افريكا وزەندەر مەن كولدەرى
تاقىرىبى:§ 48 افريكا وزەندەر مەن كولدەرى.
بىلىمدىلىك ماقساتى - افريكانىڭ وزەندەرى جۇيەسى ونىڭ نەگىزگى تۇرلەرى، جانە كولدەرىنە باسقا سالالارىنا توقتالۋ. وزەننىڭ جۇيەسى كەشەننىڭ قۇرامداس بولىكتەرى تۋرالى ءبىلىم بەرىپ، كولدەردىڭ ماڭىزدىلىعى گەوگرافياسىن وقىپ مەڭگەرتۋ.
دامىتۋشىلىق ماقساتى – جالپى وقۋ ىسكەرلىكتەرىن ۇيرەنۋ، جالپى تابيعات تۋرالى وقۋشىلاردىڭ كوزقاراستارىن دامىتۋ، پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن، تانىمدىق قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.
تاربيەلىك ماقساتى – وقۋشىلاردى ەڭبەكقورلىققا تاربيەلەۋ، ءوز ويلارىن جەتكىزە بىلۋىنە، قارىم - قاتىناس جاساۋدى ۇيرەتۋ. بالالاردى ۇيىمشىلدىققا تاربيەلەۋ، ادامگەرشىلىك قاسيەتى مەن گەوگرافيالىق مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ.
وقۋ قۇرالدارى: وقۋلىق، 7 سىنىپ اتلاس، جارتى شارلار فيزيكالىق كارتاسى، دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسى.
ساباق ءتۇرى: ارالاس ساباق.
وقىتۋ ادىستەرى: رەپرودۋكتيۆتى، پروبلەمالىق ءادىس.
ساباقتىڭ جوسپارى: ءى كەزەڭ – ۇيىمداستىرۋ
ءىى كەزەڭ – جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرۋ
ءىىى كەزەڭ – ءبىلىم مەن يكەمدىلىكتەرىن بەكىتۋ
ءىV كەزەڭ – ءۇي تاپسىرمانى بەرۋ
V كەزەڭ – باعالاۋ كەزەڭى
Vءى كەزەڭ – قورىتىندى
ساباقتىڭ بارىسى.
وقۋشىلارمەن امانداسۋ، بالالاردىڭ كىم - جوعىن سۇراۋ. سوسىن وقۋشىلاردىڭ ساباققا دايىندىعىن تەكسەرۋ.
وزەندەر.
• جەرىنىڭ اۋماعى 29، 2 ملن. كم2 (ارالدارىمەن بىرگە 30، 3 ملن. كم2). تۇرعىنى 728 ملن. ادام. سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي 8000 كم - گە، باتىستان شىعىسقا قاراي 7500 كم - گە (ساحارادا) سوزىلعان، وڭتۇستىگىندەگى ەنى 810 كم. جاعالاۋىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 30500 كم. افريكانى ەكۆاتور سىزىعى ورتاسىنان كەسىپ وتەدى. قۇرلىقتى سولتۇستىگىندە جەرورتا تەڭىزى، باتىسىندا اتلانت مۇحيتى، شىعىسىندا ءۇندى مۇحيتى مەن قىزىل تەڭىزى سۋلارى شايىپ جاتىر. سولتۇستىك - شىعىسىندا جىڭىشكە سۋەس مويناعى (112 كم) ارقىلى ازيامەن جالعاسادى. گيبرالتار بۇعازى ارقىلى ەۋروپانىڭ پيرەنەي تۇبەگىنەن بولىنگەن. ءىرى شىعاناقتارى گۆينەيا، سيدرا. ەڭ ۇلكەن تۇبەگى – سومالي، قۇرلىقتىڭ شىعىسىندا – ماداگاسكار، زانزيبار، سوكوترا، مافيا، پەمبا، كومور، ماسكارەن، اميرانت جانە سەيشەل ارالدارى، باتىسىندا – مادەيرا، كانار، جاسىل ءمۇيىس، گۆينەيا شىعاناعىندا اننابون، سان - تومە، پرينسيپي، فەرناندو - پو ارالدارى ورنالاسقان.
