اق جايىق. I كىتاپ
(تريلوگيا)
ءبىرىنشى كىتاپ
توڭكەرىس ۇستىندە
ءبىرىنشى ءبولىم
ءبىرىنشى تاراۋ
1
رەالنوە ۋچيليششەنى بىتىرەتىن حاكىمنىڭ قىس بويى اراعا كۇن سالماي بارىپ تۇرعان جەرى مەديسينالىق كۋرستىڭ كلۋبى مەن گۋبەرناتور كوشەسىنىڭ بويىنداعى بيىك باسقىشى بار جاسىل قيىقتى ادەمى ءۇي. كەش بولسا ول كلۋبقا مۇكارامامەن بيلەۋ ءۇشىن بارادى دا، جاسىل قيىقتى ۇيگە قىزدى شىعارىپ سالادى. ول ستۋدەنتتەر قالماي بارىپ جۇرگەن سەزدە بىر-ەكى رەت بولدى دا، قىز «سكۋچنو» دەگەننەن كەيىن بارماي قويدى. جاتاق ۇيلەردىڭ ىشىندەگى، وقۋشىلار كلۋبتارىنداعى، كوشەدەگى قىزۋ-قىزۋ سويلەنىپ جاتاتىن سوزدەر مەن پىكىر تالاستارى ونى اسا ەلىكتىرمەدى. كوكتەمگى تاسقىن سۋ ارناسىنان اۋلاق، شەتكەرى ىقتاسىندا جۇزەتىن شۇرەگەي ۇيرەكتەي، ول سوڭعى كۇندەردە جولداستارىنان بولەك، قالانىڭ ءبيشى قىزدارى باس قوسقان جەردە، ساۋىق دۋمان قىزىعىندا.
بۇگىن جۇما كۇنى، ول ەكى قولىن توبەسىنە قويىپ، كەرەۋەت ۇستىندە شالقاسىنان جاتىر. ءتاتتى قيالدارعا ەلتىپ جاتىر. كەشەگى كۇننىڭ بەينەلەرى ونىڭ كوز الدىندا، سول كۇيىندە بۇلجىماي كەلىپ جاتىر...
...ءمۇسىندى مۇكاراما كادريلدى اينالىپ-اينالىپ كەلىپ، ەركەلەگەن بالاشا مويىنعا اسىلا تۇسەدى. جۇمساق بىلەك. حوش ءيىس. ىستىق لەپ. تاعى اينالادى، تاعى اسىلادى. نازدى كوز قاراس. ەركە كۇلكى. ءتۇننىڭ الدەنە ۋاعىنا دەيىن بي، مۋزىكا، جالىندى سوزدەر...
...ەكەۋى دە سۇڭعاق بويلى، قولتىقتاسقان كۇيى كەتىپ بارادى. كوشەنىڭ ادەيى جارىق جەرىمەن جۇرەدى. قارسى كەزدەسكەن پارلار، توقتاسقان ادامدار ەكەۋىنە قىزىعا قارايدى. ءوزى ادەمى، ءوزى كەلىستى. كوڭىلدە دە، جۇزدە دە شاتتىڭ نۇرى جايناپ تۇر... بيىك باسقىش، ۇيرەنگەن ورىندىق.
...ۇيدەگى ۇلكەن اينانىڭ الدىندا مۇكاراما ەكى يىنىنە كەزەك-كەزەك كوز تاستايدى. ارت جاعىنان كەلگەن حاكىمدى اينادا كورىپ تۇرسا دا ەلەمەيدى. وڭ قولىمەن بەلىنەن وراي ۇستاپ، وزىنە قاراي يكەمدەگەندە تال شىبىقتاي يىلگىش قىزدىڭ سۇلۋ باسىن سول قولىمەن دەمەپ، مەيىر قاندىرا سۇيگەندە مۇكاراما قاباعىن ەركەلەي كەرىپ، موينىن تەرىس بۇرادى دا:
— حاكىم، رەالنىيدى بىتىرگەننەن كەيىن ورالدا قالاسىز با، الدە انا جىمپيتىڭىزعا كەتەسىز بە؟ اتى قانداي جامان!— دەيدى، الدە نازدى، الدە مۇڭايعان ۇنمەن.
حاكىم ويلانباستان:
— سىزبەن بىرگە جاقسى قالادا وقىسام دا، جامان قالادا تۇرسام دا مەنىڭ جۇلدىزىم توبەمدە،— دەپ تاپقىر جاۋابىنا ناساتتانعانداي جىميادى.— نەگە جامان دەيسىز جىمپيتىنى؟
— ادەمى ات ەمەس. نە دەگەن ءسوز ول؟
— ءسوز بىتكەننىڭ ماعىناسىن تەكسەرەتىن ءتىل عالىمى ەمەسپىن، مۇكاش. بىزدە ونداي سوزدەر كوپ: اڭقاتى، شىدەرتى، بۇلدىرتى، ولەڭتى، قالدىعايتى، قاقپاقتى...
— وي، وي-وي. قانداي كوپ، تارسىلداعان تى-تى-تى... كۇلكى. ەكەۋى دە ءماز.
— مۇمكىن اڭقالى، شىدەرلى، بۇلدىرلى، ولەڭدى، قالدىعايلى شىعار؟ كەيىن عالىمدار توم-توم زەرتتەۋلەر جازادى عوي «تى» مەن «لى» نى دالەلدەپ.
— ءسىز مەنىڭ ساۋالىما جاۋاپ قايىرعان جوقسىز.
— قايدا قالاساڭىز، سول جەردە بولامىن. الدىمەن ينستيتۋت ءبىتىرىپ الايىن.
— ينستيتۋت؟— قىز كەنەت ويلانىپ قالدى. — دوكتور... ءسىز انا جىمپيتىدان كەلگەن ەحلاس دوكتوردى بىلەدى ەكەنسىز عوي. كراسيۆىي سەنەن دە... سىزدەن دە كوركەم. جوق... جوق...
— بىلەمىن، ءبىزدىڭ ەلدىكى. سۇلۋ كىسى. ايەلى دە سۇلۋ. بالاسى دا سۇلۋ بولۋى مۇمكىن.
— ايەلى دە، بالاسى دا بار ما؟ — دەدى قىز تاڭدانعانداي.
حاكىم «قىزعانعانداي بەكەر ايتتىم» دەپ ويلادى دا:
— جاس. ءبىر جاستا بالاسى. بىزگە اعايىن ول كىسىلەر،— دەپ قويدى انىق بىلەتىندىگىن اڭداتىپ.
حاكىم دە، قىز دا بۇل اڭگىمەگە ەندى قايتىپ ورالمادى، ءۇشىنشى ءبىر ادامدى اڭگىمەلەۋ ەكەۋىنە دە كەلىسسىز كورىندى.
كەرەۋەتتە جاتىپ حاكىم وسىنىڭ ءبارىن ءبىر نۇكتەسىن قالدىرماي ويىنا ءتىزىپ، كوز الدىنا بۇلجىتپاي كەلتىردى دە، ءبىراق سول ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسى ەحلاس دوكتورعا تىرەلگەن جەردە وي كومەسكىلەنە بەردى. «نەگە ولاي؟» دەگەن ەكىۇشتى ءدۇدامال سوزدەر تىلگە ورالدى دا: «جوق شاك كەلتىرۋگە بولمايدى. ارامىز ايداي اشىق، بۇلتسىز. ءشۇبا، قىزعانۋ سەزىمدەرىنە ورىن جوق» دەپ قورىتتى.
كۇنشۋاق: ءۇيدىڭ قيىعى ءجىپسىپ، سىرت جاقتا تەرەزە الدىنا تىرس-تىرس قۇلاعان تامشى: اينەكتەن كولدەنەڭدەپ ەدەنگە قۇيىلعان كۇن شۇعىلاسىنىڭ ىشىندە مايدا توزاڭ قوپارىلا قوزعالىپ، ساپىرىلىسىپ ءجۇر. سۋىق تورعايلار تىنىمسىز شىرىلداپ، تەرەزەنىڭ كاسەكتەرىنە تىزىلە قونادى دا، ۇركە كوتەرىلىپ جونەلەدى.
توسەك ۇستىندە كەرىلە ءتۇسىپ حاكىم سول قىرىنان جاتىپ تەرەزەگە كۇلىمدەي قارايدى. ونىڭ ويىنا اۋىل، وسى سياقتى مارت ايىنىڭ شۋاق كۇندەرىندە اينەكتىڭ سۇمەلەگىن قاعىپ تۇسىرگەن شاقتار كەلەدى: تولگە دەپ ءۇي توبەسىنە شىعارىپ ۇيگەن كوك ءشوپتىڭ كۇن بەتىندە وتىرىپ، الىستاعى جولمەن قىبىرلاعان جولاۋشىنى كۇن ۇزاق كوزبەن ۇزاتاتىن، كوككە قاراپ قۇس سانايتىن بەيعام بالالىق ورالادى، شەشەسىنىڭ «ۇزىن سارىعا» ارناعان، قۇرت قاتىپ پىسىرگەن، اۋىز سۋىن اعىزارلىق قىشقىلتىم اششى كوجەسى شۇبار توستاعانىمەن كوز الدىندا تۇرعانداي... ەرىكسىز ەزۋ تارتتىرادى... «سول توستاعانمەن كوجە ءىشىپ وتىرعانىمدى مۇكاراما كورسە... حا-حا...حا...»
سىرتتان جۋىنىپ كەلىپ ءسۇرتىنىپ تۇرعان جولداسى وزىنەن-وزى كۇلىپ جاتقان حاكىمگە جالت قارادى دا، اڭ-تاڭ بولىپ، تۇرىپ قالدى.
«...ءتورت بولمەلى سىرلاعان قاراعاي ۇيدە، اڭ كەرەۋەتتىڭ ۇستىندە جاتاتىن قالا قىزى— قازان جاقتا قىتىر-قىتىر ءشوپ جەپ تۇرعان قوزى مەن بۇزاۋدىڭ، ىلعال بۇرىشتىڭ، سارى قيدىڭ ءيىسى اڭقىعان بالشىق زەمليانكەدە سىنىق اينانىڭ الدىندا شاشىن تاراپ تۇرسا... جوق، ول ءومىر ەندى الىستاۋى كەرەك. مۇكارامامەن قالادا بولۋىم كەرەك...» دەگەن وي بيلەپ، حاكىمنىڭ باسى اڭكى-تاڭكى.
— ءاي، ونەكە، سەن ءالى جاتىرسىڭ با؟ ساعات توعىز بولدى عوي، شىراعىم-اۋ،— دەدى جۇقا ءوڭدى، دوڭگەلەك كوزدى، كىشىرەك دەنەلى گيمنازيست كىرىپ كەلگەن بويى حاكىمنىڭ كويكاسىنا جاقىنداي بەرىپ.
حاكىم ونى موينىن بۇرماي-اق داۋىسىنان تانىپ، تەرەزەگە قاراعان كۇيى جاتا بەردى: گيمنازيستىڭ ءسوزىن دە، ءوزىن دە ەلەمەگەن پىشىندە، قيال تەڭىزىنە مىقتاپ شومعان. حاكىمنىڭ ورنىنا الگى ءسۇرتىنىپ تۇرعان جولداسى جاۋاپ بەردى.
— وتىرىڭىز، ءامىر. بۇگىن جۇما، كۇندىز باراتىن جەر، ىستەيتىن ءىس جوق بولعاسىن جاڭا تۇرىپ جاتىرمىز. «ونەكەڭىز» نەمەنە تاعى، تۇسىنىسۋگە بولماس پا؟— دەدى.
حاكىمنىڭ بىرگە تۇراتىن جولداسى، مىنا گيمنازيست ءامىردىڭ ءتىلى ۇشتى، ءازىلقوي جىگىت ەكەنىن جاقسى بىلەتىن، «ونەكە» دەگەن ءسوزدىڭ ءبىر قۋاقىلىق استارى بارىن سەزە قالدى.
— ونەكە دەمەي، ەۆەكە دەسە دە بولادى، ءبارىبىر، ايتەۋىر قىز-كەلىنشەكتىڭ ءپىرى عوي.
— ۋاي، جاڭا ءتۇسىندىم... ەۆگنيي ونەگين...— ستۋدەنت ەكى سانىن شاپالاقتاي كۇلدى.
— بالىق جەگەن بارقىن، سەن سوڭعى جاڭالىقتى ەستىدىڭ بە؟ ماكاروۆ پەن وۆچيننيكوۆكە توتەنشە سالعىرت سالىپتى، كەشىكپەي ولاردىڭ ديىرمەندەرى مەن زاۆودتارىن قازىناعا الماق. بۋرجويلار ەندى «دولويدىڭ» اۋىلىنا باراتىن بولار،— دەپ ءبىرجولا ءبولىپ جىبەردى ءامىر، حاكىمنىڭ ۇشتاسا باستاعان ويىن.
— مازامدى الماشى، اينالايىن، ونسىز دا ويىم ونعا ءبولىنىپ جاتىر،— دەدى حاكىم قاباعىن شىتىپ.
— قىز ماسەلەسىن سەن كورەننويعا جەكتىڭ بە؟ تۇسىنىكتى. تۇسىنىكتى.
ايتتىم سالەم، قالامقاس،
ساعان قۇربان مال مەن باس.
ايتارى جوق، جاقسى قىز. سۇيرىكتەي. تالاي اشىقاۋىزدار كەزدەسكەندە ەسى شىعىپ تۇرىپ قالعانىن ءوز كوزىممەن كوردىم. ءبىراق سەنى مىنا بىزدەن ءبولىپ اكەتىپ جۇرمەسىن. تۇبەكتەگى بالىقشىنىڭ قوسىنداي جاعادا جالعىز شوشايىپ قالساڭ، ۇيلەنەم دەپ جۇرگەندە...
— ءامىر، ەندى جەتەر. سەن-اق قالجىڭعا تويمايدى ەكەنسىڭ.
ساعىنعاننان سەنى ويلاپ،
كەلەر كوزدەن ىستىق جاس...
— ءتىفۋ...
سەنەن ارتىق جان تۋماس،
تۋسا تۋار ارتىلماس...
— نەگە توقتاپ قالدىڭ؟ ايتىپ شىق اياعىنا دەيىن.
— جيىلىسقا بارمايسىڭ عوي، شاماسى؟ وزىنە ءوزى ءماز نارسيستەي1 ەلجىرەپ جاتقان مىنا ءتۇرىڭ-اق ايتىپ تۇر ءتاتتى قيالعا ءتۇسىپ كەتكەنىڭدى.
— مەنىڭ بۇگىن ەلدەن كەلگەن ادامدارمەن سويلەسەتىن جانە دە باسقا تولىپ جاتقان شارۋام بار.
— الدىمەن قۇربانوۆتىكىنە سوعاسىڭ عوي؟
حاكىم تەرىس اينالىپ جاتتى. ۇندەمەدى. «وزدەرىنىڭ قولىنان كەلمەگەنسىن، مەنى كۇندەيدى» دەپ ويلادى ول. ءبىراق اشىق ويلى، ءسوز تاپقىر، كۇلكىدەن اۋىز جيدىرمايتىن ءامىر ونىڭ تەرىس اينالعانىنا قاراماستان كوپتەن بەرى ويىنا كەلىپ جۇرگەن ءسوزىن ءازىل، قالجىڭعا ارالاستىرىپ ايتىپ سالدى. ول:
— حاكىم، مەنىڭ ساعان ايتاتىن ءبىر ءسوزىم بار، وسى قالاداعى چينوۆنيكتەردىڭ قىزىن قايتەمىز؟ كەشىكپەي ۆوسەم چەرنىح، نا نوگاح توپچۋششيحسيا، س جيۆوتوم دۆەنادساتتى بەرمەي دە قىز كەلەدى. ەڭ ابزالى ءسال سابىر ەتەيىكشى. ءوزىمىزدىڭ قارابايىر شارۋانىڭ قارا دومالاق قىزدارىن ساۋىرىنان سيپاپ ءجۇرىپ الامىز. ەكەۋىمىزگە قولى سول قارابايىر عوي،— دەدى.
حاكىممەن مەكتەپتەس سالمەن ءامىردىڭ بۇل سوزىنە تاعى دا سىلەسى قاتقانشا كۇلدى.
— ءامىر، سەنىڭ قارابايىر، ارعىماق، قالانىكى، دالانىكى دەپ ءبولۋىڭ ءادىل ەمەس. «سەگىز قاراسىز» الاتىن بولساڭ قىزدى پاروداعا جىكتەۋدىڭ نە قاجەتى بار؟— دەدى سالمەن.
— ە، سولاي دەسەيشى. «تالاسسىز پىكىر جوندەلمەيدى» دەيدى ءبىزدىڭ فيلولوگىمىز. سەندەر دە ءسۇيتىپ، پاتەرلەرىڭدە تاس بۇركەنىپ جاتىپ الماي، بىزبەن ايتىسقا تۇسسەڭدەرشى. مەن قارابايىر دەپ شارۋانىڭ قىزىن ايتامىن. دۇنيەنىڭ تەتىگى شارۋادا... زاۆودتا كەشە ميتينگ بولدى. دميترييەۆ تاماشا سويلەدى. سەندەر بولمادىڭدار. مىنە وراتور دەپ سونى ايت. بەس جۇزدەي ادام جينالدى. جينالىستان كەيىن جۇمىسشىلار دميترييەۆتى قولدان قولعا كوتەرىپ اكەتتى. بۇگىن فرونتوۆيكتەردىڭ ميتينگىسى بولادى. كيىنىڭدەر، بارامىز! قىزىق بولادى. دميترييەۆ سويلەۋگە ءتيىس تاعى دا،— دەدى ءامىر.
حاكىم ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى دە كيىنە باستادى. ول سويلەسىپ وتىرعان ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسىن بولگەن جوق، سىرتقا شىعىپ كەلىپ، جۋىنىپ، تارانىپ، كوستيۋمىنىڭ قىلشىعىن تازارتۋعا كىرىستى.
حاكىم، ءايدا ءبىز دە بارىپ قايتايىق. ءامىر ميتينگكە ستۋدەنتتەر تەگىس بارادى دەيدى عوي. سول جاقتان مەكتەپكە سوعىپ، تاماق ءىشىپ قايتارمىز،— دەدى سالمەن ءامىردىڭ تىلەگىن قوستاپ.
حاكىم كونبەدى. «ەلدەن كەلگەن ادامدارعا جولىعامىن» دەپ ەكەۋىنەن ءبولىنىپ كەتتى.
2
جىمپيتىدان كەلگەن دوكتور ەحلاس شۇعىلوۆ ءتىلماش مينحايدار قۇربانوۆتىڭ ۇيىنە تۇسكەن ەدى. ول بىرنەشە كۇنگە سوزىلعان زەمستۆونىڭ ماجىلىسىنە بارۋعا اسىقتى، ەرتەڭگى تاماقتى تەز ءىشىپ، الدىڭعى بولمەگە شىقتى دا كيىنىپ بولىپ:
— كورگەنشە ساۋ بولىڭىز!— دەدى ەسىكتەن، وت باسىندا وتىرعان كەمپىرگە قاراپ.
— جولىڭىز بولسىن! وبەدكە كەشىكپەڭىز،— دەدى كەمپىر.
— كەشىكپەۋگە تىرىسارمىن، ءابي.
دوكتور سىرتقى ەسىكتى جاپقاننان كەيىن، كەمپىر:
— مىنە، ادەپتى كىسى. كوشەگە شىقسا دا قوشتاسىپ كەتەدى. قايتا كەلگەندە دە ەسەندەسەدى. وسى كۇنگى جاستاردان ءبىر بولەك. بەك كورگەندى ادام،— دەدى ۇيىندە جاتقان قوناقتى ماقتاپ.
ىزبايلى جاس دوكتور كەمپىرگە ادەپتىلىگىمەن عانا ۇناعان جوق، مىرزالىعىمەن دە ۇنادى. «اقشانىڭ ءقادىرىن» جاقسى بىلەتىن ابيگە ونىڭ ۋىس-ۋىس جاڭاسى، ەسكىسى ارالاس قاعاز اقشانى تاماققا دەپ كۇندە قالدىرىپ كەتەتىنى جومارتتىق سياقتى. «بۇل اقشالارعا ءبىر كۇندىك تاماق ەمەس، ءبىر جەتىلىك تاماق كەلەدى. ءاتيى باي كىسى دەپ ەدى، راس ەكەن. ءوزى دە جالاقىنى كوپ الاتىن شىعار. اقشانى پاشكاسىمەن ساناماي بەرەدى» دەپ ويلايدى كەمپىر ەسى كەتىپ، قۇنى كەتە باستاعان «نيكولاي» مەن «كەرەندى» تەكشەلەي ساناپ.
— بيك ماتۋر كىسى، بيگىراك تا ماتۋر. وسىنداي زور ءبىلىمدى كىسىلەردىڭ قاسىندا جۇرسەڭ دە قور بولمايسىڭ... تومەن قاراپ، ىدىس-اياقتاردى جيناپ ءجۇرىپ، كەمپىر بۇل سوزدەردى وزىنە ايتقان سياقتاندى: ول ءاماندا وزىمەن-وزى اڭگىمەلەسكەندەي كۇبىرلەپ سويلەيتىن.
مۇكاراما بۇرىشتاعى ۇلكەن اينانىڭ الدىنا بارىپ شاشىن تۇزەپ جاتىر. مينحايدار «ورال جارشىسىن» قاراپ وتىر. ءارقايسىسى ءوز جۇمىسىندا، كەمپىردىڭ سوزىنە ەلەڭ ەتپەگەن ءتارىزدى. ءتىلماش گازەتتى شۇعىلدانا قاراپ، ءبىراق تەگىس وقىماي، اقتىق بەتتەگى ءىرى ارىپتەرمەن شىم-شىتىرىق جازىلعان قۇلاقتاندىرۋلاردىڭ ىشىنەن اسكەر قىزمەتىن اتقاراتىن كازاكتاردىڭ تەگىس ەسەبىن الۋعا ستانيسا اتاماندارىنا بەرگەن ناكازنويدىڭ بۇيرىعىن تۇتاس وقىپ شىقتى. ءسۇيتتى دە ول گازەتتى ستول ۇستىنە قويىپ، سول قولىنىڭ باس بارماق تىرناعىن تىستەلەپ، بىرەر مينۋتتاي وتىرىپ قالدى. ورنىنان تۇردى، بولمەسىنە كەتىپ، كيىنىپ قايتا كەلدى، الدەبىر نارسەسى ۇمىت قالعانداي ويلانىپ، ءسال بوگەلدى دە:
— مۇكاراما، مۇندا كەلشى،— دەپ قارىنداسىن كابينەتىنە شاقىردى.
— نە ايتاسىڭ، ءابي؟— دەدى قىز ونىڭ ىزىنشە كابينەتكە ىلەسە كىرىپ كەلىپ.
ءۇي ءىشىنىڭ ۇساق اڭگىمەسىنە وڭاشالاپ شاقىرمايتىن اعاسىنىڭ نەندەي نيەتى بارىن بىلۋگە تىرىسىپ، قىز ونىڭ بەتىنە تىكتەپ قارادى: سۇپ-سۇر جۇزىندە وتە سالماقتى ءپىشىن بار: جابىلىڭقى قاباعىنىڭ ۇستىندەگى جيىرىلعان جىڭىشكە سىزىقتار مەن ەرىندەرىنىڭ ازداپ جىمقىرىلا تۇسكەنى ەتسىز بەتىنە قاتۋ رەڭ بەرىپ تۇر. كوكشىل كوزدەرىنىڭ استىن كىرەۋكەلەنىپ كولەڭكە باسقان، مۇنى قارىنداسى شاي ۇستىندە كورگەن جوقتى، بەينە ءتۇنى بويى كىرپىگىن ىلمەي شىققان ادام سياقتى. ونىڭ بويداقتىعىن ەسىنە الىپ قىز ىشىنەن: «ءبىر جەردە ساۋىق-سايراندا بولدى ما ەكەن؟» دەپ ويلادى، ءبىراق ءتۇن بويى ونىڭ بولمەسىنىڭ شامى جاعۋلى تۇرعانىن ءوز كوزىمەن كورگەن-دى.
ءتىلماش تەرەزە الدىنا باردى دا، مۇكاراماعا بۇرىلىپ جۇزىنە تۋرا قارادى، ەكى قولىن ايقارا قۋسىرىپ، تۇرەگەلىپ تۇرعان بويى:
— ءاتي ولگەندە سەن جاس ەدىڭ. سەنى ءوسىرۋ، تاربيەلەۋ، وقىتۋ دەگەن سەكىلدى مىندەتتەر مەنىڭ موينىمدا قالدى. مۇنى ءوزىڭ جاقسى بىلەسىڭ. مىنە ەندى بۇل زور مىندەت ورىندالىپ تا كەلەدى، سەن ءقازىر مەديسينا كۋرسىن ءبىتىردىڭ. الايدا بۇل ءبىلىم جەتكىلىكتى ەمەس. سەن ينستيتۋتقا كىرۋىڭ كەرەك. ءبىراق ءقازىر دۇنيە تۇبىمەن توڭكەرىلگەن، وقۋعا مۇمكىندىك جوق. سوعىس، ازامات سوعىسى. ۇزاققا سوزىلادى. سوندىقتان وسى ماماندىقپەن قىزمەت ىستەپ، العا بارا بەرگەن جاقسى. مەن ساعان وسى جونىندە اقىلىمدى ايتقىم كەلدى، قايدا قىزمەت ىستەۋدى ايتقىم كەلەدى،— دەدى.
ادامدى جالىقتىرارلىق قوڭىر ۇنمەن الىستان باستاپ، ۇزاق سويلەپ وسى مەكتەپكە كىرەردە دە، ونان كەيىن، وقىپ جۇرگەن كەزدە دە اعاسى «اقىلىن» تالاي ايتقان-دى. «سول باياعى اقىل» دەپ كوشەگە شىعۋعا اسىعىپ تۇرعان قىز ىشتەي جاراتپاي امالسىز تىڭدادى دا:
— مەن ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزدىڭ ءبارىن ورىندايمىن،— دەپ سالدى.
ءسويتتى دە ويلانباستان اۋزىنان شىعىپ كەتكەن «ايتقانىڭىزدىڭ ءبارىن ورىندايمىن» دەگەن ۇزىلدى-كەسىلدى قورتىندىدان شوشىپ كەتتى. «ەگەر دە ماعان ۇنامايتىن اقىل بولسا دا كونە بەرەمىن بە؟» دەگەن ءشۇبالى وي كەلدى، بەلگىسىز ءبىر بۇلدىر سەزىم وعان: «قالاي دا سەنىڭ اعاڭ تىلەگىنە قايشى كەلەدى» دەپ تۇرعانداي. اعاسىنىڭ قاتال جانە ءوز دەگەنىنە كوندىرەتىن قايسار جان ەكەنى بۇل ويىن شيەلەنىستىرە ءتۇستى. قىز ۇرەيلەنە باستادى، قۇلاعىن ساقتانا تىكتى.
— شۋڭا كۇرا، مەن ساعان جاقسى پراكتيكا الاتىن جەردى كوزدەدىم. سەن مىنا ءبىزدىڭ ۇيدە جاتقان دوكتور ەحلاسپەن بىرگە ىستەيسىڭ، سول كىسىنىڭ قاراماعىندا پراكتيكا الاسىڭ. بۇل كىسى زور حيرۋرگ.
— وسى ورالدا ما؟— دەدى مۇكاراما جۇلىپ العانداي.
— جوق، جىمپيتىدا. جاقىندا، ول كىسى قازاق پراۆيتەلستۆوسىنىڭ ءمينيسترى بولۋى دا عاجاپ ەمەس... بۇل ساعان جاقسى ەمتيحان... ۆو ۆسياكوم سلۋچاە دوكتور ەحلاس ۋەزدىك بولنيسانىڭ قوجاسى. الدىندا ۇلكەن پەرسپەكتيۆاسى بار، شۋڭا كۇرا، سەنىڭ پەرسپەكتيۆاڭ دا زور...
— ءابي، سەسترا بولۋعا زور پەرسپەكتيۆانىڭ كەرەگى قانشا، مۇنداعى قالالىق بولنيسا دا ماعان جارايدى...— دەي بەرىپ ەدى قىز، اعاسى ونىڭ ءسوزىن اياقتاتپاي:
— سەن جاڭا عانا «ايتقانىڭدى ورىندايمىن» دەپ ۋادە بەرگەنسىڭ. مەنىڭ اعالىق بورىشىم سەنىڭ قامىڭدى ويلاۋ: مورالدىك، ماتەريالدىق جاقتارىنان دا سەنىڭ قىزمەتىڭە مەن جاۋاپتىمىن،— دەدى.
اعاسىنىڭ وكتەم ءۇنى ءقازىر ايقىن شىقتى: «راقىمسىز مىنەزىڭنەن ايەلىڭ دە تۇزتوبەدەگى اكە-شەشەسىنىڭ ۇيىنە قوناققا كەتىپ، كەلمەي قالىپ ەدى. ماعان دا ءامىرىڭدى جۇرگىزبەكسىڭ» دەپ ويلادى قىز. ول اعاسىن تاپ وسى مينۋتتا دۇشپان سياقتى كوردى، وعان كەنەت ءبىر جەك كورۋ سەزىمى پايدا بولدى. ءبىراق اعاسىنا اشىق تۇردە قارسى تۇرا الماي، ىشكى قاتتى نارازىلىعىن سىرتقا شىعارماۋعا تىرىسىپ، ءجۇزىن بۇرىپ اكەتتى دە:
— كورمەگەن الىس تۇكپىر، تانىمايتىن ادامدارمەن قالاي بارامىن؟— دەدى.
قىزدىڭ ءۇنى باياۋ شىقتى، داۋىسى دىرىلدەگەندەي بولدى.
— تۇپكىر ەمەس، جاقىن جەر، ۋەزد سەنترى. وندا دا تانىس تاتارلار كوپ. قارا ۋاليگە حات جازىپ جىبەرەمىن، سوندا جاتاسىڭ. داۋىسىڭدى دىرىلدەتەتىن سەن بالا قىز ەمەسسىڭ. كىسى ون سەگىز جاسىندا گوسۋدارستۆو قىزمەتىن اتقارادى. سەنىڭ وندا بارۋىڭ باسقا جاعىنان دا اسا قاجەت، بۇل اڭگىمە سوڭىنان... مىنە وسى... ساعان دەگەن ءسوزىم. جارايدى...— دەدى.
قىز سوڭعى سوزگە ەلەڭ ەتتى دە، ءبىراق ەشنارسە ايتا الماي قالدى، اعاسى كابينەتتەن تەز شىعىپ كەتتى. ونىڭ الدىڭعى ۇيدە كيىنگەنىن دە، سىرتقى ەسىكتى جاۋىپ، كوشەگە شىعىپ كەتكەن دىبىسىن دا مۇكاراما ەستىگەن جوق، اعاسىنىڭ ايتقان سوزدەرىن باستان-اياڭ ابدەن تۇسىنۋگە تىرىسقانداي قاباعىن تۇيگەن كۇيى تەرەزەگە قاراي مەلشيىپ تۇرىپ قالدى.
قۇربانوۆ ۇيدەن شىعىسىمەن ىزىنشە كابينەتكە كەمپىر جۇگىرىپ كەلدى.
— مۇكاراما، سەن بار! مينحايداردىڭ ايتقان جەرىنەن باس تارتپا! ەحلاس دوكتورمەن جىمپيتى تۇگىل ستامبۇلعا دا بار! ونداي ماتۋر كىسى، ە-ەي...— دەدى ول ءسوزىن اياقتاماي.
كەمپىردىڭ ءجۇرىسى دە پىسىپ كەتكەن، ءسوزى دە شيراق شىقتى جانە ارعى جاعىندا ۇلكەن ءمانى بار سىردى بۇككەن سياقتاندى. مۇكاراما ونىڭ بەتىنە اڭ-تاڭ بولىپ قاراي قالدى.
— حيساپسىز باي دەيدى ونىڭ ءاتيىسىن... ءوزى دە بيك جومارت كىسى. ءبىزدىڭ تاتارلاردا مۇنداي كىسىلەر سيرەك. تولكو انا اقچۋريندەر عانا. اقچۋريندەردىڭ ءبارى دە ۇيلى-كۇيلى...
كەمپىردىڭ سوزىنەن قىز كوپ نارسەلەردى اڭعارىپ قالدى... «شىنىمەن بۇلار مەنى وسى دوكتورعا.. ەكەۋى اقىلداسقان... ايەلى... بالاسى بار... جوق، مۇمكىن ەمەس..» ونىڭ كوز الدىنا حاكىمنىڭ تولقىندانعان ۇزىن قويۋ شاشى، ەر كەلبەتتى اققۇبا ءجۇزى تولىسپاعان، ءبىراق، تىك ۇزىن بويى، فورمالى قاراماۋىت بەشپەت-شالبارى، كيىمى دە، ءپىشىنى دە— ءبارى تۇتاس كەلدى.
— بىلەمىن، جاس ۋاقىتتا قيىن... بىرگە بيلەپ، ۇيرەنىپ قالعان،— دەدى تاعى دا كەمپىر، قىزدىڭ ويىن كوزبەن كورگەندەي شامالاپ.— ونداي ستۋدەنتتەر كوپ كەزدەسەدى، ال انا دوكتور باقىتتى كىسىگە عانا كەزدەسەدى،— دەدى ول ەندى قىزدان نيەتىن جاسىرماي.
— ءابي، مەن سىزدەن باقىتتى كىسى سۇراپ تۇرعانىم جوق.
ءوز ءانيىم بولسا ونداي قاتىنى بار كىسىنى... بالاسى...
ءسوزىن اياقتاماي قىز كابينەتتەن شىعىپ كەتتى.
— ەي، جاسسىڭ. بىلمەيسىڭ،— دەدى كەمپىر ونىڭ ىزىنشە.
3
حاكىم كەلىپ ەسىك قاققاندا قۇربانوۆتىكىنەن ەشبىر جان دىبىس بەرمەدى. «بۇل قالاي، مۇكاراما ۇيدە بولماسا دا كەمپىر بولۋى كەرەك قوي. مۇمكىن ەمەس مۇكارامانىڭ ۇيدە بولماۋى. ۋادەلەسكەن ساعات— التى. ەشبىر دىبىس بىلىنبەيدى. عاجاپ». اسا قاتتى دا ەمەس، ءبىر قالىپپەن تىقىلداتىپ ول تاعى دا قاقتى. ءۇن جوق. سالدەن كەيىن سەنەكتىڭ ەدەنى سىقىر ەتكەن سياقتاندى. قوزعالماستان، دەمىن ىشىنە تارتقان قالپى تىڭداپ تۇر. جىم-جىرت. الدە مىسىق پا، سونىڭ ەپپەن باسقان دىبىسى ما؟ ول ەندى قاتتىراق قاعىپ-قاعىپ جىبەردى دە ەسىككە قۇلاعىن تاڭادى. ءالى دىبىس جوق. اقىرىن عانا ەسىكتى ىشكە قاراي يتەرىپ ەدى، بولماشى ساڭىلاۋ كورىندى، ءبىراق كىلتتى مە، الدە ىشتەن سۇقپا سالىنعان با— بايقاپ بولار ەمەس. بەرىك جىمداسقان اۋىر كوك ەسىك وتە نىق. نە ىستەۋگە بىلمەي تاعى دا بىرنەشە مينۋت تۇردى دا، حاكىم بيىك كرىلسونىڭ تايانىشىنا اسىلا ەسىك جاق تەرەزەدەن بويلاپ ىشكە ۇڭىلمەكشى بولدى. تەرەزە ءارى بيىك تە، ءارى تايانىشتان قاشىق: جەردەن دە بوي جەتەرلىك ەمەس، ءبىراق ءۇيدىڭ زابەلىنە شىقسا ىشتە ادام بار-جوعىن بايقارلىق. «نە دە بولسا تاۋەكەل» دەپ ول كوشە جاقتى ءبىر قاراپ الدى. ادام سيرەك، الىسىراقتاعى كىسىلەر كورەر ەمەس. «مىنا ءبىر كەلە جاتقان ايەل ءوتىپ كەتسىن» دەپ ول ساكىگە وتىردى. ورتا جاسقا كەلگەن ايەل بۇعان نازارىن دا سالعان جوق، اياعىن سالماقپەن ساناپ باسقان كۇيى ءارى اسىپ كەتتى.
