريەۆوليۋسيا بۇعان دەيىنگى ادامزات ۇرپاعىنىڭ اياعىن تۇساپ كەلگەن ۇيات، جاۋاپكەرشىلىك كۇنا دەگەن ۇعىمداردىڭ ءبارىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرىپ، جىنىس قاتىناسىنا بولا ەشتەڭەدەن قىسىلىپ-قىمتىرىلمايتىن «ماحاببات بوستاندىعىن» دۇنيەگە اكەلدى. ءتىل العىش مەديسينا سەكسۋالدىق ءلاززاتتىڭ ناتيجەسى ەشقانداي مورالدىق، گيگيەنالىق زارداپتارعا ۇرىندىرمايتىن ونداعان ايلا-امالداردى ويلاپ تابۋدا.
ءسويتىپ، «جاڭا سولشىلدىقتىڭ» تاعى ءبىر پايعامبارى پاسموردىڭ «تاۋىپ» ايتقانىنداي: «جۇماقتى» جەرگە ورناتۋ ونشا قيىن بولماي قالدى، ول ءۇشىن بار بولعانى، «شالبارىڭىزدى شەشسەڭىز، جەتىپ جاتىر».
الايدا، «جاڭا سولشىلدىقتىڭ» يدەولوگتارى ەكى جىنىستىڭ ءبىر-بىر وكىلىنىڭ اراسىندا عانا بولاتىن ءداستۇرلى «سەكسۋالدىق دۋەتكە» كوڭىلدەرى بىتپەي، ءتان راحاتىنىڭ بارىنشا جەتىلگەن جاڭا ءتۇرىن «سەكسۋالدىق ءانسامبلدى»، نەمەسە «تايپالىق ماحابباتتى» دارىپتەپ باعۋدا. ورگازم، كوللەكتيۆتىك سەكسۋالدىق ەكستاز ءلاززات قۇشاعىنداعى ادامدى ار-ۇجدان، نامىس، جاۋاپكەرشىلىك دەيتىن سوزىمدەردەن قۇتقارادى. ول سەكسۋالدىق سفەراداعى ەكى ادامنىڭ ءبىرىن-بىرى تاڭداپ تابىسۋى، ءبىر-بىرىنىڭ سەزىمدەرى مەن مىنەز-قۇلقىنان جاراستىق كورۋى سياقتى رۋحاني ىزدەنىستەرگە ورىن قالدىرمايدى. ءسويتىپ، سەكسۋالدىق قارىم-قاتىناس ەكى ادامنىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بايلانىستى رۋحاني سيپاتتارىنىڭ بارىنەن ايىرىلىپ، جالاڭ ءتان توياتىنا عانا اينالادى. «جاڭا سولشىلدار» بۇعان دەيىن تەك حايۋانداردا عانا كەزدەسەتىن ساناسىزدىق پەن ۇياتسىزدىقتى ادامداردىڭ ماحاببات سياقتى اسا نازىك رۋحاني ءومىرىنىڭ بىردەن-بىر ۇلگىسىنە اينالدىرماقشى. بۇل جايىندا جوعارىدا ايتىلعان نورمان براۋن: «ءلاززات الۋدىڭ مۇنداي بىردەن-بىر دۇرىس تۇرىنە ازىرگە ادامداردىڭ ەمەس، حايۋانداردىڭ عانا قولدارى جەتكەن»،— دەپ جازادى.
ءسويتىپ، «جاڭا سولشىلدار» ءۇشىن ادامداردىڭ باقىتقا جەتە الماي، قولدارىن بايلاپ جۇرگەن بىردەن-بىر كەدەرگى — ادامدىق سانا، ادامدىق ار-نامىس. كوركەم ونەردەگى جاڭا ريەۆوليۋسيا ولاردى الگىندەي ينديۆيدۋالدىق سانانىڭ تۇتقىنىنان ازات ەتىپ، كوللەكتيۆتىك ورگازمگە وڭاي تۇسىرەتىن سونى پسيحولوگيالىق مۇمكىندىكتەر اشتى دەپ قۋانادى. «جاڭا سولشىلدار» ونەردەگى ادامدى رۋحاني ينديۆيدۋمدىق سيپاتتان ارىلتىپ، تازا بيولوگيالىق قۇبىلىس قالپىندا قالدىرۋعا قىزمەت ەتۋىن تالاپ ەتەدى. ونەردەگى ادامداردىڭ ساناسىنا اسەر ەتەتىن ادىستەر اتىمەن ەسكىردى، ەندى ادامداردىڭ بويىنداعى سوقىر تۇيسىكتەرگە عانا اسەر ەتەتىن سونى ادىستەر ويلاپ تابۋ كەرەك دەپ ۋاعىزدايدى. «جاڭا سولشىلداردىڭ» دارىپتەۋىنشە، ونەر — ونەردىڭ ىشىندەگى الگىندەي ريەۆوليۋسياعا ەڭ وڭتايلىسى — مۋزىكا. ولار قازىرگى باتىس جاستارىنىڭ اراسىندا راديوسىز، ماگنيتوفونسىز جۇرمەيتىن پانمۋزكاليزم اعىمىن ءوز ناسيحاتتارىنا شەبەر پايدالانۋدا. «سولشىل» تەورەتيكتەر اۋەن مەن اۋەزدەن تىپ-تيپىل ادا، ءبىر وڭكەي ىرعاققا عانا قۇرالعان «روكك-مۋزىكانى» دەنەنى بىردەن قوزعالىسقا كوشىرەتىن «ريەۆوليۋسياشىل ونەر» دەپ اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇرىپ ماقتايدى.