وزەندەر
• افريكاداعى وزەندەر جۇيەسىنىڭ نەعۇرلىم ءجيى تارالعان جەرى – ەكۆاتور ماڭى مەن ماتەريكتىڭ وڭتۇستىك – شىعىس بولىگى. ءشولدى ايماقتاردا وزەندەر وتە از. كەرىسىنشە كەۋىپ قالعان ارنالار – ۋادتەر كوپ كەزدەسەدى. ولار سيرەك جاۋاتىن جاڭبىرلار كەزىندە عانا سۋدا تولادى. جەر بەدەرىنىڭ شىعىسقا قاراي كوتەرىڭكى بولۋىنا بايلانىستى وزەندەردىڭ باسىم كوپشىلىگى اتلانت مۇحيتىنا قۇيادى. ماتەريك اۋدانىنىڭ ⅓ - ءى ىشكى تۇيىق الاپقا جاتادى. افريكانىڭ شىعىس بولىگىندەگى وزەندەر
ءۇندى مۇحيتى الابىنا جاتادى.
• جەر بەدەرىنىڭ كوتەرىڭكى بولۋىنا جانە كريستالدى جىنىستاردىڭ كەڭ تارالۋىنا بايلانىستى افريكا وزەندەرىندە شوڭعالدار مەن سارقىرامالار كوپ كەزدەسەدى. سوڭدىقتان وزەن سۋلارىنىڭ گيدروەنەرگەتيكالىق قورى مول. وزەندەردىڭ بارلىعى دەرلىك جاڭبىر سۋىمەن قورەكتەنەدى. سرندىقتان ەكۆاتورلىق بەلدەۋ ارقىلى اعىپ وتەتىن وزەندەردىڭ سۋى جىل بويى مول بولادى، ال باسقا بەلدەۋلەردە ىلعالدىڭ مولشەرى مەن ءتۇسۋ مەرزىمىنە بايلانىستى وزەن دەڭگەيلەرى اۋىتقىپ وتىرادى.
• ماتەريكتەگى ءىرى وزەن جۇيلەرىنە ءنىل، كونگو ( زاير )، نيگەر، زامبەزي وزەندەرى جاتادى.
ءنىل
• ءنىل (لات. Nءىlus، گر. Neءىlos ) – افريكاداعى جانە دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇزىن وزەن. ۇزىندىعى 6671 كم، الابىنىڭ اۋماعى 2870 مىڭ كم2. ورتاشا سۋ اعىمى اسۋان ماڭىندا 2600 م3/س (ءار جىلدارى 500 م3/س - تان – 15000 م3/س - قا دەيىن اۋىتقيدى). شىعىس افريكا تاۋلى ۇستىرتىنەن 2000 م - دەن استام بيىكتىكتە باستالىپ، جەرورتا تەڭىزىنە اتىراۋ جاساپ قۇيادى. ءنىل رۋكارارا وزەنى بولىپ باستالىپ، كاگەرا وزەنى ارقىلى ۆيكتوريا كولىنە قۇيىپ، ودان ۆيكتوريا – ءنىل دەگەن اتپەن اعىپ شىعادى. البەرت كولىنەن كەيىن البەرت – ءنىل، اسۋا سالاسى قوسىلعان جەردە باحر - ءال - جەبەل، باحر - ءال - گازال قوسىلعاننان كەيىن اق ءنىل (باحر - ءال - ءابياد) دەپ اتالادى. حارتۋم قالاسىنىڭ تۇسىندا اق نىلگە كوگىلدىر ءنىل قوسىلادى دا، ساعاسىنا دەيىن ءنىل دەپ اتالادى. جوعارعى بولىگىندە اعىسى قاتتى، ارناسى شوڭعالدى جانە كوپتەگەن سۋقۇلامالار جاسايدى. ەڭ ءىرىسى – مەرچيسون سۋقۇلاماسى (بيىكت. 