موينىن سوزا زابەلدىڭ ۇستىنە شىعىپ، تەرەزەگە ۇڭىلگەندە حاكىمنىڭ كوزىنە بۇرىشتاعى ۇلكەن اينانىڭ ىشىندەگى مۇكاراما ءتۇستى. قىز بىلەگىنە ماڭدايىن سۇيەپ ەڭكەيىپ قالعان، باسى جارعا تىرەلىپ، ءجۇزى كورىنبەيدى. بۇل قالاي؟ حاكىم تەرەزەگە ءجۇزىن تاقاي ءتۇستى. جىلاپ وتىرعان بولۋى كەرەك، ەكى ءيىنى جوعارى كوتەرىلىپ سەلك-سەلك ەتەدى، اينادان اپ-انىق كورىنىپ تۇر. تەرەزەنىڭ الدىنا كەلىپ قاراپ تۇرىپ، تاپ سول جەرگە وتىرا كەتكەن ءتارىزدى. حاكىم اڭ-تاڭ بولىپ ءبىر مينۋتتاي اينەكتەن بەتىن الماي قاراپ تۇردى دا، ەسىك الدىنا كەلدى.
كوشەدەن ءوتىپ بارا جاتقان ادامدار سەزبەسىن دەگەن پىكىرمەن ول باسقىشتىڭ وڭ جاق ساكىسىنە وتىردى دا، جاي ادام سياقتاندى. ويى ۇيدە، مۇكارامادا. «نەگە اشپايدى ەسىكتى؟ تەرەزەدەن قارادى... كامىل-اق قاراعان.. الدەنەگە كۇيىنىپ، جىلاپ كوز جاسىن كورسەتپەۋ ءۇشىن اشپاي قويعانى انىق. مەن جونىندە مە؟.. ارامىز كىرشىكسىز، مۇنداي تولقۋعا ەشبىر سەبەپ جوق... اعاسىمەن رەنجىسىپ قالدى ما؟ ولاي دەۋگە وسى كۇنگە شەيىن بىردە-بىر قاتتى رەنىشكە كەزدەستىرەتىن ارالارىندا قىڭىر قاباقتىق بايقالىپ كورگەن جوق...»
حاكىم قانشاما تىرىسىپ، ءتۇرلى بولجالعا سايسا دا، ويى ەشقانداي دالەلدى پىكىر تاۋىپ بەرە المادى. ول قالايدا قىزبەن جولىعىپ، تىلدەسىپ، نەگە رەنجىگەنىن ءوز اۋزىنان بىلگىسى كەلدى. ءبىر جاعى ايانىشتى، ءبىر جاعى جۇمباق بۇل ءبىر جايدىڭ مانىسىنە تۇسىنبەي قايتىپ كەتۋگە ونىڭ شاماسى دا كەلمەستەي، ەرتەڭگە دەيىن تاقاتى دا توزبەستەي. ەسىكتى ول قايتادان قاقتى، سالماقپەن قاقتى. تەرەزەدەن قاراي قالسا قىزدىڭ كوزىنە تۇسپەيىن دەگەن نيەتپەن ءوزى ەسىككە تاقالىڭقىراپ تۇرىپ الدى... تاعى دا بىر-ەكى رەت باپپەن قاعىپ تىڭداي قالىپ ەدى، ىشكى ەسىكتىڭ اقىرىن عانا سىقىرلاعانىن ەسىتتى. قىزدىڭ ءجۇرىسى... جۇرەگى لىپ-لىپ ەتە قالدى. «قۇشاقتاپ ءسۇيىپ السام» دەپ ويلادى ول سابىرسىزدانا ءتۇسىپ. ءبىراق ەسىك تەز اشىلىپ كەتتى دە:
— سىزگە كىم كەرەك ەدى؟— دەدى كەمپىر مۇلدە بەيتانىس، ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇرعان ادامداي.
— ءابي، مەن... مۇكاراماعا جولىعاتىن شارۋام بار ەدى،— دەپ حاكىم كىرۋگە ىڭعايلاندى.
— مۇكاراما ۇيدە جوق،— دەدى دە كەمپىر قاتال پىشىنمەن جالما-جان ەسىكتى جابا باستادى.
حاكىم قاپەلىمدە نە دەرىن بىلمەي قالدى، ءبىراق ەسىكتى جاپتىرماۋ نيەتىمەن شىنتاقتاي تىرەپ، قولىن ىشكە قاراي سوزا ءتۇستى.
— ءابي، ءسىز ءبىر مينۋتقا عانا جىبەرىڭىز، ءبىر-اق اۋىز ءسوز ايتىپ شىعامىن. تەرەزەدەن كوردىم. مۇكاراما ۇيدە، انا بولمەدە وتىر...
بۇرىن دا الدەنەنى كۇبىرلەپ سويلەپ، ەسىكتى زورعا اشاتىن كەمپىر ەندى وزىنە بالە سالا سويلەدى.
— ەسىكتەن، تەرەزەدەن سىعالاپ جۇرتتىڭ ۇيىنە سىرتتان كوز سالادى ەكەن بۇل ادەپسىزدەر. قىز ۇيىنە كەلىپ ەسىك قاققان جىگىتتى مىنە ەندى عانا كوردىم. زورلاپ كىرۋگە دە ۇيالماس بۇلار. مۇكاراما شەرلى، ەشكىمدى ۇيگە كىرگىزۋگە قوسپادى. تارت قولىڭدى، ەسىكتى جابامىن. كەمپىردىڭ سوگە سويلەگەنىنە حاكىم تۇتانىپ كەتە جازدادى، ءبىراق ادەپ ساقتاۋعا تىرىسىپ، كەشىرىم سۇراي سويلەدى.
— ءابي، ءسىز ايىپ ەتپەسەڭىز، مەن ەسىكتى ۇزاق ۋاقىت قاعىپ، ەشكىم اشپاعاسىن تەرەزەدەن ۇيدە كىسى. بار-جوعىن ءبىلۋ ءىشىن قاراپ ەدىم. مۇكاراما شەرلى بولسا، كىرىپ ءحالىن ءبىلۋىم كەرەك،— دەدى.
— جوق، جوق، رۇقسات جوق...
ەسىكتىڭ ارعى جاعىنان ۇيدەن شىعىپ، بەرى جاقىنداعان قىزدىڭ ءجۇرىسىن حاكىم اياق باسقانىنان تانىدى؛ كەمپىردى ىعىستىرا ەسىكتى يتەرىڭكىرەپ، حاكىم:
— مۇكاراما، ءسالاماتسىز با؟ مەن ءبىر مينۋتقا عانا كىرىپ شىعايىن دەپ ەدىم، ءابي بوگەپ ەكەۋمىز كەلىسە الماي تۇرعانىمىز،— دەدى.
قىز ۇندەمەدى، سەلقوس پىشىنمەن كەمپىرگە ماعىناسىز كوز تاستاپ، حاكىمگە قارادى. جۇزىندە «ءبارى تۇسىنىكسىز» دەگەن شىراي بار؛ بۇرىنعى ىستىق لەپ ءسونىپ، قۇمارتقان كوز قاراسى سۋ سەپكەندەي.
حاكىم ساسىپ قالدى. «شىنىمەن اۋرۋ ما؟» دەپ جۇزىنە تىك قاراپ ەدى: باياعى ەڭ ىلكى كورگەندەگىدەي، ۇزىن كىرپىكتەرىن قاقپاستان كوزدەرىن حاكىمنەن اسىرا قاراپ تۇر، سول سابىرلى تاكاپپار ءپىشىن. وڭ جاڭ بەتىندەگى كىشكەنە شۇڭقىرشاق كۇلگەن كەزدەگىدەي ەمەس، تايىز، بولار-بولماس قانا بىلىنەدى. استىڭعى ەرنى ازداپ جىمقىرىلا ءتۇسىپتى دە ءسال قاباعىن شىتقان، كوزگە ىلىگەر-ىلىكپەس. «بۇل قانداي وزگەرىس؟! اراعا سۋىق ءسوز جۇگىرگەنى مە؟ قانداي؟..» بىرنەشە ساۋال ونىڭ باسىنا بىردەن كەلدى دە قوبالجىعان كۇيى:
— سىزگە نە بولدى؟.. بۇل نە وزگەرىس؟ مۇكاراما، نە بولدى؟— دەدى.
بۇل سۇراۋلارعا جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا قىز كىنالاعانداي:
— مەن سىزگە ۇيگە كەلىڭىز دەگەن جوق ەدىم،— دەدى.
— راس، كلۋبتا جولىعامىز دەدىڭىز، ءبىراق كەلمەڭىز دەپ تە ايتقان جوقسىز. ءسىزسىز وتكىزگەن ءبىر ساعات ماعان ءبىر جىلداي، سوندىقتان كورۋگە اسىقتىم.
— جالعىز ءسىزدىڭ قالاعانىڭىز جەتكىلىكسىز. بۇعان مەنىڭ كوزىم ابدەن جەتتى،— دەدى قىز سالقىن لەبىزبەن.
— بۇل نە دەگەن ءسوز، مۇكاراما؟ مەن تۇسىنبەي تۇرمىن؟..— دەدى حاكىم داۋىسى كۇڭگىرتتەنىپ.
— ۋاقىت جەتكەندە تۇسىنەسىز...
— بۇلاي تۇيىق سويلەگەندەي، كىنا قويارلىقتاي مەنىڭ جازىعىم جوق، مۇكاش.
— مەن ەشكىمدى كىنالامايمىن، كىنا وزىمدە...
— ءسىز پەرىشتە...
ءسوزىن اياقتاتپاي قىز كەرى اينالدى دا، كەمپىر حاكىمگە كوزىمەن اتا قاراپ ەسىكتى جاۋىپ جىبەردى. حاكىم نە ىستەرىن بىلمەدى، ىشكە كىرۋ كەرەك پە، الدە كەرى قايتۋ كەرەك پە؟ ول ءارى-سارى كۇيدە ءبىر مينۋتتاي تۇرىپ قالدى.
— ا، بالا، سەن ماعان كەلدىڭ بە؟ ۇيدە كىسى جوق پا ەكەن؟— دەدى ەحلاس دوكتور باسپالداقتان جوعارى كوتەرىلىپ كەلە جاتىپ.
حاكىم جالت قارادى دا قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى.
يە،— دەي سالدى ول ەكى ۇشتى جاۋاپ قايىرىپ.
— وتىر، وتىر. اڭگىمەلەسەيىك.
ەكىنشى تاراۋ
1
جۋىردا عانا باسىن قۇراعان وبلىستىق سوۆدەپتىڭ ىشىندە دە، سىرتىندا دا قىم-قيعاش تالاس-تارتىس.
«بۇل رەالنىي ءىس ەمەس، اڭعىرتتىق اياق الىس» دەپ باستايدى ياكوۆليەۆ ءسوزىن. يسپولكومنىڭ قانشاما ءماجىلىسى بولسا دا، ول ماجىلىستەردە نە ماسەلە قارالسا دا ياكوۆليەۆتىڭ «بۇل رەالنىي ءىس ەمەس» دەمەي قالعان جەرى جوق. كەشەگى ماجىلىستە تاعىدا جەر ماسەلەسى جونىندەگى سەزدىڭ قاۋلىسىن ىسكە اسىرۋ شارالارى ءسوز بولدى. سوندا دا ول ءسوزىن اقىلگوي اعاشا جۇمساق باستاپ جورعالاتا سويلەدى. «بۋىنىمىز قاتىپ، بۇعانامىز بەكىگەنشە اۋىردىڭ ۇستىمەن، جەڭىلدىڭ استىمەن ءجۇرىپ قارسى تاراپتى ماقتامەن باۋىزداساق...» دەگەن ەدى. ونىڭ جايماشۋاق ءسوزى ۇستىندە يسپولكومنىڭ وقۋ-اعارتۋ كوميسسارى بولىپ تاعايىندالعان ۋچيتەل چەرۆياكوۆ ورىندىعىن قوزعاي بەردى، قاباعىن شىتتى، قايتا-قايتا پرەدسەداتەلگە قارادى، اقىرىندا شەشەننىڭ ءسوزىن ءبولىپ:
— ياكوۆليەۆ جولداس، «ون مىڭ دەسە شابىندىق، ەگىستىك جەرىمنىڭ توعىز مىڭ توعىز ءجۇزى ارتىق ەكەن، كانە، سونى ولشەپ الىڭدار» دەپ الپاۋىت وۆچيننيكوۆ ءوزى كەلىپ ايتا ما؟— دەپ سۇرادى، ءزىلدى كەسكىنمەن.
— مەن ولاي دەگەنىم جوق، مەن ۋشىقتىرماي جارانىڭ اۋزىن ۋاقىتى جەتكەندە اشۋ كەرەك دەدىم...
— بۇل تەڭسىزدىكتىڭ— وسى الەۋمەتتىك جارانىڭ ابدەن ءپىسىپ، اۋزى اشىلعانىنا كوپ ۋاقىت بولدى، وزەگىن سۋىرىپ تاستاماي دۇمبىلەز قالدىرىپ كەلگەن مىنا ءسىز سياقتىلاردىڭ ءسوزى مەن ءىسى.
— مۇنىڭىز تۇسىنبەۋ، قۇر دەموگوگيالىققا سالىنۋ... تاپ تارتىسى قيىن تارتىس...
— پرولەتاريات ۇستەمدىكتى ءوز قولىمەن الادى، وعان بيلەۋ تىزگىنىن پومەششيكتەر مەن كاپيتاليستەر باسىن ءيىپ، تاعزىم ەتىپ ۇسىنبايدى...
بۇل ەكەۋىنىڭ ايتىسقا اينالعان بىر-بىرىنە قاراما-قارسى شالكەس پىكىرىن يسپولكوم پرەدسەداتەلى دميترييەۆ ارىلەتپەي، چەرۆياكوۆ ءسوزىنىڭ ءارى دالەلدى، ءارى باتىر ەكەنىن اڭعارتىپ ءوتتى دە، ءبىراق كەكەسىنسىز كەڭ تۇسىنۋگە جول اشقان ەدى. ال بۇگىنگى ءسوزىن دە ياكوۆليەۆ تاعى: «بۇل رەالنىي ءىس... ەمەس» دەپ باستادى.
ورىنبور سوۆدەپىنىڭ پرەدسەداتەلى سۆيلينگ تۇندە دميترييەۆتى توتە تەلەفونعا شاقىرعان ەدى: ول ورال ۆويسكوسىنا ءبىر تاۋلىك سروك ىشىندە سوۆدەپكە باعىن دەپ تالاپتى شارت قويعان بولاتىن. ءقازىر پرەدسەداتەل دميترييەۆ يسپولكومنىڭ ءماجىلىسىن شاقىرىپ، وسىنى مالىمدەپ، تاياۋ ۋاقىتتاعى ىستەر جونىندە كەڭەسىپ وتىر. بۇل حابارعا قۋانىشتى جۇزبەن جايناي سويلەگەن. چەرۆياكوۆ:
— ناكازنوي اتامانعا ەلشى جىبەرىپ، جاۋابىن تەزدەتتىرۋ كەرەك، — دەيدى...
— قىرىن قاباق كورشىنىڭ ەندى قورجىنىن تەزىرەك بوكتەرتىپ، ىرگەسىن اۋلاقتاتقان ءجون شىعار،— دەپ ءابدىراحمان ايتييەۆ كوزىنىڭ استىمەن ياكوۆليەۆكە قاراپ قويادى.
وتى از جاعىلعان، قوڭىر سالقىن بولمە. ءىشى كەڭ، مەبەلسىز. وتىرعان بەس-التى ادام توردەگى پرەدسەداتەل ۇستەلىنىڭ اينالاسىندا، ەرتەڭگى سالقىننىڭ بۇيىقتىرعان ىزعارى ەشكىمدى دە شەشىندىرمەپتى — ءبارى دە كيىمشەڭ وتىر. ياكوۆليەۆتەن باسقاسىنىڭ كەيبىرەۋى شولاق قارا بىلعارى كۇرتە كيگەن، كەيبىرەۋى كونەتوز سۇر شينەلدى، باستارىنداعى بىلعارى تىستى قۇلاقشىن-فۋراجكالارى مەن قۇلاقشىن-بورىكتەرىن دە شەشپەپتى. ال ياكوۆليەۆتىڭ ۇستىندە قىزعىلت ءتۇستى دراپ پالتوسى، باسىندا قارا قالپاعى، اياعىندا گالوشى، قارا باتەڭكەسى بار.
ەشنارسەگە تەز تولقىمايتىن، ءبىرقالىپتى ادۆوكاتتىق پىشىنمەن ياكوۆليەۆ مىنا دميترييەۆتىڭ ءسوزىن دە، يسپولكومنىڭ باسقا مۇشەلەرىنىڭ پىكىرلەرىن دە سامارقاۋ تىڭداپ وتىردى دا:
— ورىنبور سوۆدەپىنىڭ ۆويسكو ۇكىمەتىنە جاساعان قىسىمى مەن قويعان شارتى — ساياسي ءتاسىل، ءبىراق مۇنان ءبىزدىڭ قولىمىزعا تيەتىن رەالنىي كۇش پەن قۇرال جوق. ۆويسكو ۇكىمەتىنىڭ قول استىندا اسكەر تارتىبىنە ۇيرەنگەن، شەتىنەن قىلىش پەن نايزا ۇستاي تۇرەگەلەتىن باس كەسەر كازاچەستۆو تۇتاس تۇر. ءقازىردىڭ وزىندە دە گەنەرالداردىڭ قاراۋىندا ەكى پولكقا جۋىق قارۋلى اسكەر جيناقتالعان. ال بىزدە نە بار؟ بىزدە قۇر تالاپ پەن يگى تىلەك قانا بار. قارسىلاسۋعا، تابان تىرەپ تارتىسۋعا شامامىز كەلمەيدى، — دەدى.
ول تومەن قاراپ وتىرىپ سويلەدى دە، الدىندا جاتقان قاعازدى قارىنداشپەن ماعىناسىز سىزعىلاي بەردى.
— سوندا نە ىستەۋ كەرەك، ءسىزدىڭ ويىڭىزشا؟
ياكوۆليەۆ باسىن كەنەت كوتەرىپ، دميترييەۆكە تەسىلە قارادى دا، جالما-جان بەتىن تەرەزەگە بۇرىپ اكەتتى. ەكەۋىنە كەزەك كوز تاستاپ وتىرعان ءابدىراحمان دميترييەۆتىڭ شارشاعان رەڭدى قوي كوزدەرىندە ۇشقىنداعان ءبىر وت بارىن بايقاپ قالدى.
— نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن جاقسى بىلەسىز، دميترييەۆ جولداس. قالعان جولداستاردىڭ دا ءىشى جاقسى سەزەدى، ەگەر تاعى دا قايتالاۋ كەرەك بولسا قايتالايىن: ءقازىر بىزگە ءىس ەمەس، مۇنان پايدا از، زيان كوپ. «وبلىستىق سوۆدەپكە باعىناسىڭ، جۇزدىكتەرىڭدى تارات، وزدەرىڭ گراجداندىق ارەكەتكە كوش!» — دەپ بۇيرىق بەرىپ كورشى، ولار سوندا نە ىستەر ەكەن؟! باس سالىپ ءبارىمىزدى تۇتقىنعا الادى، سونسوڭ سوۆدەپتى تارتىپ جىبەرەدى دە قىسىمدى قاتايتادى. اكتيۆتى سوتتايدى، اسادى، اتادى. تەگىس جوق قىلادى، — دەدى دە ستولدى ساۋساقتارىمەن باياۋ تىقىلداتا باستادى.
دميترييەۆ ورنىنان اسىعىس تۇرەگەلدى، ونىڭ سۇرعىلت ءجۇزى كوكشىلدەنىپ كەتتى.
— وبلىستىق سوۆدەپكە باعىن، وكىمەتىڭنىڭ تۇقىمىن قۇرت، ۆويسكوڭدى تارات دەپ مارتىنوۆ، ميحەيەۆ، ەمۋگانوۆ، اكۋتين گەنەرالدارعا الدەقاشان ايتىلدى، سەزدىڭ وسىنداي قاۋلىسى بولدى. اق گەنەرالدار مەن ەلىرگەن اتتى كازاك بايلارىنىڭ قىتىعىنا تيەدى ەكەن دەپ، ريەۆوليۋسيا تۋعىزعان سوۆدەپتى مەن مىنا ستولدىڭ ىشىنە تىعىپ قويا المايمىن جانە ولاردىڭ قولىندا جۇزدىكتەر بار ەكەن دەپ سەزد بەن وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ بەلگىلەنگەن شارالارىن جۇزەگە اسىرماي قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرۋعا، كۇشتىڭ تەڭەلۋىن كۇتۋگە ۋاقىت جوق، ۋاقىت بولسا دا مۇنداي قىلمىس جاساۋعا پرولەتاريات الدىندا مەنىڭ پراۆوم جوق. بۇل ءبىر. ەكىنشى — تۇتقىننان قورىقسا بولشيەۆيك پارتياسى الدەقاشان تاراپ كەتەر ەدى، نەمەسە كەرەنسكيي سياقتى ءاپجىلان سوسياليستەرمەن باياعىدا كەلىسىم جاسار ەدى. ءسويتىپ جۇمىسشىنىڭ قۇلدىق قامىتى موينىنان، شارۋانىڭ قايىرشىلىق شاركەسى اياعىنان تۇسپەس ەدى. جوق، ريەۆوليۋسيا الدىندا مۇنداي بىلقىلداق ساياسات پەن ىمىراشىل بىقسىق ارەكەت جۇرگىزۋگە جاكە مۇنداي قىلمىسقا باسقالاردى يتەرمەلەۋگە مەنىڭ ۇجدانىم بارمايدى،— دەپ دميترييەۆ باسقالاردىڭ جۇزىنەن دوستىق شىراي ىزدەگەندەي، وتىرعانداردى كوزىمەن تەگىس ءسۇزىپ ءوتتى.
وتىرعاندار جاعالاي باس يزەستى، وڭ جاعىنداعى چەرۆياكوۆ:
— دميترييەۆ، ايتييەۆ، چەرزياكوۆتار تۇرمەگە وتىرسا وتىرسىن، ءبىراق ولاردىڭ سوڭىنان ەرگەن مىڭداعان تىلەكتەستەر مەن اكتيۆتەر بار، رۋحاني سۇيەنىش — كوپشىلىك بار. جۇمىسشى وكىمەتى باستاعان ۇلكەن رەسەي بار. ەندەشە دۇشپانعا پوزيسيامىزدى جارتى شيرەك تە ۇتتىرمايمىز. ورىنبور سوۆدەپى ءبىر تاۋلىك ىشىندە باعىن دەپ شارت قويعان ەكەن عوي، مىنە، ۆويسكو باسشىلارىنان سول شارتتىڭ ورىندالۋىن تالاپ ەتۋ كەرەك،— دەدى.
— اڭگىمەنىڭ لوگيكالى ءتۇبى وسى عوي، — دەدى كارى يۋريست باقىتجان قاراتايەۆ. باسقالارى:
— دۇرىس! — دەپ جامىراي ماقۇلداستى.
— ءسويتىپ، جولداستار، مەنى ىمىراشىل دەپ تاپتىڭىزدار ما، الدە قورقاق دەپ باعالادىڭىزدار ما؟ — دەپ سۇرادى دا ياكوۆليەۆ جاۋاپ كۇتپەستەن:— جوق، مەن قورقاق بولسام ەكى رەت تۇرمەگە وتىرماعان بولار ەدىم، ءساريزمنىڭ تامىرىنا بالتا شاپقان كوپتىڭ ءبىرى ياكوۆليەۆ، كەلىسكىش ياكوۆليەۆ جوق، ريەۆوليۋسيونەر ياكوۆليەۆ بار. وسىنداي ورىنسىز ات قويىپ، ايدار تاعۋدىڭ، قۇر شەشەنسي بەرۋدىڭ نە قاجەتى بار؟— دەدى قىزارىپ.
جۇرت ۇندەمەي قالدى. «العىرىن العىرسىڭ، تاۋىپ تا ايتاسىڭ. ءبىراق ماسەلەگە جەڭىل قارايسىڭ. دميترييەۆ سياقتى تۇپ-تامىرىمەن قوپارا ءىس ىستەۋگە شاماڭ كەلمەيدى-اۋ، جىگىتىم... كوپتىڭ كوزىنە تەز تۇسە قويعىڭ كەلەدى، سول مىنەزىڭنەن ارىلساڭ عوي...» دەپ ويلادى ايتييەۆ ياكوۆليەۆكە تاعى دا كوزىنىڭ استىمەن قاراپ وتىرىپ.
— سونىمەن، پەتر استافيەۆيچ، گەنەرالدارعا كىم بارادى؟— دەپ سۇرادى چەرۆياكوۆ دميترييەۆتەن.
— مەن بارامىن. كىم قورقاق، كىم تاباندى ەكەنىن كورەرمىز،— دەدى ياكوۆليەۆ جۇلىپ العانداي تەز سويلەپ.— ۆويسكونىڭ باعىنۋىن مەن ءوزىم تالاپ ەتەمىن. دميترييەۆ ۇندەمەدى، «مەيلىڭ» دەگەن ادامشا ەكى ۇشتى ماعىنادا يىعىن كوتەرە ءتۇستى دە:
— ال، جولداس يپماعامبەتوۆ، جولداس بىكوۆ، وسى ءماسليحاتتىڭ ۇيعارۋى بويىنشا، سىزدەر، ءقازىر ءجۇرىپ كەتىڭىزدەر، ءبىر مينۋت كىدىرۋگە بولمايدى. قالاي، دايىنسىزدار ما؟— دەپ سۇرادى، شينەل كيگەن شاقپاق دەنەلى مەڭدىكەرەيگە موينىن بۇرىپ.
— دايىندالىپ ۇزاق جينالاتىن ەشنارسە جوق، پەتر استافيەۆيچ، ءبىرىنشى كەرەك ات ەدى، مىنا بىكوۆتىڭ اتىمەن ترەبۋحاعا دەيىن بارىپ، سول جەردەن تىڭ كولىك الماقشى بوپ ۇيعاردىق. وسى ماجىلىستەن كەيىن جۇرەمىز،— دەدى دە مەڭدىكەرەي ورنىنان تۇرەكەلدى.
— ولاي بولسا ءماسليحات وسىمەن ءبىتسىن، جولداستار،— دەدى دميترييەۆ.
جۇرت بىرتىندەپ شىعا باستادى.
2
باستىق ميحەيەۆ ويلانىپ وتىر..
مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ ەرتەگىسىندەي عاجايىپ قالالى، اسىل قازىنالى سارقىلماس بۇلاعى، تاۋلى، ساحارالى، دجۋنگلي ورماندى، جولبارىستى، جىلاندى، ءپىلدى قارت ازيا. قىبىرلاعان حالىق، تەگىن بايلىق، التى الەمگە تەگىس قول سوزارلىق قوس مۇحيت، سانسىز داريا، شەكسىز، شەتسىز ەن دالا، بايتاق دۇنيە.
ەكى جيھاننىڭ قوس بوساعاسى— ورىنبور مەن ورال: انا كەڭ ويپات— ازياعا اساتىن قاسقا جول. وسى قاسقا جولعا الدىمەن اياق باسقان اتامان يۆان كولسو عوي.
ەركىن امال، ەرىكتى ءومىر جويقىن جورىققا جەتەكتەگەن اڭعال ەرماكتىڭ نوكەرىنەن ءبولىنىپ نۋ جايىقتى ساعالاي جورتقان كولسو. نوعاي ورداسى سارى ايشىقتىڭ كۇمبەزىنىڭ ۇستىندە كولسونىڭ جەڭىمپاز جالاۋى تۇر. جوعارى ورلەپ كەلىپ توقتاعان ونىڭ اناۋ رۋبەجناياسى! ءۇش ءجۇز قىرىق ءبىر جىل. سونان بەرى بالالاپ، مولايىپ جايىقتى جاعالاي قاۋلاعان بەكىنىستەر كولسودان وربىگەن داڭقتى ۇرپاقتار — كازاكتار! يمپەريانىڭ باسىنا كوتەرگەن بولات قالقانى ايبىندى اتتى كازاكتار! جاۋ بەتىندەگى جالاڭ قىلىشى! داڭقتى نەپليۋيەۆتىڭ، گۋريەۆتىڭ، پەروۆسكييدىڭ ىستىق-سۋىققا بىردەي كونبىستى جاۋىنگەرلەرى! بىرنەشە ءجۇز جىل تارتىسپەن، ابىرويلى جەڭىسپەن قۇرىلعان ۇلكەن يمپەريانىڭ كوبەسى سوگىلۋمەن سوگىلە بەرە مە؟! ونىڭ ۇلكەن قاقپا اۋزىنداعى كۇزەتشىسى — باتىر قازاق قىلىشىن تاستاپ، قولىنا تاياق ۇستاماقشى ما؟! توپاس مۇجىق پەن ماي قولدى جۇمىسشى ءامىر ەتپەكشى مە؟ الدە، اناۋ اردا كيرگيزدار وكىمەت تىزگىنىن ۇستاماقشى ما؟!.
— جوق!— دەپ ورنىنان تۇرىپ كەتتى باستىق ميحەيەۆ وزىنەن-وزى.
«رەسەيدەن كەلگەندەردىڭ ءبارى، اسىرەسە پەتروگراد پەن موسكۆاداعى ريەۆوليۋسيا قيمىلىن كورىپ كەلگەندەر شەتىنەن گەروي بولا قالعىسى كەلەدى. ءبىر ۋىس ميليسيا جانە قولىندا بالعاسى مەن بالتاسىنان وزگە تۇگى جوق ۋكراينانىڭ ساياسي شالا ساۋاتتى جۇمىسشىلارى كىمدى قيراتپاقشى! بۇل ويلانباي باسقان ادىم. قۇرالى مول، اتتى كازاكتى قورقىتىپ كوندىرۋ، اقىماقتىڭ ءىسى. دميترييەۆتەن باستاپ مىنالاردىڭ ايتييەۆىنە دەيىن ەشنارسە تۇسىنبەيتىن شەتىنەن باران» دەپ كىجىندى ياكوۆليەۆ، ۆويسكو باسشىلارىمەن، تاپ سول ميحەيەۆتەرمەن سويلەسۋگە بارا جاتىپ.
«ياكوۆليەۆ جولداس، قاسىڭىزعا ادام ەرتىڭىز، جالعىز بارۋىڭىز لايىقسىز، ەلشى ەسەبىندە ايبارلى تۇردە بارعانىڭىز ماقۇل؟»— دەپ اقىل بەرگەن ايتييەۆكە ول: «اقىلىڭ وزىڭە» دەگەندەي جاراتپاي قاراپ، جالعىز كەتكەن-دى. ۆويسكو باسشىلارىنا، اسىرەسە اسكەري ادام تولعان اتامان رەزيدەنسياسىنا جاقىنداعان سايىن ول جالعىز كەلۋىنىڭ قاتە ەكەنىن، جەڭىلدىك ءىس ىستەگەنىن ايقىن سەزىنە باستادى. الدىمەن ونى كۇزەتشى وفيسەر قاراپايىم ادام ەسەبىندە تاپتەشتەپ، نە ارىزبەن كەلگەنىن سۇراي باستادى. ول ياكوۆليەۆتىڭ: «مەن وبلىستىڭ سوۆدەپتەن كەلدىم» دەگەنىنە ءشۇبالانا قارادى، «سەن اتامانمەن سويلەسەتىن كىم ەدىڭ ءوزىڭ» دەپ ويلادى ىشىنەن، دوكۋمەنت كورسەتۋىن تالاپ ەتىپ، بىرنەشە ۋاقىت كىدىرتىپ، امالسىزدان دەجۋرنىي كاپيتانعا الىپ كەلدى. كاپيتان كۇزەتشى وفيسەردىڭ ءسوزىن قۇلاققا دا ىلگەن جوق: وبلسوۆەت مۇشەسى دەگەن سوزگە عانا سەلت ەتكەندەي بولدى.
— ا، اناۋ بولشيەۆيكتەر سوۆدەپىنەن بە؟ سىزدەردىڭ ماسەلەڭىزدى ميحەيەۆ مىرزا قارايدى، ارىزىڭىزدى بەرىڭىز، مەن وعان تابىس ەتەرمىن،— دەدى.
— كاپيتان مىرزا، مەن ارىز بەرۋ ءۇشىن كەلگەنىم جوق. كەلىسسوز جۇرگىزۋ ءۇشىن كەلدىم. گەنەرالداردىڭ وركوكىرەك زامانى قالدى، ونى ءبىلىپ قويىڭىز. وكىمەت تىزگىنى حالىقتا...— دەي بەرگەندە، كاپيتان ونىڭ ءسوزىن كەلتەسىنەن ءبولىپ جىبەردى:
— ياكوۆليەۆ مىرزا، اقىلىڭىزدى باسقا جەردە، باسقا اۋديتوريادا ايتىڭىز، بۇل ساياسي ساباق ەمەس،— دەدى دوكىر تۇردە.— الايدا، سويلەسە كورەرسىز، مەن باسشىعا ايتايىن.— ونىڭ قاتاڭ ءۇنى ءسال باسەڭسي ءتۇستى، ءوزى ارعى كابينەتكە كىرىپ كەتتى. ازدان سوڭ ول قايتا شىعىپ:
— ميحەيەۆ مىرزا كىرۋىڭىزدى سۇرايدى،— دەپ باياندادى. توقتاسقان، شاعىن دەنەلى، پىسىق قيمىلدى، شاشى بۋرىل تارتقان، كىشىرەك كەلگەن قارا كوزدەرى جىلتىلداي قاراعان كىسى تانىس ادامىنداي جايدارى جۇزبەن قارسى الدى. ياكوۆليەۆكە قول بەرىپ امانداسىپ، ءوزى جايلى ورنالاسىپ، ستول باسىندا تۇيتكىلسىز سويلەستى. اماندىق سۇراسقاننان كەيىن اۋانىڭ رايىن ايتتى، بيىل قىستىڭ ۇزاڭقىراپ كەتكەنىن، توۆار ازدىعىن، ىشكى قيىنشىلىقتار مەن مەملەكەتتىڭ ساۋدا-ساتتىق جۇمىستارىنىڭ وتە شاعىندالىپ كەتكەنىن اڭگىمەلەدى: ءبىراق قالانىڭ جايىنا، بولىپ جاتقان وقيعالارعا سوقپادى، اڭگىمەنى جاي نارسەلەرگە، تۇرمىستىڭ كۇندەلىكتى ۇساق-تىلەكتەرىنە قاراي بۇرا بەردى.