ادامدى ادامدىقتان ايىرۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى ءتۇرى — ناركومانيا دا جاڭا ريەۆوليۋسيونەرلەردىڭ ەرەكشە قۇرمەتتەيتىن قۇبىلىسى. ويتكەنى، ناركوتيكتەردىڭ ادامعا ۋايىم-قايعىنى، پارىز بەن جاۋاپكەرشىلىكتى ۇمىتتىرىپ، رۋحاني كومفورت جاعدايىنا كوشىرەتىنىن مەديسينا الدەقاشان انىقتاعان-دى. «جاڭا سولشىلدارعا» كەرەگى دە سول — ەشتەڭەنى ويلامايتىن «رۋحاني كومفورت».
نە دە بولسا، «جاڭا سولشىلدار» ادامدى «الەۋمەتتىك جانۋاردان» قايتادان «بيولوگيالىق جانۋارعا» اينالدىرۋعا تىرىسىپ باعۋدا.
ءسويتىپ، «جاڭا سولشىلدار» «ازىرگە» تەك جانۋارلاردىڭ عانا قولى جەتىپ جۇرگەن ەروتيكالىق بوستاندىقتى تەك اسقاق پوەتيكالىق يدەال عانا ەمەس، قازىرگى زاماننىڭ ەڭ باستى ساياساتى، ەڭ باستى يدەولوگياسى قىلىپ تۇتىنباقشى. «جاڭا سولشىل» ريەۆوليۋسيونيزمنىڭ «نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ» ءبىرى گەربەرت ماركۋزە ءوزىنىڭ «ەروس جانە سيۆيليزاسيا» دەگەن كىتابىندا ماركسيزم مەن فرەيديزمدى ۇشتاستىرىپ، ەكى ارادان جاڭا گيبريد «ماركۋزيانشىلدىقتى» شىعارۋعا ۇمتىلىپتى.
ماركۋزە فرەيدتىڭ سيۆيليزاسيا تۋرالى قيسىنىن بىلاي تۇسىندىرەدى: سيۆيليزاسيانىڭ دامۋى ءلاززات ءپرينسيپىنىڭ وكتەمدىگى رەالدىلىق ءپرينسيپىنىڭ قولىنا ءوتۋىنىڭ، ياكي ادامزاتتىڭ ءوز ءلاززاتىن تەزىرەك توياتتاتۋعا تىرىساتىن اشقاراقتىقتان — ۇستامدىلىققا، اسەرشىلدىكتەن — جاسامپازدىققا، قۋانىشتان، ويىننان — ەڭبەككە، قورىقپايتىن اقي كوز باتىرلىقتان — الدىن-الا قورعانا بىلۋگە كوشۋىنىڭ ارقاسىندا قامتاماسىز ەتىلگەن. ماركۋزە الگى ايتىلعان ءلاززاتشىلدىق پرينسيپكە ەروس دەگەن جالپى اتاق تاعادى دا، رەالدىلىق ءپرينسيپىن قوعامدىق ءوندىرىستىڭ ناشار دامۋى مەن ادامدى ادام قاناۋدىڭ ناتيجەسىندە ەروستى قۋعىنعا ۇشىراتقان الەۋمەتتىك وزبىرلىق دەپ سانايدى. ماركۋزەنىڭ يلانىمىنشا، سوسياليستىك ريەۆوليۋسيا زاڭسىز قۋدالاۋعا ىلىگىپ، ورىنسىز وزبىرلىققا ۇشىراتقان ەروسقا ازاتتىق الىپ بەرۋگە ءتيىستى. ريەۆوليۋسيا قوعامنىڭ تەك ساياسي-الەۋمەتتىك سيپاتتارىمەن عانا شەكتەلمەي، تۇيسىك، قۇمارلىق، قۇشتارلىق سياقتى سيپاتتارىن دا قامتۋعا كىرىستى. ايتپەسە، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ريەۆوليۋسيا قاناۋ اتاۋلىنى تۋدىرعان رەالدىلىق ءپرينسيپىنىڭ وكتەمدىگىن قايتا ءتىرىلتىپ الۋى مۇمكىن. وكىمەت ەروستىڭ قولىنا كوشكەندە عانا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ريەۆوليۋسيا رەالدىلىق ءپرينسيپى وكتەمدىگىنىڭ قايتا ءتىرىلۋى قاۋپىنەن ءبىرجولا قۇتىلادى. ءسويتىپ، گەربەرت ماركۋزە سەكسۋالدىق ريەۆوليۋسيانى ساياسي، الەۋمەتتىك ريەۆوليۋسيادان جوعارى قويادى.
وركەنيەت جەتىستىكتەرىن پايدالاناتىن وسى زامانعى مادەنيەتتى ادامدى تابيعاتتان اۋلاق كەتپەگەن تايپالىق ومىرگە شاقىراتىن «جاڭا سولشىلدىق» تەورياسى — قازىرگى قوعامدا ابدەن تراگەديالىق شەگىنە جەتكەن تۇتىنۋ يندۋسترياسى مەن مورال اراسىنداعى قاراما-قايشىلىقتىق، ماتەريالدىق مادەنيەتتەن رۋحاني مادەنيەتتىڭ قارا ءۇزىپ ارتتا قالعاندىعىنىڭ ناتيجەسىندە تۋعان مورالدىڭ، پروگرەستىڭ داعدارىسىنىڭ ايقىن كورىنىسى.