40 م). تاۋلى ۇستىرتتەن شىققاننان كەيىن وزەن اسا كەڭ، جايپاق قازانشۇڭقىردى باسىپ اعادى. اعىسى باياۋلايدى، ارناسى تارامدارعا ءبولىنىپ كەتەدى. اڭعارىندا كريستالل تاۋ جىنىستارى اشىلعان جەرلەردە شوڭعالدار پايدا بولعان (حارتۋم مەن اسۋاننىڭ اراسىندا 6 شوڭعال بار). كوگىلدىر ءنىل الابىندا جاڭبىر جازدا مول جاۋادى. سوندىقتان ءنىل تومەن اعىسىندا جازداعى سۋ شىعىنى ساباسىنا تۇسكەن كەزدەگىدەن 5 ەسە اسىپ تۇسەدى. ءنىل اڭعارى ادامزاتتىڭ ەجەلگى مادەنيەت وشاقتارىنىڭ ءبىرى. ونىڭ سۋى ەجەلدەن جەر سۋارۋعا، كەمە قاتىناسىنا، حالىقتى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋگە، بالىق اۋلاۋعا پايدالانىلىپ كەلەدى. ءنىل اڭعارىندا ەگيپەت حالقىنىڭ 97%- ى تۇرادى. بىرنەشە بوگەندەر مەن سەس - تەر سالىنعان (ەڭ ءىرىسى – اسۋان سەس - ءى). كەمە جۇزەتىن سۋ جولىنىڭ ۇز. 3000 كم - دەن اسادى. جاعالاۋىندا حارتۋم، اسۋان، كاير، اتىراۋىندا الەكساندريا قالالارى ورنالاسقان.
كونگو ( زاير ).
• كونگو(Congo) (شەگىندە رەسپۋبليكانىڭ زاير زاير اتالادى)، وزەن ەكۆاتوريالنوي افريكە، زايرە، جارىم - جارتى شا ونىڭ شەكارالارىنىڭ حالىقتىڭ كونگو رەسپۋبليكاسى جانە انگولوي. باس گ. بانانا اتلانتيكالىق مۇحيتقا دەگەن ۆپاداەت. شا باسسەيننىڭ جانە ۆودونوسنوستي ولشەمدەرىنە 1 - ە جەردى افريكە قارىزعا الادى جانە 2 - ە(كەيىن امازونكي) ارادا الەمدە. ۇزىندىق 4320 كيلومەتردىڭ(شا سىرتتىڭ دەرەكتەرلەرىنىڭ، 4374 كيلومەتر) لۋالابى يستوكا، چامبەزي يستوكا - سۆىشە 4700 كيلومەتر اۋدان باسسەين 3691 مىڭ كم2(شا سىرتتىڭ دەرەكتەرلەرىنىڭ، 3822 مىڭ كم2). ك. باسسەينى شەگىندە زايرا(سۆىشە ورتاق ونىڭ اۋدانىنىڭ 60%)، حالىقتىڭ كونگو رەسپۋبليكاسى، كامەرۋنا، سەنترالنوافريكانسكوي رەسپۋبليكانىڭ، رۋاندى، بۋرۋندي، تانزانيي، زامبيي جانە انگولى پەيىلدى. فيزيكو - گەوگرافيچەسكوم قاتىناستا ول كونگونىڭ شۇقىرىن مەن ول ايماقتىڭ پلوسكوگوريامي قاماشالايدى. شا قۇرىلىمنىڭ وزگەشەلىكتەرىنىڭ جازىقتار 3 نەگىزگى تەلىمنىڭ: سىرت(يستوكوۆ دەيىن ستەنلي سارقىرامالارىنىڭ، وكولو 2100 كيلومەتر)، ورتا(ستەنلي سارقىرامالارىنان دو گ. كينشاسا، سۆىشە 1700 كيلومەتر) جانە تومەنگى(وكولو 500 كيلومەتر) اجىراتىلادى.