— جاقسى تەمەكى تابۋ قيىن، قولعا تۇسكەنىن قاناعات ەتەمىز، تارتىڭىز،— دەپ ميحەيەۆ جىلى جۇزبەن ءيىسى بۇرقىراعان جۇمساق تۇرىك تەمەكىسىن ۇسىندى دا، جىميىپ ەزۋ تارتتى.
«قانداي مادەنيەتتى جان، ۇلكەن تاربيەلى سەميادان شىققانى، كوپتى كورگەندىگى كورىنىپ-اق تۇر»،— دەپ ويلادى ياكوۆليەۆ جايباراقاتتانا ءتۇسىپ.
— عافۋ ەتىڭىز، ميحەيەۆ مىرزا. مەن تەمەكى تارتپايتىن ەدىم، قۇرمەتىڭىزگە كوپ راحمەت،— دەپ ول ىزبايلىقپەن باسىن ءيدى.
ميحەيەۆ كۇلىمسىرەگەن كۇيى ونىڭ جۇزىنە، بەت الپەتىنىڭ وزگەشەلىگىنە، بۇكىل دەنە قۇرىلىسىنا قامتي كوز جىبەرىپ، سىناي باعا بەردى. «تومپاق بەت، تار ماڭداي، تاڭقى تاناۋ، قايقى كەۋدە، مەنمەنسىگەن، ورەسى تاپشى، شاپشاڭ ويلاپ، تاياز قامتيتىن ادامعا بىتەدى. سالبىراڭقى سەمپەك يىقتار تابانسىز ادامنىڭ بەلگىسى» دەپ توپشىلادى ول، دۇشپاننىڭ ءالسىز جاعىن ىزدەگەن ادامداي.
— «تەمەكىنىڭ زيانى» دەگەن تەماعا نەمىس پروفەسسورى ۆەرنەردىڭ وقىعان لەكسياسىندا بولعانىم بار، ولار لەكسيانى يلليۋستريروۆات ەتىپ وقيدى عوي، ونىڭ لەكسياسىن تىڭداعان ادام ەندى قايتىپ تەمەكىگە جۋىمايدى، ماعان دا ۇلكەن اسەر ەتتى، ءۇش جىلداي تارتپاي، تاستاپ كەتتىم. وسى ءتورت جىل تۋراسىندا ءبىر بولماشى سەبەپپەن بايقاۋسىزدا تاعى تارتىپ كەتتىم. تەمەكى اسا زياندى نارسە،— دەدى ميحەيەۆ.
ول سويلەسىپ وتىرعان ادامىنان كوزىن ايىرمادى. باستىقتىق جۇزىندە كۇلىمسىرەۋدەن كورى تەرەڭىرەك جاتقان كەكەسىن شىراي بار ەدى، دوڭگەلەك قويعان شوقشا ساقال مەن شالعىسى وڭىپ كەتكەن مۇرتى سول كەكەسىن شىرايدى ياكوۆليەۆتىڭ كوزىنەن تاسالاپ قالدى.
كىرگەندە كۇزەتشى وفيسەر مەن دەجۋرنىي كاپيتاننىڭ دوكىر قىلىقتارىنا شاعىم ايتقانداي پىكىردە ەدى، ال مىنا باسشىنىڭ قاراپايىم كەسكىنىن، كىشىپەيىل قابىلداۋىن كورگەننەن كەيىن الگى رايدان تەز قايتتى. ونىڭ ويىنا «مىنالار جۋاسىپ قالعان ەكەن عوي، اقىلداسىپ، قورىتىندى پىكىرگە كەلىپ، باعىنۋعا بەل بايلاعان شىعار» دەپ ءتۇيدى ياكوۆليەۆ ىشىنەن. ءسوزدىڭ رەتىن اڭدىپ وتىرعان ول:
— ۇلى دارەجەلى قۇرمەتتى مىرزا، شامالاۋىمشا، ءسىز، ۆويسكو باسشىلارىنىڭ ءبىرىسىز، ايىپ ەتپەڭىز، ءسىزدىڭ لاۋازىمىڭىزدى انىق بىلمەگەنىمە. سىزگە ءمالىم، سەزد سايلاعان وبلىستىق سوۆدەپتىڭ ءبىر باسشىسى مىنا الدىڭىزدا وتىرعان مەنمىن. اتقارۋ كوميتەتىنىڭ تاپسىرۋى بويىنشا مەن سىزدەردەن ورىنبور سوۆدەپىنىڭ قويعان شارتتى تالابىنا قانداي جاۋاپ دايىندادىڭىز، سونى بىلە كەلدىم،— دەدى، اپتىعىڭقىراپ سويلەپ.
ميحەيەۆ ءسوزىن ۇقپاي قالعان ادامشا ياكوۆليەۆتىڭ بەتىنە ماعىناسىزداۋ قاراپ، ءسال وتىرىپ قالدى دا، اڭگىمەنىڭ نە جونىندە ەكەنىن جاڭا عانا ميىنا كىرگەن كىسىدەي:
— ا-ا،— دەدى سوزىپ.— ورىنبور سوۆدەپى دەيسىز بە؟ يا، يا، اڭگىمە... شارت سياقتى تالاپ... بىزگە شارت قويماسا دا تۇسىنەمىز عوي: شارت دەگەن تۇسىنبەيتىن، قاسارىسقان ادامداردىڭ، ءجا كەلىسپەگەن ەكى جاقتىڭ اراسىندا بولادى. ءبىزدى ءبىرقاتار وقىعان ازاماتتار باسقاشا ۇعىنادى. گەنەرال بولدى-اق، رەاكسياشىل، كەرىتارتپا جاندار دەگەن پىكىرگە بوي ۇرادى. بوستاندىق، حالىق، سوسيالنىي تەڭدىك، پروگرەسس، ۇلت مەرەيى ۇستەم بولۋ دەگەن عاسىردىڭ قويعان تىلەكتەرىنە قارسى بولاتىن گەنەرال ىلۋدە بىرەۋ-اق شىعار، بالكي بولماس تا. رەسەيدىڭ مەرەيى جوعارى بولۋىنا، رەسەي حالىقتارىنىڭ ىلگەرى دامۋىنا قانداي اقىماق كولدەنەڭ تۇرار، ويلاڭىزشى، ياكوۆليەۆ مىرزا! رەسەيدىڭ باتىس ۋالاياتتارىنداي ۇلى، پروسۆەششەننىي حالقى بار زور يمپەريا بولۋى كىمگە ماقتانىش ەمەس، ا؟
— بۇل سوزدەر مەنىڭ ساۋالىما تۋرا جاۋاپ ەمەس، ۇلى دارەجەلى مىرزا. مەن سىزدەرگە وبلىستىق سوۆدەپكە قاشاننان باستاپ بويۇسىناسىز، زاڭدى حالىق وكىمەتىن وكىمەت دەپ تانىپ، مىنا ۆويسكو ۇكىمەتى دەگەندى قاشان تاراتاسىز دەپ سۇراپ وتىرمىن،— دەدى ياكوۆليەۆ.
ەندى ول قىزا سويلەي باستادى.
— حە-حە-حە،— دەپ كۇلىپ جىبەردى ميحەيەۆ.
ءبىراق ونىڭ كۇلكىسى شىن كۇلكى مە، الدە وتىرىك كەلەكە مە، ونى ايىرۋ ياكوۆليەۆكە وتە قيىن، ويتكەنى ءبىرىنشى كورىپ وتىرعان، بۇرىن-سوڭدى سىرلاسپاعان، سويلەسپەگەن ادامنىڭ ءبىر كورگەننەن مىنەز-قۇلقىن ايىرۋ وڭاي ەمەس-تى. ول قىزارا ءتۇستى، قالايدا سوزبەن باستىرمالاتىپ ۇلكەن اسەر ەتىپ تاستاۋ نيەتىنە كوشتى، كۇش كورسەتە سويلەگەن دە زيان بولماس دەگەن قورىتىندىعا كەلدى.
— ورىنبور سوۆدەپى سىزگە ءبىر تاۋلىك سروكتىڭ ىشىندە باعىناسىڭ دەگەن شارت قويدى. بەيبىتشىلىك جولمەن كەلىسسوز جاساۋ ارقىلى شارۋا مەن جۇمىسشى وكىمەتىنە بويۇسىناسىز. ايتپەسە كۇندە انا ورىنبوردان شىققان اسكەردىڭ كۇش جۇمساۋى اقيقات، وندا ءىستىڭ اقىرى ناسىرعا شابادى، مۇنى مۇقيات ەسكەرۋىڭىز كەرەك.
ميحەيەۆ سەلت ەتە ءتۇستى، ءبىراق بۇل ەرىكتەن تىس قيمىلدان قارسىسىنداعى ياكوۆليەۆتەن جاسىرۋ نيەتىمەن تاماعىن كەنەپ كرەسلوعا شالقايعان بولدى.
— اسكەر... ارينە، اسكەر دەگەن ءبىزدىڭ زامانىمىزدا يەك استىنان شىعاتىن ۇيرەنشىكتى نارسە بولىپ كەتتى عوي. اسكەر جىبەرگەندەي ءبىز ءبىر سوعىس اشىپ جاتقان قارسى تاراپ بولىپپىز با؟ قىزىق نارسە! ويباي-اۋ، اتام زامانىنان بەرى قارۋ-جاراق ۇستاۋعا ۇيرەنىپ قالعان كازاكتار قۇرالدارىن تاپسىرماي جاتىر، حيكماتتىڭ ءبارى وسىندا ەمەس پە، ياكوۆليەۆ مىرزا؟ ءىستى ۋاقىت شەشەدى. حالىق وكىمەتىنە بويۇسىنبايتىن كىم بار؟ مىنا كازاكتاردى بىرتە-بىرتە كوندىرىپ، قارۋىن تاستاتىپ، بەيبىتشىلىك ومىرگە ۇيرەتە بەرۋ ءجون. وسى ايتقانداي، ياكوۆليەۆ مىرزا، ءسىز مىنانداي ساۋالعا جاۋاپ بەرىڭىزشى: الگى ورىنبوردان سويلەسكەن كوميسساردىڭ فاميلياسى دا ورىس فاميلياسى ەمەس. كىم ەدى الگى...
— سۆيلينگ.
— يا، يا، سولاي. سۇرايىن دەگەنىم: الگى سوۆدەپ دەگەندەرىڭىز دە تولىپ جاتقان برونشتەين، سۆيلينگ، فرۋنزە، كامەنسكييلەر. جويتتەر مەن نەمىستەر نەگە كوپ سىزدەردە؟ ءسىزدىڭ ءوزىڭىز دە ءموردۆينسىز عوي؟
— ءسىز ءشوۆينيسسىز، ۇلى دارەجەلى مىرزا، ءبىز ۇلتقا بولمەيمىز. اڭگىمەنى باسقا جاققا بۇرماڭىز. ماعان ءسىزدىڭ تۋرا جاۋابىڭىز كەرەك.
— حە-حە-حە. ايىپ ەتپەڭىز، ەگەردە بۇل ءسوزىم سىزگە ۇناماي قالسا. شوۆينيزم دەگەن ايىپ تەرمين ەمەس قوي. بايقاۋىمشا ءسىزدى مەنىڭ ايتقان ءسوزىم قاناعاتتاندىرماعان ءتارىزدى عوي، ياكوۆليەۆ مىرزا.
— ءسىز قاناعاتتاناتىن جاۋاپ بەرگەن جوقسىز. كازاكتار قارۋىن تاستامايدى دەگەن ەرتەگىنى جاس بالالارعا ايتساڭىز، بالكىم سەنەر دە. ال، ۆويسكو باسشىلارى قولداعى قارۋدى جيناپ الۋ بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى قارۋلى كۇشتەردى كوبەيتۋگە كىرىسىپ جاتىر عوي ميحەيەۆ مىرزا. بۇل جايدى بۇگۋ — ارعى جاعىندا جاسىرىن نيەت بار دەگەن بولجالدىڭ شىندىعىن دالەلدەيدى. ۇيىنە قايتۋدان باس تارتقان سولداتتى ەستىگەن ەمەن.
— حە-حە-حە، ءسىز ياكوۆليەۆ مىرزا، شىن ورىس ەمەس ەكەنسىز، كازاكتىڭ پسيحولوگياسىن جاقسى بىلمەيدى ەكەنسىز. كازاك نەگىزىندە شارۋا، ءبىراق ونىڭ پلۋگىنىڭ قاسىندا سۇيەۋلى قىلىشى مەن مىلتىعى تۇرماسا كوڭىلى كونشىمەيدى. بۇل ءداستۇر يۆان گروزنىي پاتشادان دا بۇرىن باستالعان، تاريحي ءومىر سۇرۋىنە بايلانىستى جاۋىنگەرشىلىك زامان تۋعىزعان، كازاك كازاك بولعالى كەلە جاتقان ءداستۇر. مۇنى ءبىر كۇندە، ءجا ءبىر جەتىنىڭ ىشىندە وزگەرتۋگە بولماس. مىنە، سول ەسكى قاعيدا بويىنشا كازاكتار ۇلكەن كرۋگ جيناپ ءوزىنىڭ باسشىلارىن سايلادى، باسشىنى بەلگىلەۋ دە، كرۋگتى دە جيناۋ سول ستانيسا كازاكتارىنىڭ ەركىندە. مۇنى تۇسىنبەۋىڭىز عاجاپ! انا سۆيلينگتەر ورىستىڭ، ونىڭ ىشىندەگى كازاك دەپ اتالاتىن ورىستىڭ سالتىن، تۇرمىسىن، بۇكىل رۋحىن قايدان ءتۇسىنسىن! ايتقانداي، ياكوۆليەۆ مىرزا، ءسىز مەنشيەۆيك شىعارسىز؟— دەپ سۇرادى دا، ميحەيەۆ ياكوۆليەۆتىڭ بەتىنە ۇڭىلە قارادى.
— مەنىڭ ساياسي كوزقاراسىمدى تالداپ ءبىلۋدىڭ سىزگە قاجەتى بولماسا كەرەك، ميحەيەۆ مىرزا! كەشىرىڭىز، ۇلى دارەجەلى ميحەيەۆ مىرزا،— دەپ سالدى ياكوۆليەۆ اشۋ قىسىپ.
قانداي ساياسي باعىتتاعى ادام ەكەنىڭىزدى ايتۋ-ايتپاۋ، ارينە، ءوز ەركىڭىزدە، ياكوۆليەۆ مىرزا. الگى ساياسي كوسەمدەر كەرەنسكيي دە، مارتوۆ تا سوسياليستەر، ءبىراق ولارمەن سويلەسىپ، كەلىسىپ ءىس ىستەۋگە بولادى، ال بولشيەۆيكتەرمەن مەن، ارينە وزىنە سەنگەن بولشيەۆيكتەردى ايتامىن، ولارمەن كەلىسۋگە بولمايدى. سول ءۇشىن سۇراپ ەدىم ءسىزدىڭ قاي توپتا ەكەندىگىڭىزدى.
«سىر تارتپاقشى ما، الدە تالكەك ەتە مە؟ سارىنى بەلگىلى. سول ءوز پىكىرىم بىردە-بىر دۇرىس پىكىر. بۇلارمەن كۇش تەڭەلگەن كەزدە عانا سويلەسۋ كەرەك، ونىڭ بەرگى جاعىندا كەرەگى: «ءسىز دە جاقسى، ءبىز دە جاقسى» دەگەن ساياسات» دەپ ءتۇيدى دە، ياكوۆليەۆ ىشىنەن دميترييەۆتى ايىپتاي باستادى. «كورەرمىن مەن سەنىڭ گەرويلىعىڭدى مىنالارمەن شايقاساتىن...»
— سونىمەن، ۇلى دارەجەلى مىرزا، ءسىز وبلىستىق سوۆدەپكە ءوز ەركىڭىزبەن باعىنبايتىن پىكىردەسىز عوي؟! جاقسى. مەنىڭ باسقا قوياتىن ساۋالىم جوق،— دەدى ياكوۆليەۆ ورنىنان تۇرەگەلىپ.
ميحەيەۆ ونىڭ بۇل ءسوزىن ەستىمەگەن ادامداي:
— ءسىز قايتاسىز با؟ ءسىزدى ات-شانامەن اپارىپ سالسىن. بەيبىتشىلىك جاعدايىمەن كەلگەن مىرزالارعا قۇرمەتتى بەيىل كورسەتەمىز. سىزبەن اڭگىمەلەسۋ ماعان ۇلكەن ءلاززات بەردى، ياكوۆليەۆ مىرزا. ايتپاقشى، ورىنبوردان شىققان اسكەردى ءبىز ءسىزدىڭ وزىڭىزبەن بىرگە تۇز-نان الىپ شىعىپ قارسى الار ەدىك، ونىڭ قانداي روتالار ەكەنىن دە، بولماسا پولك پا، حاباردار ەمەسپىز، قاشان كەلەتىنىن ءسىز ايتا المايسىز با؟
گەنەرالدىڭ كوزى ياكوۆليەۆتىڭ اۋزىنان لەبىز كۇتكەندەي كىرپىك قاقپاي قادالىپ قالدى دا، بۇكىل نازارىن تىڭداۋعا اۋدارعان جانشا تىنا قويدى.
— ءۇش ءجۇز شاقىرىم جەرگە اسكەردىڭ نەشە كۇندە جەتەتىنىن ميحەيەۆ مىرزا، ءسىز مەننەن كورى جاقسى بىلەتىن شىعارسىز. ءبىراق سوزىڭىزگە قاراعاندا، ورىنبور وتريادىن تۇز-نان الىپ شىعىپ قارسىلاۋىڭىز ەكىتالاي... دەگەنمەن يگىلىكتى نيەت. ساۋ بولىڭىز.
— حوش تۇرىڭىز، ياكوۆليەۆ مىرزا.
ياكوۆليەۆ ءسال باسىن ءيدى دە شىعىپ كەتتى.
3
— پايدالى مىلجىڭ. وزىنشە كۇش كورسەتپەكشى. اڭگىمە ەندىگى جەردە ابدەن اشىق: ءوزىمىز ويلاعانداي، ورىنبوردان اسكەر شىققان كورىنەدى. اڭگىمە اراسىندا «روتا ما، پولك پا؟» دەگەن سوزدەردى قىستىرىپ ەدىم، ول: «وترياد» دەپ سالدى. قالاي بولعاندا دا ءبىر باتالون شامالى قارۋلى كۇش قوزعالۋى. ايقىن. مەن توتەلەي وتكاز جاساۋدان كورى، جارانى ۋشىقتىرمايىن دەپ، ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋعا سالىپ: «كازاكتاردىڭ قارۋىن بەرمەيتىن ادەتى بويعا سىڭگەن نارسە، ونى جايلاپ-جاستانا كوندىرمەسە بولمايدى» دەگەن پىكىردى قۇلاعىنا قۇيا بەردىم،— دەدى ميحەيەۆ ەكىنشى كابينەتتەگى شتاب گەنەرالى اكۋتينگە.
— باستىعى ما ەكەن كەلگەن؟— دەپ سۇرادى اكۋتين سازارعان پىشىنمەن.
— بۇلار شەتىنەن باستىق ەمەس پە، گەنەرال مىرزا، كوپ پرەدسەداتەلدەرىنىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. ماعان «ءشوۆينيسسىڭ» دەپ بالە جاپتى. حە-حە-حە. ەندىگى كورگەندە «نەگە بولشيەۆيك بولمايسىڭ؟» دەپ ىلىك تاعا ما دەيمىن دەپ كەكەتتى ول كەلىسسوزگە كەلگەن ياكوۆليەۆتى.
— ارناۋلى ورنىنا اتتاندىرعان شىعارسىز دەپ سەزەمىن ونى، ميحەيەۆ مىرزا.
ميحەيەۆ كوزدەرىن ءسال قىسا تۇسكەندەي بولدى دا:
— قايدا كەتەر دەيسىز، گەنەرال مىرزا، بىرىندەمەي-اق بۇل بىرنەشە ساعاتتىڭ ىشىندە ءبىرجولا بىتەتىن ءىس قوي،— دەدى.
اڭگىمە ياكوۆليەۆتى تۇتقىنعا الۋ جونىندە ەدى. اكۋتين ۇندەمەي قالدى.
«ايلاكەر ادام. قاقپانعا اياعىن جازىم باسپايتىن، ءىزىن دە كەستىرمەيتىن ناعىز كارى تۇلكى. وسىنىڭ قۋلىعى مەن تاپقىرلىعى مەندە بولسايشى» دەدى ول ىشىنەن، وزىنە-وزى ريزا بولماي قولىن سىلكىپ قالدى. «توقتاي تۇر، سۇر شينەل كيگەن جالاڭ اياق مۇجىقتار، بۇكىل كازاك ۇرپاعىن قارسى كوتەرىپ تابانىڭدى كىرپىنىڭ تىكەنىنە باسقانداي ەتەرمىن، ءالى!»
— پوسەلكەلەردەگى سوۆدەپشىلەردى الدىمەن قولعا الامىز عوي؟— دەپ سۇرادى ول ميحەيەۆتەن، كەلبەتتى ءجۇزى سۇرلانا ءتۇسىپ.
— ھم. ھم. البەتتە.
قارا جۋساننىڭ تۇبىرىنە قۇيرىعىن شىرماي وراپ الىپ ءابجىلان قىبىرلاعان جاندى شاعۋعا ازىرلەنەدى، باسىن جوعارى كوتەرىپ، ايىر ءتىلىن سۋماڭداتا تۇسەدى. اق گەنەرالدار دا جىلانداي جيىرىلىپ، اڭداۋسىزدا باس سالۋعا كىرىستى. ولار ءبىر ساعاتتان كەيىن شتاب ءماجىلىسىن وتكىزدى، كۇنشىعىس بەتتەگى كازاك ستانيسالارىنىڭ اتاماندارىنا قۇپيا بۇيرىقپەن شاپقىنشىلار جونەلتتى، پولكوۆنيك بورودينگە 6-كازاكتار پولكىنا دارينسكىدەگى جۇزدىكتەردى قوسىپ، ورىنبوردان شىققان وتريادتىڭ جولىن توسىپ، قالاعا جەتكىزبەي تالقانداۋدى تاپسىردى: تومەنگى بارباستاۋ، بۋدارين، تاسقالا جاقتان جىلجىعان جانە قالا توڭىرەگىندەگى دايىن جۇزدىكتەر مەن 7-پولكتى كونترريەۆوليۋسيالىق بۇلىككە ارنادى. بۇل وپەراسيانى گەنەرال اكۋتين ءوزى باسقارماق بولدى.
ءۇشىنشى تاراۋ
1
ءامىر اكەسىنىڭ پاتەرىنە كەلگەندە بىكوۆ تا جيرەن اتىن جەگىپ، ات-شاناسىنا قارايىپ كەتكەن قوعاجاي ءشوپتى تولتىرا سالىپ، سول جەرگە كەلىپ تۇر ەدى. ءامىر بۇل بەيتانىس كىسىگە سالەم بەرىپ، باسىن ءيدى دە، ىشكە كىرىپ كەتتى.
— پاپا، ەرتەلەتىپ ەلگە شىعايىن دەپ جاتىرسىڭدار ما؟— دەپ سۇرادى ول تەرەزە الدىندا شىلىم تارتىپ وتىرعان اكەسىنەن. مەڭدىكەرەي ۇندەمەي ءامىردىڭ بەتىنە قاراپ، بىرنەشە سەكۋند وتىرىپ قالدى. ونىڭ تۇننەن بەرى قاراي بويى دەل-سال تارتىپ، قاباعى ءبىر ءتۇرلى تىرىسقان سياقتى بولا بەردى. جاڭا يسپولكوم ماجىلىسىندە دە ول بۇرىنعى قىزۋ قالپى جوق — سالاقتاۋ سويلەپ، باسقالاردى قوستاۋمەن عانا وتىردى. ءقازىر باسى زىلدەي بولىپ، بويىن جازا الماي وتىر.
— سەندە ءبىر پوروشوكتار بولاتىن ەدى باستى جازاتىن...— دەدى ول امىرگە، ونىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا.
ءامىر اكەسىنىڭ ءوڭى بۇگىن كۇرەڭ تارتىپ، كوزدەرىنىڭ جانارى جاساۋراپ تۇرعانىن جاڭا عانا بايقادى.
— پاپا، سەن ناۋقاستانىپ وتىرعان جوقسىڭ با؟ ءوڭىڭ وزگەرىپ كەتىپتى. پوروشوك بار ەدى، ءبىراق ەسكى كوستيۋمنىڭ قالتاسىندا قالىپتى. مەن ءقازىر بارىپ الىپ كەلەيىن،— دەدى.
— جوق، جوق. قالتاڭدا بولماسا كەرەگى جوق. مەن ءقازىر جۇرگەلى وتىرمىن. ءىس تىعىز. ءبىر مينۋت كۇتۋگە دە ۋاقىت جوق. تەك سەن كەلسىن دەپ وتىرعانىم.
— پاپا، ءتۇسىڭ الكۇرەڭ تارتىپ تۇر. سەنىڭ قىزۋىڭ بولۋ كەرەك. اۋرۋ كۇيى... قالاي ول... جولعا شىعۋىڭ. قاي جاققا باراتىن ەدىڭىزدەر؟
ءامىر ازداپ ۇرەيلەنە باستادى.
مەڭدىكەرەي ويلانىپ قالدى دا:
— جوق قىزۋىم بولماۋى كەرەك. باستىڭ اۋرۋى، مۇمكىن، شايدىكى شىعار. ءۇيدىڭ شايىن ساعىنىپ مەڭ-زەڭ بوپ كەيدە وسىنداي ءبىر باسىمنىڭ زىلدەي بولاتىنى بار. قاي جاققا باراسىڭ دەيسىڭ بە؟ قاي جاققا باراتىنىن، نە ءۇشىن باراتىنىن ادام مىنا سياقتى تار كەزەڭدە ايتپاس بولار، بالام. «بالانىڭ ءقادىرىن بالالى بولماي بىلمەسسىڭ» دەيدى ەكەن ءبىزدىڭ ءبىر اتالارىمىز. سول سياقتى مۇنداي سۋىت ءجۇرىس ەرتەڭ سەنىڭ باسىڭا دا كەلەر ءبىلىپ قوي: ءبىر اقىلدان ەكى اقىل جاقسى، ءبىراق ءتىل تيەكسىز، ەستىگەندى ول ساقتاي بەرمەيدى... ايتقانداي، ءامىر، سەندەردىڭ ستۋدەنتتەرىڭ اراسىندا قىزۋ اڭگىمەلەر كوپ بولادى، بايقاڭدار، جاستىقپەن اڭعىرت ىسكە ۇرىنىپ قالىپ جۇرمەڭدەر. مىنا ۆويسكو ۇكىمەتى قاراپ جاتقان جوق، باسقان ءىزدى اڭدىپ وتىر. شىن جولداس بولماسا، سىرلارىڭدى شاشپا. ءابدىراحمان ازىرگە قالادا قالادى، سونىڭ ايتقانىن تىڭداعايسىڭ...
ءامىر اكەسىنىڭ ءسوزىن بولمەدى، ءبىراق ىشىنەن ونىڭ وسيەت ەتىپ تۇيىق-تۇيىق سوزدەردى قاداپ ايتقانىن جانە بەلگىسىز ساپارعا اتتانىپ بارا جاتىپ، بالاسىنا ءوزىنىڭ سىرىن بۇككەنىن جاراتپادى. مەڭدىكەرەيدىڭ جابىڭقى ءتۇرى مەن وزگەرىپ كەتكەن داۋىسىنىڭ كۇڭگىرت ءۇنى جۇرەگىن جۇيتكىتكەندەي اسەر ەتتى. سوزگە ۇتىمدى، سىرت كورىنىسى سالماقتى بولعانىمەن اكەسىنىڭ مىنەزى كۇيگەلەكتەۋ، امالى ۇشقىر جان-دى، ايتارىن ايتىپ تاستايتىن، ويلاعانىن تەز ىستەپ جىبەرەتىن ادام ەدى. ال، ءقازىر مۇلدە وزگەرىپ كەتكەن. امىرگە ول وتە تۇيىق، تىم سابىرلى كورىندى...
بالاسىنىڭ تاڭىرقاعانداي قاراپ، توسىرقاپ قالعانىن كورىپ جانە قايدا بارا جاتقانىن ايتپاعانىنا ءوزى دە شىداي الماي، مەڭدىكەرەي:
— يسپولكومنىڭ جاسىرىن تاپسىرماسىمەن ورىنبورعا كەتىپ بارا جاتىرمىن،— دەدى.
اكەلىك سەزىم بيلەپ، مەڭدىكەرەيدىڭ سالقىن لەبىزدەن سەنىمدى جۇمساق جاۋاپقا مورت كوشكەنىن بايقاپ، ءامىر ىشتەي ەلجىرەپ كەتتى، ول كوڭىلدە تۇيتكىل قالدىرمايتىن جادىراڭقى پىشىنمەن قۋاقى اڭگىمەگە كوشتى.
—
پاپا-اۋ، سەن ءوزىڭ قىزىقسىڭ، وسى ءبىز ءۇشىن قايعىرىپ كۇنى بۇرىن سارى ۋايىمعا تۇسەتىنىڭ نە؟ ءبىز دەگەن تۇتاتىن تۇلدىرى جوق كادىمگى كوسەنىڭ يەگىندەي ەمەسپىز بە؟! وتقا سالسا قىلشىعى شىتىرلامايتىن ناعىز ۇيتىلگەن قارا سيراق جاندارمىز! اقسۇيەكتەر ۇستاي السا، كومەيىنە كەسە تۇراتىن كەسەلدى قىلتاناق تاعى ءبىز. بىزدە الار التىن، بەرەر كۇمىس جوق: تازدىڭ تاقىر باسىنداي ءبىزدى قايتەدى؟..
مەڭدىكەرەي مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. تىلىنە ىشتەي ريزا بولسا دا، ول باسىن شايقاپ:
— سەنىڭ وسى ءتىلىڭ ۋداي. قورقامىن، كەرەكسىز جەرگە جۇمساپ، ءبىز جوقتا تىلىڭنەن جازىپ جۇرمەسەڭ نە ەتسىن،— دەدى.
— باياعى بۇقارباي باقسىنىڭ سارىنى. پاپا، تونىڭدى وزگەرتشى، نەمەنە، جىلدىق ساپارعا كەتىپ بارا جاتقان ادامشا قايتا-قايتا «قورقامىن»، «قورقامىن!» دەيسىڭ. ءامىر مەڭدىكەرەيەۆيچتىڭ گيمنازنيانى قالتاعا سالىپ الىپ، ۋنيۆەرسيتەتكە اياعىن الشاڭداي باسىپ كىرۋگە تۇرعانىن بىلەسىڭ بە ءوزىڭ؟ ءالى بالا سانايسىڭ!
— ءبىزدىڭ تىلەگىمىز دە سەندەردىڭ ادام بولعاندارىڭ، شىراعىم. قاناتى قاتقانشا تورعاي دا بالاپانىن قوريدى عوي... ال جارايدى. ازىرگە مۇقتاجدانىپ قالماسسىڭ، ءا؟ الدە اقشا تاستاپ كەتەيىن بە؟
مەڭدىكەرەي جالما-جان قالتاسىنا قولىن سالىپ، اقشا شىعارا باستادى.
— ارتىق بولماس،— دەدى ءامىر، قوبىراعان قاعاز اقشاعا كوزدەرىن تىگە ءتۇسىپ،— اقشانىڭ اندا-ساندا كەرەك بولاتىنىن ءتۇسىندىرىپ، ەگەر كوبەيىپ كەتسە ونى دالاعا تاستاماي بانكەگە سالىپ قويۋ كەرەك ەكەندىگىن ايتىپ، اناۋ كۇنى الفرەد يۆانوۆيچ لەكسيا وقىعان. سونان بەرى اقشا كوپ بولسا زيان بولمايتىنىن ۇعىپ قالدىق.
مەڭدىكەرەي قالتاسىنان شىعارعان اقشانى ساناماستان امىرگە ۇسىندى. ەكەۋى ءبىر مينۋتتاي تاعى ءۇنسىز وتىرىستى. اقشانى ىشكى قالتاسىنا مۇقياتتاپ تىعىپ جاتقان امىرگە قاراپ، ونىڭ ويىنا كەنەت جاستىق شاق ءتۇستى... البىرت جىگىت كەزى. وقۋ جولىنداعى ءارى بەينەتتى، ءارى شاتتى جىلدار... الىستاعى اۋىل... ىنتىق جۇرەك... ۇيلەنگەن باقىتتى ايلار... ءامىر... كىشكەنە ءامىر...جۇدىرىقتاي قارا بالا... پىسىق بالا... وتە پىسىق...
— ناعاشىڭا تارتقانسىڭ،— دەدى ول امىرگە، ويىن شۇعىل ءۇزىپ جىبەرىپ.— ال مەن جۇرەمىن.
ورنىنان تۇرەگەلىپ مەڭدىكەرەي شينەلىن جىلدام كيدى دە، سىرتقا شىقتى. قاقپا الدىندا كۇتىپ تۇرعان بىكوۆتى كورىپ ول ادىمىن تەزدەتە ءتۇستى دە قايىرىلىپ، سوڭىندا كەلە جاتقان ءامىردىڭ ماڭدايىنان ءسۇيىپ الدى.
— پاپا، ۇيگە سوقساڭ ماماما سالەم ايت، كەشىكپەي كەلەدى دەرسىڭ.
مەڭدىكەرەي كۇبىرلەپ:
— مەنەن، مۇمكىن، سەن بۇرىن كورەرسىڭ. بۇرىن كورگەنىمىز ايتارمىز،— دەدى.
شانا سىرعىپ جۇرە بەردى. اكەسىنىڭ وسى سوزدەرى كەيىن ءامىردىڭ قۇلاعىنان كەتپەدى، سول ۇيدەگى ەكەۋىنىڭ تەرەزە الدىندا وتىرىپ سويلەسكەنى ۇلكەن جازۋلارمەن باتتيتىپ جازىپ، ءىلىپ قويعانداي كوز الدىندا تۇرىپ قالا بەرەتىن بولدى. ءبىراق ءقازىر كۇندەلىكتى ساپار ءجۇرۋ، قوشتاسۋ، ءۇي ءىشى اڭگىمەسى سياقتى سوزدەرگە ول ماعىنا بەرىپ ويلانعان جوق. ول جولداسى حاكىم ءجۇنىسوۆتىڭ پاتەرىنە جەتۋگە اسىققان ەدى.
2
ەرتەڭگى قاتقاق كەزدە جيرەن ات cap جەلىسپەن جولدىڭ ءبىراز جەرىن ۇتىپ تاستادى دا، تۇسكە تامان سالىعا باستادى. قارا تەر اتتى باقايىنا دەيىن مالمانداي ەتتى: ءبۇيىرىن قاتتى-قاتتى سوعىپ، ەندى بۇلكىلدەن دە اياڭعا كوشە بەردى.
— ءبىز، ءسىرا، اتتى مىقتاپ سالىقتىرىپ الاتىن شىعارمىز: جول اۋىر جانە ونىڭ ۇستىنە جۇككە بەيىمدەگەن مىنا شانانىڭ قۇر ءوزى دە ءبىر اتقا جۇك بولعانداي ادىمىن كەرە اياڭداپ كەلە جاتىپ.