باتىس جاستارىنىڭ اراسىنداعى جاڭا سولشىل ريەۆوليۋسيونەرلەردىڭ الگىندەي دەكلاراسيالارىنا تۇتىنۋشىلىق قوعامىنىڭ اقساماي يدەولوگتارى دا قۋانا قول سوعادى. ولاردىڭ دارىستەۋىنشە: وسى زامانعى قوعامدا عىلىمي-تەحنيكالىق ريەۆوليۋسيا ماتەريالدىق يگىلىك ءوندىرىسىن وراسان زور كولەمدە ءوسىرۋ ارقىلى كۇللى قوعامدى تۇتىنۋشىلىق پسيحولوگيانىڭ ارانى اشىلعان الاپات قۇشتارلىقتارىنىڭ دەرتىنە شالدىقتىرادى. بۇنداي جاعدايدا ونەر — ونەردىڭ ىشىندە تەك ءناپسى وياتۋعا يكەمدەلگەندەرى عانا ءومىر سۇرەدى دە، قالعاندارى داعدارىسقا ۇشىرايدى. سوندىقتان دا، باتىس سوسيولوگتارىنىڭ ويىنشا، وسى زامانعى ونەرگە ءتان باستى سيپات — «اسىرەسە سەزىمتالدىق» بولۋعا ءتيىستى. ءبىراق، ءبىر ەسكەرتە كەتەتىن جاعداي، «وسى زامانعى ەستەتتەردىڭ» ايتىپ وتىرعان «سەزىمى» ءبىز بىلەتىن جۇرەك تەبىرەنتەتىن نازىك سەزىم ەمەس، «ءناپسى» شاقىراتىن فيزيولوگيالىق تۇرپايى تۇيسىك.
مۇنداي «اسىرە سەزىمتال» وسى زامانعى ونەردى «تۇتىنۋشىلىق قوعامىنىڭ» يدەولوگتارى كان مەن ۆينەر تۇسپالشىل، ەرەۋىلشىل، ەكسترەميستىك اڭعالدىق، سەنساسيا قۇمارلىق، قوزدىرعىشتىق، ازدىرعىشتىق، ءوزىن-وزى دارىپتەۋشىلىك جاساندىلىق، سۇمپايىلىق، اشكەرەشىل، تاباشىل، مۇقاتقىش، قانىپەزەرلىك، پورنوگرافيا، بۇزاقىلىق دەيتىن انىقتامالارمەن سيپاتتاپ، الگى انىقتامالاردىڭ ءارقايسىسىن ونەردىڭ ءبىر-بىر تۇرىنە بالايدى. الگىندەي سيپاتتارعا ونەردىڭ، ونەرگە الگىندەي سيپاتتاردىڭ قانشا قاجەتى بار ەكەنىنە ءبىز تاڭعالعانمەن، ولار تاڭعالمايدى. ويتكەنى، «تۇتىنۋشىلىق قوعامىنىڭ»، «تەحنوتروندىق قوعامنىڭ»، «ەلەكتروندىق سيۆيليزاسيانىڭ» وكىلىنە كەرەك مادەنيەت ەڭ الدىمەن تۇرپايى تۇيسىكتى قوزعاۋى كەرەك. ونەردىڭ قوزدىرعىشتىعى — قازىرگى باتىس كورۋشى، وقۋشى، تىڭداۋشىسى ءۇشىن ەڭ باستى «ەستەتيكالىق» سيپات.
الگىندەي «ەستەتيكالىق» ءزارۋدى تەك ءقازىر كاپيتاليستىك ەلدەردە كەڭىنەن ءورىس العان كوڭىل كوتەرۋ يندۋسترياسىنىڭ ستاندارتتى ونەركاسىبى عانا قامتاماسىز ەتە الادى. سوندىقتان دا، باتىستا ونەر بارعان سايىن تەحنيكالاندىرىلا تۇسۋدە، اسىرەسە، كوپشىلىك قارىم-قاتىناس قۇرالدارىنىڭ ىقپالى كۇشەيۋدە. ادامداردىڭ رۋحاني ومىرىندە ونەردىڭ ءداستۇرلى تۇرلەرىنىڭ ەكىنشى قاتارعا ىسىرىلىپ، كوپشىلىك قارىم-قاتىناس قۇرالدارىنىڭ ءبىرىنشى ورىنعا شىققانىنا قارسىلىق بىلدىرۋشىلەر دە جەتكىلىكتى. الايدا، «تۇتىنۋشىلىق قوعامنىڭ» يدەولوگتارىنىڭ كوبى قارىم-قاتىناس قۇرالدارىنىڭ ونەردىڭ بايىرعى تۇرلەرىنە جاساپ جاتقان مۇنداي وزبىرلىعىن تاريحي زاڭدىلىق دەپ قارايدى.
ماسەلەن، امەريكان ادەبيەتشىسى لەسلي فيدلەردىڭ ويىنشا — ەندى ءبىر ون بەس - جيىرما جىلدان سوڭ كىتاپ وقۋ اتىمەن ۇردىستەن شىعادى. ويتكەنى، بۇرىن تەك ادەبيەت شىعارمالارىن وقۋدان الاتىن اسەردى (فيدلەرشە ايتساق، «ميفتىك ءلاززاتتى») وسى زاماندا تەليەۆيزيا مەن كينودان كىتاپ وقىعانداعىداي كوز مايىن تاۋىسىپ، قارايعان ۋاقىت جىبەرىپ، وراسان زور «ينتەللەكتۋالدىق جىگەر» جۇمساپ جاتپاي-اق، وپ-وڭاي تابۋعا بولادى.