كولدەر
ۆيكتوريا، ۆيكتوريا - نيانزا، ۋكەريەۆە(Victoria، Victoria Nyanza)، كول شىعىستىڭ افريكە، باستا اۋماقتا تانزانيي، كەنيي جانە ۋگاندى. بيىكتىكتە م پەيىلدى 1134. اۋدان 68 مىڭ كم2(شا اۋماققا 2 - ە - كەيىن كولدىڭ سىرتتىڭ - الەمنىڭ پرەسنىح كولدەرىنەن). نايبولشايا ۇزىندىق كيلومەترلەر 320، ەن كيلومەترلەر 275 40 ورتانىڭ تەرەڭدىكتەرى م(نايبولشايا 80 م). سولتۇستىكتەر، جانە وڭتۇستىكتەر شىعىستىڭ شاعىلدى جاعالارىنىڭ نيزمەننىە، مەن كوپشىلىك شىعاناقتاردىڭ. باتىسشىل جاعا بيىك جانە بىتە -. جاعانىڭ سىزىعىنىڭ ورتاق ۇزىندىعى سۆىشە 7 مىڭ كيلومەتر ەڭ ءىرى شىعاناقتار - كاۆيروندو جانە سپيكا. كوپ ارال، ورتاق اۋدان 6 مىڭ وكولو كم2(ەڭ ءىرى - ۋكەريەۆە جانە سەسە ارالدارىنىڭ). كول پولوگيي تەكتونيچەسكيي پروگيب ۆوستوچنو - افريكانسكوگو جوننىڭ سولتۇستىكتىڭ بولىگىندە، مەن س. پودپرۋجەنو لاۆوۆىم تاسقىنمەن قارىزعا الادى. پري كولدىڭ شۇقىرىنىڭ بىلىمىندە البەرت جانە ەدۋارد رازلوموۆ ۆوستوچنو - افريكانسكوي زوناسىنىڭ العاشقى اعىندى كونگونىڭ شۇقىرىنا بۇز - ورتالىقتىڭ تارماعىندا ارا ورتا انتروپوگەنوۆوگو كەزدىڭ تۋعان. اعىننىڭ جاڭا جۇيەسى باس بۇر - ۆيكتوريا(كول افريكە) بولدى.
تاقىرىپتى بەكىتۋ:
1. افريكا وزەندەرى قانداي الاپتارعا جاتادى؟
2. افريكا جەرىندە ىشكى تۇيىق الاپ كوپ بولىكتى قامتيدى؟
3. كولدەر نەگە افريكانىڭ شىعىسىندا شوعىرلانعان؟
4. چاد كولىنىڭ جاعالاۋى نەگە ۇزىك سىزىقتارمەن كورسەتىلگەن؟
ءۇي جۇمىسى:
§48 افريكا وزەندەر مەن كولدەرى. وقىپ مازمۇنىن ايتۋ.
1. افريكانىڭ فيزيكالىق جانە كليماتتىق كارتالارىن پايدالانىپ، نيگەر جانە زامبەزي وزەندەرىنە سيپاتتاما.
1. وزەننىڭ ماتەريكتەگى ورنىن، قاي الاپقا جاتاتىندىعىن انىقتاۋ.
2. وزەن قايدان باستالادى، قايدا قۇيادى؟
3. وزەننىڭ سۋ جيناۋ الابى، ونىڭ جەر بەدەرىنە تاۋەلدىلىگى.
4. وزەننىڭ قورەكتەنۋ كوزدەرى.
5. وزەننىڭ رەجيمى، ونىڭ كليماتقا بايلانىستىلىعى.