— مىنا حۋتورعا ايالداپ، ءشوپ جەگىزىپ، تىنىقتىرىپ الايىق، cap جىلىك ات قوناعا جەتكىزەدى قالايدا بولسا،— دەپ سەنىمدى تۇردە جاۋاپ قاتتى يەسى، قاردىڭ مۇزداقتاعان قاتتى قابىرشاعى قيا باستاعان اتىنىڭ ارتقى شاشاسىنا قادالا قاراپ،— جىلدا وسى كەزدە ساي-سالا بولماسا، قىرعى جازىقتا ءبىر ۋىس تا قار قالمايتىن، بيىل كوكتەم كەشىكتى. ءسىزدىڭ جەردە قالاي ءقازىر جاز شىقتى ما؟
— بىزدە دە وسىنداي. ءبىزدىڭ اۋىل مىنا تۇستا عوي،— دەپ مەڭدىكەرەي جايىقتىڭ ارعى بەتىن كورسەتتى.
— ايەل، بالا-شاعاڭىز بار شىعار؟
— بار، ءبىراق مال مالدانىپ، جان جاندانىپ ۇيدە وتىرۋعا قول تيمەي كەلەدى، يگناتيي يۆانوۆيچ. مىنا بۋرجۋيلاردى ءبىر جايلى ەتىپ، ەلدىڭ قولىنا تەڭدىك اپەرەيىكشى، سونان كەيىن، ءۇي شارۋاسىن قولعا الارمىز،— دەدى ول شارۋا جولداسىنىڭ ىڭعايىنا كوشىپ.
— ءبىر جاعىنان بويداق، سالت باستى جۇرگەننىڭ ءوزى دە دۇرىس پا دەپ قالاسىڭ. كارى شەشە مەن ەمشەكتە بالاسى بار جالعىزىلىكتى ايەل ءوز الدىنا ءبىر قام. اسىرەسە، مىنا سياقتى قوعام جۇمىسى ءبىر قالىپقا ورايلاسپاي تۇرعاندا قيىن. ۇيگە كوز سالماساڭ ازىپ جۇرە بەرەدى، ال شارۋامەن بولۋعا ازاماتتىق بورىشىڭ جىبەرمەيدى. ونىڭ ۇستىنە مىنا كۋلاكتار مەن باي كازاكتاردىڭ تۇكسيگەنى ابدەن بالە بولدى، ءوزىڭ جوق جەردە ءۇيىڭدى بار جانىمەن ورتەپ جىبەرۋگە بۇلاردىڭ ءدۇزى جانبايدى. مىنا كەلە جاتقان ءبىزدىڭ سەلومىز وتە جامان، باس كەسۋگە دايىن. اتامانداردىڭ ۇگىتىنە ەرىپ قۇتىرا باستاعان كورىنەدى،— دەدى يگنات، كۇدىكتى جايلاردى سىر ەتە سويلەپ.
مەڭدىكەرەي ۇندەمەدى. جولدىڭ تاپتالعان قارىنا، كىرت-كىرت باسقان اتتىڭ اياعىنا قادالا قاراپ، تۇنجىراپ وتىرا بەردى. يگنات ونىڭ ىلگەرى شىعىڭقى ءىرى يەگىنە، قوڭىرقاي كۇرەڭىتكەن ات جاقتى بەتىنە، دوڭەستەۋ كەلگەن ۇزىن مۇرنىنا، شۇيدەلى جەلكە، جۇمىر موينىنا جانە قاقپاقتاي جاۋىرىنىنا قاراپ: «قانداي كۇشتى ەكەن! قازاقتار قامشىعا مىقتى كەلەدى، مىنا مەڭدىكەرەي ءبىر ۇرعانىن قالپاقتاي-اق تۇسىرەر... مىنەزى قىزىق شىعار ءوزىنىڭ، مۇنداي كۇشتى كىسى بالا سياقتى بولادى.
ءبىزدىڭ ۆاسيليي دە وسىنداي. كەيدە كۇنى بويى تۇنجىراپ جۇرەدى...» دەپ ويلادى.
— توڭعان جوقسىز با، يپماگامبەتوۆيچ؟ كۇننىڭ كوزى شىققانمەن جىلۋى از، ءالى جەل ىزعارلى؛ اكۋرات، مىنا شينەلمەن مۇزداپ قالۋىڭىز مۇمكىن،— دەدى يگنات، سوزگە ساراڭ جولداسىن اڭگىمەگە شاقىرا سويلەپ.
— جوق، شينەل ەسكى بولعانمەن جىلى. ىشىندە تاعى بىلعارى تۋجۋركام بار،— دەپ مەڭدىكەرەي ەتەگىن قىمتاي ءتۇستى.
مەڭدىكەرەي شينەلىنىڭ قالتاسىنان كيسەتىن الدى، شىلىم ورادى، موينىن ىشىنە تىعا شينەلىنىڭ سول جاق ومىراۋىمەن قالقالاپ سىرىڭكە شاقتى. ول ىشىنە ۇزبەي ءۇش-تورت رەت مىقتاپ ءتۇتىن جۇتتى دا، شالقايا ءتۇسىپ كەۋدەسىن جازدى؛ ءسويتىپ شانانىڭ قالقانىنا قيسايا ءتۇسىپ، شىلىمنىڭ جانىپ بىرتە-بىرتە قىسقارعانىنا قاراي وتىرىپ، تەمەكىسىن تارتىپ ءبىتىردى.
ءتۇسىپ ات شالدىرعان جەردە ول پەشتىڭ الدىندا وتىرىپ ۇزاق ۋاقىت ۇندەمەي قايتا-قايتا شىلىم تارتتى. ءبىر ستاكان ءسۇت پەن ءبىر ءتىلىم نان جەدى دە، يگناتتى اسىقتىرىپ تەز اتتانىپ كەتتى. بۇرىن سىرلاسپاعان، ساپارلاس بولىپ كورمەگەن ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىن يگنات جەتە بىلە المادى. ونىڭ ومىرىمەن دە اسا جاقسى تانىسا المادى.
سەلوعا جەتى شاقىرىمداي جەر قالعاندا جيرەن ات بوساڭسىدى.
— قامشى سالدىرمايتىن جانۋار ەدى، قالادا كۇيى بولماي ازىپ قالدى، اكۋرات، سالىققان. دەگەنمەن جەتتىك. يپماعامبەتوۆيچ، كانە ءبىر شىلىم تارتىپ جىبەرەيىك،— دەپ يگنات شانادان تاعى دا ءتۇسىپ قالتاسىنان كيسەتىن الىپ شىلىم وراي باستادى.
سوياۋداي ءىرى ەكپە تەمەكىنى سارى قاعازعا جىپتىكتەي ەتىپ شيىرشىقتاپ، ول سىرىڭكە تارتتى دا، تەمەكىسىن وراپ ۇلگىرگەن جولداسىنا ۋىسىنا كولكەشتەگەن وتتى الدىمەن ۇسىندى.
كۇن اشىققا باتىپ بارا جاتتى. اسپاننىڭ باتىس جاق جارتىسىن تۇتاسىمەن كۇرەڭ شابدار ساۋلەگە مالىپ العانداي. كوكجيەكتەن ارقان بويى جوعارى تۇرعان ءبىرسىدىرىم كوگىلدىر بۇلتقا سوعىلىپ سوناۋ قىزىل ساۋلە بيىككە شاشىراپ كەتىپ جاتىر. شىعىسقا قاراي ۇشىپ وزەن بويىنداعى ورمانعا بەت العان قارا قارعالاردىڭ كوكتەگى نوقاتتارى دا قىزعىلت كورىنەدى.
يگنات شىلىمىن تارتىپ تۇرىپ باتىس جاققا كوز جىبەردى دە، باسىن شايقاپ:
— تۋرا قان سياقتى. كۇن سۋىتادى،— دەدى.
— جەردىڭ قاتقاعى عوي بىزگە ەڭ كەرەگى؛ بالكىم تۇندەلەتىپ ءجۇرىپ كەتەرمىز ءسىزدىڭ سەلودا تاماقتانىپ الىپ، ءىستىڭ ءبارى ۋاقىت پەن جولعا تىرەلىپ تۇر، ۋاقىتتى ۇتساق، ءبارىن دە ۇتتىڭ. ات تابىلادى عوي، يگناتيي يۆانوۆيچ، ءا؟— دەدى مەڭدىكەرەي ەسى-دەرتى ىلگەرى اسا بەرۋدە بولىپ.
— ينتەرەسنو، بۇل كىم ەكەن سونشا سۋىت ءجۇرىستى؟ باعانادان الىستان كورىنگەننەن-اق قاتتى سىدىرتىپ كەلەدى،— دەدى يگنات سول جاقتان كورىنگەن سالت اتتىعا كوزىن تىگە قاراپ.— ات تابىلا ما دەيسىز بە؟ ات تابامىز عوي، ءبىراق جىلى جەردە ۇيقى باسىپ جۇرمەسە.
— جوق، ۇيقىنى قويا تۇر. ۇيىقتايتىن ۋاقىت سوڭىنان دا تابىلار. ات تابىلسا بولدى. ءجۇرىپ كەتەمىز. اناۋ اتتى كىسى دە سەلوعا جەتۋگە اسىققان بىرەۋ شىعار. بۇل جول قايدا باراتىن جول، يگناتيي يۆانوۆيچ؟
— دارينكاعا.
— كانە، يگناتيي يۆانوۆيچ، قوزعالايىق، ات ازداپ بۋىنىن بەكىتىپ الدى، كوردىڭ بە، ءبۇيىرىنىڭ سوققانى دا سيرەيىن دەدى. شانا اۋىر، ايتپەسە ەكى كىسىگە سىر بەرەتىن جانۋار ەمەس.
— جۇرەيىك... جۇرەيىك...
يەسىنىڭ ىڭعايىنا قاراي داعدى الىپ ۇيرەنگەن ات جول جيەگىندە تۇرعان يگناتپەن قوسىلا قوزعالدى دا، ۇيگە جاقىنداعان سايىن جەدەلدەتە اياڭدادى. شانانىڭ ارتىنان ەكەۋى اياقتارىن ادىمداي باسىپ زورعا ىلەسە باستادى. سالت اتتى كەشىكپەي cap جەلىسپەن ويىسىپ كەلىپ نىسانا اتىم جەردەن بۇلاردىڭ جولىن كەسىپ الدىنا ءتۇستى دە ارتىنا شۇقشيا ءبىر قاراپ الىپ ىلگەرى اسىپ كەتتى.
— مىناۋ كالاشنيكوۆ دەگەن ءبىر ءالدى كازاكتىڭ كەنجە بالاسى، اكەسىنىڭ ەكى ديىرمەنى، قىرىق-ەلۋ دەسە جەرى بار، مالى دا كوپ، مەكەن-جايى دا ۇلكەن، سەلوداعى ازۋلىلاردىڭ ءبىرى. بيىل پەسكوۆ دەيتىندەرمەن ەكەۋىنە سالعىرتتى باسا سالىپ، ءبىراز استىقتارىن العانبىز. جاقىندا وسىلار پوسەلكەلىك سوۆدەپتى ورتەپ جىبەرۋگە ارەكەت ەتىپتى، اناۋ كۇنى سەزد كەزىندە ءبىزدىڭ جىگىتتەر تاعى دا ءبىراز اۋىزدىقتاپ السا كەرەك. مىنا بالاسى ءۇش ايدان بەرى دارينكاداعى ۆويسكونىڭ وفيسەرلەر دايىندايتىن شكولىندا ەدى، كوردىڭىز بە، حورۋنجيي شەنىن تاعىپ العانىن. بۇلىك شىعارۋشىلار — ءتۇبى وسىلار بولادى،— دەدى يگنات سىدىرتىپ وتكەن سالت اتتىنىڭ قوقاقتاعان پىشىنىنە قۋا قاراپ.
— قولىنان كەلسە بۇلاردىڭ قايسىسى قىلىش كوتەرمەس دەيسىڭ...— دەدى مەڭدىكەرەي، ويى باسقا جاققا ءبولىنىپ.— كالاشنيكوۆتىڭ اتى كىم؟
— زاحار. نەمەنە، تانيتىڭ با ەدىڭىز؟
— جوق. قايدان تانيىن... جاي، ويىما ءبىزدىڭ كالاشنيكوۆ ءتۇسىپ كەتتى. بىزدە دە وسىنداي ءبىر ءالدى كالاشنيكوۆ بار، الدىلىگىنەن دە جاۋىزدىعى كۇشتى... فاميليالارى ۇقساس بولعان سوڭ اتتارى دا ۇقساس بولاتىن شىعار دەگەنىم... ارينە ولاي ەمەس. ءبىزدىڭ كالاشنيكوۆتىڭ اتى يننوكەنتيي.
— ءىم،— دەي سالدى يگنات ءۇي ءىشى ويىنا ءتۇسىپ.
«مارفۋشا مونشا جاعىپ قويسا يگى ەدى. قىزىم ەڭبەكتەپ ەتەگىنە جارماسىپ ءجۇر مە ەكەن ؟!» «جامانسىڭدار سەندەر، بىزدەر جاس كۇنىمىزدە تاڭنىڭ اتۋىنان، كۇننىڭ باتۋىنا دەيىن پىشەن شاپقاندا دا «ۋھ» دەمەيتىنبىز»... كەمپىردىڭ اۋزىنان تۇسپەيتىن ماتەل بولىپ كەتكەن، قۇلاققا ءۇيىر ءزىلسىز سوزدەرىنە ول جىميا كۇلىپ قويدى.
ەكەۋى دە ۇندەمەستەن اياڭداپ ءجۇرىپ كەلەدى. كۇندىز كەي جەرى سىڭار اياقتاپ ويىلعان جول ءقازىر قاتاڭسىپ قالعان دا، جۇكسىز ات اياعى ىلىكپەستەن شيراق باسادى. الىسىراقتاعى قاراسىندار كوزدەن تاسالانا باستاعان ءىڭىر الدىندا بەتى ىرىگەن جەنتەك قار كوگىلدىر تۇسكە اينالعان؛ قىستايعى ۇزدىكسىز جۇرگەن كولىكتىڭ كوڭى مەن شانادان توگىلگەن شوپ-شولەڭنىڭ بەتى اشىلىپ جول اڭعارى ۇزدىك-سوزدىق قاراۋىتىپ جاتىر.
ىمىرت جابىلا بەردى. جولاۋشىلار پوسەلكەنىڭ شەتىنە دە ءتوندى، سەلونىڭ ناق ىرگەسىندەگى تەرەڭ سايعا ءبىر شاقىرىمداي قالعاندا ولار شاناعا وتىرىپ الدى؛ تىنىس الىپ قالعان جيرەن ءونىمدى بۇلكىلگە سالىپ، شانانى جەڭىل سۇيرەپ سىرعىتا جونەلدى.
قالانىڭ ىشىندەگى نەشە كۇن بويىنا سوزىلعان جينالىس، ءجۇرىس، تولىپ جاتقان جۇمىس، ونىڭ ۇستىنە كۇن ۇزىن تىنىمسىز جورىتقان جول، قاجىعان دەنە، كەشتىڭ بوي شىمىركەندىرەتىن سالقىنىمەن سەرگي ءتۇستى دە، ءبىر جۇما كورمەگەن ءۇي ىشىمەن جايلانىپ وتىرىپ دەمالاتىن مينۋتتىڭ جاقىنداعانىنا كوڭىل ەرىكسىز كوتەرىلە بەردى. بىكوۆ ىڭىرسىپ «ريابينۋشكا» ءانىن سالا باستادى. وعان تۇنجىراڭقىراپ وتىرعان قاسىنداعى مەڭدىكەرەي دە قوسىلىپ كەتتى. كەشكى قوڭىرقاي مەزەتتە جۇرەككە جىلى، مۇڭدى، شاتتىق قۇياتىن حالىق ءانىنىڭ جايما قوڭىر ءۇنى اقىرىن جىلجىپ، ىلگەرى ورلەپ بەلگىسىز ءبىر قيالعا جەتەكتەگەندەي، اقىرىن شايقاپ، ەپتەپ تەربەتىپ، جانعا ءبىر جايلى بەرىك سايا ىزدەتكەندەي:
نەگە تۇرسىڭ سەن تەڭسەلىپ،
نازىك بويلى ريابينا،
تاعزىم قىپ جەرگە باسىڭدى ءيىپ...
اتتىڭ كۇرت-كۇرت، دىك-دىك اياڭ باسقانى، شانا تابانىنىڭ باياۋ سىرعىپ قاتقىل قاردى ىسقىلاعان دىبىسى، جەر باۋىرلاپ جىلجىعان ۇزىن ىرعاقتى نازىك قوڭىر ءۇن — ءومىردىڭ ءارى قۇشتار، ءارى بەيعام، ءارى جۇمباق كۇيىنىڭ توقتاۋسىز شەرتكەن پەرنەسىندەي كورىنەدى...
ات جاردىڭ قاباعىنا كەلدى دە قۇلاقتارىن باياۋ قايشىلاپ اياڭعا كوشتى. السىزدەۋ وسقىرىپ، الدىندا ساي ىشىندە شوعىرلانىپ تۇرعان اتتى ادامدارعا قارادى. شاناداعىلاردىڭ باياۋلاتا سالعان قوڭىر ءانى ءۇزىلىپ كەتتى، بۇلار دا شوعىرعا قارادى.
بەيۋاقىتتا نە ءۇشىن شوعىرلانىپ تۇرعانىن كوزى جەتە ۇعىنباسا دا يگناتتىڭ كوڭىلى قاراداي قاشتى،. «ارام نيەتتى جاندار؟» دەگەن وي ساپ ەتە ءتۇستى، ءبىراق اتتىڭ بوجىسىن تەجەمەدى، تەجەۋگە، ويلانۋعا ۋاقىت جەتپەدى. ات جىلجىپ سايدان تومەن ءتۇستى دە ەكپىنمەن جەلىپ، شوعىرلانعان ادامدارعا بەتپە-بەت ءتونىپ قالدى.
— توقتا!
— كىم بۇل؟
— بىكوۆپىسىڭ؟
پەسكوۆ استاحتىڭ داۋسىن بىكوۆ تاني كەتتى، شاناعا ءتونىپ ەڭكەيە قاراعان بەلگىلى بۇزىق، سوتقار ارحيپتى كەردى.
— بىكوۆ، سەن اتامانعا جۇرەسىڭ، بۇر اتتىڭ باسىن!— دەدى ول، زەكي سويلەپ.— قاسىڭداعى قاي كوميسسار؟
شانانىڭ ەكىنشى جاعىنان اتپەن ومىراۋلاتىپ باعاناعى بۇدان ءبىر ساعاتتاي ۋاقىت بۇرىن جولدى كەسىپ ءوتىپ، وزىپ كەتكەن حورۋنجيي زاحار:
— ارحيپ، سەن ۇستا اتتى! باسقالارىڭ سۋىر قىلىشتى! قىزىلدىڭ ەكى كوميسسارى تۇتقىنعا الىندى دەپ جاريالايمىن! سەمەن، نيكولاي! ءتۇسىپ بويىنداعى قارۋىن ال!— دەپ كوماندا بەردى.
جاس ءحورۋنجييدىڭ داۋىسى قىلعىنعان ادامداي شىرىلداپ شىقتى.
بىكوۆ نە ىستەرىن بىلمەي ساسىپ قالدى دا، مەڭدىكەرەي ورنىنان كوتەرىلە بەرىپ:
— سەن ءوزىڭ ءجون سۇراسۋعا كەلەتىن ادامبىسىڭ، بولماسا ساي ىشىندە بۇعىپ وتىرىپ، جول تونايتىن قاراقشىمىسىڭ؟ بۇل نە دەگەن زاڭسىزدىق؟!— دەدى جۋان داۋىسپەن.
ءسويتتى دە شينەلىنىڭ ىشىنە قولىن سۇعىپ، ىشتەن اسىنعان ناگانىن سۋىرىپ الدى، شانانىڭ ىشىندەگى ءشوپتىڭ استىنا سالعان ۆينتوۆكانى الۋعا ۇلگىرمەدى.
— ءجوندى اتامان كونتورىندا سۇراسارمىز.
اتامان كونتورىندا مەنىڭ شارۋام جوق، بەكزات.
— سەنىڭ شارۋاڭ بولماسا، ءبىزدىڭ شارۋامىز بار قىزىل كوميسسارلاردا. ال، سەمەن، نيكولاي، ءتىنت مىنانى.
مەڭدىكەرەي ءىستىڭ قيىنعا شاپقانىن سەزە قالدى دا، اتتان ءتۇسىپ جاقىنداپ كەلگەن كىشىرەك ءبىر كازاكتى سول قولىمەن سەرمەپ جىبەردى، ءوزى ىرعىپ شانادان ءتۇستى. وسى كەزدە شانانىڭ ارت جاعىنان قىلىشتارىن كوتەرىپ جاۋدىڭ ۇش-تورتەۋى اتتارىن كيدىرمەلەتە ءتونىپ قالعان ەدى. مەڭدىكەرەي جۇگىرە ۇمتىلىپ اتتىڭ الدىنا قاراي باردى دا، سايدىڭ قارسى قاباعىنا ۇمتىلدى.
— قۋىڭدار، شاۋىپ تاستاڭدار! ۇمتىل!— دەپ ايقايلادى شىرىلداعان داۋىس.
ارتىنان ۇمتىلعان ءتورت اتتىعا مەڭزەپ ناگانمەن ەكى رەت اتىپ جىبەرىپ مەڭدىكەرەي قىر باسىنا شىقتى. تومەندەگى ۇيمە-جۇيمە بولعان اتتىلار ءسال توقتاپ ۋ-شۋ بولدى، بالاعاتتاي بوقتاپ قايتا قۋدى. قايتا قاشۋدى ابدەن شەشپەگەن مەڭدىكەرەي قىراتتىڭ ۇستىمەن قاراۋىتىپ كورىنگەن شەتكى ۇيگە قاراي ويىستى. وسى كەزدە الدىنان شاۋىپ، جولىن كەسكەن اتتىنى كوزگە الا بەرىپ ناگانمەن تارتىپ ۇلگىردى دە، ارتتان كەلىپ سوققان قىلىشتىڭ ەكپىنىمەن ىلگەرى اۋىتقىپ بارىپ، جەر ءسۇزىپ قالعانداي بولدى. ەكىنشى تيگەن قىلىشتى سەزگەن جوق...
ىلگەرى جار قاباققا قاراي ۇمتىلعان مەڭدىكەرەيدىڭ ناگانىنىڭ داۋىسى شىققان كەزدە جاۋدىڭ نيەتىن جاڭا عانا ايقىن سەزىپ يگنات تا شانادان ىرعىپ تۇسپەكشى بولدى، ءبىراق سول ساتتە وڭ جاڭ يىعىنا سارت ەتكەن سوققىدان شانانىڭ ىشىنە قايتادان قۇلاپ ءتۇستى. قولى ۇيىپ قالدى، تۇلا بويى جىپ-جىلى بولىپ كەتتى. كەۋدەسىن جانىشا باسىپ، اياقتارىن سوزىپ جىبەرىپ ەكى ادام ۇستىنە ءمىندى دە:
— تارتىڭدار!— دەدى.
شانانىڭ قيمىلىن، اتتىڭ ءجۇرىسىن سەزگەن جوق، تەك بالاعاتتاپ بوقتاعان سوزدەر عانا ونىڭ قۇلاعىنا الىستان ءۇزىلىپ كەلىپ جاتتى...
3
ەرىن كۇتكەن مارفا بىكوۆا قىزىن ەمىزدى دە:
— شەشە، نەمەرەڭىزدى الا تۇرىڭىزشى، مەن ماشكانى قوراسىنا قاماپ كەلەيىن، قايتا-قايتا قاقپانىڭ الدىنا بارىپ موڭىرەي بەرەدى، شىعىپ كەتىپ دالادا تۋىپ قالار،— دەدى.
ءسابي قارىسىپ ايرىلمايدى، بۇرتيگەن تيتتەي ساۋساقتارىمەن قارمانىپ، اناسىنىڭ ومىراۋىنا جارماسىپ، كويلەكتىڭ قاقپاعىن ءبۇرىپ الادى؛ كەمپىردىڭ قالتىلداعان ءالسىز قولىنا مۇلدەم بوي بەرەرلىك ەمەس، قۇشىرلانا ۇمتىلىپ، مۇرنى پىشىلداپ، اناسىنىڭ كەۋدەسىنە تۇمسىعىن تىعا بەرەدى دە، ەكى اياعىمەن سۋعا جۇزگەن ادامشا سەرمەپ اجەسىنىڭ ۋىسىنان شىعۋعا جانتالاسادى.
— مىنا تاجال، قايتەدى؟ ءتىرى بولساڭ اجەڭ سياقتى ءبىر تەنتەك بولارسىڭ سەن دە،— دەيدى كەمپىر، نەمەرەسىنىڭ پىسىق قيمىلىنا ريزا بولىپ،— كەلە عوي اجەڭە، كەلە عوي، كۇيكەنتايىم، تەنتەك بولما،— ءبارىبىر ءوز الدىما كەلەسىڭ.
— اجەسى، ءسىز تەنتەك بولىپ ءوسىپ پە ەدىڭىز؟— دەيدى كەلىنى كۇلىمسىرەپ.
— ءبىزدىڭ تۇقىمنىڭ تەنتەك ەمەسى بار ما، اقىلسىز كەلىنىم-اۋ؟..
— يگنات تا تەنتەك پە، قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن مومىن؟— دەپ مىرس ەتتى ايەل.
— ادىرا قال-اۋ سول، ەر سىنايتىن سەن قايدان شىقتىڭ، بالاڭنىڭ جايالىعىن دۇرىس جۋا المايتىن ماڭقا.— كەمپىر جۇلقي ءتۇسىپ بالانى كەۋدەسىنە قىسا، ساكىگە قاراي كەرى شەگىندى. بالا ازداپ تاعى قارسىلىق قيمىل كورسەتتى دە، كارى اجەسىنىڭ شيمايلاعان كوگىلدىر بەتىنەن ەڭ كەرەگىن جاڭا تاپقانداي قادالا قاراپ، وپىرىلا باستاعان ءتىسسىز اۋىزىنا قولىن سوزدى. — ءالدي، كۇيكەنتايىم، ءالدي...
ءۇي ءىشى قوڭىر كولەڭكە، جۇرت ورىنعا وتىرا باستاعان شاق. كەلىنىنىڭ ەزۋ تارتقانىن كەمپىر انىقتاپ كورمەسە دە شامامەن سەزدى.
— سەن نەگە جىمياسىڭ كۇيەۋى كەلگەن قالىڭدىقشا؟
— يگناتتى پىسىق دەگەنگە، اشەيىن، اجە، ويىما ءبىر نارسە ءتۇسىپ كەتىپ، سوعان كۇلكىم كەلگەنى.
— پىسىق بولماسا، باسقالاردان ارتىق بولماسا سەنىڭ اكەڭ مەنىڭ بالاما قىز بەرمەگەن بولار ەدى. ءتىل اۋىزىم تاسقا (كەمپىر سول يىعىنا تۇپۋ-تۇپۋلەپ قويدى) ءۆاسيلييىم ۋچيتەل، يگناتىم سەلەن باستىعى، ەل اعاسى، كەمپىر جامان بولسا ونداي بالا تۋا ما؟— دەپ كەمپىر ادەتىنشە ورلەي سويلەپ، ماقتانا ءتۇستى دە، كەنەت داۋسىن وزگەرتىپ جىبەردى: — اينالايىن يگناتەنكام قايدا ءجۇر ەكەن، ۇيدەن كەتكەنىنە ءبىر جۇما ۋاقىت ءوتتى، امان بولسا جارار ەدى؟! ءۇستى-باسى كىرلەپ، ازىپ-توزىپ كەتكەن شىعار. مارفۋشا، سەن مونشا جاعىپ قويساڭ نەتەر؟ بۇگىن قالاي كەلمەس ەكەن؟!
يگنات پەن كەلىنىنىڭ ءتىلىن شيراتا كەمپىر شەشەنىڭ: «سەندەر جامانسىڭدار: جاس كۇنىمىزدە بىزدەر قانداي ەدىك. بالامىزدى قۇنداقتاپ جانىمىزعا قويىپ، ەرتەدەن كەشكە دەيىن پىشەن شاپقاندا ءبىر «ۋھ» دەپ كورگەن ەمەسپىز»،— دەيتىنى ءزىلسىز، مۇنى ول ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە ايتادى، ماتەلدەي بولىپ كەتكەن سوزدەر، ماقتانا سويلەيتىن بۇل مىنەزى كەلىنىنە بوي تۇمارداي جۋىق، بەلگىلى مىنەز. كەمپىر سويلەگەندە وتكەندەگى ءوز قايراتىن، العىرلىعىن سالىستىرا ايتپاسا سوزدەرى جاسىق سياقتى كورىنىپ تۇرادى، ال بۇل بالالارىنا سۇيكىمدى لەبىز ەسەبىندە.
— اجەسى-اۋ، سىزدەردەي ءبىز قايدان بولايىق، اتادان بالا شيرەك كەم تۋادى عوي، مۇنى مەنىڭ كارى اجەم دە ىلعي ايتاتىن،— دەپ مىرس ەتە تۇسەدى كەلىنى.— مونشانىڭ وتىنى، سۋى ءبارى دايار، ءىشىن الدىڭعى كۇنى جۋىپ قويعانمىن، بۇگىن الدە ءسىز كىرىپ شىعاسىز با؟ كىرسەڭىز جاعايىن.
— جوق، جوق، يگنات كەلسىن، سوعان ازىرلە. ءالدي، ءالدي اپپاعىم، ءالدي، قارعام، ۇيىقتاي عوي.
ال، ءسابيدىڭ ۇيىقتاۋ ويىندا دا جوق ەدى، ول اياعىمەن سەرپىپ جىبەرىپ، كەمپىردىڭ قولىنان سىتىلىپ شىعىپ كەتتى دە، ەدەن ۇستىندە جورعالاي، ەكىلەنە ەڭبەكتەپ شەشەسىنە ۇمتىلدى.
— بار، جامان نەمە، شەشەڭە! قاراي گور، مۇنىڭ قارشاداي باسىنان شەشەسىنە ۇمتىلۋىن. اجە ساعان جات ادام عوي شاماسى. كورەرمىن، ءالى مەندەي اجەسىز كورگەن كۇنىڭدى دە،— دەپ كەمپىر بالاعا تىرجيعان، ەتسىز قولىن ەربەڭدەتىپ، جۇدىرىعىن ءتۇيىپ قويدى.
قىز بالا ەڭبەكتەپ، اناسىنا قايتا كەلىپ، اياعىنا ورالدى.
— جارايدى، انا جامانىڭدى ءوزىڭ ۇستا، مارفۋشا، ماشكانى مەن ءوزىم قاماپ كەلەيىن قوراسىنا. پەشتى ۇمىتىپ كەتپە، كۇيىپ كەتە كورمەسىن، يگناشا كۇيگەن پيروگتى اۋزىنا دا سالمايدى، اكەسى مارقۇم سونداي ەدى، پيروگتىڭ بەتى قوقىرايدى دەگەنشە ونىڭ قاباعى جابىلدى دەي بەر.
كەلىننىڭ ءوزىم بارام دەگەنىن كەمپىر ەلەڭ قىلمادى، اياعىن پىسىق باسىپ، باسىنا ۇلكەن، قالىڭ ءشالىسىن بۇركەنە سالدى دا، بۇرىشتاعى يكوناعا بارىپ، اۋىزى جىبىرلاپ شوقىنىپ جىبەرىپ، سىرتقا قاراي اياڭدادى. ونىڭ تىرپىلداتا باسقان گالوشىنىڭ دىبىسى سەنەكتەن ءارى سىرتقى ەسىكتەن اۋلاعا شىعىپ كەتكەنشە ەستىلىپ تۇردى.
مارفا بىكوۆا وتىزعا تامان كەلىپ قالعان ايەل، ەرى يگناتيي بىكوۆ فيەۆرال ايىنىڭ ىشىندە شارۋالاردىڭ سحوتىندا پوسەلكا سوۆدەپىنىڭ پرەدسەداتەلى بولىپ سايلاندى، مارتتىڭ ىشىندە وبلىستىق سەزگە دەلەگات بولدى، وندا يگناتتى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى ەتىپ بەلگىلەپ، مىنە بۇگىن ءبىر جەتىدەن بەرى قالادان قايتپاي جاتىر. «ءۇي شارۋاسىن، ايەلى مەن بالاسىن ۇمىتاتىن بولسا، وندا ناچالنيك بولماي-اق قويسا ەتتى» دەپ ويلادى مارفا. «باس كوتەرەر ادام جوق، ولمەلى شەشە اناۋ، ەمشەكتەگى بالامەن نە بىتىرەمىن؟ ءقازىر جەر جىرتاتىن ۋاقىت تا جۋىقتاپ كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە مىنا پەسكوۆتار مەن كالاشنيكوۆتار تاپ بەرە باستادى. نالوگتى باسا سالعانى ءۇشىن يگناتقا ابدەن وشىگىپ الدى. اسىرەسە، كەشەدەن بەرى تۇرلەرى بۇزىلىپ كەتتى. «كوميسساركا بىكانيحا، اسىقپا، قۇدا تۇسۋگە كەلەمىز» دەيدى باعانا تاڭەرتەڭ وستاپ پەسكوۆ قوس ءبۇيىرىن تايانىپ، باياعى جىگىت كۇنىندەگى ءوزىنىڭ سۇزەتىن بۇقاشا قاراۋىنا سالىپ... تەزىرەك كەلسە ەتتى يگناشا...»
سول قولىمەن قىزىن قولتىقتاي كوتەرىپ ايەل وڭ قولىمەن پەشتىڭ شوعىن كوسەدى. قوڭىر كولەڭكە ءۇيدىڭ ىشىندە جايناعان شوقتىڭ قىزعىلت ساۋلەسىمەن مارفانىڭ ادەمى تولىق بەتى دە قىزعىلت شابدارلانىپ كەتەدى. ازىراق توتىققان ءجۇزى شوقتىڭ لەبىنە قىزىپ، كۇرەڭدەنە تۇسەدى، سۇيكىمدى عانا تۇزەڭ مۇرنى ۇشىنا دەيىن قارا قوشقىل.
پەشتىڭ قىزعان تاسىنا دۇڭكىلدەي سوعىلعان كوسەۋدىڭ دىبىسى ما، الدە ءبىر بوگدە دىبىس شىقتى ما، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، ايەلدىڭ قۇلاعىنا كۇڭگىرتتەۋ دۇڭك ەتكەن داۋىس شالىنعانداي بولدى. ول كوسەۋىن قويا سالىپ، تىڭداي قالىپ ەدى، تەرەزەنىڭ اينەكتەرى بولار-بولماس زىڭىلداپ تۇر.
پەش جانىندا، شوقتىڭ قىزۋىنا بالقىعان جاس بالانىڭ ەكى كوزى جۇمىلىپ تا كەتىپتى. كۇن ۇزىن تىپىرشىعان تىنىمسىز قيمىلى جوق، كىشكەنە اياقتارىن سوزىپ جىبەرىپ شەكەسىنىڭ تىزەسىندە بەيعام جاتىر. باسى دا شەشەسىنىڭ قارىنان اۋىتقىپ، سالبىراپ كەتكەن. بالانىڭ بەتىنە كوزىن توقتاتتى دا، كىشكەنە بولسا دا قوڭقيىپ تۇرعان مۇرنىن ەرنىنىڭ ۇشىمەن اقىرىن عانا ءسۇيىپ الدى، تۇرەگەلىپ، بۇرىش جاقتاعى ءوز كروۆاتىنا اپارىپ سالدى دا بالانى ودەيالمەن قىمتاي باستادى. الگى دىبىس «تاڭق» ەتىپ تاعى شىقتى دا، تەرەزە اقىرىن عانا ءدىر-دىر ەتىپ زىڭىلداپ كەتتى. مارفا جالما-جان تەرەزەگە ۇمتىلىپ سىرت جاققا قاراپ ەدى، كوشەدە ەشبىر بەيسەۋىت ءجۇرىس تە، قيمىل دا كوزگە تۇسپەدى. «ءسىرا، مىلتىق داۋىسى... كامىل مىلتىق. سەلونىڭ شەت جاعىنان شىققان سياقتى. اينەك مىلتىق اتقاندا عانا زىڭىلدايدى...» سەلونىڭ ءۇستى قوڭىر بۋالدىر؛ الىسىراقتاعى ۇيلەردىڭ سۇلبالارى عانا كومەسكىلەنىپ كورىنەدى. جىراعىراقتا دابىردىڭ قۇلاققا تالىپ جەتكەن ءۇزىندىسى ءتارىزدى ءبىر ەمىس-ەمىس دىبىس بار. ءبىراق ونى ايىرۋ قيىن.