ينتەللەكتۋالدىق جىگەر جۇمساماي-اق وپ-وڭاي ءلاززات الۋ — تۇتىنۋشىلىق قوعام مادەنيەتىنىڭ ۇرانى.
سوندىقتان دا، فيدلەر جۇرتتىڭ كوڭىلىنە وسى زامانعى يندۋستريالىق قوعامعا ادەبيەتتىڭ قانشا قاجەتى بار، ول اتىشۋلى «كوپشىلىك مادەنيەتى» ءۇشىن ارتىق توسقاۋىل، كەرەكسىز كەدەرگى ەمەس پە دەگەن كۇمان قاشىرعىسى كەلەدى.
ونىڭ بۇل گيپوتەزاسىن يندۋستريالىق قوعامنىڭ تاعى ءبىر «اۋزى دۋالى» يدەولوگى مارشالل ماكليۋەن «تاريحي تۇرعىدان» «دالەلدەپ» شىقتى. ول كۇللى ادامزات تاريحىن ءۇش كەزەڭگە بولەدى: «اۋىزشا قارىم-قاتىناس عاسىرى»، نەمەسە «ترايبوليزم»، دالىرەك ايتقاندا، العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس؛ ول تۇستا قوعامدىق قۇرىلىس رۋسسو ارماندايتىن «تابيعاتتان الىس كەتپەگەن مەملەكەتكە» ۇقسايتىن دا، ادامعا ءتان بەس سەزىم (كورۋ، ەستۋ، ءتۇيسىنۋ، ءيىس ايىرۋ، ءدام ايىرۋ) اراسىنداعى قاتىناس ءالى «گارمونيالىق سيپاتىن» جوعالتپاعاندى؛ سوسىنعى كەزەڭ «الفاۆيت داۋىرىندە» كوز بەن قۇلاقتىڭ اراسىنا «جاساندى كەدەرگى» ورنادى، كىتاپ باسىپ شىعارۋدىڭ ويلاپ تابىلۋىنا بايلانىستى، كورۋ قالعان ءتورت تۇيسىكتىڭ تورتەۋىنەن دە جوعارى تۇراتىن ۇستەمدىككە يە بولدى؛ ونىڭ ءوزى ءار ءبىر ادام جەكە دارا وتىرىپ كىتاپ وقىپ، جەكە دارا ەستەتيكالىق ءلاززات الاتىن ينديۆيدۋاليزمگە، ءسويتىپ ينديۆيديۋمدى كوللەكتيۆكە قارسى قويۋعا اكەپ ۇرىندىردى؛ وسى زامانعى كەزەڭ — ادامزات تاريحىنداعى «ەلەكتروندىق ءداۋىردىڭ» باسى؛ بۇل ءداۋىردىڭ ەڭ باستى جەتىستىگى — تەليەۆيزيا.
ماكليۋەننىڭ ۇعىمىندا، تەليەۆيزيانىڭ ويلاپ تابىلعانى ادامزات تاريحىندا جاڭا «التىن عاسىر» ورناتتى؛ وسى زامانعى كۇللى ادامزات قاۋىمى تەليەۆيزيانىڭ ارقاسىندا «الاپات ءبىر دەريەۆنياعا» اينالدى؛ الگى «دەريەۆنيانىڭ» (كۇللى الەم دەپ ۇعىڭىز — ءا. ك.) تۇرعىندارى الدەنەشە عاسىرلار بويى «ادەبي مادەنيەتتىڭ» ۇستەمدىگىنىڭ قىرسىعىنان ادامدار بەكەر ايىرىلىپ قالعان ءتۇپ باستاپقى تۇيسىكتەرگە، ەجەلگى قاۋىمعا ءتان «اڭعال انايى ەموسيالارعا» قايتا ورالۋعا مۇمكىندىك الدى.
ءسويتىپ، ماكليۋەن ادامزات قاۋىمىنا مادەنيەتتى «جاڭارتۋدىڭ» قاي جاعىنان دا بىردەي ءتيىمدى بىردەن-بىر «دۇرىس جولىن» ۇسىنادى. ءبىراق، ءبىر قىزىعى، ماكليۋەن ادامزات سيۆيليزاسياسىنىڭ ەڭ سوڭعى، ەڭ ۇلى جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى — ەلەكتروندىق ريەۆوليۋسيانىڭ تاڭعاجايىپ تابىستارىن ادامداردى رۋحاني شىڭداۋعا، مورالدىق كەمەلدەنۋدىڭ جاڭا بيىكتەرىنە جەتۋگە پايدالانباي، باياعى تاس ۇڭگىرلەردەن ەندى شىققان كەزدەگى «جابايى ءداۋىردىڭ» رۋحاني نورمالارىنا قايتا ورالۋعا پايدالانۋدىڭ، «مادەنيەتتى جاقسارتۋدىڭ» جاڭا ءبىر ريەۆوليۋسيالىق جولى دەپ ۇعادى.