6. شارۋاشىلىق ماڭىزى.
7. وزەننىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى.
بىلىمدىلىك ماقساتى - افريكانىڭ وزەندەرى جۇيەسى ونىڭ نەگىزگى تۇرلەرى، جانە كولدەرىنە باسقا سالالارىنا توقتالۋ. وزەننىڭ جۇيەسى كەشەننىڭ قۇرامداس بولىكتەرى تۋرالى ءبىلىم بەرىپ، كولدەردىڭ ماڭىزدىلىعى گەوگرافياسىن وقىپ مەڭگەرتۋ.
دامىتۋشىلىق ماقساتى – جالپى وقۋ ىسكەرلىكتەرىن ۇيرەنۋ، جالپى تابيعات تۋرالى وقۋشىلاردىڭ كوزقاراستارىن دامىتۋ، پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن، تانىمدىق قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.
تاربيەلىك ماقساتى – وقۋشىلاردى ەڭبەكقورلىققا تاربيەلەۋ، ءوز ويلارىن جەتكىزە بىلۋىنە، قارىم - قاتىناس جاساۋدى ۇيرەتۋ. بالالاردى ۇيىمشىلدىققا تاربيەلەۋ، ادامگەرشىلىك قاسيەتى مەن گەوگرافيالىق مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ.
وقۋ قۇرالدارى: وقۋلىق، 7 سىنىپ اتلاس، جارتى شارلار فيزيكالىق كارتاسى، دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسى.
ساباق ءتۇرى: ارالاس ساباق.
وقىتۋ ادىستەرى: رەپرودۋكتيۆتى، پروبلەمالىق ءادىس.
ساباقتىڭ جوسپارى: ءى كەزەڭ – ۇيىمداستىرۋ
ءىى كەزەڭ – جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرۋ
ءىىى كەزەڭ – ءبىلىم مەن يكەمدىلىكتەرىن بەكىتۋ
ءىV كەزەڭ – ءۇي تاپسىرمانى بەرۋ
V كەزەڭ – باعالاۋ كەزەڭى
Vءى كەزەڭ – قورىتىندى
ساباقتىڭ بارىسى.
وقۋشىلارمەن امانداسۋ، بالالاردىڭ كىم - جوعىن سۇراۋ. سوسىن وقۋشىلاردىڭ ساباققا دايىندىعىن تەكسەرۋ.
وزەندەر.
• جەرىنىڭ اۋماعى 29، 2 ملن. كم2 (ارالدارىمەن بىرگە 30، 3 ملن. كم2). تۇرعىنى 728 ملن. ادام. سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي 8000 كم - گە، باتىستان شىعىسقا قاراي 7500 كم - گە (ساحارادا) سوزىلعان، وڭتۇستىگىندەگى ەنى 810 كم. جاعالاۋىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 30500 كم. افريكانى ەكۆاتور سىزىعى ورتاسىنان كەسىپ وتەدى. قۇرلىقتى سولتۇستىگىندە جەرورتا تەڭىزى، باتىسىندا اتلانت مۇحيتى، شىعىسىندا ءۇندى مۇحيتى مەن قىزىل تەڭىزى سۋلارى شايىپ جاتىر. سولتۇستىك - شىعىسىندا جىڭىشكە سۋەس مويناعى (112 كم) ارقىلى ازيامەن جالعاسادى. گيبرالتار بۇعازى ارقىلى ەۋروپانىڭ پيرەنەي تۇبەگىنەن بولىنگەن. ءىرى شىعاناقتارى گۆينەيا، سيدرا. ەڭ ۇلكەن تۇبەگى – سومالي، قۇرلىقتىڭ شىعىسىندا – ماداگاسكار، زانزيبار، سوكوترا، مافيا، پەمبا، كومور، ماسكارەن، اميرانت جانە سەيشەل ارالدارى، باتىسىندا – مادەيرا، كانار، جاسىل ءمۇيىس، گۆينەيا شىعاناعىندا اننابون، سان - تومە، پرينسيپي، فەرناندو - پو ارالدارى ورنالاسقان.