اياعىن تىرپىلداتا باسقان كەمپىردىڭ دىبىسى سەنەككە كىردى. ول ۇيگە كىرمەي جاتىپ، سويلەپ كەلەدى.
— كۇن جىلىماي ادامنىڭ كوڭىلى دە جادىرامايدى، ارقا بەتتەن جەل تۇرسا كەرەك، ءتۇننىڭ سۋىتاتىن ءتۇرى بار، الدەن-اق قارىپ تۇر. قىس ۇزاققا سوزىلماسا قايتسىن. كوكتەم ايى — ءالى ءبىر جىلى كۇن جوق... كەلىن-اۋ. مارفۋشا-اۋ، ماشكانىڭ استىنا سالام توسەپ پە ەدىڭ؟! بۇگىن بۇزاۋلايدى. اۋعان جوق، شەشەسى سۋببوتكا وسىنداي ەدى، مۇيىزىمەن كاليتكانى ادامشا اشىپ كىرىپ، ادامشا اشىپ شىعاتىن. ماشكا دا چۋتوچكا شىعىپ كەتپەپتى، قاقپادان شىقسا...
— اجەسى-اۋ، مىلتىق اتتى عوي، ءسىزدىڭ قۇلاعىڭىزعا شالىنعان جوق پا؟
— قايداعى مىلتىق!؟ مەنىڭ قۇلاعىم بۇگىن مىلتىق تۇگىل زەڭبىرەك اتساڭ دا سەلت ەتپەس، ازىراق شانىشقانسىن ورامالمەن بايلاپ العانىمدى كورمەيسىڭ بە؟ قاقپادان ماشكا شىعىپ كەتسە اڭگىمە بولىپ ەدى، وندا، ەندى ماشكا جوق دەپ ورنىن سيپاپ وتىرار ەك. انا جىلى سۋببوتكا دا، وعان كوپ ۋاقىت ءوتتى-اۋ، چۋتوچكا كوز جازىپ قالعاندا تابىننان زىم-قايىم بولعان-دى. ەمشەگىنەن سارى ۋىز كورىنگەن كەز، يۆان كۋپالادان ءبىر جەتى بۇرىن. مۇنداي سۋىڭ بولسا بۇزاۋ شاراناسىمەن قاتىپ قالادى عوي، وندا جەر تىزەدەن كوك مايسا بولاتىن. ىزدەمەگەن جەر قالعان جوق، يگناشا قىردى، ويدى تەگىس شارلادى؛ مەن دە قالىسپادىم. جايىق جاعاسىنىڭ دا بالامىزبەن ەكەۋىمىز ءتۇبىن تۇرتكىلەمەگەن بۇتاسى قالعان جوق شىعار. تابۋ وڭاي بولار ما ءبىر كەتكەن سيىردى، بۇكىل سەلو بولىپ ىزدەسەڭ دە ورمان، توعاي، ساي-سالا، جىرا، وزەك پەن جىقپىل بىتكەننىڭ ەسەبىن الىپ بىتىرەرسىڭ بە؟! جوق سۋببوتكا، كۇن جارىم ىزدەپ تاپپاي قويدىق...
— تابىلماي كەتتى مە؟— دەپ سۇرادى كەلىنى ەنەسىنىڭ قاربالاس ىڭىردە باستاعان ۇزاق اڭگىمەسىنىڭ ءتۇيىنىن بىردەن بىلە قويماقشى بوپ.
ءوزى تەرەزە الدىنان شامدى الىپ، پيالاسىن تازارتا باستادى.
— سيىردى ايتاسىڭ با، بۇزاۋدى ايتاسىڭ با؟
مارفا جاۋاپ بەرە الماي قالدى، ويتكەنى ول سيىردى جوعالدى دەپ ۇعىپ، بۇزاۋدى ەسكەرمەگەن؛ دەگەنمەن:
— بۇزاۋدى ايتام،— دەي سالدى ول، پيالانى شۇبەرەكپەن ىسقىلاي ءتۇسىپ.
— اقىلىڭا بولايىن! سەندەر دە بالا تۋىپ، بالا اسىرايمىن دەيسىڭدەر، تۇگى، بالاسىن تىرىدە تاستار ما، مال ەكەش مال دا بالا ءۇشىن جانىن سالادى. بالاسىن كۇندىك جەردەن ىزدەپ تابادى. تاۋلىك جارىم دەگەندە سۋببوتكا تابىنمەن بىرگە ۇيگە كەلىپ تۇر. ۆاسكا قارت ەدى تابىنشى: «افاناسيا ۆاسيليەۆنا، سەنىڭ مىنا قۋ قۇناجىنىڭ توعايدىڭ تۇكپىرىنە بارىپ بۇزاۋلاپ، داۋدە بولسا بۇزاۋىن قىزعانىپ ءشوپ اراسىنا جاسىرىپ كەتكەن. ەرتەڭ ەرتە مەنىمەن بىرگە قىرعا شىق تا، الىستان سيىرىڭنىڭ ىزىنە ءتۇسىپ ءجۇر دە وتىر. بۇزاۋىنا ءوزى باستاپ الىپ بارادى.
ارعى اتاسى تاعى ايۋان ەمەس پە، ادامنان جاسىرىپ، وڭاشادا بۇزاۋلاپ اياقتانعانشا شوكەنىڭ تۇبىنە جاتقىزىپ كەتكەن»،— دەدى. بالاجان دەپ مىنە وسىنى ايت، جۇرتتىڭ كوزىنەن جاسىرىن تۋىپ، جاسىرىن اياقتاندىرماقشى بولعان عوي. سەن بۇزاۋى تابىلدى ما دەيسىڭ، بۇزاۋى تابىلماسا مىنا ميشكا قايدان شىقتى؟
— اكەسى-اۋ، مەن مۇنى ەستىگەن جوق ەدىم... قاقپاعا بىرەۋ كەلدى بىلەم...— ايەل جۇگىرىپ تەرەزەنىڭ الدىنا باردى دا، ءۇڭىلىپ قاقپا جاققا قارادى:—يگناتتىڭ ءوزى كورىنبەيدى. رىجيك قاقپا الدىندا تۇر، اجەسى،— دەپ مارفا جالاڭ باس كۇيى سىرتقا ۇمتىلدى.
— جۇگىر، مارفۋشا، توڭىپ كەلگەن شىعار، كىرگىزىپ اتىن دوعارىس، باسىڭا ءشالىڭدى جامىل، كۇن سۋىق،— دەدى كەمپىر ىزىنشە، ءبىراق كەلىنى قايرىلعان جوق، ەسىكتى اسىعا جاۋىپ شىعىپ كەتتى.— ايتقاندى تىڭدار ما بۇلار، جالاڭ باس شىققانىن قاراشى، يىعىنا دا ەشنارسە ىلگەن جوق. نانىن دا، پيروگىن دە ۇمىتىپ كەتتى،— دەپ كۇبىرلەدى كەمپىر پەشتى اشىپ جاتىپ.
مارفا جۇگىرىپ شىققان بويى قاقپانى اشپاستان كاليتكادان باسىن سۇعىپ قارادى. قاقپانى تۇمسىعىمەن سۇزە اۋىزدىعىن شايناپ تۇرعان رىجيك مارفاعا جالت قاراپ وقىرانىپ قويا بەردى. مارفا اينالىپ اۋلانى كوزىمەن شولدى. ەشكىم كوزگە ىلىكپەيدى. «بۇل قالاي، ۇيگە كىرمەستەن كورشىلەردىڭ بىرىنە كىردى مە!؟» دەگەن ويعا كەلدى. ول اۋلانىڭ بۇرىش-بۇرىشىن، لاپاستىڭ استىن قارادى: سيىر قورانىڭ ەسىگى سىرتىنان تيەكتەۋلى تۇر، ارەگىرەكتەگى مونشا جاقتى شولدى، باقشانىڭ ىشىمەن كۇزگى قىرمان ۇستىندە قالعان سالوم-توپاندى ءبىر ءسۇزىپ ءوتتى دە، كورشى يۆان اندرەيەۆيچتىڭ تەرەزەسىنەن قارادى. مۇرجاسىنا قاعاز قالپاق كيگىزگەن بەستىك شامنىڭ ساراڭ جارىعى يۆان اندرەيەۆيچتىڭ الدىنداعى قامىتتى، ۇلكەن وكشە ءبىزدى، قولىنداعى تارامىس ءجىبىن جاقسى كورسەتىپ تۇر، ال ونىڭ ءبىر قىرىن وتىرعان جۇزىنە قوڭىر كولەڭكە تۇسكەن، سوپاقشا جاعى ۇپ-ۇزىن، مۇرنى ىستىكتەي باسىن كەكشيتە ۇستاپ قامىتتىڭ شۇجىعىن بىزبەن تەسىپ، سمولالى ۇزىن تاسپا ساباعى بار جۋان ينەمەن جورمەپ جاتىر؛ باسى قيمىلداعان سايىن كوزىلدىرىگى شاعىلىسىپ جارق-جۇرق ەتەدى. يگنات مۇندا دا جوق.
كەلىپ قاقپانى اشىپ، اتتى جەتەكتەپ ىشكە كىرگىزىپ، شاپشاڭداپ دوعارا باستاعان مارفا بوجىنىڭ ءسۇيرتىلىپ، كوك سوقتالانىپ قالعانىن كوردى. لaپac استىنا ەنگىزىپ رىجيكتى بايلاي سالىپ، شانا ۇستىندەگى ۇيدەن سالىپ كەتكەن الاشانى كوتەرىپ ىشكە كىرگىزدى.
— ەنە، ات-شاناسى كەلدى، يگناتتىڭ ءوزى جوق،— دەدى ول، داۋىسى دىرىلدەپ.
ءسويتتى دە شامنىڭ جارىعى تۇسكەن الاشانىڭ ۇستىندەگى ۇيىسىپ قاتقان قىزىل كۇرەڭ قاندى كوزى شالىپ، جاقىنداپ كەلىپ ۇڭىلە قالدى. ايەلدىڭ ءوڭى قاشىپ كەتتى، قولدارى ءدىر-دىر ەتتى. قان! جاپ-جاڭا قان! جىلىمشى، ءيىسى دە ءالى كەتپەگەن؛ بەتى قابىرشىقتانىپ قاتسا دا، الاشاعا مول ءسىڭىپ شىلقىپ ەكىنشى بەتىنە وتكەن، قولعا جۇعارلىق دىمقىل. ورتاسىندا ۇلكەن جالپاق كوك جولاعى بار الاشانىڭ باسقا جەرلەرىنە دە تامعان ىزدەرى كورىنىپ تۇر.
— مىناۋ تەگىن قان ەمەس... ءبىر سۇمدىق بولعان... باعاناعى مىلتىق داۋىسى...— دەپ سىبىرلادى مارفا ءۇنى ءبىتىپ.
ءبىر سەكۋنتتاي مەزەتتىڭ ىشىندە-اق ايەلدىڭ ويىنا جانتۇرشىگەرلىك نە جاماندىق، نە اۋىر ويلار مەن سۋرەتتەر ەلەستەپ ءوتتى.
اتتىڭ يەسىز كەلۋىن ول جاماندىققا جورىدى. يگناتتىڭ باسىنا ءجا ءولىم، ءجا سوعان بارابار ءقاۋىپ ءتوندى دەپ ءبىلدى... «بىكانيحا، قۇدا تۇسۋگە بارامىز...» — دەپ بەتىنەن وتى شىعا، كوزىنىڭ الاسىمەن قاراعان وستاپتىڭ بۇگىنگى جەكسۇرىن ءسۇدىنى تاعى كوز الدىنا كەلدى.
كەمپىر كەلىنىنىڭ ايتقانىنا شالا قۇلاق ءتۇرىپ، پەشتەگى نانمەن بولىپ جاتىر. ول ىشىنەن كۇبىرلەپ بىرەسە شوقتى ماقتاعانداي:
— بەتى كۇرەڭدەنىپ پىسكەن ناندى ايتسايشى نان دەپ، شوعى دا كەلىسكەن، كوپ تە ەمەس، از دا ەمەس، ءالى جايناپ جاتىر. تاعى دا بىر-ەكى ليسكە جەتەرلىك. يگناشانىڭ نە ىستەپ جۇرگەنى بۇل، ۇيگە كەلمەي؟ كونتورىنا كىرىپ قالعان شىعار.
— رىجيك يەسىز ءوزى كەلگەن... ءبىر بالە بولدى، ءبۇل تەگىن ەمەس...— دەدى مارفا داۋىسىن شىعارىڭقىراپ...
— نەمەنەسى؟ — دەپ سۇرادى كەمپىر تۇسىنبەي. رىجيك دەيسىڭ بە؟ يگناشا قايدا، اۋلادا ءبىر جەردە ءجۇر مە؟ سيىر قورانى كورىپ جۇرگەن شىعار، مالجاندى نەمە، ميشكانىڭ بۇزاۋلاعانىن كورمەكشى دە.
— و، جاساعان بۇزاۋدى ايتادى عوي، تۋماعان. يگنات جوق، شاناعا توسەگەن الاشا قان-قان... ءبىر سۇمدىق بولماسا يگى ەدى، اۋلاعا كەلسە ۇيگە كىرەدى عوي. بار جەردى قاراپ شىقتىم، قىرماننىڭ باسىنداعى سالوم مەن توپاننىڭ توڭىرەگىن دە ءتىنتتىم. باعاناعى مىلتىق داۋسى تەگىن شىقپاعان. وي، جاساعان، بۇل نە سۇمدىق!..
مارفا مىرسىلداپ جىلاپ جىبەردى. كەمپىر جاڭا عانا ۇققانداي، از ويلانىپ تۇردى دا:
— اتى بار دا ءوزى جوق دەيسىڭ بە؟ مىنا ەگەسىپ جۇرگەن پەسكوۆتىڭ بولتىرىكتەرى سوققىعا جىعىپ تاستاعان شىعار ءبىر جەردە ونى. جۇگىر. ۆاسيلييگە بار، ايت قايناعاڭا. يگناتتى ات شاناسىنان اۋدارىپ، سوققىعا جىعىپ تاستاپتى دە. ولاردىڭ باياعىدان ادەتى كوپتەن ۇرىپ كەك الاتىن. كىسى ولتىرۋگە دە ءجۇزى جانبايتىن اتا-باباسىنان بەرى جاۋىز،— دەدى، بۇل ءىستى وزىنشە توپشىلاپ.
— مەن اتامانعا بارسام قايتەدى، ەنە؟ سول ءجون سىلتەمەس پە؟
— جوق، ۆاسيلييگە ايت، سول بارسىن. سەن ايەلسىڭ، نە بىتىرمەكشىسىڭ، نە دەپ سۇراماقشىسىڭ اتاماننان؟ اتاماننىڭ ءجون ايتا قويارىن قايدان بىلەسىڭ؟ ول دا ءبىر قىرتىس قاباڭ قاھار سوققاننىڭ ءبىرى،— دەپ قورىتتى كەمپىر.
ۇلكەن، قالىڭ ءشالىنى يىعىنا ىلە سالا مارفا ۇرەيلى، بەلگىسىز قورقىنىشتىڭ قۇشاعىندا جان ۇشىرعانداي بولىپ ۋچيتەل ۆاسيليي بىكوۆتىكىنە قاراي جۇگىردى.
ءتورتىنشى تاراۋ
1
دوكتور ەحلاستىڭ ءسوزىن حاكىم سامارقاۋ تىڭدادى. ونىڭ ەسى-دەرتى مۇكارامانىڭ: «ۋاقىتى جەتكەندە ءبارىن بىلەرسىڭ...» دەگەن جۇمباق سوزىندە، اياق استىندا كەزدەسكەن كەنەت وزگەرىستە، قۋ كەمپىردىڭ كىرپىنىڭ تىكەنىندەي قادالىپ، سويلەسۋگە ىرىق بەرمەگەنىندە بولدى. سوندىقتان ويى مۇلدە باسقا جاقتا وتىرىپ ول دوكتور نە ايتسا دا باسىن يزەي بەردى.
— جاز اۋىلدا بولاسىڭ با، الدە قالاعا كەلەسىڭ بە؟— دەپ سۇرادى ونان ەحلاس.
حاكىم كۇلىمسىرەپ:
— يا،— دەدى.
— اۋىلدا ءازىر اينالعانداي ەشنارسە جوق. قالادا ۇلكەن ىستەر ىستەۋگە بولادى،— دەدى دوكتور جىگىتتىڭ ماعناسىز جاۋابىن ەلەمەي، سۇلۋ جۇزىنە قادالا قاراپ وتىرىپ.
حاكىم باسىن يزەدى.
ەحلاس حاكىمنىڭ سۇلۋلىعىنا قىزىعا، قىزعانا قارايتىن، ال ءقازىر: «وسى مەنەن دە سۇلۋ بولار بىلەم» — دەپ ويلايدى. ول... «وزىمنەن اسقان ادەمى قازاق جوق»— دەگەن پىكىردە ەدى. ءوزى جونىندەگى ونىڭ بۇل تاكاپپار ويىن كەشە كەشتە ولگا كونستانتينوۆنا دا ابدەن بەكىتتى.
— ءجاھانشا، قاراشى، دوكتور ەحلاس چۋگۋلوۆيچ اسقان سۇلۋ ەمەس پە؟— دەگەن-دى ولگا كۇيەۋىنە، ەحلاسپەن كادريلدى ءبىر اينالىپ كەلىپ وتىرا بەرىپ،—پەتەربۋرگ بالدارىندا بيلەپ جۇرەتىن ادام. قانداي كوركەم، تاربيەلى جان، ءبىلىمى قانداي؟ جاسىراق بولسام دوكتوردان باسقا جانعا عاشىق بولماس ەم. قازىردە دە عاشىقپىن.
ماقتاعاندى ءىشى جاقسى كورسە دە، ەحلاس ايەلدىڭ سوزىنە قىسىلىپ قالعان ەدى، ويتكەنى قىزعانعان ادامداي ءجاھانشا وعان جالت قارادى دا ايەلىنە:
— ولگا، سەن مۇنان ون جىل بۇرىن ماعان دا وسىلاي دەگەنسىڭ. سەنىڭ عاشىق بولماي جۇرەتىن كۇنىڭ بار ما؟ — دەپ قارق-قارق كۇلىپ قويعان.
سول، بارون دەلۆيگتىڭ كەڭ ۇيىندەگى قالانىڭ وقىمىستىلارى باس قوسقان كەشتە ولگا باسىنان-اياعىنا شەيىن ەحلاسپەن عانا بيلەگەن، ەحلاستى ماقتاۋمەن بولعان. ءقازىر دە ەندى دوكتور ىشىنەن: «مىنانى كورسە ولگا كونستانتينوۆنا مەنى تاستاي بەرىپ وسىمەن بيلەر ەدى...»— دەپ ويلاپ وتىر. ونىڭ ويىنا كەنەت ەكىنشى نارسە كەلە قالدى. «ەكى دوسمۇحانبەتوۆتىڭ ەكەۋىنىڭ دە نوكەرلەرى بار؛ ەكەۋىنىڭ دە شاشپاۋىن كوتەرەتىن، باستارىن شۇلعىپ اۋىزدارىنان شىققانىن قوستاي تۇسەتىن ءوز جىگىتتەرى بار. مەن، ارينە، ولارداي ۇلكەن ادام ەمەسپىن، ءبىراق مەنىڭ اينالامدا دا وزىمە لايىق ادامدارىم بولۋى كەرەك قوي. تەنتەك ءجۇنىستىڭ مىنا سۇلۋ بالاسى سياقتى ورتا دارەجەلى ءبىلىمى بار جىگىتتەردەن بەس-التىسى سوڭىما ەرىپ جۇرسە كەلىستى-اق. جاقسى اديۋتانت، پوموشنيكتەر. قانداي ءساندى. ونىڭ ۇستىنە ءجۇنىستىڭ بالاسى مەنىڭ اتقوسشىم بولسا بۇعان اكەم قانداي ريزا...» بۇل باققۇمارلىق وي ونىڭ باسىنا بۇگىن عانا كەلگەن جوق-تى، ول بىرنەشە كۇننەن بەرى تىنىم بەرمەي، ۇزدىك-ۇزدىك، قايتا-قايتا ورالا بەرىپ، تاپ وسى مينۋتتا جيناقتالىپ، تۇتاسىپ، جارىققا شىعۋعا دايىن سياقتى ەدى.
— حاكىم، سەن مىنا وقۋىڭدى بىتىرىسىمەن جىمپيتىعا ماعان كەل، مەن ءوزىم ساعان لايىق ءبىر ورىن دايىنداپ ءجۇرمىن. جۇرتپەن تانىساسىڭ، ۇلكەن كارەرا جاساۋىڭا جول اشاسىڭ، وسەسىڭ، ىسكە ۇيرەنەسىڭ،— دەدى ول پەنسنەسىن كوتەرىپ قويىپ.
حاكىم بۇعان دا باسىن يزەي سالدى.
ەسىكتىڭ ارعى جاعىنان ادامنىڭ اياق باسقان تىقىرى ەستىلدى دە، ەحلاس قۇلاعىن تىگىپ:
— مەن ۇيدە ادام جوق دەپ وتىرسام، ءابي ۇيدە ەكەن عوي،— دەدى ول سەنەكتەگى كەمپىردى اياق باسقانىنان تانىپ... ءسويتتى دە ورنىنان تۇرىپ:
— ءجۇر، ۇيگە كىرەيىك. كۇن جاعىمسىز، سالقىن ءتيىپ قالۋى مۇمكىن،— دەدى.
— مۇنىڭ كوزىنشە قىزبەن شەشىلە سويلەسە المايتىنىن ءبىلىپ حاكىم ۇيگە كىرۋدەن باس تارتتى. جانە ونىڭ ۇستىنە ەسىك اشقان كەمپىردىڭ جەك كورە قاراعان كوزدەرى مۇنى اتىپ جىبەرەرلىكتەي ەدى، تاعى دا كەلىسسىز سوزدەر ايتىپ تاستاي ما دەپ قىسىلدى.
— ەحلاس اعا، مەنىڭ جۇمىسىم بار ەدى، باسقا ءبىر جەرگە باراتىن. كەيىن تاعى دا كەلىپ اڭگىمەلەسەرمىن،— دەدى حاكىم كەتۋگە ىڭعايلانىپ.
— جارايدى، ولاي بولسا ەرتەڭ كەل.
— جاقسى، كورگەنشە ساۋ بولىڭىز.
حاكىم باسپالداقتان تەز ءتۇسىپ كەتتى دە، ەحلاس اياعىن سالماقپەن باسىپ ۇيگە كىردى.
2
قۇربانوۆتىڭ ۇيىنەن تەز كەتكەنمەن حاكىم پاتەرىنە قايتپادى؛ كوشە بويىمەن ماعىناسىز قىدىرىستاپ ءبىر ساعاتتان ارتىق ءجۇرىپ قالدى. ول جاعالاپ كەلىپ ۇلكەن ديىرمەن جاقتاعى الاڭدى كەسىپ ءوتىپ، جايىقتىڭ جاعاسىنا شىقتى.
جەر استىندا جىلىمعا ەكى ايەل كىر شايقاپ جاتىر، قولدارى سۋىق سۋعا بارجيىپ، قىپ-قىزىل بولىپ كەتىپتى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز: «مۇكارامانىڭ سۇيرىكتەي ساۋساقتارى دا وسىنداي بارجيىپ، تەرىسى جارىلىپ كەتەر مە ەكەن ايەل بولعاندا» دەگەن وي كەلدى وعان. ءبىراق بۇل كەلىسسىز تەڭەۋگە سۇيگەن قىزىن قيماعانداي بەتى شىمىركەنە ءتۇستى دە، ول كوزىن ايەلدەردەن باسقا جاققا بۇردى. جالپاق جايىق مۇز جامىلىپ، جانسىز جاتىر؛ كوز جەتكەن جەرگە دەيىن ءيىرىم-يىرىم، ورلەپ بارىپ كوكجيەككە ۇشتاسىپ كەتكەن؛ وزەننىڭ ارعى بەتى جايپاق، توعايلىق، قالىڭ اعاش بارباستاۋ قىراتىنا شەيىن تۇتاسقان. وزەننىڭ ورتاسى سارى قار دا، ەكى كوبەسى ءجىبىپ قاتقان كوكشىل مۇز. جالعىز اياق جولدار سىزاتتالىپ ورمان ىشىنە كىرىپ جاتىر. ءار جەردە ءبىر قارايعان نەكەن-ساياق جاياۋلاردان ەزگە قىبىر از، تۇتاسىپ جاتقان ولىك دالا؛ كوز تارتارلىق قيمىل جوق، اينالا ءۇنسىز، مۇڭايتارلىق مىلقاۋ كورىنىس... حاكىمنىڭ ىشىنە شەرلى دەرت قۇيىلىپ كەتكەندەي بولدى، قالانىڭ سىرتى دا، ءىشى دە وعان كورنەكسىز، ءسانسىز، تارتىمسىز كورىندى، كەزدەسكەن ادامنىڭ جۇزىنەن دە جىلى شىراي تاپپاعانداي — ءبارى دە سالقىن ءپىشىندى سياقتاندى.
ول كەرى قايتىپ، قالانىڭ ىشىنە كىردى دە مەششان كوشەسىمەن جوعارى ورلەي ءجۇردى. بۇل ماعىناسىز جۇرىسكە ول پارىق بەرىپ جاتپادى، ويى تەك تاعى دا قايتىپ ورالىپ قۇربانوۆتاردىكىنە سىرتتان بولسا دا سوعا كەتۋ، ءبىر اۋىز قىز لەبىزىن ەستۋ. «تانىس ادام كەزدەسپەسە ەكەن؛ اسىرەسە، ءامىر جولىقپاسىن، ول قارسى شىقسا: قايدان كەلەسىڭ؟ قاي جوعىڭدى ىزدەپ ءجۇرسىڭ؟ وسى جەردە جولىقپاقشى بولىپ ۋادەلەستىڭ بە قىزبەن؟— دەپ مازاڭدى الادى— ءتاڭىرى زاڭىن ۇيرەتەتىن ونۋفريي پوپتان دا مىلجىڭ، ءارى مازاسىز» دەپ ويلايدى ول.
حاكىم دوڭىنەن وتە بەردى دە ماڭدايىنداعى جازۋىن كورىپ كەرى بۇرىلىپ، تراكتيرگە كىردى. ول ەرتەدەن بەرى اس ىشپەگەن-دى، قارنىنىڭ مىقتاپ اشقانىن، بۇرقىراعان استىڭ ءيىسى مۇرىنىنا كەلگەندە عانا ءبىلدى...
حاكىمنىڭ وقۋشى ەكەنىن بىلگەن جالپاق بەت جۋان تراكتيرشى بۇل وتىرعان ستولعا قاپەلىمدە كەلە قويمادى. ول الدىمەن تەرەزە جاق بۇرىشتا داۋرىعا سويلەپ، جولداسىنا الدەنەنى دالەلدەپ جاتقان ادامنىڭ سۇراعان تاعامىن اكەلدى، سونان كەيىن جان-جاعىنا كوزىنىڭ استىمەن قاراپ قويىپ، گازەت وقىپ وتىرعان ءبىر چينوۆنيككە شاي مەن پيروگ اكەلىپ بەردى. ەڭ سوڭىنان ول حاكىمگە ءبىر ءتىلىم قارا نان مەن سىلدىرلاۋ سورپا، ەكىنشىسىنە ءۇش جاپىراق ەتتەن جاساعان قۋىرداق اكەلدى. حاكىم ونى تەز ءىشىپ، اينالاسىندا وتىرعاندارعا نازارىن سالماستان، سوزدەرىنە دە قۇلاق قويماستان، ءۇش «كەرەن اقشا» تولەدى دە، تراكتيردەن شىعىپ كەتتى. ول گۋبەرناتور كوشەسىنە جەتۋگە اسىقتى.
قۇربانوۆتىڭ ۇيىنە جاقىنداعاندا ول ويلاماعان جەردەن قارسى شىعا كەلگەن مۇكارامانى كوردى. قىز اسىعا باسىپ، ۇيىنە قاراي اياڭداپ كەلەدى. ۇستىندە شولاق ءتيىن ىشىك، باسىندا ءوزىنىڭ كىشكەنە قارا بەركى: تۇستەن كەيىنگى سالقىن مەن ءجىتى ءجۇرىس سوپاقشا كەلگەن كەلىستى بەتتىڭ قانىن سىرتقا تەپتىرىپتى، كۇندىزگى قۋقىل ءوڭنىڭ ءىزى دە جوق. ءبىراق جۇزىندە سالماقتى ءپىشىن بار. حاكىم قاقپاعا جەتكىزبەي ونىڭ جولىن بوگەپ توقتاتۋ نيەتىمەن ادىمىن كەرە باستى؛ قانات بىتكەندەي ول سەرپىلىپ كەتتى، جۇرەگى الىپۇشتى. مۇنى كورىپ قىزدىڭ اياعىن اقىرىن باسقانىن حاكىم ومىرىندەگى ەڭ باقىتتى مينۋتتاي سانادى. اسىقپاي قارسى كەزدەسكەن، ءسوز جوق، جولىعىپ سويلەسۋدى تىلەگەنى دەپ ۇقتى. ول ەرىكسىز ەزۋ تارتتى، ۇمتىلىپ كەلىپ مۇكارامانىڭ قولىنان ۇستاي الدى. باياعى ىپ-ىستىق، سۇيرىك ساۋساقتار... ول الدە ءوز جۇرەگىنىڭ، الدە قىز جۇرەگىنىڭ دۇرسىلدەي سوققانىن ەسىتتى. شاتتى شىراي مەن قاپ-قارا كوزدەردىڭ ىشىنەن سىر ىزدەگەندەي بەتىنە تىكتەپ قاراپ ەدى، قىز ۇيالعان بالاشا كوزدەرىن تومەن ءتۇسىردى دە، تىپ-تىك قويۋ قارا كىرپىكتەر ءمولدىر جۇرەك ايناسىن كولكەشتەي قويدى.
حاكىم دەمىن زورعا الىپ:
— مۇكاراما، بۇل نە جۇمباق؟.. مەن مۇنداي كەنەت وزگەرىس كەزدەسەر دەگەن جوق ەدىم!.. «ۋاقىتىندا بىلەرسىڭ» دەگەن ءسوزدىڭ ارعى جاعىندا نە جاتىر؟.. مەن الدە قاتە ەسىتتىم بە؟.. جوق، بۇل مۇمكىن ەمەس...
جالىنى بەتتى شارپىعانداي ىستىق سوزدەر، ءتۇيىنى اعىتىلىپ كەتكەندەي، توقتاۋسىز توگىلىپ جاتىر.
قىزدا ءۇن جوق.
— مۇكاراما، ايتشى، اراعا سۋىق ءسوز كىردى مە؟ الدە ءۇي ىشىندە ءبىر كەلىسسىز اڭگىمە بار ما؟.. مەن بىلەمىن... مەن ۇعىپ تۇرمىن. ارامىزعا كيلىككەن ءبىر ادام بار... ايتشى، نە بولدى؟!
قىز كوزدەرىن جوعارى كوتەرىپ الدى.
— ءقازىر ۋاقىت جوق. ءبىز بۇگىن قوناققا بارامىز. اسىعىس، ەرتەڭ ايتامىن...— دەدى.
— جوق، ءقازىر ايت. ءبىر ءسوز عانا ايت...
قىزدىڭ كوزىندە كەنەت ءبىر ىنتىزارلىق شوعى جارق ەتە قالعانداي بولدى. ول جىگىتتىڭ اۋزىنان شاپشاڭ ءبىر ءسۇيىپ الدى دا، قولىنان سىتىلىپ باسپالداققا شىعىپ تا الدى. قىز حاكىمگە ويلانۋعا دا ۇمتىلۋعا دا، تاعى ءبىر ءتىل قاتۋعا دا مۇمكىندىك بەرمەدى، جالما-جان ۇيگە كىرىپ كەتتى.
بەسىنشى تاراۋ
1
دميترييەۆ ۇندەۋ تەكستىن قاراپ وتىر. وڭ جاق بەتىنىڭ جىبىر ەتە قالعانىن باعانا تاڭەرتەڭ دە سەزگەن ەدى، ءبىراق سوۆدەپ باستىعى وعان ماعىنا بەرمەگەن. ال، ءقازىر ونىڭ تاپ سول بەتى تاعى دا وقتىن-وقتىن جىبىرلاپ تۇردى دا ۇزدىكسىز تارتتى — سونداي قاتتى تارتتى، ەزۋى اشىلىپ-جابىلىپ كەتكەندەي بولدى، بىرنەشە رەت ەرىكسىز كىرپىگىن دە قاعىپ قالدى. «بۇل نەتكەن بالە؟!» دەپ كۇبىرلەپ ول وڭ الاقانىمەن بەتىن ۋقالاپ-ۋقالاپ جىبەردى، ءوزى وقىپ وتىرعان قاعازدان كوزدەرىن المادى. قاسىندا، سول جاعىندا وتىرعان ءابدىراحمان ونىڭ بەتىنىڭ جىبىرلاعانىن بىلگەن جوق ەدى. «بۇل نەتكەن بالە؟» دەگەن سوزىنە تۇسىنبەي، تەكستە قاتە كەتتى مە دەپ قوبالجىپ:
— نەمەنە، پەتر استافيەۆيچ، الدە تۇسىنىكسىز كەتكەن جەرى بار ما؟— دەپ سۇرادى.
— جوق، جوق، تاماشا جازىلعان. ەندى وسىنى تەزىرەك باسىپ، كوبىرەك تاراتۋ كەرەك. تاماشا، جاقسى تەكست!
— «نەتكەن بالە؟» دەگەنگە ءجا ءبىر جەرى تۇسىنىكسىز، ءجا قاتە كەتتى مە، دەپ ويلاپ ەم.
— ا، مىنا بالەنى ايتامىن،— دەپ دميترييەۆ بۇرىلىپ ايتييەۆكە جىبىرلاپ تۇرعان وڭ جاق بەتىن كورسەتتى. جۇقا، اق سۇر بەتى كوزىنىڭ استىنان تومەن قاراي تۇتاس جىبىرلاپ تۇر.
— بۇل جونىندە ءبىزدىڭ قازاقتا كوپ جورامال بار. ەرىن، كوز، قاباق تارتادى، ءبارىنىڭ دە باس-باسىنا ءمانى بولەك. ءتىپتى وڭ قاباعىڭ مەن سول قاباعىڭنىڭ، وڭ كوزدىڭ استى مەن سول كوزدىڭ استىنىڭ ىرىمدارى دا باسقا-باسقا. نەگىزىندە ءبارىن دە جاقسىلىققا جوريدى. مىسالى: وڭ كوز تارتسا جاقىن ادامىن كورەدى، وڭ جاڭ ەزۋ تارتسا — جارىڭدى سۇيەسىڭ دەسەدى... جاقسى ىرىم ەمەس پە، پەتر استافيەۆيچ؟— دەپ ءابدىراحمان راحاتتانا كۇلدى.