باياعى «تابيعي ادامعا» قايتا ورالۋ — وسى زامانعى بۋرجۋازيالىق يدەولوگيانىن ءوزارا قىرقىسىپ جاتاتىن ءار الۋان اعىمدارىنىڭ ءبارى بىردەي باس شۇلعيتىن ورتاق قاعيداسى. ءتان ءلاززاتىن، كوللەكتيۆتىك سەكسۋالدىق اكت — ورگازمدى ريەۆوليۋسياشىلدىقتىڭ ەڭ جوعارعى ساتىسى سانايتىن «جاڭا سولشىلدار» دا، «كوپشىلىك قارىم-قاتىناستاردىڭ» ەلەكتروندىق قۇرالدارىنىڭ ادۆوكاتتارى دا جابايىلىقتى ادامداردى ينديۆيدۋاليزمنەن كوللەكتيۆيزمگە قايتا اپارۋدىڭ بىردەن-بىر جولى دەپ تۇسىنەدى. ولار بۇل ارادا «ىنجىلگە» جۇگىنەدى. ادام اتا مەن حاۋا انا العاش رەت كۇنا جاساعاندا بارىپ، وزدەرىنىڭ جالاڭاش ەكەنىن اڭعارىپ، العاش رەت ۇيالدى. ينديۆيدۋاليزم كوللەكتيۆتەن الشاقتاۋ دەگەن پالە العاش رەت سول حاۋا انانىڭ جۇزىنە جۇگىرگەن قىمسىنۋدان باستالدى. ۇيات — ادامنىڭ تابيعاتتى مەكەندەۋىنىڭ العاشقى ساتىسى، ۇيات — ادامنىڭ تابيعات الدىنداعى العاشقى «ساتقىندىعى»، ەندەشە ارتى ادامدى ادام قاناۋعا اكەپ ۇرىندىرعان ينديۆيدۋاليزم جابايىلىقتى، تابيعاتتى مەنسىنبەيتىن ادامدىق ەگويزم ءاۋ باستا سول ۇيات دەگەن پالەدەن باستالدى. ادام قالاي يىنىنە شۇبەرەك ءتيدى دە، سولاي ينديۆيدۋاليستىك پسيحولوگيانىڭ قۇرباندىعىنا اينالدى. ەندەشە، «تابيعي ادامعا» قايتىپ ورالۋدىڭ جالعىز جولى — ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ كۇناعا باتپاي تۇرعانداعى قالىپتارىنا قايتىپ ورالۋ، جاپپاي جالاڭاشتانۋ دەپ ۇعادى. جالاڭاشتانساق بولدى، ادام بويىنداعى ينديۆيدۋاليستىك پسيحولوگيا وز-وزىنەن سىپىرىلىپ قالادى دا، ادامدار اراسىنداعى ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ بارشا كورىنىسى كوزدەن ءبىر-بىر ۇشادى دەپ تۇسىندىرەدى.
باتىس جاستارى اراسىنداعى «جاڭا سولشىلدىقتىڭ»، «حيپپي»، «بيتلز» سياقتى كورىنىستەرىنىڭ ريەۆوليۋسيالىق پروگرامماسى كوپ رەتتە وسى «جاپپاي جالاڭاشتانۋمەن» ءتامامدالادى. بۋرجۋازيالىق فيلوسوفيانىڭ بەلگىلى وكىلى جان پول سارتر دا كەيىنگى جىلدارى وسى زامانعى «يندۋستريالدى قوعامنىڭ» الگىندەي «ەرەۋىلشىل جاس ۇرپاعىنىڭ» شاشباۋىن كوتەرىپ شىعا كەلدى. ول ءوزىنىڭ «قارا ورفەي» اتتى ەسسەسىندە نەگرلەر مادەنيەتىن ءبىرجاقتى قاراستىرىپ، وندا ۇشىراساتىن (سارتردىڭ ايتۋىنشا — ءا. ك.) دۇنيەنى وزگەرتۋدى ەمەس، قايتا ونىمەن ەتەنە ءسىڭىسىپ، ءتىل تابىسۋدى كوزدەيتىن «وڭاي اسەرلەنگىش»، «پانمۋزىكاليزم» سيپاتتارىن دارىپتەيدى.
«جاڭا سولشىلدىق» كوسەمدەرى ەرەۋىلشىل جاستاردى ءوز جاقتارىنا شىعارىپ الۋدىڭ، ولاردىڭ ساناسىن وزدەرى قالايتىن باعىتتا قالىپتاستىرۋدىڭ ايلا-امالدارىن مىقتاپ ويلاستىرۋدا. ولاردىڭ بۇل ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋدا مادەنيەتتىڭ ءداستۇرلى تۇرلەرىنەن گورى كوممۋنيكاسيانىڭ وسى زامانعى قۇرالدارى الدەقايدا ىڭعايلى، الدەقايدا ءتيىمدى بولىپ شىقتى. مادەنيەتتىڭ ەجەلگى تۇرلەرىنىڭ بەلگىلى ءبىر كونسەپسيانى بارىنشا دايەكتىلىكپەن جەتكىزىپ باعاتىن جۇيەلىلىگى، «بۇرىنعى» وقۋشى مەن «بۇرىنعى» كورۋشىنىڭ ءوزىنىڭ ەستەتيكالىق، رۋحاني تالاپتارىن قاناعاتتاندىرۋعا ءوز تاراپىنان دا ينيسياتيۆا كورسەتىپ باعاتىن رۋحاني بەلسەندىلىگى «وسى زامانعى جاستاردىڭ» «جاڭا ۇستازدارىنىڭ» كوڭىلىنەن شىقپاي قالدى.
ولار وسى زامانعى ونەردىڭ كورۋشىسى مەن تىڭداۋشىسىنىڭ تالعامپاز بولعانىن تاپ ونشا جاقتىرا قويمايتىن سياقتى؛ «تۇتىنۋشىلىق قوعامنىڭ» ونەرى دە كورۋشىسى مەن تىڭداۋشىسىنىڭ تەك «تۇتىنۋشى» عانا بولىپ قالعانىن قالايتىن ءتارىزدى؛ كورسەتكەندى كورىپ، تىڭداتقاندى تىڭداسا جاراپ جاتىر؛ ونىڭ جاقسى-جامانىن دا، ۇنامدى-ۇنامسىزىندا شارۋاسى قانشا!