وزەندەر
• افريكاداعى وزەندەر جۇيەسىنىڭ نەعۇرلىم ءجيى تارالعان جەرى – ەكۆاتور ماڭى مەن ماتەريكتىڭ وڭتۇستىك – شىعىس بولىگى. ءشولدى ايماقتاردا وزەندەر وتە از. كەرىسىنشە كەۋىپ قالعان ارنالار – ۋادتەر كوپ كەزدەسەدى. ولار سيرەك جاۋاتىن جاڭبىرلار كەزىندە عانا سۋدا تولادى. جەر بەدەرىنىڭ شىعىسقا قاراي كوتەرىڭكى بولۋىنا بايلانىستى وزەندەردىڭ باسىم كوپشىلىگى اتلانت مۇحيتىنا قۇيادى. ماتەريك اۋدانىنىڭ ⅓ - ءى ىشكى تۇيىق الاپقا جاتادى. افريكانىڭ شىعىس بولىگىندەگى وزەندەر
ءۇندى مۇحيتى الابىنا جاتادى.
• جەر بەدەرىنىڭ كوتەرىڭكى بولۋىنا جانە كريستالدى جىنىستاردىڭ كەڭ تارالۋىنا بايلانىستى افريكا وزەندەرىندە شوڭعالدار مەن سارقىرامالار كوپ كەزدەسەدى. سوڭدىقتان وزەن سۋلارىنىڭ گيدروەنەرگەتيكالىق قورى مول. وزەندەردىڭ بارلىعى دەرلىك جاڭبىر سۋىمەن قورەكتەنەدى. سرندىقتان ەكۆاتورلىق بەلدەۋ ارقىلى اعىپ وتەتىن وزەندەردىڭ سۋى جىل بويى مول بولادى، ال باسقا بەلدەۋلەردە ىلعالدىڭ مولشەرى مەن ءتۇسۋ مەرزىمىنە بايلانىستى وزەن دەڭگەيلەرى اۋىتقىپ وتىرادى.
• ماتەريكتەگى ءىرى وزەن جۇيلەرىنە ءنىل، كونگو ( زاير )، نيگەر، زامبەزي وزەندەرى جاتادى.
ءنىل
• ءنىل (لات. Nءىlus، گر. Neءىlos ) – افريكاداعى جانە دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇزىن وزەن. ۇزىندىعى 6671 كم، الابىنىڭ اۋماعى 2870 مىڭ كم2. ورتاشا سۋ اعىمى اسۋان ماڭىندا 2600 م3/س (ءار جىلدارى 500 م3/س - تان – 15000 م3/س - قا دەيىن اۋىتقيدى). شىعىس افريكا تاۋلى ۇستىرتىنەن 2000 م - دەن استام بيىكتىكتە باستالىپ، جەرورتا تەڭىزىنە اتىراۋ جاساپ قۇيادى. ءنىل رۋكارارا وزەنى بولىپ باستالىپ، كاگەرا وزەنى ارقىلى ۆيكتوريا كولىنە قۇيىپ، ودان ۆيكتوريا – ءنىل دەگەن اتپەن اعىپ شىعادى. البەرت كولىنەن كەيىن البەرت – ءنىل، اسۋا سالاسى قوسىلعان جەردە باحر - ءال - جەبەل، باحر - ءال - گازال قوسىلعاننان كەيىن اق ءنىل (باحر - ءال - ءابياد) دەپ اتالادى. حارتۋم قالاسىنىڭ تۇسىندا اق نىلگە كوگىلدىر ءنىل قوسىلادى دا، ساعاسىنا دەيىن ءنىل دەپ اتالادى. جوعارعى بولىگىندە اعىسى قاتتى، ارناسى شوڭعالدى جانە كوپتەگەن سۋقۇلامالار جاسايدى. ەڭ ءىرىسى – مەرچيسون سۋقۇلاماسى (بيىكت. 