— كۇلەر ەدىم، مىنا بالە دۇرىستاپ كۇلۋگە دە ىرىق بەرمەيدى،— دەپ جىميدى دميترييەۆ بەتىن تاعى دا ۋقالاي ءتۇسىپ.— ءسىزدىڭ ەل وسى، كورىپ-كورىسۋدى، قۇشاق جايىپ دوستى قارسى الۋدى ۇناتادى بىلەم. باقىتجان بيسالييەۆيچ اناۋ كۇنى كوپ اڭگىمە ايتتى قازاقتىڭ تۇرمىسى جايىنان. مەيلىنشە اق پەيىل جانە مىرزا كورىنەدى. ۇيىنە قوناق كەلسە كەدەيى ۇيىندەگى جالعىز لاعىن سويىپ بەرەدى دەيدى.
— ول راس، نەگىزىندە اقپەيىل. ءبىراق موماقانسىپ وتىرىپ، گالوشقا وتىرتىپ كەتەتىندەرى دە تولىپ جاتىر.
— ونىسىز حالىق بولمايدى، ۇيرەكتىڭ جۇمىرتقاسىنىڭ دا ون ەكىدەن ءبىرى شىرىك بولىپ شىعادى عوي. باقىتجان بيسالييەۆيچتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا عاجاپ، ول ماعان حالىق وكىلى قوجانىڭ... قوجا عوي دەيمىن جاڭىلماسام؟
— قوجاناسىر.
— يا، يا، قوجاناسىردىڭ ءبىر تاپقىرلىعىن ايتتى. اقكوڭىل، مەيماندوس قوجانى الداپ سوعايىق دەپ ەلدىڭ ءبىر الا اياق مىرزالارى كەلىپ: «قوجەكە، ءبىز جامان حابار ەستىپ، كۇيىنىپ كەلدىك، ەرتەڭ اقىرزامان بولاتىن كورىنەدى، ءتىرى جاننىڭ ءبارى ولەدى، جاناتىن نارسەنىڭ ءبارى ورتەنەدى، الەمدى قاراڭعىلىق باسادى»،— دەپتى. «جامان ەكەن!» دەپ باسىن شايقاپتى قوجا. «سىزبەن اقتىق رەت وتىرىپ، كۇلىپ-ويناپ سايراڭدايىق دەپ كەلدىك. انا توقتىڭىزدى سويىڭىز!» «بولادى!» دەگەن قوجا. توقتىنى سويىپ قازانعا ەتىن تۇتاس سالعان كەزدە مىرزالار وزەنگە سۋعا تۇسۋگە كەتەدى. سالقىنداپ، جۋىنىپ راحاتتانىپ قايتىپ كەلسە، ماۋىت شەكپەن، قامقا شاپان، سۋسار بورىك، جىبەك بەلبەۋلەر ورنىندا جوق. «قوجەكە ءبىزدىڭ كيىمىمىز قايدا؟»— دەپ سۇرايتىن كورىنەدى. «كيىم دەيسىز بە، كيىم؟ كيىمنىڭ نە كەرەگى بار ەندى سىزدەرگە؟» «كەرەگى جوق، دەگەنمەن!..» «جاڭا جاعىپ جىبەردىم. انا ءىش كيىمدەرىڭىزدى دە شەشىپ بەرسەڭىز ەت تەز پىسەر ەدى. بۇگىن ءبارىبىر ەشقايدا شىقپايسىزدار، ال ەرتەڭ بولسا بولماسا دا اقىر زامان» دەگەن قوجا. تالاي مومىندى الداپ زار قاقتىرعان الا اياقتاردان ايلاسىن قالاي اسىرعان دەسەيشى! مىنە اقىلدى ادام! مىنە حالىقتىڭ دانالىعى!— دەپ، دميترييەۆ ءماز-مايرام بوپ بالاشا كۇلدى.
— دانالىعىمەن بىرگە ايلاكەرلىگى دە كۇشتى. الداركوسە دەيتىن حالىق اۋىزىنداعى ءبىر گەروي سايتاندى دا الداعان. باكەڭ ونى ايتقان جوق پا سىزگە؟— دەپ سۇراپ ەدى ءابدىراحمان، دميترييەۆ:
— الگى جول شەگىپ كەلە جاتىپ، جاياۋ ءجۇرىپ شارشاعاننان كەيىن جاس سۇراسىپ، ۇلكەنى ارقاسىنا مىنەتىنى مە!؟— دەدى.
— يا، يا.
— ايتتى، ايتتى. تاعى دا تولىپ جاتقان حالىق اڭگىمەلەرىن ايتىپ ءبىر كەش كۇلدىردى. باقىتجان بيسالييەۆيچ كوپ وقىعان، كوپ بىلەتىن اقىلدى قارت،— دەپ ماقتادى دميترييەۆ باقىتجان قاراتايەۆتى.
— ءبىزدىڭ ول قارت اقىلدى، اق پەيىل ادام. ءبىراق وتە سەنگىش، جانە كوڭىلشەك جان. سول مىنەزىن ءبىلىپ انا بايشىل وقىمىستىلار: «باكە، ەلدى ەكىگە بولمەيىك، ءبىر بولايىق» دەپ اراعا كىسى سالىپ ءجۇر...
— ول جاعىن بىلمەيمىن دە، ال تاباندى، العىر، حالىق ءۇشىن تۇرا بىلەتىن ادام ەكەنىنە كوزىم الداقاشان جەتكەن،— دەپ دميترييەۆ ادۆوكاتقا ۇلكەن باعا بەرىپ كەتتى.— قارت مەنى ەلگە الىپ شىعامىن، قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىمەن جاقسىلاپ تانىستىرامىن دەدى.
— دۇرىس ايتادى. ىشكى قيىنشىلىقتاردى جويىپ، ءبىر جايلى بولعاننان كەيىن اۋىلدى ارالاتارمىز، پەتر استافيەۆيچ. ەلدىڭ جايلاۋى مەن كيىز ءۇيىن دە، قىمىزى مەن سالتىن دا، ءبارىن دە كورسەتىپ، بارىمەن دە تانىستىرارمىز ءالى.
— جاقسى، جاقسى، ايتييەۆيچ، ءسوز جوق، ارالايمىن اۋىلدى. شىعىس ەلدەرىنىڭ ءومىرى ماعان ەرتەگى سياقتى كورىنەدى. شىنىندا دا ساحارانىڭ كوپ جايلارى جۇمباق؛ تۇرمىستى جەتە بىلمەسە، جاقسىلاپ ۇقپاسا، قاتە باسىپ، تەرىس ءتۇسىنىپ قالۋعا دا ابدەن مۇمكىن. سونىمەن، ايتييەۆيچ، مەنىڭ كوزىمنىڭ تارتقانىن جاقسىعا جوريسىز با؟
— البەتتە جاقسىعا. «جاقسى ءسوز جارىم ىرىس» دەيدى ءبىزدىڭ قازاق حالقى.
— تەك وسى جاعىنان عانا كوڭىلدى كوتەرىڭكى ۇستاۋ ءۇشىن. ال ناعىز سەبەبىنە كەلسەك: كوزدىڭ، بەتتىڭ تارتۋى نەرۆىدەن عوي،— دەدى ول ويلانىپ.
— ءسوز جوق، سوڭعى كەزدە ۇيقىسىز تۇندەر كوبەيىپ كەتتى. ءبىراق ەشتەمە ەمەس، حالىقتىڭ جورۋى كوڭىلگە دەمەۋ، جاقسىلىققا دەي بەرىڭىز. سونىمەن، پەتر استافيەۆيچ، مىنا ۇندەۋدى باستىرىپ، تاراتا بەر دەيسىز بە؟ وسى باستان تاراتساق قالاي بولادى، «اق كازاكتار مەن گەنەرالدار سوۆدەپكە شابۋىل جاساپ جاتىر» دەگەن سوزدەر كۇنى بۇرىن بايبالام سالعان سياقتى بولماي ما؟ ولار، دۇرىسىندا، شابۋىل جاساعان جوق؛ ازىرگە قۇر نيەت قوي، نيەتتى جۇزەگە اسىرىپ شىققانشا كوپ ۋاقىت بار.
ءابدىراحماننىڭ بۇل سوزىنە دميترييەۆ تاڭدانعانداي، جۇزىنە قادالا قارادى.
— لەنيننىڭ سوڭعى حاتىن بىلەسىز بە، وندا ونىڭ نە دەگەنى جادىڭىزدا ما؟— دەدى ول جۇلىپ العانداي. ءسويتتى دە جاۋاپ كۇتپەستەن: — لەنين بولشيەۆيكتەرگە: ەشكىمگە سەنبەڭدەر، حالىقتى، جۇمىسشىنى قارۋلاندىرا بەرىڭدەر دەدى. مۇنىڭ ماعىناسى جۇمىسشىلار ۇستەمدىگىن ورناتىپ العانشا ەشبىر مىلجىڭ سوزگە، ءتاتتى سوزگە الدانبا دەگەنى. حالىقتى قارۋلاندىرا بەرىڭدەر دەگەنى، دۇشپانعا قارسى تۇرۋ ءۇشىن سول حالىقتىڭ قولىنا مىلتىقپەن بىرگە سانا قارۋىن دا ۇستات دەگەنى. كىمنىڭ جاۋ ەكەنىن ءتۇسىندىر، ول مىلتىعىن سوعان كەزەنسىن دەگەنى. ءسىز چەرۆياكوۆ ەكەۋىڭىز كەشە دە وسى ءسوزدى ايتتىڭىزدار: «ۇندەۋ جازۋعا ءالى ەرتەرەك ەمەس پە دەدىڭىزدەر». جاۋدىڭ ارەكەتىن كۇن بۇرىن اشىپ، الدىن الا اشكەرەلەۋ كەرەك، ريەۆوليۋسيا كۇتىپ وتىرمايدى، ول الدىن الا قيمىل جاساۋدى، قارسى قيمىل جاساۋدى تالاپ ەتەدى.
دميترييەۆتىڭ كوزىنىڭ الدى تاعى دا قاتتى تارتىپ كەتتى. سىرت ءپىشىنى سابىرلى كورىنگەنمەن ىشتەن قاتتى تولقىعانىن ءابدىراحمان جاڭا عانا بايقادى.
— پەتر استافيەۆيچ، لەنيننىڭ ءبۇل سوڭعى تەزيسىن ءوز باسىم وقىعانىم جوق، كوپ ماسەلەلەردى شامامەن، ەستۋمەن عانا بولجاپ كەلەم. راحمەت، ءبارى تۇسىنىكتى بولدى. حالىقتى قارۋلاندىرا بەرۋ، الدىن الا قيمىلداۋ ەڭ باستى، ەڭ جاندى نارسە بۇگىن تاڭدا. مەن انا ورىنبوردان كەلە جاتقان وترياد بار، ءوز كۇشىمىز جيناقتالىپ جاتىر. بىزگە سارىتاۋ سوۆدەپى دە كومەكتەسۋگە كىرىستى، ات توبەلىندەي اتاماندار، نە ىستەي قويادى دەپ ويلاپ ەدىم. بۇل پىكىرىمنىڭ تاباندى، دالەلدى پىكىر ەمەس ەكەنىن ەكى-ۇش كۇننەن بەرى جاۋدىڭ قوزعالا باستاعانىن كورگەنسىن ءتۇسىندىم،— دەدى ءابدىراحمان.
— جاۋ اسا زۇلىم جاۋ. قاپىدا باس سالاتىن جاۋ. كەشەگى ورىنبور سوۆدەپىنىڭ بەرگەن ۋلتيماتۋمىنا مىنە ءبىر تاۋلىك ۋاقىت ءوتتى. مارتىنوۆتىڭ شتابى اۋىزىنا سۋ تولتىرىپ العان ادامداي ءۇنسىز جاتىر. بۇل تەگىن ەمەس، ول وپاسىزدىق ىسكە دايىندالىپ جاتىر. ەگەر دە بۇگىن تۇندە باس كوتەرمەسە وندا، بالكىم، اتامان مارتىنوۆ بويسۇنار. مەنىڭشە بۇلاي ەمەس، بۇلار بۇلىك شىعارادى،— دەدى دميترييەۆ.
دميترييەۆتىڭ سوزدەرى ءابدىراحمانعا بويلاي دالەلدى، جيناقتى، ايقىن كورىنەتىن. مىنا پىكىرى دە قارسىلىققا جول قالدىرارلىق ەمەس. سوندا دا ول وسى سياقتى وبلىس سوۆدەپىنىڭ تاعدىرىن شەشەتىن ەڭ ءىرى، ەڭ اۋىر ماسەلەگە مىنا كورەگەن بولشيەۆيك جولداسىنىڭ كوزقاراسىن جەتە ءبىلىپ الۋعا تىرىستى.
— جاقسى، ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە اق كازاكتار بىزگە باس سالادى. مەن بۇعان تۇگەل قوسىلامىن. ويتكەنى بۇلاردىڭ سۆيلينگ جولداس قويعان شارتقا جاۋاپ بەرمەي، تۇنەرگەن بۇلتتاي تۇنجىراۋى دا، قالانىڭ جان-جاعىن تورلاعان اتتى كازاك پيكەتتەرى دە، ستانسيالارداعى كازاكتاردىڭ توپتانىپ باسىن كوتەرىپ جاتقانى دا، وسى پىكىردىڭ جاندى ەكەنىن دالەلدەيدى. ال، انا ورىنبوردان كەلە جاتقان وترياد، مىنا جاقتان سارىتاۋدىڭ كومەگى، سامارداعى قىزىل گۆارديالىق ارميانىڭ بولىمدەرى كۇنى ەرتەڭ مارتىنوۆتىڭ سورايعان موينىن جۇلىپ الماي ما؟ بەس كۇنگە وكىمى جۇرمەيتىنىن بىلە تۇرا ورالدىڭ وبلىستىڭ سوۆدەپىنە قول كوتەرمەكشى مە؟— دەدى.
— ورىنبور وتريادىن بىزگە جەتكىزبەي جولىن بوگەسە قايتەسىڭ؟ جوق، بۇل تارتىس بەس كۇن ەمەس، ۇزاققا سوزىلۋى مۇمكىن، كەيىنگى تىلدا، گۋريەۆتە گەنەرال تولستوۆ اسكەر جيناپ جاتىر. دوندا كراسنوۆ كوتەرىلگەن، مىنا جەردە دۋتوۆ بار جانە ەڭ وپاسىز جاۋ شەتەل ينتەرۆەنتتەرى. جوق، ايتييەۆيچ، ازامات سوعىسىنىڭ ۇزاققا سوزىلۋ ءقاۋپى بار.
— ماسكەۋدىڭ پىكىرى دە وسىلاي ما؟
— البەتتە، ءبىراق لەنين باستاعان جاۋىنگەر جۇمىسشى تابى مەن رەسەيدىڭ قولىنا قۇرال العان قالىڭ شارۋاسى مۇنداي ويدىم-ويدىم باس كوتەرگەن كونترريەۆوليۋسيانى كەشىكپەي قۇرتىپ، بەيبىتشىلىك ومىرگە تەز كوشۋى كۇندەي ايقىن،— دەدى سوۆدەپ پرەدسەداتەلى. ۇندەۋ تەكستىن اقىلداسۋ ۇستىندە كوميسسار ايتييەۆ پەن سوۆدەپ پرەدسەداتەلى وسىنداي كەڭ اڭگىمەلەسىپ ەدى.
كەشكە قاراي وقيعا كەنەت شيەلەنىسىپ كەتتى.
2
سول كۇنى كەشكى ساعات التىدا دميترييەۆ ەكى اۋىر حاباردى قاتارىنان الدى.
ايەل اياعىن ەسىكتەن ەپتەپ باسىپ كىردى دە، ۇستەل جانىندا وتىرعان وبلسوۆدەپ پرەدسەداتەلىنە ۇرەيلەنگەن كوزدەرىن قاداي قارادى؛ شىرامىتقانمەن جىعا تانىمايتىن ادامشا، بەت الپەتىندەگى ونىڭ ءبىر تانىس بەلگىلەرىن ىزدەگەندەي بولدى؛ كيىمىنە كوز جىبەردى، بوي تۇلعاسىن ولشەي ءبىر ءسۇزىپ ءوتتى.
— مىنا كىسى ءسىزدى كورسەت، شۇعىل جۇمىسىم بار دەيدى. دەريەۆنيادان كەلىپتى، «ءاتى-جونىمدى، جۇمىسىمدى دميترييەۆتىڭ وزىنە عانا ايتام» دەگەنسىن الىپ كەلدىم،— دەدى چەرۆياكوۆ پرەدسەداتەلگە قارسى تۇرعان ورىندىققا وتىرا بەرىپ.
— وتىرىڭىز. مىنا ورىندىققا وتىرىڭىز،— دەپ دميترييەۆ ورنىنان تۇرەگەلىپ، ايەلگە چەرۆياكوۆتىڭ جانىنان ورىن كورسەتتى.
— دميترييەۆ ءسىز بولاسىز عوي... ايىپ ەتپەڭىز، قالاي، ءسىزدى جولداس دەپ اتاي ما؟ نادانبىز، ايىپ ەتپەڭىز، سۇراعانعا،— دەپ ايەل كۇبىرلەڭكىرەپ سويلەدى. شارۋا ايەلدەر تارتاتىن جىلى، قوڭىر ءشالىسىن شەشىپ، قۇلاعىن بوساتىپ اشا ءتۇستى: — ەسىمىڭىز بەن اكەڭىزدىڭ اتىن بىلمەيمىن...
— دۇرىس، دۇرىس. ايىبى جوق. جولداس دميترييەۆ دەسەڭىز بولادى. پەتر استافيەۆيچ دميترييەۆ مەن بولام، ءشۇبالانباڭىز،— دەدى ول ايەلدىڭ سەنىمسىزدەۋ كوزبەن قاراپ تۇرعان ويىن سەزىپ.
ايەل وتىرا قويمادى. ۇلتارعان كيىز بايپاقتى اياقتارىن كەزەك سۋىتىپ، كەڭ كابينەتتى اينالا جۇگىرتىپ ءبىر شولىپ ءوتتى دە، دميترييەۆكە قايتا قارادى. دميترييەۆ تە كوزىن تىكتى. توتىققان تولىق قارا قوشقىل بەتىنەن كۇدىك نىشانى بىرتە-بىرتە جوعالا باستاعانداي، قاباق ۇستىندەگى ازداپ تۇيىلگەن ۇساق سىزىقتار جازىلا تۇسكەن، كونەتوز قارا سۋكنو پالتونىڭ ءبىرى ۇلكەن، ءبىرى كىشى تۇيمەلەرىن دميترييەۆتەن كوزدەرىن اۋدارماعان كۇيى اعىتىپ جاتىر؛ قولدارىنىڭ جارىلعان تەرىسى قىپ-قىزىل.
— ءسىز بىكوۆ دەگەن كىسىنى بىلەسىز بە؟— دەپ سۇرادى دميترييەۆتەن ايەل، كوزىن ايىرماي سىناي قاراپ تۇرعان كۇيى.
— يانۆارسيەۆ سوۆدەپىنىڭ پرەدسەداتەلى مە؟
— يا.
— يانۆارسيەۆ سوۆدەپىنىڭ پرەدسەداتەلى، وبلىستىق سوۆدەپتىڭ مۇشەسى بىكوۆ يگناتيي يۆانوۆيچ. ايتا بەرىڭىز، گراجدانكا، قىسىلماڭىز، مەن ءبارىن دە ءتۇسىنىپ تۇرمىن. قۇپيا جىبەرگەن عوي ءسىزدى. نەمەنە، شۇعىل جۇمىس بولىپ قالدى ما؟
ايەل اۋىر كۇرسىنىپ جىبەردى، ءجۇزى كەنەت وزگەرىپ كەتتى، كوزىنە مولتىلدەپ جاس كەلىپ قالدى. پالتونىڭ ىشكى قالتاسىنان ءارى قولىن بويلاتىپ جىبەرىپ، ۋقالانعان مەن جىرتىلماعان، الدەنەشە بۇكتەگەن قاعازدى الىپ دميترييەۆكە ۇسىندى.
— قارعىس تيگىر پەسكوۆتار تۇرعاندا مۇجىقتارعا كۇن بولار ما؟..— دەپ بۋلىعىپ، ايەل ءسوزىن ايتا المادى.
ءبىر اۋىر وقيعا بولعانىن باستان-اق بولجاپ كەلگەن چەرۆياكوۆ ورنىنان تۇرەگەلىپ:
— ءسىز وتىرىڭىز سابىر ەتىڭىز. ىزدەپ كەلگەن ادامىڭىزدى تاپتىڭىز... نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن بۇل كىسى ايتادى، قولدان كەلگەن جاردەمدى بەرگىزەدى،— دەپ ايەلدى قولىنان ۇستاپ ورىندىققا وتىرعىزدى.
دميترييەۆ قاعازعا قادالا ءتۇستى، بىرنەشە جولىن وقىپ ارىلەگەن سايىن ونىڭ ءجۇزى سۇرلانا باستادى، چەرنيازياكوۆكە ونىڭ وڭ جاق بەتى ءبىر رەت جىبىرلاپ كەتكەن سياقتى كورىندى.
كوز مۇدىرتپەيتىن ايقىن ەتىپ، قارا سيامەن شەبەر جازىلسا دا، داپتەر قاعازىنىڭ تۇتاس ەكى پاراعىنا تولتىرا جازعان بۇل ءتورت بەت حاتتى دميترييەۆ ۇزاق وقىدى. وقىپ بولىپ، سول قولىمەن شاشىن ءبىر سيپاپ ەتتى دە، ورنىنا كەلىپ بىرنەشە سەكۋند ءۇن قاتپاي تومەن ەدەنگە قاpaپ وتىردى دا، قايتادان تۇرەگەلىپ:
— جولدا قارۋ اسىنعان، توپتانىپ جۇرگەن كازاكتار كەزدەسكەن جوق پا؟— دەپ سۇرادى كۇڭگىرتتەۋ ۇنمەن.
— ستانيسا بىتكەننىڭ، حۋتور بىتكەننىڭ ءبارى تولى اسكەري قىزمەتكەرلەر، سۇراپ، تەرگەپ: «قايدا باراسىڭ؟ وندا كىمىڭ بار ەدى؟» دەپ موقشاپ جۇرگىزبەيدى. مەن: «الەكسەيەۆوعا بارامىن. اپام اۋرۋ، حال ۇستىندە جاتىر» دەپ سىلتاۋراتتىم. ءبىر حۋتوردا حورۋنجيي جىبەرمەي جىلاپ تا الدىم. ۆاسيليي يۆانوۆيچ سىزگە جولىعىپ، قالاي دا حاتتى بەرە كور دەپ تاپسىردى ماعان، يگناتتى بوساتىپ الۋعا جاردەم كورسەتەدى دەدى. دميترييەۆ جولداس، قالاي بولادى، مۇنى پەسكوۆتار ىستەتىپ وتىر،— دەيدى ايەل جادىراڭقىراي سويلەپ.
دميترييەۆ قاعازدى چەرۆياكوۆقا بەردى دە، ايەلگە:
— راحمەت سىزگە، كوپ-كوپ راحمەت، بۇل حاباردى جەتكىزگەنىڭىزگە. قايعىڭىز اۋىر، بىزگە دە اۋىر. ءبىراق جاسىماۋ كەرەك. بوسانادى ولار، بوساتامىز، بۇعان تەك ۋاقىت كەرەك،— دەدى.
— وسى جاقتان بارعان كوميسسارداي ەتىپ يگناتتى دا تۋراپ تاستاماي ما؟
— جوق، تۋرامايدى. ءسىز ول كوميسساردى تۋراعانىن كوزىڭىزبەن كوردىڭىز بە؟
— وي، سۇراماڭىز، ادامنىڭ دەنەسى تۇرشىگەرلىك، ءبىزدىڭ سايدىڭ جاعاسىندا... ستراشنو...— دەدى ايەل ەلەۋرەپ، ەكى كوزى ۇرەيلەنە ۇلكەيە ءتۇسىپ.
— جاقسى، جاقسى. تۇسىنىكتى. ءسىز بۇگىنشە پاتەرگە بارىپ دەم الىڭىز. تانىس ءۇيىڭىز بار ما ەدى قالادا توقتايتىن؟
— بار، تاتەم بار. ماكاروۆ ديىرمەننىڭ تۇبىندە، جەزدەم سوندا جۇمىس ىستەيدى.
— ەندەشە سوندا بارىپ تىنىعىڭىز. ەرتەڭ ءوزىم بىلەرمىن ءىستىڭ ءمان-جايىن، كومەكتەسەرمىز...
— راحمەت، جولداس دميترييەۆ، كورگەنشە ساۋ بولىڭىز.
— قوش بولىڭىز، كورگەنشە.
3
بۇل حات — ورىنبوردان شىققان ءۇش ءجۇز سوۆەت جاۋىنگەرىن قارسى الىپ، ءىرى-ىرى كازاك ستانيسالارىنا سوقتىرماي، توتە جولمەن تەزىرەك ورالعا جەتكىزۋ ءۇشىن اتتاندىرىلعان ەكى ەلشىنىڭ تاعدىرى جونىندە ەدى.
دميترييەۆ پەن چەرۆياكوۆ ەكەۋى دە ءۇنسىز. قالىڭ ويدا. ءبىراق نارسە ەكەۋىنە دە ايقىن. ول: ورىنبوردان كۇتكەن قارۋلى وترياد كازاك نايزاسىنىڭ ۇشى يىققا تونگەن كەزدە كەشەۋىلدەپ قالدى...
ءبىراق ەكەۋى دە ءتىل قاتىسپاي وتىر. نە دەمەك؟ ارعى جاعى اۋىر. اششى شىندىق كوز الدىنا كولدەنەڭ تارتىلا بەرەدى. اينالا قورشاعان اق كازاك وتريادتارى قالاعا باس سالۋى شاكسىز. بۇگىن-ەرتەڭ وعان قارسى تۇرارلىق كۇش جوق. مۇنى مويىنداماۋ ەسسىزدىك. ەندىگى شارا قايعىلى حالگە ۇشىراتقان سەبەپتى ءبىلىپ، باسقا امال كوزدەۋ...
— پاۆەل يۆانوۆيچ، كىم دەپ ويلايسىز وسىنداي وپاسىزدىققا بارعان؟ ءسوز جوق، جاۋ... ءوز ىشىمىزدە...— دەدى دميترييەۆ.
— مي جەتەرلىك نارسە ەمەس. حاتقا قاراعاندا كازاكتار ولاردىڭ جولىن توسقان، دەمەك، بىكوۆتاردىڭ ويلاعان نيەتىن ستانيسا اتامانى ءبىلىپ قويعان عوي.
— حابار قالادان جەتكەن بولىپ شىعادى عوي سوندا؟!
— ەندى نە ىستەۋ كەرەك، پەتر استافيەۆيچ؟
— يسپولكوم مۇشەلەرىن جيىپ، اقىلداسىپ شەشۋ كەرەك ىستەيتىن ءىستى. مەنىڭ ويىمشا الدىمەن: پودپولنىي كوميتەت قۇرىپ العان ءجون. ەكىنشى شارانى تاعى دا ويلاسا كورەرمىز...
دميترييەۆتىڭ ءسوزىن اياقتاتپاي، اياعىن ەنتىگىڭكىرەي باسىپ ءابدىراحمان كىرىپ كەلدى.
— مەن ءبىر جامان حابار ەستىپ كەلدىم، جولداستار، جوعارعى بارباستاۋ بويىنداعى كۋلاكتار بۇلىك شىعارىپ، پوسەلكا، دەريەۆنيا سوۆدەپتەرىن تالقانداپ جاتىر دەيدى. «سوۆدەپتى كۋلاكتاردىڭ شابۋىلىنان قورعاۋعا پەرسەلەندەر كازاكتاردان ايبىنىپ تۇر. وترياد ۇيىمداستىرۋ جۇمىسى قيىنداپ بارادى»،— دەپ الەكسەي كولوستوۆ زاپيسكا جىبەرىپتى.
ول دميتريەۆكە زاپيسكا ۇسىندى.
— جامان حابار مۇندا دا جەتكىلىكتى،— دەپ دميترييەۆ وعان ترەبۋحادان كەلگەن حاتتى بەردى. ءابدىراحمان كوزىن تەز جۇگىرتىپ، حاتتى باسىنان اياعىنا دەيىن ءبىر قاراپ الدى دا:
— بۇل قاي بىكوۆتان؟ ۆاسيليي دەگەن كىم؟— دەپ سۇرادى حاتتىڭ اياعىنداعى قول قويعان ادامنىڭ ءاتى-جونىن وقىپ.
— ترەبۋحانىڭ ۋچيتەلى يگناتيي بىكوۆتىڭ اعاسى،— دەپ ەدى چەرۆياكوۆ.
ءابدىراحمان شوشىنا:
— مەڭدىكەرەيگە ءبىر بالە كەزدەسپەگەي؟— دەپ حاتقا كوزىن قايتا جۇگىرتتى.
— مەڭدىكەرەيدى كازاكتار شاۋىپ تاستاپتى. بىكوۆتى ۇستاپ الىپ كەتىپتى، نە ىستەرى ءمالىمسىز،— دەدى چەرۆياكوۆ. «ول حاتتىڭ نەسىن وقيسىڭ» دەگەندەي تىزبەكتەپ جازعان ۋچيتەل قاعازىنىڭ بۇكتەلگەن بەتتەرىنە رەنجي قارادى.
— وپاسىزدىڭ ەتكەن عوي... ميحەيەۆتىڭ تىڭشىلارى،— دەپ ءسوزىن اياقتاماي ءابدىراحمان ماڭدايىن ۇستاپ، ءسال ويلانعانداي بولدى دا، ۇشىپ تۇرا كەلىپ، باسىنداعى كەپكا بوركىن الىپ، قازا تاپقان كوميسسار جولداسىنىڭ قابىرىنە باس يگەندەي ءتاجىم ەتتى.
دميترييەۆ پەن چەرۆياكوۆ ۇشىپ تۇرەگەلىپ، باستارىن ءيىپ ءبىر ءسات تىنىپ قالدى.
ازدان كەيىن تىنىشتىقتى ءابدىراحمان بۇزدى.
— بۇل ياكوۆليەۆتىڭ سوزىنەن،— دەدى ول ىزالى پىشىنمەن.
— ول نە دەپتى؟
— ياكوۆليەۆ نە دەپتى؟— دەدى ەكەۋى قاتار سۇراپ. ءابدىراحمان ەكى جولداسىنا ياكوۆليەۆتىڭ ۆويسكو ۇكىمەتىنىڭ وكىلى گەنەرال ميحەيەۆقا بارىپ ورىنبور سوۆدەپىنىڭ قويعان ۋلتيماتۋمىنا تەز جاۋاپ بەرۋدى تالاپ ەتكەنىن، بۇل تالاپتى ورىنداماعان كۇندە ورىنبوردان شىققان وترياد ۆويسكو ۇكىمەتىن تۇتقىنعا الادى دەپ «قورقىتقانىن» ايتتى.
— اسكەردىڭ شىققانىن كۇنى بۇرىن جاۋعا ءبىلدىرىپ قويعان، سونى ەستىپ دۇشپان قارسى ارەكەت جاساۋعا كىرىستى،— دەدى ول چەرۆياكوۆكە قاراپ.
— پارىقسىز مىلجىڭ، سىردى اشىپ قويعانى،— دەدى چەرۆياكوۆ.
دميترييەۆتىڭ كوزى جايناپ كەتتى، ءوڭى سۇرلانا ءتۇستى، وڭ جاق بەتى جىبىر ەتە قالدى.
— بۇل جاي مىلجىڭدىق ەمەس. بۇل وپاسىزدىق. ساعات جەتىگە باسپاحانادا جينالايىق،— دەدى ول.
ۇشەۋى دە پرەدسەداتەلدىڭ كەڭ بولمەسىنەن تەز-تەز شىعىپ كەتتى. قارۋلى ەكى سولدات ەسىكتى بەكىتىپ الىپ، الدىڭعى بولمەدە تۇنگى كۇزەتتە قالدى.
4
باسپاحانانىڭ شاعىن بولمەسىندە جينالعان كوممۋنيستەر سانى دا شاعىن. اسىعىس شاقىرىلعان ماجىلىسكە ماكاروۆ ديىرمەندەرىنەن ەكى ادام، مەكەمەلەردەگى پارتيا مۇشەلەرىنەن جەتى-سەگىز كىسى جينالىپ ۇلگىرگەن. وعان باسپاحانانىڭ ءتورت جۇمىسشىسى مەن وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ بەس مۇشەسى قوسىلىپ نە ءبارى ون توعىز كىسى بولدى.
كوشە جاق تەرەزەلەر تاستاي جابىق، ەسىك بەكىتۋلى. ىشكى جاقتاعى تورلى تەرەزەنىڭ فورتوچكاسىنان سالقىن اۋا جەر ەدەنگە قۇشاق-قۇشاق قۇلاپ جاتىر. ادامنىڭ دەمى، تارتىلعان شىلىمنىڭ كوك ءتۇتىنى باسپاحانانىڭ زىلدەي يىسىنە ارالاسىپ، تاماق قىرعانداي قوپ-قويۋ قىشقىلتىم تارتىپ تۇر. كەروسين شامنىڭ سارعىش جارىعى بۇرىش-بۇرىشقا كۇڭگىرت كولەڭكە شاشقان، ستانوككە سۇيەنگەن، ساكىدە وتىرعان ادامداردىڭ جۇزدەرى كوگىلدىر-سارعىش كورىنەدى.
وبلىستىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ەكى مۇشەسى نۋجدين مەن پولوۆينكين ۇستەرىنە سۇر شينەل، باستارىنا اسكەري فۋراجكا كيگەن، بۇلار جوعارعى جاق بۇرىشتا قابىرعاعا سۇيەنىپ ءوزارا اڭگىمەلەسىپ تۇر دا، ال تەرەزە الدىنداعى كىشكەنە ستولدىڭ جانىندا چەرۆياكوۆ ءبىر نارسە جازىپ وتىر. بۇرىن اتىن عانا ەستىپ جۇزبە-جۇز كورمەگەن ادامداردىڭ كوزدەرى تەرەزە الدىندا تۇرعان قارا بىلعارى بەشپەتتى، بىلعارىمەن تىستاعان قارا بۇيىرا قۇلاقشىندى، اڭ سۇر ءوڭدى دميترييەۆتە؛ ونىڭ ورتا بويلى دەنەسىن، بەت ءالىبىن، ءتىپتى وڭ جاق قۇلاعىنىڭ تۇبىندەگى كىشكەنە ايشىق تاڭباسىن دا ءجىتى كوزدەر ايىرا قامتىپ جاتىر.
دميترييەۆ ءماجىلىستى جاي كەڭەسپەن باستاپ كەتتى. ول ىشكى رەسەيدەگى سوۆەت جايىن اڭگىمەلەپ، جۇمىسشى مەن شارۋا ۇكىمەتىن قورعايتىن قىزىل ارميا قۇرىلعانىن ايتتى. كورشى سارىتاۋ قالاسى مەن قاناتتاس ورىنبوردا سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ نىعايىپ، بۋىنى بەكىپ ۇلكەن كۇشكە اينالعانىنا توقتادى دا، اڭگىمەسىن ورال كازاكتارىنىڭ جاسىرىن ىستەپ جاتقان جاۋلىق ارەكەتىنە تىرەدى.