بۋرجۋازيا سوسيولوگتارىنىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى ادام كوممۋنيكاسيا قۇرالدارى قارشا بوراتىپ جاتقان ينفورماسيانىڭ كوبىن جادىندا ساقتاپ ۇلگەرە المايدى، ونىڭ ەسىندە تەك ءومىردىڭ سان-سانات سالالارى تۋرالى بىر-بىرىمەن ەش بايلانىسپايتىن ۇزىك-ۇزىك مالىمەتتەر عانا قالادى. كۇنبە-كۇن قايتالانا بەرەتىن مۇنداي مانيپۋلياسيا ادامداردىڭ قابىلداۋشىلىق قابىلەتىن بىرتە-بىرتە مۇقالتىپ، ولاردى اقىرىندا ادەيى كوز الدىندا بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردىڭ ەشقايسىسىن تۇپتەپ زەرتتەپ، تۇبەگەيلى تۇسىنۋگە تىرىسىپ، باستارىن اۋىرتپايتىن، سامارقاۋ، ەنجار، ۇشقارى وي، توقمەيىل توعىشارعا اينالدىرۋدى كوزدەيدى. باتىس تەليەۆيزياسى مەن كينوتەاترلارى ەكراندارىنداعى مەن مۇندالاپ تۇرعان كوپە-كورىنەۋ «جۇيەسىزدىكتىڭ» ار جاعىندا الگىندەي «جۇيەلى» جىمىسقى ەسەپ جاتىر.
تۇتىنۋشى قوعام يدەولوگتارى ەكران ارقىلى تارايتىن «مادەنيەت» جۇرناقتارى سول جۇيەسىز تۇرىندە، ۇزدىكسىز قالپىندا جاس جەتكىنشەكتىڭ ءالى قالىپتاسىپ بولماعان ساناسىنا وراسان زور ينفورماسيا مەن ءار الۋان كورىنىستەردى بوراتقان ۇستىنە بوراتىپ، ونىڭ كوكىرەگىنەن اتا-انالارى، جاناشىر اعايىن-تۋمالارى، ويدا جوقتا وقىپ قويعان ادەبي كىتاپتارى مەن مەكتەپتەگى ۇستازدارى قۇلاعىنا قۇيىپ باققان «مادەنيەتتىڭ ەجەلگى» داستۇرلەرىنە ءتان موراليستىك ۋاعىزداردىڭ ءبارىن قۋىپ شىقپاقتىڭ اسا كۇردەلى ستراتەگياسىن جاساقتاپ شىعاردى.
ولار تەليەۆيزور ەكرانىن تەك مەكتەپ پەن سەميادان عانا ەمەس، كۇللى تاريحتان، ادامزاتتىڭ كوپ عاسىرلىق الەۋمەتتىك رۋحاني تاجىريبەسىنىڭ بارىنەن جوعارى قويماقشى. ەكران كورسەتەتىن ۇزىك-ۇزىك مالىمەتتەر جاس ادامعا ادامزات تاريحىن تۇگەلدەپ وقىپ، تۇپكىلىكتى زەرتتەۋگە، ءوز ويىنىڭ ەلەگىنەن وتكىزىپ، ءوزىنىڭ جەكە الەۋمەتتىك رۋحاني تاجىريبەسى مەن ءوز تۇسىنداعى الەۋمەتتىك ءومىردىڭ كۇردەلى شىندىعىن اتا-بابالارىمىزدىڭ الدەنەشە جىلدار بويعى جيناقتالعان رۋحاني، مورالدىق، الەۋمەتتىك تاجىريبەسىمەن سالىستىرا تالداپ باعالاۋعا، «كەتكەن اعاتتىقتار» مەن ەندى ءقاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعان «الەۋمەتتىك قاتەرلەردىڭ» اراجىگىن ايىرىپ بىلۋگە مۇمكىندىك تە، مۇرشا دا بەرمەيدى.
«تۇتىنۋشىلىق قوعامنىڭ» يدەولوگتارى وسى زامانعى كوممۋنيكاسيا قۇرالدارىنىڭ الگىندەي بيمورالدىق سيپاتى مەن دەسيۆيليزاتورلىق قىزمەتىن ەشقانداي ساياسي كۇرەسكە، مەملەكەتتىك ەرىككە اتىمەن بايلانىسپايتىن عىلىمي-تەحنيكالىق ريەۆوليۋسيانىڭ وبەكتيۆتى سيپاتىنا، تاريحي زاڭدىلىعىنا سايىعىلارى كەلەدى.
ولار وسى زامانعى كوممۋنيكاسيا قۇرالدارىن ار جاعىندا ەشقانداي ساياسي كۇش، يدەولوگيا تۇرماعان، تەك وزدەرىنە ءتان «سپەسيفيكالىق جۇيەسىزدىكتىڭ» ارقاسىندا كورۋشى قاۋىمنىڭ ساناسىنا اتىمەن سونى پسيحولوگيالىق ريەۆوليۋسيا جاساعان «ناسيحاتشىسىز ناسيحاتشى» دەپ قانشاما وزەۋرەسە دە، باتىس قوعامىنداعى مادەنيەتتى ماشينالاندىرۋ، ادامداردىڭ رۋحاني ومىرىمەن ادەبيەت پەن ونەردىڭ باسقا دا «ءداستۇرلى تۇرلەرىن» قۋىپ شىعۋ ارەكەتى وز-وزىنەن بولىپ جاتقان ستيحيالىق قۇبىلىس ەمەس، الدىن-الا ويلاستىرىلىپ، جۇيەلى جوسپارمەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان ساياسي قۇبىلىس ەكەنى ەشكىمگە داۋ تۋعىزا المايدى.