40 م). تاۋلى ۇستىرتتەن شىققاننان كەيىن وزەن اسا كەڭ، جايپاق قازانشۇڭقىردى باسىپ اعادى. اعىسى باياۋلايدى، ارناسى تارامدارعا ءبولىنىپ كەتەدى. اڭعارىندا كريستالل تاۋ جىنىستارى اشىلعان جەرلەردە شوڭعالدار پايدا بولعان (حارتۋم مەن اسۋاننىڭ اراسىندا 6 شوڭعال بار). كوگىلدىر ءنىل الابىندا جاڭبىر جازدا مول جاۋادى. سوندىقتان ءنىل تومەن اعىسىندا جازداعى سۋ شىعىنى ساباسىنا تۇسكەن كەزدەگىدەن 5 ەسە اسىپ تۇسەدى. ءنىل اڭعارى ادامزاتتىڭ ەجەلگى مادەنيەت وشاقتارىنىڭ ءبىرى. ونىڭ سۋى ەجەلدەن جەر سۋارۋعا، كەمە قاتىناسىنا، حالىقتى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋگە، بالىق اۋلاۋعا پايدالانىلىپ كەلەدى. ءنىل اڭعارىندا ەگيپەت حالقىنىڭ 97%- ى تۇرادى. بىرنەشە بوگەندەر مەن سەس - تەر سالىنعان (ەڭ ءىرىسى – اسۋان سەس - ءى). كەمە جۇزەتىن سۋ جولىنىڭ ۇز. 3000 كم - دەن اسادى. جاعالاۋىندا حارتۋم، اسۋان، كاير، اتىراۋىندا الەكساندريا قالالارى ورنالاسقان.
كونگو ( زاير ).
• كونگو(Congo) (شەگىندە رەسپۋبليكانىڭ زاير زاير اتالادى)، وزەن ەكۆاتوريالنوي افريكە، زايرە، جارىم - جارتى شا ونىڭ شەكارالارىنىڭ حالىقتىڭ كونگو رەسپۋبليكاسى جانە انگولوي. باس گ. بانانا اتلانتيكالىق مۇحيتقا دەگەن ۆپاداەت. شا باسسەيننىڭ جانە ۆودونوسنوستي ولشەمدەرىنە 1 - ە جەردى افريكە قارىزعا الادى جانە 2 - ە(كەيىن امازونكي) ارادا الەمدە. ۇزىندىق 4320 كيلومەتردىڭ(شا سىرتتىڭ دەرەكتەرلەرىنىڭ، 4374 كيلومەتر) لۋالابى يستوكا، چامبەزي يستوكا - سۆىشە 4700 كيلومەتر اۋدان باسسەين 3691 مىڭ كم2(شا سىرتتىڭ دەرەكتەرلەرىنىڭ، 3822 مىڭ كم2). ك. باسسەينى شەگىندە زايرا(سۆىشە ورتاق ونىڭ اۋدانىنىڭ 60%)، حالىقتىڭ كونگو رەسپۋبليكاسى، كامەرۋنا، سەنترالنوافريكانسكوي رەسپۋبليكانىڭ، رۋاندى، بۋرۋندي، تانزانيي، زامبيي جانە انگولى پەيىلدى. فيزيكو - گەوگرافيچەسكوم قاتىناستا ول كونگونىڭ شۇقىرىن مەن ول ايماقتىڭ پلوسكوگوريامي قاماشالايدى. شا قۇرىلىمنىڭ وزگەشەلىكتەرىنىڭ جازىقتار 3 نەگىزگى تەلىمنىڭ: سىرت(يستوكوۆ دەيىن ستەنلي سارقىرامالارىنىڭ، وكولو 2100 كيلومەتر)، ورتا(ستەنلي سارقىرامالارىنان دو گ. كينشاسا، سۆىشە 1700 كيلومەتر) جانە تومەنگى(وكولو 500 كيلومەتر) اجىراتىلادى.