— جولداستار، جاۋ جىرتقىشتىق ءسۇدىنىن كورسەتىپ باس سالۋعا دايىن تۇر. ءبىراق ريەۆوليۋسيانى قورعاۋعا تامشى قانىمىز قالعانشا، سوڭعى دەم بىتكەنشە كۇش سالامىز. بۇل ءۇشىن قايراتتىلىق، تاباندىلىق، تاپقىرلىق پەن قاجىرلىلىق كەرەك، ءادىس كەرەك، اقىل كەرەك. جاسىماۋ كەرەك — قولدا ءقازىر كۇشىمىز از. ەگەر دە زاۆودتارمەن ديىرمەن جۇمىسشىلارى، تەمىر جول قىزمەتكەرلەرى تەگىس كوتەرىلسە، قولىنا قۇرال ۇستاپ قاراما-قارسى تۇرسا اق كازاكتارعا وپ-وڭاي قامال بولماس ەدى، ات ۇستىنەن شاۋىپ كەلىپ جاپىرىپ كەتە الماس ەدى. جۇمىسشى كوللەكتيۆتەرى قارۋ تاۋىپ ۇلگىرە الا ما، ۇلگىرسە ۇيىمداسقان تۇردە ءيىن تىرەسىپ، تاپ وسى ساعاتتاردىڭ ىشىندە شىعا الا ما؟ مىنە، اڭگىمە وسىعان تىرەلەدى. ولاردىڭ اراسىنا قايراتتى، قاجىرلى باسشىلار كەتتى، ءبىراق تۇرلىشە جاعدايلارمەن بايلانىستى ۇيىمداستىرۋ ءىسى كەشىرەك باستالدى، قۇرالدانۋ جۇمىسى قيىنعا ءتۇستى...
— ونىڭ ورنىنا سانا قۇرالىمىز كۇشتى، ساسپا، جولداس دميترييەۆ،— دەپ دەم بەردى چەرۆياكوۆ.
— دۇرىس ايتاسىڭ، جەڭىپ شىعۋدىڭ باستى ايعاعى سانا-سەزىمنىڭ ويانۋى. پارتيانىڭ كۇشى — جەڭىمپاز يدەياسىندا. حالىق ءوز باقىتى ءۇشىن كۇرەسەتىنىن ءوزى بىلسە وعان ەشبىر جاۋ توتەپ بەرە المايدى. الايدا ريەۆوليۋسيانى كونترريەۆوليۋسيادان قۇر قولمەن قورعاپ قالۋعا بولمايدى. مىنا اق كازاكتاردىڭ نيەتى سوۆدەپتى جويۋ، قاندى وكتەمدىك ورناتۋ، جۇمىسشى تابىنا باس كوتەرتپەستەي الەك سالۋ. بۇكىل اق ارميانىڭ قالدىقتارى، وعان دەم بەرىپ قارۋ-جاراق، ازىق-تۇلىگىن توگىپ جاردەم بەرىپ جاتقان شەتەل كاپيتاليستەرى تەگىس جيىلىپ كەلسە دە بۇل قارا نيەتى ورىندالماق ەمەس، رەسەيدىڭ جۇمىسشى تابى مەن قالىڭ شارۋاسى ەندى قايتىپ قۇلدىق قامىتىن كيمەيدى دە، ونى ەشكىم زورلاپ كيگىزە المايدى دا... بۇل ايقىن نارسە، بۇل ءبىر ەشكىم وشىرە المايتىن شىندىق. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم باسقا. «اق قايىسادى، سىنبايدى...»— دەيدى حالىق ناقىلى...— دەپ دميترييەۆ تاماعىن كەنەپ بوگەلىپ قالدى.
سوزگە شەشەن، جالىندى دميترييەۆ ءسوز تابا الماي بوگەلگەن جوق سياقتى، ونىڭ اۋزىنا «جاۋ ۋاقىتشا بەل العانمەن تۇپكى جەڭىس بىزدىكى» دەگەن ءسوز كەلىپ تىرەلدى.
بار جاعدايدى سالماقتاپ، بار مۇمكىنشىلىكتى ولشەپ، ەكى جاقتىڭ كوزگە كورىنىپ تۇرعان كۇشىن تەڭدەستىرىپ كەلگەندەگى «جاۋ ۋاقىتشا بەل الادى» دەگەن اششى قورتىندى ونىڭ كومەيىنەن بەرى اسپادى؛ ريەۆوليۋسيا ىسىنە شىن بەرىلگەن، قيىن-قىستاۋ جەر كەلگەندە تايسالماي وققا قارسى بارارلىق تاباندى جولداستارىنىڭ الدىندا دا ونى اشىق ايتا المادى، تاماعىن كەنەپ توقتاپ قالدى. وتىرعاندار مۇنى بىردەن سەزدى، ويتكەنى وسى جەردە باس قوسقان جيىرما شاقتى كوممۋنيستەردىڭ ءبارى دە وسى پىكىردە ەدى. سوندىقتان تىنا قالعان كوپتىڭ ويىن ءبولىپ تاعى دا چەرۆياكوۆ سوزگە ارالاستى:
— پەتر استافيەۆيچ، استىرتىن ۇيىم مۇشەلەرىن بەلگىلەسەك بولماس پا؟ پارتيا مۇشەلەرىنە جۇمىستى جاسىرىن ىستەۋگە تۋرا كەلەر. باسشىلىق ەتەتىن ۇشتىك، نە بەستىك بولسا قالاي بولار؟— دەدى ول، تەرەزەگە ءبىر قىرىن وتىرعان ءجۇزىن دميترييەۆكە بۇرىپ.
دميترييەۆ تەرەزە الدىندا تۇرەگەپ تۇرىپ سويلەپ ەدى، ەكەۋىنىڭ دە ءسال مۇڭايىڭقىراعان كوزدەرى سەكۋند بولشەگىندەي مەزەت كەزدەسە كەتتى دە، جالما-جان جۇزدەرىن باسقا جاققا بۇرىپ اكەتىستى. دميترييەۆتىڭ اجارلى بەتى ءسال سۇرعىلت تارتىپتى، اشىق، سۇيكىمدى، العىر كوزدەرىنىڭ الدى ازداپ كىرەۋكەلەنە تۇسكەن، جازىق ماڭدايىندا بۇرىن جوق ەكى سىزات پايدا بولىپ قالعان. «سوڭعى ۇيقىسىز، ازاپتى، ويلى، ابىگەرلى جۇمىستى تۇندەردىڭ تاڭباسى... مۇنان ەكى جۇما بۇرىن بۇل سىزىقتار جوق ەدى. پەتروگرادتان كەلگەن كۇنگى ءجۇزىنىڭ وزگەشە جارقىن نۇرى مەن كوزدەرىنىڭ جايناعان وتكىر شوعى بۇگىن الا-بولە سولعىن. ادامدى ەرىكسىز بيلەپ، وزىنە ىرىقسىز تارتىپ اكەتەتىن ەكپىن دە باياۋ دەپ ويلادى چەرۆياكوۆ. ءبىراق وعان دميترييەۆ ەكىنشى رەت قاراعاندا كوز قۇيرىعى سازارعان كەكەسىنمەن: «ۋچيتەل، الدەنەنى ويلاي بەرۋ لايىق ەمەس؛ مۇڭايۋعا ورىن دا جوق، ءازىر سەبەپ تە از!» دەگەندەي بولدى.
— دۇرىس، وتە دۇرىس پىكىر. ويدىڭ ءتۇيىنى وسىعان ويىسادى. ەگەر دە اڭگىمە جۇمىستى جاسىرىن تۇردە جۇرگىزۋگە تىرەلسە— جامان ايتپاي، جاقسى جوق، قيىن كۇندەر كەزدەسەدى، ول انىق — وسى وتىرعان جانە باسقا جەردەگى كوممۋنيستەردىڭ ءبارى دە تەگىسىنەن جاسىرىن ۇيىمنىڭ مۇشەسى بولىپ قالادى. سوندىقتان مەنىڭ ويىمشا وبلىستىڭ سوۆدەپتىڭ اتقارۋ كوميتەتىنە مۇشە بولىپ سايلانعان جولداستاردىڭ ءبارى باسشىلىق ەتۋگە مىندەتتى...
— دۇرىس!
— دۇرىس!
— ەڭ ءبىرىنشى مىندەت: بايلانىستى ۇزبەۋ. قالانىڭ ىشىندەگى جۇمىسكەرلەرى مول جەردە پارتيا گرۋپپالارىنىڭ جۇمىسىن جانداندىرا بەرۋ. ساياسي ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىن كۇشەيتۋ. ستانيسالاردا، سەلولاردا، اۋىلداردا، پوسەلكەلەردە ۇگىت جۇمىسىنىڭ بارلىق ءتۇرىن جۇرگىزە ءبىلۋ. جولداستار، كومەككە قىزىل ارميا كەلىپ جەتەدى. ول الىستا ەمەس. ريەۆوليۋسيانى قورعايمىز، قورعاي بەرەمىز!— دەدى دميترييەۆ كوتەرىڭكى داۋىسپەن.
— قورعايمىز!— دەستى ءبارى ءبىر اۋىزدان.
شەتكەرىرەك تۇرەگەلىپ تۇرعان ءابدىراحمان، ءسال كۇيبەلەكتەگەندەي، ورنىنان قوزعالا ءتۇستى، ءبىر نارسەنى ۇمىتقانداي سول قولىن ماڭدايىنا تامان اپاردى دا، قايتادان تومەن ءتۇسىرىپ، دميترييەۆكە قاراي سوزا ءتۇستى.
— مەنىڭ بىر-ەكى ءسوزىم بار ەدى. ورىندى ما، ورىنسىز با، ءبىراق، قالايدا سول ءسوزىمدى ايتقىم كەلىپ تۇر،— دەدى ول دميترييەۆكە.
— ايتييەۆ جولداس، ايتىڭىز. بۇل جەردە ايتىلعان ءسوزدىڭ ءبارى ورىندى، ۇسىنىسىڭىز بولسا، مىنە، جولداستار اراسىندا اقىلداسىپ العان ءجون،— دەدى دميترييەۆ ماڭدايىنا تۇسكەن شاشىن سول قولىمەن كەرى قايىرعىشتاپ.
— ۇسىنىس ەمەس، پەتر استافيەۆيچ. ءسىز وبلىستىق سوۆدەپتىڭ اتقارۋ كوميتەتىنە سايلانعان جولداستاردىڭ ءبارى دە جاسىرىن پارتيا كوميتەتىنىڭ باسشىسى بولىپ ەسەپتەلەدى دەدىڭىز. ول دۇرىس قوي، سوۆدەپتەگى ادامدار مەن پارتيا مۇشەلەرىنىڭ ءتۇپ تىلەگى ءبىر. الايدا، مەن پارتيا ۇيىمىنىڭ مۇشەسى ەمەسپىن، سوندىقتان بەسپارتيينىي بولا تۇرسا دا وبلسوۆدەپتىڭ مۇشەسىمىن دەپ، پارتيا جۇمىسىن باسقارۋ كەلىسسىز ەمەس پە؟ ءبىزدىڭ قازاقتا ماقال بار: «اڭگىمەنىڭ باسى بايلى بولسا، ءتۇبى سايلى بولادى» دەگەن. باسىن اشىپ العان ءجون. ارينە، «ءارى ءجۇر» دەپ جولداستار مەنىڭ كەۋدەمنەن يتەرمەس، ونى وزىمدە جاقسى بىلەمىن...
— ايتييەۆيچ، بىلەمىز، بىلەمىز ءسىزدىڭ كىم ەكەنىڭىزدى، بولشيەۆيك بولۋ ءۇشىن جانىڭدا پارتيالىق بيلەتىڭ بولۋى شارت ەمەس. اناۋ زاۆود جۇمىسشىلارىنىڭ ىشىندە پارتيادا بارى از، سوندا دا ونداعى جۇمىسشىلاردىڭ ءبىر توبى پارتيا قاتارىندا بارلاردان ارتىق جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارىپ جاتىر. پارتياعا مۇشە بولۋ قاشپايتىن نارسە، سوڭىنان بولا بەرەسىز. ونىڭ ۇستىنە ءسىز كوممۋنيست پارتياسىنا تىلەكتەستەر قاتارىنداسىز عوي، ايىرما جالعىز قاعازدا عانا،— دەدى چەرۆياكوۆ.
— مەن ءسىزدى كوپتەن بەرى كوممۋنيست دەپ بىلەمىن. كەرەك دەسەڭىز مىنا ءقازىر-اق قاعاز جۇزىندە ۋستاۆ تارتىبىمەن وفورميت ەتەيىك. ءبىرىنشى كەپىلدىكتى ءوزىم بەرەمىن،— دەپ ەدى دميترييەۆ.
— مەن دە بەرەمىن كەپىلدىكتى.
— مەن دە بەرەمىن،— دەدى پەتر نۋجدين مەن پاۆەل چەرۆياكوۆ ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ.
— مەنىڭشە ءسىزدىڭ بولشيەۆيك ەكەنىڭىز جولداستارىڭىزدىڭ نيەتىنەن دە كورىنىپ جاتىر. ال باسقارۋ جۇمىسىنا، كوممۋنيستىك جۇمىسقا ءسىزدىڭ قاتىناسۋىڭىز اسا قاجەت، ويتكەنى انا وزدەرىڭىزدىڭ قالىڭ مۇسىلمان ەڭبەكشىلەرىڭىزدىڭ ريەۆوليۋسيالىق ساناسىن وياتۋ ءسىزدىڭ جانە شامسۋتدينوۆ پەن ەپماعانبەتوۆتاردىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ەلىڭىزدىڭ ءتىلىن، ادەتىن، عۇرپىن، تىلەگىن بىزدەن گورى سىزدەر جاقسى ۇعىناسىزدار، ونى بۇل جەردە مەنىڭ ۇعىندىرىپ جاتۋىمنىڭ قاجەتى از، مۇنى ءسىز مەنەن ارتىق بىلەسىز،— دەدى دميترييەۆ.
ءابدىراحمان اياعىن ءسال تالتاقتاۋ باسىپ چەرۆياكوۆتىڭ جانىنا كيمەلەڭكىرەپ كەلىپ، ونىڭ بەتىنەن ءسۇيدى، ءبىر سەكۋندتاي قۇشاقتاپ تۇردى دا، كوڭىلى بوساپ دميترييەۆكە جاقىنداي ءتۇستى. دميترييەۆ ونىڭ نيەتىن كۇنى بۇرىن سەزگەن ەدى — ءجۇرىسى ەبدەيسىزدەۋ ءابدىراحمان جاقىنداپ ۇلگىرگەنشە ونىڭ ءوزى ۇمتىلا ءتۇسىپ، قارا مۇرت جاپقان تولىق ەرىندەرىن اۋزى تولا ءسۇيىپ الدى. ءابدىراحمان تومەن قاراپ قالدى، ول قاتتى قوبالجىپ كەتتى. ونىڭ شىن سەزىم بيلەپ ەرەكشە ەلجىرەگەنى باسقالارعا دا ۇلكەن اسەر ەتتى. سويلەگەندە ءتىلى دە دورەكىلەۋ، ءۇنى دە جۋان شىعاتىن، كەلبەتىنەن دە، قيمىلىنان دا قايراتتى، بەتتى ادامنىڭ ءپىشىنى كورىنىپ تۇرعان، كورىنگەنگە كوڭىلى ءجىبي كەتەتىن نازىكتىكتەن كوش الىس مىنا سابىرلى مىنەزدى، بەرىك جاننىڭ ەلجىرەگەنىنە باسقالارى دا قوسىلا تولقىدى، اسا ىستىق سەزىممەن كەزەك-كەزەك كەلىپ ونىڭ قولىن قىستى... ءبىر مينۋتتاي ءۇنسىز تۇرىپ قالىستى.
— جولداستار، مەن كەتتىم،— دەدى، داۋىسى ءالى دە ءسال دىرىلدەگەن كۇيى، ءابدىراحمان.
— ءقازىر ءبارىمىز دە شىعامىز،— دەي بەرىپ ەدى دميترييەۆ، ءابدىراحمان ەسىكتى اشا بەرىپ:
— جامان ايتپاي، جاقسى جوق، سوۆدەپ دوكۋمەنتتەرىن، ساياسي ادەبيەتتى باسقا جەرگە كوشىرەمىن... سەنىمدى جەرگە...— دەپ كۇبىرلەدى ول.
— قاي جەرگە؟ قاسىڭىزعا ادام الىڭىز، جالعىز بولمايدى، كۇشىڭىز جەتپەيدى، كوپ نارسە...
— جاردەم بەرەتىن ادامدار بار. ءقازىر كولىك اكەلەدى، پوشتاباي اتتارى... انا باي ساۋداگەر اكچۋريندەردىڭ توۆار سكلادتارىنا قويا تۇرامىن.
— اكچۋريندەر؟ ول قالاي؟ ايۋدان قاشىپ...
ءابدىراحمان دميترييەۆتىڭ ءسوزىن اياقتاتپادى.
— «ايۋدان قاشساڭ دوڭبەككە» دەمەكسىز عوي. ارينە، ءبىلىپ قالسا اكچۋريندەر ءبىزدى جۇماقتى قويا تۇرىپ، تامۇققا تۋرا اتتاندىرار. ءبىراق بىلۋگە ءتيىس ەمەس. ءبىز چەرۆياكوۆ ەكەۋىمىز ونان قولايلى، ونان سەنىمدى ورىن تابا المادىق. باي ساۋداگەردىڭ توۆارىنىڭ قاباتىندا سول جەردەن الىپ جان-جاققا جىبەرىپ تۇرۋعا وتە قولايلى. ەلگە تاراتىپ اكەتەتىن دە، قالا ىشىنە دە جاياتىن ءوز جىگىتتەرىمىز كوپ. مىنا تيپوگرافياداعى قاعازداردى دا سوندا قويماقپىز،— دەدى ءابدىراحمان دميترييەۆكە ءجۇزىن بۇرماستان، بىلعارى بەشپەنتىنىڭ تۇيمەلەرىن سالىپ جاتىپ.
ول ەسىكتەن شىعا بەردى.
دميترييەۆ چەرۆياكوۆقا قارادى، ونىڭ جۇزىندە ءشۇبالانۋدان گورى تاڭقالعان شىراي بار ەدى؛ كوزدەرىنىڭ قۇيرىقتارىندا، جۇقا ەرىندەرىنىڭ ەزۋلەرىندە جۇمساق ءبىر ۇساق سىزىقتار جيناقتالىپ كەلىپ ىشكى ريزالىقتى سەزدىرگەندەي بولدى.
العىر جۇمىسشى پولوۆينكين تەرى-تون زاۆودتارىنا، ال نۋجدين ديىرمەن جۇمىسشىلارىنىڭ اراسىنا كەتتى، باسقالارى دا ءتۇرلى تاپسىرمامەن باسپاحانا ۇيىنەن شىعىپ، جان-جاققا تاراپ جاتتى.
التىنشى تاراۋ
1
اسپان الا بۇلتتى. شاعاننىڭ تەرىسكەي جاق جالاڭ بەتىنەن ۇزدىكسىز سوعاتىن ىزعارلى جەل ءالى دە بەتتى قاريدى؛ مارت ايىنىڭ ىشىندە دە وڭمەننەن وتەرلىك سۋىق. كەشكە قاراي بۇگىن كۇن الا-بۇلە سۋىتىپ، كۇندىز بەتى جىبىگەن قار كوكسوقتالانىپ قاتىپ قالعان. ۇلكەن تاس كوشەنىڭ بويى دومبىرانىڭ ىشەگىندەي دىڭعىراپ تۇر — الىستاعى جۇرگەن ادامنىڭ اياق باسقانى كوش جەرگە ەستىلەدى؛ ال سوناۋ كوپىر بەتتەگى وقتىن-وقتىن قوسارلانا شاۋىپ وتكەن اتتى كازاك پيكەتتەرىنىڭ ءدۇرسىلى قارشىلداي جىڭىلداپ، بيىك تاس ۇيلەرگە سوعىپ، كۇڭگىرت دىبىستى ءبىر جاڭعىرىق بەرىپ جاتىر.
توڭعان بەتىن جالاپ تۇرعان جەلدەن دە ساميگە اناۋ اتتىلاردىڭ دىبىسى ءارى مازاسىز، ءارى سۋىعىراق. دىبىس شىققاندا ول سەلت ەتە قالادى، جەتكەن قاقپاسىنا ارقاسىن سۇيەيدى، ءسال كىدىرىپ، تاس پەن مۇزعا تيگەن تۇياق جىڭىلى ارىلەگەندە عانا ىلگەرى جۇرەدى. كوشە ۇزىن، جەل قارسى. كەش قاراڭعى. بالا ادىمىن العا قاراي كۇشپەن باسادى، اياعىن سۇرىنە اتتايدى.
قاقپاقتى كوپ تەرەزەلەردىڭ الدىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا جانى كەتۋگە اينالعان، سىرەسكەن ساۋساقتار جەلىم جاققىشتى قويا بەردى. ونىڭ جەرگە ءتۇسىپ كەتكەنىن ءسامي «تىق» ەتكەن دىبىستى ەستىپ قانا سەزىپ قالدى. ءۇي ىشىندەگى شامنىڭ كاشەك ساڭلاۋىنان ىرگەگە تۇسكەن الا جولاق ساۋلەسى ەشنارسەنى انىقتاپ ايىرارلىق ەمەس، وتە ءالسىز، قاقپا جانىنداعى فونار جارىعى دا، قىزعىلت تارتىپ، تەك قارىس اتتام جەرگە توگىلىپ جاتىر. ول قارمانىپ، تامشى بۇجىرلاعان مۇزداق جەردەن سيپالاپ جاققىشتى تاۋىپ الدى دا، ونى اۋزىنا تىستەپ تۇرىپ، جانى كەتكەن قولدارىن كەزەك-كەزەك ۋقالاپ جىلىتىپ، ساۋساقتارىن يكەمگە كەلتىردى. قاقپانىڭ جاقتاۋىنا جەتە بەرىپ، الىسقا قۇلاعىن توستى، جان-جاعىنا كورگىش كوزدەرىن دە جۇگىرتتى— قۇلاققا ۇرعان تاناداي، اينالا تىم-تىرىس، كوزگە ىلىگەرلىك جاندى قىبىر ەلەستەمەيدى. ۇيرەنشىكتى، داعدى الىپ قالعان قول ەبدەيسىز قيمىلداسا دا، ونىڭ تاقتاعا جەلىم جاققان جەرىندە قوس-قوسىنان جارنامالار پايدا بولا قالادى. جارنامانى بالا ەكى قوينىنان كەزەك سۋىرىپ جاپسىرادى، كەيدە بايقاماي تەرىس جاپسىرىپ قويىپ، ونىڭ ۇستىنە باسقاسىن جابىستىرادى. ءارى ءالسىز، ءارى توڭىپ دارمەنى كەتكەن بالا قولى قورعاسىنداي نىق:
ازاماتتار! جۇمىسشى مەن شارۋا دەپۋتاتتارى سايلاعان وبلىستىڭ سوۆدەپتى پاتشاشىل، الپاۋىتشىل اتاماندار مەن اق گەنەرالدار كۇشپەن تاراتپاقشى. وزبىرلارعا جول بەرمەڭدەر!
سوۆدەپتى قورعاڭدار! —
دەگەن جالىندى جارلىق قالدىرىپ كەتەدى.
بيىك باسقىشى بار ۇيگە كەلگەندە ونىڭ قاقپاسى تانىس سياقتى بولدى. ءسامي جاقىنىراق كەلىپ، ەڭكەيە ءتۇستى دە: «ءا، قۇربانوۆتىڭ ءۇيى» دەدى ىشىنەن، ءبىراق ول باسقىش ۇستىندە وتىرعان ادامدى قاراڭعىدا كورمەدى. ال ءۇي-ۇيدى جاعالاپ كەلىپ، قاقپا الدىندا ەڭكەيىپ الدەنە ءبىر نيەتپەن تۇرعان بالانى حاكىم انىق كوردى. جۇرت اياعى سايابىر بولعان كەزدە قاقپاعا ءۇڭىلىپ جۇرگەن بالا وعان جۇمباق كورىندى. «الدە ءۇي نومەرىنەن اداسىپ تابا الماي ءجۇر مە، الدە بولماسا تەرەزەدەن تۇسەيىن دەپ ءجۇر مە ەكەن؟»— دەپ ويلادى ول. سەيتتى دە قاقپا جاقتا تۇرعان بالانىڭ بەينەسىنەن كوزىن ايىرماي، نە ىستەگەنىن اڭدىدى.
اكەسى جوق، جەسىر ايەلدىڭ جالعىز بالاسى ءسامي ءعادىلشين باسپاحانادا ءارىپ تەرۋدى ۇيرەنىپ جۇرگەن-دى.
اڭعارۋلى بالا كورسەتكەن جۇمىستى بۇلجىتپاي ىستەپ، از ۋاقىت ىشىندە كوپ نارسە بىلگەن ەدى. ونىڭ ۇستىنە، باسپا ىسىمەن بىرگە، ءسابي ميىنا سىڭە باستاعان تاعى دا ءبىر ۇلكەن ۇعىم بار-دى. ول — باسپاحانا جۇمىسشىلارى جۇرگىزىپ جاتقان توڭكەرىس كۇرەسى بولاتىن. بۇل كۇرەستىڭ ءمان-جايىن مىقتاپ ۇقپاسا دا ۇلكەندەردىڭ ىڭعايىمەن، جۇمىسشىعا كىمنىڭ دوس، كىمنىڭ قاس ەكەنىن بالا ىشىنەن سەزەتىن بولدى. اسىرەسە، سوڭعى كەزدەگى، حالىقتى بوستاندىق كۇرەسىنە شاقىرعان پلاكاتتار، ۇندەۋلەر مەن جارنامالاردى الدىمەن اشىق تۇردە تاراتىپ، سوڭىنان جاسىرىن جايۋ ءىسى جيىلەنگەندە ءسامي اقتى-قارانى مىقتاپ ايىردى. وزدەرى تەرىپ، وزدەرى تاراتۋعا ءوزى تىلەنىپ، الدىمەن كىرىستى. ول بۇكىل قالا ادامىن: «مىناۋ بىزدىكى. مىناۋ بىزگە دوس ەمەس» دەپ وزىنشە ەكىگە بولەتىن ادەتتى تاۋىپ الدى. چينوۆنيكتەردىڭ كوبى ءساميدىڭ ويىنشا «بىزدىكى» دەگەن توپقا كىرە بەرمەيتىن. سوندىقتان، ءتۇسى سۋىق ۇلكەن ءتىلماشتىڭ ءۇيىن تانىعان كەزدە ول: «وسى بىزدىكى مە، بىزدىكى ەمەس پە؟» دەگەن ويعا كەلىپ، بىرنەشە سەكۋند تۇرىپ قالعان-دى. ويتكەنى قازاق پەن تاتارلارعا «ءتىلماش» بولىپ، سوزدەرىن سويلەپ جۇرگەن قۇربانوۆتى ءسامي «بىزدىكى دەپ تە قالاتىن، ال سۋىقتىعىنا قاراپ بىزدىكى ەمەس» دەپ تە بيتاراپ بولاتىن. ءقازىر ول از ويلانعاننان كەيىن: «مەيلى، كىمدىكى بولسا دا وقىسىن!» دەپ ءتىلماشتىڭ قاقپاسىنا دا ەكى جەردەن ءىرى ءارىپتى باتتيعان ۇندەۋدەن اق جولاق تاڭبا باستى دا، ءارى قاراي اسا بەردى.
ءسامي ەپتەپ جىلجىپ، ۇلكەن ەكى قابات تاس ءۇيدىڭ كۇزەتشى وتىراتىن بۋدكاسىنا جاقىندادى؛ قاقپاعا ارقاسىن سۇيەپ تۇرا قالىپ تىڭدادى، ەشقانداي دىبىس بىلىنبەگەننەن كەيىن بۋدكاعا قاراي ول باتىلىراق جىلجىدى. بۋدكا بوس تۇر. جالما-جان بۋدكانىڭ قابىرعاسىنا ۇلكەن ۇندەۋدى، ەكى جاقتاۋىنا ەكى كىشىرەك جارنامانى جاپسىرا سالىپ، ءۇيدىڭ ماڭدايىنا قارادى. بۇل قاقپانىڭ فونارى باسقالاردان اناعۇرلىم جارىق، كىشكەنە ەسىكتىڭ ماڭدايشاسىنداعى ءىرى جازۋلى ۆىۆەسكەنى كوزى ابدەن ايىرارلىق. ءبىراق، ءسامي ونى وقىماي-اق تانىدى؛ سول كەڭسەسى، اناۋ تومەنىرەك تۇرعانى «پروكۋرور بارون دەلۆيگ» دەگەن ءىرى جازۋ؛ تالاي كورگەن ءۇي، كورگەن جازۋلار. «تاپ وسى ۇلىقتار مىقتاپ وقىسىن! دەپ ويلاپ، ەسىكتىڭ ەكى بەتىنە دە، فونار تۇرعان باعاناعا دا، قاقپانىڭ تاقتايىنا دا تۇر-تۇرىنەن جاناما، ۇندەۋلەردىڭ بەسەۋىن جابىستىردى. ءسويتىپ، ءوزى ناساتتانعان ادامشا، بۇقپاي، بويىن جازىپ شەتكەرىرەك شىقتى دا اينالاسىنا كوز جىبەردى. بەيسەۋىت جۇرگەن ادام دا، قالانىڭ شەت جاقتارىنان شىعاتىن ات ءدۇبىرى دە ەستىلمەيدى، ۋىلدەگەن جەل عانا بار، قۇلاققا تەلەگراف سىمدارىنىڭ زىڭىلىن اندەتىپ اكەلەدى.
...بۇل جەر تاس كوشەنىڭ شەتى، ەندى كەرى قايتۋ كەرەك. قالعانى وڭاي، ىققا قاراي تەز ءجۇرىپ، توڭباي جاپسىرىپ، باسپاحاناعا جەتىپ جىلىنۋ. جولداستارعا كورگەن-بىلگەنىن اڭگىمەلەۋ قانداي راحات.
بۇرىلا بەرگەندە قولىنان ونىڭ جەلىم قۇيعان بۋتىلكاسى جەرگە ءتۇسىپ كەتتى، مۇزدى جەرگە «زىڭ» ەتىپ ءتيىپ، دومالاپ بارادى. ول ەڭكەيىپ، جەردەن قارمالاپ بۋتىلكاسىن ىزدەدى. تاپ سول ساتتە قورانىڭ ىشىنەن ارسىلداي ۇمتىلعان ءيتتىڭ داۋىسى شىقتى، سونىمەن بىرگە اياعىن شاپشاڭ باسىپ قاقپاعا قاراي جۇرگەن ادام دىبىسى دا ەستىلدى. بالا جالما-جان كوشەنىڭ ەكىنشى بەتىنە قاراي جۇگىردى دە، قارسى الدىنداعى ءۇيدىڭ بيىك باسپالداعىنىڭ تۇبىنە تۇرا قالدى. بالانىڭ مىقتاپ سەسكەنگەنى يت بولدى. ول قاقپانىڭ استىنان ارس ەتىپ ەتەكتەن الا تۇسكەن يتتەن تالاي قورلىق كورگەن-دى، ونىسىنان دا ءيتتىڭ جۇرتتى دۇرلىكتىرگەنى جامان. «جەتى تۇندە مىنا كۇيمەن قولعا تۇسسەم، الدىمەن ۇرى دەپ ۇرادى عوي» — دەپ ويلادى ول باسپالداقتىڭ جانىندا بۇعىپ تۇرىپ. ءبىراق قاقپا الدىنا شىققان كۇزەتشى جان-جاعىنا قاراپ الدى دا، ادام كورىنبەگەننەن كەيىن، قورانىڭ ىشىندەگى يتكە زەكىپ قويىپ، قاقىرىنىپ، تۇكىرىنىپ جايلانىسا باستادى. ونىڭ بۋدكاعا كىرىپ وتىرىپ الىپ، شىلىم تۇتاتقانىن بالا ايقىن كوردى. سىرىڭكەنىڭ قىزعىلت سارعىش تارتقان جارىعىنان كۇزەتشىنىڭ قالىڭ مۇرتىن دا كوزى شالىپ قالدى. «ەندى ءبىر ون شاقتى جەرگە ۇران جاپسىرىپ كەرى باسپاحاناعا قايتايىن» — دەپ ويلاپ، ول ورنىنان اقىرىن ىعىسىپ ەدى، ىزعىرىق، سۋىق جەل يتەرمەلەپ باسپالداقتىڭ ىعىنا تىقسىردى؛ تورت-بەس مينۋتتاي ىقتاسىندا تۇرىپ بۇيىعىپ، بويى جىلىنا باستاعان بالا جەلدىڭ وتىنە بەتتەي الماي ءسال كىدىرىستەپ قالدى.
— ماكار، ۇيىقتاعان جوقسىڭ با؟— دەدى قارلىققان جۋان داۋىس.
داۋىس باسپالداقتىڭ ەكىنشى جاق قاقپا تۇبىنەن شىقتى: كۇتپەگەن جەردەن، ناق قاسىنان دۇڭك ەتە قالعان دىبىستان شوشىپ كەتىپ سەلت ەتە ءتۇستى دە ءسامي بۇعىپ قالدى. باسپالداقتىڭ استى بىتەۋ ەكەن دە، قاپتاعان قاراعايدىڭ ءدال ءۇيدىڭ ىرگەسىنە تىرەلگەن جەرىندە ەكى تاقتاسى جوق، ۇڭىرەيىپ تۇر.
قورقىپ كەتكەن بالانىڭ تۇرا جونەلۋ ءبىر دەگەننەن ويىنا كەلمەدى، باسپانالاپ جاسىرىنۋ سەزىمى ونى ەرىكسىز قۋىسقا يتەرمەلەدى— ول ىرگە تۇبىندەگى باسپالداقتىڭ ۇڭگىرىنە قاراي بۇعىپ، ۇمتىلا ءتۇستى.
— مۇندا كەل، مىلجىڭداسايىق...
بۇل جولى داۋىس ونىڭ ناعىز كوك جەلكەسىندە تۇرىپ سويلەگەندەي ەستىلدى. وتە جۋان، اسا قارلىققان، ءىرى داۋىستى قاتقاق كوشەنىڭ بويىمەن دوڭگەلەتىپ، دۇبىرلەتىپ ىققا قاراي الىسقا اكەتىپ جەل كوپ جەرگە ەستىرتكەندەي. بۋدكانىڭ ىشىندە شىلىم تارتىپ وتىرعان كۇزەتشىنىڭ دىبىسىن ءبىر قىرىن جەل بەرى جەتكىزبەدى، ونىڭ جاۋابىن بالا ەستي الماي قالدى. ءبىراق مىنا جاقىن جەردە تۇرعان ادام قارسىداعى ادامدى ەرىكسىز كەلتىرەرلىك، دەگەنىن ەكى ەتتىرمەستەي وكتەم.
«بۇلار نە سويلەسپەكشى؟ باعانادان بەرى مەنىڭ نە ىستەگەن ءىسىمدى كورىپ وتىرىپ، ەندى قاپىسىن تاۋىپ ەكەۋلەپ مەنى ۇستاپ الماقشى ما؟ ولاي بولسا «مىلجىڭداسايىق» دەگەنى نە ءسوز؟ جوق، مەن جونىندە بولسا ۇندەمەي باس سالار ەدى، بۇلار ءسىرا، كۇندە وسىلاي «مىلجىڭداسىپ» ۇيرەنگەن شىعار...»