«دجەنەرال موتورس» كومپانياسى جۇرگىزگەن ءبىر تاجىريبە بويىنشا، بەلگىلى ءبىر حابار ەكران ارقىلى، راديو ارقىلى، قاعازعا تۇسكەن جازبا تەكست ارقىلى بەرىلگەن. سوندا ەكراننان كوزبەن كورگەندە ادام ميىنىڭ قۇبىلىستارىن كورسەتەتىن اپپاراتتا ەشقانداي نىشان بايقالماعان، راديو ارقىلى بەرىلگەندە — ەمەسكى نىشان، ال قاعازدارعا جازبا ارقىلى بەرىلگەندە — مەيلىنشە ايقىن نىشان بايقالعان. دەمەك، كوزبەن كورگەننەن دە، قۇلاقپەن ەستىگەننەن دە، جازباشا تەكستى وقىعاندا ميدىڭ جۇمىسى كۇشەيە تۇسكەن. ەندەشە، ەلەكتروندىق مادەنيەت ادام ساناسىن ەنجارلاندىرا تۇسەدى دەگەن ءسوز.
«ەلەكترون سيۆيليزاسياسى ۋاعىزشىلارىنىڭ» رۋحاني ومىردەگى مۇنداي «ريەۆوليۋسيانى» تەك ءوز ەلدەرىمەن عانا شەكتەمەي، اپ-ساتتە بۇكىل جەر شارىن قامتىپ شىعا الاتىن ەلەكتروماگنيتتىك تولقىنداردىڭ سيقىرىن پايدالانا وتىرىپ، كۇللى پلانەتالىق قۇبىلىسقا اينالدىرۋدان دا كەت ءارى ەمەس نيەتى دە بوي بەرىپ قالىپ ءجۇر.
شىنىندا دا، «تۇتىنۋشىلىق قوعامدا»، باتىس سوسيولوگتەرىنىڭ وزدەرى ايتقانداي، ونەر دە ناركوتيكتەر سياقتى، ميلليونداعان ادامداردىڭ ساناسىن ۋلاپ، قالىڭ بۇقارانى وسى زامانعى كۇردەلى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردەن اۋلاقتاتا تۇسۋگە قىزمەت ەتەدى. ويتكەنى، وسى زامانعى بۋرجۋازيالىق يدەولوگيانىڭ ەڭ باستى ماقساتى — ادامداردى «تۇتىنۋشىلىق» پسيحولوگيانىڭ كوزسىز كوبەلەگىنە اينالدىرۋ. الگى اتىشۋلى «كوپشىلىك مادەنيەتىنىڭ» دە كوزدەيتىنى وسى.
«كوپشىلىك مادەنيەتى» دەيتىن كولگىر تەرميننىڭ ار جاعىندا قانداي ءمان-ماعىنا جاتقانى، ارينە، كولەگەيلەنىپ باعادى. الايدا، مۇنداي قۇبىلىستىڭ نەگىزگى ماقساتى — بۇقارانى ازاماتتىق شىن مادەني قازىنالارمەن ەمەس، قايداعى ءبىر ارزان قول «مادەنيەت-سىماقپەن» الدارقاتۋ ەكەندىگى ايتپاساق تا تۇسىنىكتى.
سوسيولوگتاردىڭ زەرتتەۋىنشە، ادام زارۋلىكتەرى كۇردەلى قۇرىلىمنان تۇرادى. اۋەلى قورەكتى ويلادى. تويىنعان سون قاتەرلەردەن ساقتانا باستايدى. قاتەر جوعىنا كوز جەتكەن سوڭ ۇرپاق كوبەيتۋدى كوزدەيدى. جان-جاعىنا ۇناۋ ءۇشىن تارانىپ-سىلاناتىندى شىعارادى. ۇناي باستاسا، ودان سايىن كوزگە تۇسۋگە تىرىسادى. ءوزىنىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرىن بايقاتۋعا كۇش سالادى. ول ءۇشىن ءوز وي-پىكىرىن بىلدىرە باستايدى. سوسىن سول ارقىلى قالىپتاساتىن ءوز مۇددەسىنە جەتۋگە كۇش سالادى. بۇنىڭ العاشقى بەسەۋى ادامعا دا، جانۋارعا دا ورتاق. تەك سوڭعى ۋشەۋى عانا سانالى ادامعا ءتان. «ەلەكتروندى مادەنيەت» نەگىزىنەن العاشقى بەس زارۋلىككە جاۋاپ بەرەدى. دەمەك، ادامداردى بيولوگيالىق زارۋلىكتەرىمەن عانا شەكتەپ، رۋحاني كەمەلدىك پەن بيىك سانانىن قالىپتاسۋىن تەجەيدى. تۇتىنۋشى قوعام ەستەتيكاسىنىڭ نەگىزگى ءتۇپ قازىق قاعيداسى دا وسى.
وسى زامانعى يدەولوگتار ويلاپ تاپقان «كوپشىلىك مادەنيەتى»، شىنايى ەستەتيكالىق اسەردى انشەيىن كوڭىل كوتەرەرلىك ساۋىق-سايرانمەن شاتاستىرادى. ول كوبىنە كوپ توقمەيىل توعىشاردىڭ كۇيكى تالعامىنان اسا المايدى.