كولدەر
ۆيكتوريا، ۆيكتوريا - نيانزا، ۋكەريەۆە(Victoria، Victoria Nyanza)، كول شىعىستىڭ افريكە، باستا اۋماقتا تانزانيي، كەنيي جانە ۋگاندى. بيىكتىكتە م پەيىلدى 1134. اۋدان 68 مىڭ كم2(شا اۋماققا 2 - ە - كەيىن كولدىڭ سىرتتىڭ - الەمنىڭ پرەسنىح كولدەرىنەن). نايبولشايا ۇزىندىق كيلومەترلەر 320، ەن كيلومەترلەر 275 40 ورتانىڭ تەرەڭدىكتەرى م(نايبولشايا 80 م). سولتۇستىكتەر، جانە وڭتۇستىكتەر شىعىستىڭ شاعىلدى جاعالارىنىڭ نيزمەننىە، مەن كوپشىلىك شىعاناقتاردىڭ. باتىسشىل جاعا بيىك جانە بىتە -. جاعانىڭ سىزىعىنىڭ ورتاق ۇزىندىعى سۆىشە 7 مىڭ كيلومەتر ەڭ ءىرى شىعاناقتار - كاۆيروندو جانە سپيكا. كوپ ارال، ورتاق اۋدان 6 مىڭ وكولو كم2(ەڭ ءىرى - ۋكەريەۆە جانە سەسە ارالدارىنىڭ). كول پولوگيي تەكتونيچەسكيي پروگيب ۆوستوچنو - افريكانسكوگو جوننىڭ سولتۇستىكتىڭ بولىگىندە، مەن س. پودپرۋجەنو لاۆوۆىم تاسقىنمەن قارىزعا الادى. پري كولدىڭ شۇقىرىنىڭ بىلىمىندە البەرت جانە ەدۋارد رازلوموۆ ۆوستوچنو - افريكانسكوي زوناسىنىڭ العاشقى اعىندى كونگونىڭ شۇقىرىنا بۇز - ورتالىقتىڭ تارماعىندا ارا ورتا انتروپوگەنوۆوگو كەزدىڭ تۋعان. اعىننىڭ جاڭا جۇيەسى باس بۇر - ۆيكتوريا(كول افريكە) بولدى.
تاقىرىپتى بەكىتۋ:
1. افريكا وزەندەرى قانداي الاپتارعا جاتادى؟
2. افريكا جەرىندە ىشكى تۇيىق الاپ كوپ بولىكتى قامتيدى؟
3. كولدەر نەگە افريكانىڭ شىعىسىندا شوعىرلانعان؟
4. چاد كولىنىڭ جاعالاۋى نەگە ۇزىك سىزىقتارمەن كورسەتىلگەن؟
ءۇي جۇمىسى:
§48 افريكا وزەندەر مەن كولدەرى. وقىپ مازمۇنىن ايتۋ.
1. افريكانىڭ فيزيكالىق جانە كليماتتىق كارتالارىن پايدالانىپ، نيگەر جانە زامبەزي وزەندەرىنە سيپاتتاما.
1. وزەننىڭ ماتەريكتەگى ورنىن، قاي الاپقا جاتاتىندىعىن انىقتاۋ.
2. وزەن قايدان باستالادى، قايدا قۇيادى؟
3. وزەننىڭ سۋ جيناۋ الابى، ونىڭ جەر بەدەرىنە تاۋەلدىلىگى.
4. وزەننىڭ قورەكتەنۋ كوزدەرى.
5. وزەننىڭ رەجيمى، ونىڭ كليماتقا بايلانىستىلىعى.
6. شارۋاشىلىق ماڭىزى.
7. وزەننىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