مۇنداي قۇبىلىس جۇمىستان بوس ۋاقىتتى وتكىزۋدىڭ پروبلەماسى ناتيجەسىندە دۇنيەگە كەلگەن-دى.
عىلىمي-تەحنيكالىق ريەۆوليۋسيا ماشينا ەڭبەگى جۇمىسشى ەڭبەگىنەن الدەقايدە ءونىمدى قىلدى دا، جۇمىس ۋاقىتىن قىسقارتىپ، قول بوس ۋاقىتتى ەداۋىر ۇزارتتى.
بۇل تۋراسىندا امەريكان سوسيولوگى ەيۋنەست ۆيندەن حااگانىڭ «قول بوس ۋاقىتتى «ولتىرگەندە» زارداپ شەگەتىن كىم؟» دەگەن سۇراعىنا بولگار سوسيولوگى ۆ. گانچەاۆا: «ۋاقىت تا، ونەر دە، سۋرەتكەر دە، «كوپشىلىك مادەنيەتىنىڭ» تۇتىنۋشىسى دا تۇپ-تۇگەل زارداپ شەگەدى»،— دەپ اسا تاپقىرلىقپەن، دۇرىس جاۋاپ قايتارعان-دى.
«كوپشىلىك مادەنيەتى» ادامزاتتىڭ الەۋمەتتىك-تاريحي توجىريبەسىن بۇرمالاپ كورسەتەدى، ونىڭ جاسامپازدىعى مەن باقىت جولىنداعى ارمان-مۇددەلەرىن تالكەك قىلادى؛ ادامدارعا «وتكىنشى ءلاززاتتى» عانا قاناعات تۇتقىزىپ، الەۋمەتتىك ماسەلەلەر جولىنداعى كۇرەستەن شەتتەتەدى.
تۇپتەپ كەلگەندە، باتىس سوسيولوگتارىنىن بۇگىنگى داۋرىعىپ جاتقان ونەردىڭ قاي تۇرلەرىنىڭ عۇمىرى تاۋسىلىپ، قاي تۇرلەرىنىڭ باعى جاناتىندىعى جونىندەگى تالاسىنىڭ تاعدىرىن دا قاي ونەردىڭ قاي ۋاقىتتا پايدا بولعانى ەمەس، ونەردىڭ الگىندەي الەۋمەتتىك مۇددەلەرگە، ءومىر ورنىقتىرعىشتىققا قانشالىقتى ادال ەكەندىگى شەشەدى.
ەجەلگى ءريمنىڭ قالالارىنداعى ءبىر امفيتەاتردىڭ ارەناسىندا قاتار ويىن كورسەتىپ جۇرگەن گلادياتورلار سايىسى مەن باعزى تەاتر ونەرىنىڭ ەكەۋى تاريح ساحناسىنا ءبىر ۋاقىتتا شىقسا دا، ەكەۋىنىڭ عۇمىرى ەكى قيلى بولدى. كوڭىل كوتەرۋگە عانا قىزمەت ەتكەن گلادياتورلار سايىسى تاريح ساحناسىنان قۇل يەلەنۋشى قوعاممەن بىرگە ءوشتى دە، ءومىر تانۋعا، ادام مەن قوعامدى جەتىلدىرۋگە قىزمەت ەتكەن تەاتر ونەرى ادامزات قوعامىمەن بىرگە ءوسىپ، بىرگە دامىپ كەلەدى.
ونەر قاشان دا الەۋمەتتىك زۇلىمدىققا ەمەس، الەۋمەتتىك ىزگىلىككە قىزمەت ەتۋ ارقىلى وسەدى. ءبىز كوركەم تۆورچەستۆونىڭ ماقساتى دەپ وسىنى ۇعامىز. ۇلى مۇراتتاردى تەك تالانتتى شىعارمالار عانا قورعاي الادى. سوندىقتان دا، شىعارمانىڭ كوركەمدىگى، سۋرەتكەرلىك شەبەرلىك تەك ەستەتيكالىق بيىك مانگە عانا ەمەس، ساياسي ۇلكەن ماڭىزعا دا يە بولدى. ويتكەنى، وسى زامانعى تۇرپايى، ارزانقول، داراقى ونەردەن اسقاق گۋمانيزم مەن اسقاق رەاليزمدى تەرەڭ قابىستىرا العان شىنايى ونەردىڭ شەكاراسىنان تەك شىن تالانتتى شىعارمالار مەن تەك شىن بيىك تالعام عانا قورعاي الادى.
ال بيىك تالعامدى دا تەك ساليقالى ونەر، سالاۋاتتى سۋرەتكەردىڭ عانا وسىرەتىنى تاعى دا داۋسىز.
سەبەبى بيىك تالعامسىز بيىك پاراسات جوق. ال بيىك پاراسات — ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. بۇگىنگى ۇلكەن وزگەرىستەر ونسىز جۇزەگە اسا المايدى. رۋحاني بەدەرسىزدىك ساياسي تاۋەلسىزدىكتى دە تارك ەتەدى. تويعان توعىشارلىققا حالىقتىڭ، ادامنىڭ ازاتتىعى ەمەس، ءناپسىنىڭ ازاتتىعى كەرەك.
ال تاۋەلسىزدىك شەكاراسىن ورەلى ازاماتتىق سانا مەن بيىك رۋحاني مادەنيەت قانا اينا-قاتەسىز انىقتاي الادى.
You Might Also Like