كوشەنىڭ ارعى بەتىنەن كەلە جاتقان ادامنىڭ اياق باسىسى بىردەن-ەكى جاقىنداي بەردى دە، بالا قۋىسقا تىعىلا ءتۇستى.
ۇستىنە قاۋدىراعان تون كيگەن، جاماۋلى ۇلكەن كيىز بايپاعىن زورعا كوتەرىپ باسىپ، مىقشىڭداپ كەلە جاتاتىن شالداردى ءسامي كوپ كەزدەستىرەتىن، ولاردى ىشىنەن مىقتاپ ايايتىن؛ الدەقالاي ءبىر نارسەگە جۇمساسا، ءجا بولماسا: «پالەنشەنىڭ ءۇيىن بىلەسىڭ بە، شىراعىم؟!» دەپ سۇراي قالسا ول قۋانا-قۋانا سۇراعان ءۇيىنىڭ قاقپاسىنا كىرگىزگەنشە ەرتىپ باراتىن، ولارعا پايداسىن تيگىزگەنىنە ءماز بولىپ قالاتىن. ءقازىر مىنا ەكى قاراۋىلشى دا ساميگە ءارى سونداي قاريا جاندار، ءارى ايانىشتى ادامدار سياقتانىپ كورىندى؛ جۇزدەرىن كورمەسە دە جالىقتىرارلىق ۇزاق تۇندەردە سارىلىپ تاڭ كۇزەتەتىن بيشارالار عوي دەپ ءبىلدى. «بۇلار، ءسوز جوق، ءبىزدىڭ ادامدار» دەپ قويدى ول وزىنە ءوزى سىبىرلاپ.
— ماكار، سەزەسىڭ بە، كۇننىڭ دە بۇگىن ازىناپ تۇرعانىن؟..— دەدى جۋان داۋىستى ادام، ءبىر سىر ايتۋعا ىڭعايلانعانداي، سىبىرلاپ سويلەپ.
ءبىراق ونىڭ سوزدەرىن ءسامي جاقسى اڭعارىپ قالدى، تولىق ەسىتتى. ءوزى جاقسى سويلەي بىلمەسە دە، ورىس ءتىلىن ول ابدەن تۇسىنەتىن، باسپاحانا جۇمىسشىلارى اراسىندا اجەپتاۋىر اڭگىمەلەسۋگە دە شاماسى كەلەتىن. «كۇننىڭ سۋىعىن ايتادى عوي، زاتى ۇستىندەگى تونى جىرتىق بولىپ توڭىپ تۇرعان شىعار، بيشارا...»— دەپ ويلادى ءسامي.
— سەنىڭ ايتىپ تۇرعانىڭ ناعىز شىندىق، مارتىنىچ. ارقا بەتتە قار جاۋعان بولۋ كەرەك — سۋىڭ ىزعار كەلەدى.
— كۇننىڭ سۋىعى وتەر عوي، ادامنىڭ بىر-بىرىنە جاۋلىق ىزعار شاشۋى قورقىنىش. ءسىرا، قان توگىلەر...
— الدە ناشار حابار ەسىتتىڭ بە، مارتىنىچ؟
— كەشتە پولكوۆنيك سوزدەرىن ىشىمە ءتۇيىپ قالدىم. كەشكى تاماقتى تەز ءىشتى دە، ول شتابقا كەتتى، دەنششيگى ازدان كەيىن قايتىپ كەلدى، سول ايتتى...
— يا، نە دەدى ول، مارتىنىچ؟
— ءبارىن تىڭداپ جۇرەدى، گەنەرال مەن پولكوۆنيكتان؛ اڭگىمەسىن تىڭداپ تۇرىپتى... قايداعىنى ەسىتەتىن قۋ تۇك نارسە بايقاماعان بولىپ، اقىماق ادامشا سولبىرايىپ تۇرادى دا، ءبىراق تورەسىنىڭ نە ويلاپ تۇرعانىن دا ءبىلىپ قويادى. ءبىزدىڭ ۇيدە ولار كوپتەن تۇر عوي، تورگى ۇلكەن بولمەنى، الدىڭعى ءۇيدى تۇتاسىمەن بەرىپ قويدىق، كەمپىر ەكەۋىمىز اس ۇيگە كوشىپ الدىق. سەن كورگەن جوقسىڭ با پولكوۆنيكتى؟ ىشكى نوۆگورودتان كەلگەن. ايەلى مەن بالاسى سول جاقتا ءبىر تۋىسقانىنىڭ قولىندا قالعان...
— جوق كورگەنىم جوق. يا، نە دەيدى ول دەنششيك ۆاسكا؟ ۆاسكا دەدىڭ بە اتىن؟
— يا ۆاسكا. ۆاسكانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا بۇگىن تۇندە بولشيەۆيكتەردى ۇستاپ، سوۆدەپتى تاراتپاقشى. اتامان مارتىنوۆ جيىرما جۇزدىك اسكەردى اكەلىپ قالا شەتىندە، كازارمادا، شاگانكادا توپتاپ وتىرعان كورىنەدى. تومەنگى بۋدارين، ساحارنايدان، جوعارعى دارينكادان تاعى وننان استام جۇزدىكتەر كەلە جاتىر دەيدى. قيىن حال، قان توگىلەدى...
— سەنىڭ ايتىپ تۇرعانىڭ ناعىز شىندىق، مارتىنىچ. كازاكتار تەگىس قوزعالدى دەسەدى، دەمەك، قان توگىلمەك، ۇرىس بولماق.
— اگليسكيە ءھام حرانسۋ قاپتاپ كەلەدى دەسىپ ءجۇر ادامدار!— دەپ مارتىنىچ تاڭدايىن قاقتى.
ءسامي ونىڭ اگليسكيي مەن حرانسۋزىن تۇسىنبەدى. «كازاك اتاماندارىنان دا بۇزىق بىرەۋلەر عوي، شاماسى» دەپ ويلادى. بىر-بىرىنە جاسىرىن سىر ايتۋىنا جانە تاڭدانا سويلەۋىنە قاراعاندا بۇل ەكەۋى دە وعان ءوز ادامدارىنداي جىلى كورىندى. بالا دەمىن ىشىنە تارتىپ، دەنەسىنىڭ تاعى دا دىرىلدەي باستاعانىنا قاراماستان قۇلاعىن توسا تۇسەدى. كازاك اتاماندارىنىڭ اشىق جاۋ ەكەنىن، راحىمسىز ەكەنىن جاقسى بىلگەنمەن ونىڭ تاپ بۇگىن تۇندە «بولشيەۆيكتەردى ۇستايدى» دەگەن وي باسىنا كەلگەن ەمەس-تى، ءقازىر مۇنى ءبىرىنشى رەت ەستىپ وتىر، ءبۇل «جاڭالىقتى» ءابدىراحمان اعايعا تەز جەتكىزۋگە، ەستىگەنىن قالدىرماي ايتىپ بەرۋگە بەل بايلاپ وتىر.
ءسال ويلانىپ ۇندەمەي قالعان ەكىنشى كۇزەتشى:
— قىزىلدار سارىتاۋ مەن ساماردى الدى دەپ ەدى، ولاردان نەگە حابار-وشار بولماي كەتتى؟— دەپ سۇرادى مارتىنىچتان.
— اڭگىمە مىنە سوندا. جىلان قۇيرىعىن باسقاندا عانا قايرىلىپ شاعىپ الادى عوي؛ بۇلار دا سونداي...
مىنا كازاچەستۆونى ايتامىن. رەسەيدەن ىعىستىرىپ كەلىپ، شەتكە تىقسىرىپ قىسقاسىن باسىن كوتەرمەي مە؟!
— جەلكەسىنەن ۇستاپ تۇرىپ ءتىلىن سۋىرىپ الماي ما ونداي جىلاننىڭ؟
— سۋىرۋىن سۋىرار، ءبىراق بۇلار دا وردالى، ءزارىن شاشپاي ۇستاتپاس!
— مارتىنىچ، وسى قىزىل كوپ پە، اق كوپ پە؟
— ماكار، سەن بالانىڭ ءسوزىن سويلەيسىڭ. ساعان مەن قارسى ساۋال بەرەيىن. سەن وعان ءوزىڭ جاۋاپ بەر. بارون دەلۆيگتىڭ جيرەن قاسقا رىساگىنىڭ جيرەن تۇگى كوپ پە، اق تۇگى كوپ پە؟
ماكار كۇلىپ جىبەردى.
— وزىنەن ءوزى بەلگىلى، جيرەن تۇگىنىڭ كوپتىگى. سوندا اقتار اتتىڭ توبەلىندەي-اق پا؟
— مىنە، سولاي. رەسەيدە نە كوپ — مۇجىق كوپ، نە كوپ — جۇمىسشى كوپ. ءوزىڭ قاراسايشى: وۆچيننيكوۆتىڭ تەرى يلەيتىن زاۆودتارىندا كىم كوپ؟ وۆچيننيكوۆكە زاۆود باسقارۋشىسىن قوسساڭ— ەكى-اق ادام. قالعان بەس ءجۇزى جۇمىسشى، ولاردى تەگىسىنەن قىزىل دەي بەر. اناۋ جەر جىرتىپ جاتقان مۇجىقتار مەن حوحولدار كوپ پە، حۋتور كازاگى كوپ پە؟ مۇجىقتار داريا دا، حۋتورلىقتار— ارال سياقتى عوي...
— ولاي بولسا، مىنا كازاك ۆويسكوسىنىڭ باسشىلارى كوپكە توپىراق شاشا ما، ءبارىبىر ءتۇبى كۇشى باسىم جاعى جەڭەدى عوي!
— وندا ۇلكەن ءمان بار،— دەپ مارتىنىچ ءبىر كۇردەلى سىردى بۇككەندەي تامسانىپ قويدى. ءسامي: «ءبارىبىر بىزدىكى جەڭەدى» دەي جازدادى دا، ءوزىن ارەڭ توقتاتىپ قالدى.
— مارتىنىچ، تىڭدا، الدە ءدۇبىر بولماعاي...— دەپ ماكار قۇلاعىن توسقانداي بولدى. بالانىڭ قۇلاعىنا الىستاعى، اناۋ كوپىر بەتتەگى كوپ ءدۇرسىل ايقىن ەستىلدى. ول ۇرگەلەكتەنىپ، ورنىنان تۇرۋعا اينالدى.
ءبىراق مارتىنىچتىڭ قۇلاعىنا ءدۇبىر شالىنا قويمادى.
جەلدىڭ شۋىلى شىعار،— دەپ قورىتتى ول.— سەن، ماكار، انا سوۆدەپتىڭ تاراتىپ جاتقان قاعازدارىن كوبىرەك وقى. ونى جازىپ شىعاراتىن چەرۆياكوۆ ۋچيتەل. باسى تولعان اقىل. مىنە، ناعىز ەر جىگىت...
— ءبىزدىڭ ميىمىزعا كىرە مە، ونداي عالىمدار جازعان نارسەلەر. جانە ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلەرى دە شامالى عوي،— دەدى ماكار ەنجارلاۋ سويلەپ.
— ە، پارەن، سەنىڭ قولىڭنان كەلەتىن جۇمىس الدا. كوپ. ەرتەڭ سوۆدەپ سايلاعاندا قول كوتەرۋگە دە كىسى كەرەك...
— دياديا مارتين، پراۆەلنو گوۆوريت... چەرۆياكوۆ، ءابدىراحمان ناش... دياديا ماكار، شيتاي، بوراتا... بۋماگا...— دەپ ءۇزىپ-ۇزىپ وراشولاقتاۋ ورىسشالاپ، ءسامي قۋىستان اتىپ شىعىپ جۇگىرە جونەلدى.
— گوسپودي، انتيحريست...— دەپ شوشىپ كەتكەن ماكاردىڭ اۋزىنان قالاي-سولاي شىققان سوزدەرى عانا ونىڭ قۇلاعىنا شالىندى. باسقا ەشنارسە ەستىلمەدى.
— يا سۆوي!— دەپ ايقايلادى ءسامي تاعى دا، ءسۇرىنىپ-قابىنىپ جۇگىرگەن بويى ارتىنا موينىن بۇرىپ. ول العا قاراي جۇگىرە بەردى.
2
كەرى قاراي جۇگىرىپ بارا جاتقان ءسامي جاسىل قيىقتى ءۇيدىڭ باسپالداعىنان تومەن ءتۇسىپ، تروتۋارعا شىعا بەرگەن حاكىمگە سوقتىعىپ قالا جازدادى. جۇرت اياعى باسىلۋعا اينالعان كەزدە قارسى الدىنان تاپ كەلگەن ادامدى ءسامي ءوزىنىڭ جولىن توسقان جان ەكەن دەپ ويلادى، جالت بەرىپ كوشەنىڭ ورتاسىنا قاراي جۇگىردى. ءبىراق حاكىمنىڭ ونى قۋۋ نيەتى جوق ەدى، قىز كەشىرەك شىعىپ قالار دەگەن ۇمىتپەن ول ساعات توعىزدان باستاپ تورىپ، قاراڭعى تۇسكەسىن باسپالداقتىڭ ۇستىندەگى ءوزىنىڭ كۇندە وتىرىپ جۇرگەن ساكىسىندە سارعايا كۇتىپ، قالجىراپ توڭىپ، ەندى قايتۋعا بەت العاندى. ءبىر ساعاتتاي بۇرىن قاقپا الدىنا قاعاز جاپسىرىپ كەتكەن بالانى فوناردىڭ الا كولەڭكە جارىعىندا ول تانىپ تا قالدى، ءبىر ماقساتقا سونشاما بەرىلىپ، قالجىراپ توڭعانىنا قاراماستان قايسارلىقپەن ءىس ىستەگەنىنە قاتتى ريزا بولدى. «قايداعى بالا، كىم جىبەرىپ ءجۇر مۇنى جارناما جاپسىرۋعا؟ قانداي جۇمباق جاندار؟ قارعاداي باسىنان ادامنىڭ ارقاسىن شىمىرلاتارلىق جالىندى سوزگە، وتكىر ۇگىتكە ارالاسقانىن كوردىڭ بە؟ سويلەسەر مە ەدى وزىمەن؟!» حاكىم اياعىن جەدەل باسىپ ىلگەرى ۇمتىلا ءتۇستى، ءبىراق قويانداي زىمىراعان بالانىڭ قاراڭعىدا قاراسى ءۇزىلىپ كەتتى. قاتتى جۇرگەننەن كەيىن دەنە قىزا ءتۇستى، وي قايتادان ەسكى ارناسىنا قايتتى. «بالاعۇرلىم دا كوزدەگەن نىساناعا جەتە المايمىن، بۇل باتىلسىزدىق... كۇندىز قالاي دا ۇيگە كىرىپ، قىزدىڭ بۇل كىلت وزگەرىسىن انىقتاپ الۋ كەرەك ەدى. سىپايىلىق پەن مادەنيەتتىلىكتىڭ دە ورنى بار. مۇمكىن، قىزعا مەنىڭ تاپ وسى ساعاتتا كومەگىم كەرەك شىعار... جالعىز ءسىزدىڭ قالاعانىڭىز جەتكىلىكسىز دەدى. ۋاقىت جەتكەندە تۇسىنەرسىز... بۇل نە دەگەن ءسوز؟! جۇمباق. اششى جۇمباق. جوق، بۇل جۇمباقتى قالاي دا تەز شەشۋ كەرەك. تەزدەتپەسە كەشتىك ەتەدى. الدە ءبىر مەكەرلىك بار ما؟..»
پاتەرىنە كەلىپ، توسەگىنىڭ جانىندا ەكى قولىمەن باسىن ۇستاپ كوپ ۋاقىت وتىردى.
حاكىمنىڭ پاتەرى نوعاي مەشىتى تۇبىندە، قالانىڭ قىبىرلى-شۋلى ورتالىعىنان قاشىقتاۋ ەدى؛ ءبىراق تۇنگى دۇرمەك بۇل جاققا دا ەستىلگەن-دى؛ ونىڭ ۇستىنە ءۇي قوجاسى ءالسىن-السىن تىسقا شىعىپ الىسىراقتاعى اتىستى، ءدۇبىردى، كوشەمەن شاپقىلاپ وتكەن اتتى ادامداردىڭ دىبىسىن تىڭداپ، الدەكىمدەرمەن كۇبىرلەسىپ، سويلەسىپ، تاڭ بىلىنگەنشە ۇيىقتاماي شىعىپ ەدى. ال حاكىم ءوزىنىڭ وڭاشا بولمەسىندە (جولداسى سول كۇنى ەلدەن كەلگەن ادامداردىڭ شارۋاسىن شارۋالاپ ۇيدە قونباعان بولاتىن) تەرەزەلەردىڭ قاقپاعىن جاۋىپ، ەسىكتى كىلتتەپ وتىرىپ الدى.
ادامنىڭ اينالاسىندا بولىپ جاتقان وقيعالارعا ماعىنا بەرمەيتىن، كوپ نارسەلەردى ەلەمەيتىن، قۇلاققا كەلگەن كولدەنەڭ دىبىستى ەستىمەيتىن، تەك ءوزىنىڭ عانا ىشكى دۇنيەسىنىڭ كەڭ اينالاسىن ءجۇزىپ جۇرەتىن ءبىر مينۋتتارى بولادى. حاكىم تاپ سونداي حالدە وزىمەن ءوزى عانا بولىپ وتىر. ول الدەنەشە رەت حات جازۋعا كىرىسىپ، ءبىراق باستاپقى بەتىن بىتىرگەننەن كەيىن وقىپ شىعىپ، ۇناتپاي جىرتىپ تاستادى. جاعىن تايانىپ، شام جارىعىنان جارعا تۇسكەن ءوز باسىنىڭ كولەڭكەسىنە قاراپ ۇزاق وتىردى. تۇرەگەلىپ، بولمە ىشىندە ولاي-بۇلاي جۇرمەكشى بولدى دا، ءبىراق ويىنا الدەنەندەي ادەمى ولەڭ جولدارى قۇيىلىپ، سولاردى قاعازعا توگە سالۋ ءۇشىن قايتا وتىرىپ، تاعى دا جازۋعا كىرىستى. ءبىرىن جازىپ، ءبىرىن سىزدى، اياعىندا ءوشىرىلىپ، قايتا ءتىزىلىپ، ءتورت جول ولەڭ تازا قاعازعا كوشىرىلدى.
سەن گۇلىمسىڭ، باقشاداعى
مەن اينالعان كوبەلەك.
ايمالايمىن، سۇيەم تاعى —
جاۋ قويسا دا ۋ سەبەلەپ.
حاكىم مۇنى كوشىرگەننەن كەيىن ءۇش-تورت قايتارا وقىپ شىقتى؛ وعان بۇل ولەڭ وتە ادەمى كورىندى، جۇرەكتى تەربەتەرلىكتەي اسەرلى سياقتاندى. جالعىز-اق سوڭعى جولى ىقشامسىزداۋ ما، قالاي دەپ ويلادى. ونىڭ ۇستىنە بۇرىن ءبىر وقىعان ولەڭنىڭ سارىنى ءتارىزدى، تانىس...
ەكىنشى شۋماعىن جازباقشى بولىپ ەدى، شىعارا المادى، ۇزىن قارا ولەڭدەرگە سوعىپ، مۇنداي ىقشامدى شىقپادى. سونسوڭ، ول قىسقاشا ادەمى، سۇيىسپەنشىلىك سوزدەرمەن مۇكاراماعا حات جازدى دا، ونىڭ اياعىن وسى ولەڭمەن كەستەلەپ ءبىتىردى. حاتتى كونۆەرتكە سالدى، سىرتىنا «مۇكارامانىڭ ءوز قولىنا» دەپ جازدى.
مۇنى، قالاي دا ەرتەڭ قىزعا بەرمەكشى بولدى، ءوز قولىنا بەرمەكشى بولدى. ءسويتىپ، ول قوجايىننىڭ سارى الا اتەشى ساقارعا شاقىرعاندا جاتتى.
ءسامي بۇل كەزدە جان ۇشىرعانداي زىرلاپ، قاراڭعىدا بىر-ەكى رەت سۇرىنە جىعىلىپ، قايتا تۇرىپ، قاتقاق جەر سىدىرىپ كەتكەن قولى مەن تىزەسىنە نازار اۋدارماستان باسپاحاناعا جەتتى. ءبىر ۇلكەن وقيعانىڭ باستالىپ قالعانىن ول ايقىن ۇقتى. «وزبىر اتاماندار...» «اق گەنەرالداردىڭ قارا نيەتى...»— دەگەن بۇرىننان قۇلاعىنا شالىنىپ جۇرگەن سوزدەرگە مىنا ەكى كۇزەتشى شالداردىڭ بىر-بىرىنە جاڭالىق، سىر ەسەبىندە جەتكىزگەن اڭگىمەلەرى كەلىپ قوسىلدى؛ ءتىپتى ءوزىنىڭ جاپسىرىپ جۇرگەن قاعازدارى دا ەشكىم ايتپاي-اق كوپ نارسەنى بايانداپ، زور ىسكە شاقىرىپ تۇر. «ءابدىراحمان اعاي بەيحابار. ول كۇندەگىندەي باسپاحانادا تاڭ اتقانشا ابىگەرلەنىپ ءجۇرىپ، كىم بىلەدى، جاۋ قولىنا جازاتايىم ءتۇسىپ قالا ما؟! ءبارىن ايتامىن» دەپ اسىقتى ول.
باسپاحانانىڭ ىشىنەن بۋدا-بۋدا قاعازداردى كوتەرىسىپ سىرتقا الىپ شىعىپ، ات-شاناعا سالىسىپ جاتقان ءابدىراحماننىڭ جانىنا ەنتىگە باسىپ جەتىپ كەلدى دە:
— بەرى ءجۇرىڭىزشى... ءجۇرىڭىزشى...— دەپ اپتىعا سويلەپ ءسامي جەڭىنەن تارتتى.
— نەمەنە؟ مەنى شاقىرىپ كەل دەپ جىبەرگەن جوق پا بىرەۋ؟— دەپ سۇرادى ءابدىراحمان بالاعا جالت قاراپ.
— جوق، ءابدىراحمان اعاي، مەنىڭ ءوز ءسوزىم بار... سىزگە عانا ايتاتىن ءسوز...
بالانىڭ قىزارا تۇسكەن بەتىنە، ەنتىككەن تۇرىنە بىرەر سەكۋندتاي قاراپ تۇردى دا، ءابدىراحمان ونى ىشكە الىپ كىردى.
— نەمەنە ءسوز؟
— ءابدىراحمان اعاي، اتتى كازاكتار بىزبەن سوعىسپاقشى... بۇگىن تۇندە بىزگە باس سالماقشى... ءابدىراحمان تاعى دا بالاعا تەسىلە قاراپ، باسىن شايقادى.
— ونى ساعان كىم ايتتى؟
ءسامي ۇستى-ۇستىنە اسىعا سويلەپ، ءسوزىنىڭ اياعىن جۇتا، ءۇزىپ-ۇزىپ، كورگەنىن، ەستىگەنىن قالدىرماي ايتىپ سالدى. ءابدىراحمان نازارىن سالا تىڭداعانداي بولدى، ءبىراق ءتۇسى دە وزگەرگەن جوق، قيمىلى دا بۇرىنعى جاي سالماقتى قالپىندا قالدى. ونىڭ بۇل جايباراقات تىڭداپ «جاڭالىق حابارعا» سەلت ەتپەگەنى ساميگە وعاش كورىندى، بالا ىشىنەن قاتتى رەنجىپ قاباعىن ءتۇيىپ، ازدان كەيىن ءتىپتى جىلارمان حالگە دە كەلىپ قالدى.
— قارتتار دۇرىس ايتادى، كىمنىڭ نە ىستەپ جاتقانىن ولار الدىمەن ەستيدى. جاقسى. ال، سەن تەز ۇيىڭە قايت تا ۇيىقتا. بۇل جۇمىستىڭ دا، مۇنداي اڭگىمەنىڭ دە ساعان كەرەگى جوق. بۇل ۇلكەندەردىڭ جۇمىسى. شەشەڭ سەنى كۇتىپ، كەشىككەنسىن ۇرەيى ۇشىپ وتىرعان شىعار. ۇيىڭە بار،— دەدى ءابدىراحمان ءساميدى يىعىنان قاعىپ. ءسويتتى دە: — بەكەر جۇمسايدى بالانى، مۇنداي قاتەرلى جۇمىسقا...— دەپ الدەبىرەۋگە رەنجىگەندەي بولدى.
«ەڭ بولماسا قانشا ۇندەۋ تاراتتىڭ دەپ تە سۇرامايدى. مەنى وسى ءابدىراحمان اعاي بالاسىنۋىڭ قويمادى- اۋ...»— دەپ ويلادى دا ءسامي:
— مەنى ەشكىم جۇمساعان جوق، ءوزىم كەتتىم. بۇكىل كوشەنىڭ بويىنا ساۋ جەرىن قالدىرماي ۇندەۋ جاپسىرىپ قايتتىم...— دەدى ول ىزالى پىشىنمەن.
— ەشكىم جۇمساماي، ءوزىڭ كەتسەڭ، بۇل وتە-موتە جارامايتىن جۇمىس، بىرەۋدىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالساڭ قايتەسىڭ. قايدان الدىم، كىم جىبەردى، كىم جۇمسادى دەيسىڭ؟
— ءوزىم ىستەدىم دەيمىن، ءابدىراحمان اعاي. مەن جامان ادامدارعا سىرىمدى ايتپايمىن، قورىقپاڭىز مەنى بالا دەپ.
— جارايدى، جارايدى. قايت ۇيىڭە. كەرەك دەگەن ۋاقىتتا ءوزىم ايتارمىن، مەنىڭ رۇقساتىمسىز ەشقايدا بارما دا، ەشنارسە ىستەمە دە. ءتۇسىندىڭ بە؟ ءقازىر تەز ۇيگە قايت. ۇيىقتا، ەرتەڭ باسپاحانادا ىستەيتىن جۇمىسىڭا كەشىگەسىڭ.
بالا نارازى تۇردە اياعىن سەلقوستاۋ باسىپ، باسپاحانادان شىعىپ ۇيىنە قايتىپ كەتتى.
سەنەكتىڭ وڭ جاق بۇرىشىنداعى تاقتايدىڭ قۋىسىنان شەشەسىنىڭ جاسىرىپ قويىپ كەتكەن اشقىشىن الدى دا، ەسىكتى اشىپ ءسامي ۇيگە كىردى، شام جاقتى. ىستىق پەشتىڭ جانىندا جىلىنىپ ءبىراز ۋاقىت وتىردى دا، شەشەسىنىڭ پەش قۋىسىنا قالدىرىپ كەتكەن تاماعىن الىپ ءىشتى. كاستريۋلگە قۇيعان ەت سالما ءالى ىستىق، بۋى بۇرقىراپ تۇر. «مامام قايدا ءجۇر ەكەن؟»— دەپ ويلادى بالا جىلى ءۇي، ىستىق تاماققا ەلجىرەپ، كىشكەنە ساكىنىڭ ۇستىندە پەشكە قيسايعان كۇيى قالعىپ بارا جاتىپ. «مۇنداي اڭگىمەنىڭ ساعان كەرەگى جوق، ءبۇل ۇلكەندەردىڭ ءىسى دەيدى... مەن دە ۇلكەندەردەن از جاپسىرعانىم جوق... قاعازداردى. ەرتەڭ ونان دا كوپ... ءجا...»
ەسىكتى اقىرىن اشىپ، اياعىن ادەتىنشە ەپتەپ باسىپ كىرگەن شەشەسىن ءسامي بىلگەن جوق. كوتەرىپ اكەلىپ كەرەۋەتىنە سالعاندا قولىن قاتتى سەرمەپ جىبەرىپ: «دياديا ماكار پراۆيلنو گوۆوريت...»— دەدى ۇيقىسىراپ، ءبىراق ءوزى ويانبادى.
اناسى ونىڭ ارىقشا سوپاق بەتىنە تونە قاراپ، اڭ-تاڭ بولىپ تۇردى دا، ەڭكەيىپ ماڭدايىنان يىسكەدى.
جەتىنشى تاراۋ
1
اكچۋريندەردىڭ ەكى قاتار تاس ۇيلەرىنىڭ ىشكى جاعى بيىك دۋال — كەڭ اۋلانىڭ تۇكپىرى جاعالاي سالعان سكلادتار مەن قوراجاي؛ ۇلكەن ۇيمەن قاناتتاس باس پريكازچيكتىڭ ءۇيى تۇر، ودان ءارى جالعاسىپ جاتقان قوسالقى ۇيلەر مەن ماگازيندەر. كوپتەن تانىس، ىشتەي تىلەكتەس پريكازچيكتەر ارقىلى ەكى شانا ساياسي ليتەراتۋرا اكەلىپ، كوپ سكلادتاردىڭ ءبىر بۇرىشىنا جايلاستىردى دا، ءابدىراحمان جەگىپ كەلگەن ءوز اتىن سۋارىپ جىبەرىپ ەر سالدى.
— ابەكە، تاماق ىشەيىك، مەنىڭ پاتەرىمە ءجۇرىڭىز،— دەدى بايەس، ىڭعايلى كازاك ەرىنىڭ ايىلىن شاپشاڭ تارتىپ جاتقان ءابدىراحمانعا.
— بايەكە، ءقازىر تاماق ىشۋگە دە ۋاقىت تار، تىعىز ءبىر جۇمىستارمەن تون-تەرى زاۆودىنا بارىپ قايتاتىن شارۋام بار. الدىرازى بولسىن، باسقا ءبىر مۇرشا كەلگەن كەزدە ىشەرمىز بۇيىرعان تاماقتى. ايتقانداي، ءسىز كىمنىڭ پاتەرىندەسىز؟
— مىنا قاتارداعى ۋاليدىكىندەمىن. زاۆود ءبىراز جەر، ءسىز جەتكەنشە جۇرت جاتىپ قالماي ما، ابەكە-اۋ؟ ەرتەڭ بارساڭىز نەتتى؟ ءقازىر جايلانىپ وتىرىپ، شاي-سۋ ءىشىپ، تاماق جەسەڭىز.
— جوق، الدىرازى بولسىن. جۇمىس بار. ءسىز ەلگە قاشان جۇرەسىز؟
ءابدىراحمان اتىن جەتەكتەپ قاقپاعا قاراي بۇرا ءتۇستى. جوعارعى قاتاردان نازىك ءبىر مۋزىكا داۋىسى كەلىپ جاتتى، ءبىراق وعان سويلەسىپ تۇرعان ەكى ادام قۇلاق سالا قويعان جوق-تى. سكلادتىڭ ەسىگىن جاۋىپ، قۇلىپتاپ، سورعىش ەرىتىپ پەچاتتادى دا، دۇكەنشى سالىمگەرەي مۋزىكاعا قۇلاعىن تۇرە، بۇلارعا جاقىنداي بەردى. تاپ وسى كەزدە ءۇيدىڭ جوعارعى قاتارىنداعى ورتا تەرەزەنىڭ ءىش جاقتان قالىڭ پەردەسىن ءتۇرىپ ءبىر ادام فورتوچكاسىن اشىپ جىبەردى. اۋلاعا اسپالى شامنىڭ مول جارىعى توگىلىپ كەتكەندەي جارقىراي قالدى دا، مۋزىكا ءۇنى ءبۇتىن اۋلانى كەمەرىنەن اسىرا تولتىرىپ جىبەرگەندەي بولدى. قۇلاققا ءارى تانىس، ءارى جاعىمدى، ءارى ىنتىق، ءارى مۇڭدى تاتار ءانى سەزىم جۇيەسىن تەگىس بيلەپ بارادى...
— اۋىلعا قاشان جۇرەسىڭ دەيسىز بە؟ اللا قوسسا، ەرتەڭ ءجۇرىپ كەتەرمىن. شارۋا — ەلگە كەرەكتى توۆار الۋ ەدى، ءبىراق شاي، شەكەر جاعى جوق، ماتا دا وتە تاپشى. سابىن، سىرىڭكە، تەمىر-تەرسەكتەن وزگە ءماندى نارسە بولماي تۇر. دەگەنمەن بارىن اكەتەمىن عوي. ەلگە بۇل دا مۇقتاج؛ جايىق پەن انقاتى ءتۇسىپ كەتپەي وسىنىڭ ءوزىن جەتكىزىپ العان ءجون،— دەدى بايەس.
اڭگىمەگە سالىمگەرەي ارالاستى.
— بايەكە، تىڭدا، گراموفون سويلەپ جاتىر. ەي، سونداي ادەمى ماشينا. قوجايىن جاقىندا قازاننان اكەلدى، «بيبيسارانى» قانداي جاقسى ورىندايدى؛ ءاي، ءوزى دە جاقسى ءان. بويىڭدى بالقىتادى.
ءابدىراحمان ۇندەمەدى؛ تەرەزەدەن ولاي-بۇلاي وتكەن ادامداردىڭ بەينەسىنە كوز تاستاپ ءبىر قاراپ الدى دا، اتىنا مىنۋگە ىڭعايلاندى.
— ابەكە، كىمدەر جينالعانىن بىلەسىز بە؟— دەدى سالىمگەرەي تەرەزەنى يەگىمەن مەڭزەپ، سىبىرلاي سويلەپ،— تاتار بۋرجۋيلارى مەن وقىمىستىلارى، ىشىندە ءبىر قازاق دوكتور بار، كوزىنە پەنسنە كيگەن، ۇزىن بويلى ادەمى جىگىت. مەنىڭ قاتىنىم قوناقتارعا تاماق ازىرلەسىپ ءجۇر.
— نەمەنە، اكچۋريننىڭ اكەسى قاجىدان كەلىپ پە، كۇمبىرلەتىپ سايران قۇرعانداي؟— دەدى ءابدىراحمان، كەشە عانا ۇلكەن اكچۋريننىڭ وبلىستىق سوۆدەپكە كەلىپ: «بانكروت بولدىق، ءبىز وۆچيننيكوۆتارداي داۋلەتتى ەمەسپىز، ءابدىراحمان مىرزا نالوگتان قۇتقارىڭىز» دەپ جالىنعانى ەسىنە ءتۇسىپ.
سالىمگەرەي باسىن يزەدى.
— قۋانىشى قاجىعا بارعاننان دا زور. قوناقتا ەكى تاتار وفيسەرى وتىر دەيدى، ءبىزدىڭ قاتىن ەپتەپ اڭگىمەلەرىنىڭ شەت جاعاسىن ەستىپ قالعان كورىنەدى. ماعان ءقازىر عانا ايتتى: «بولشيەۆيكتەردى سىپىرتىپ تاستايمىز» دەپتى.— سالىمگەرەي قولىن كەنەت سەرمەپ، ءبىر نارسەنى ىسىرىپ تاستاعانداي بولدى.— شاراپ ءىشىپ جاتىر، ۇستەل ءۇستى تاۋىق پەن قاز ەتىنە تولعان... الگى، قۇربانوۆ تا قارىنداسىمەن وسىندا. قالاي، ابەكە، بۇلار جاعى كۇش الدى ما؟
ءابدىراحمان سالىمگەرەيگە تىكتەپ قارادى دا، ونىڭ شىن كوڭىلمەن، ايانىشتى كۇدىكپەن سۇراعانىنا، تىلەكتەس ەكەنىنە ابدەن كوزى جەتىپ:
— سالىمگەرەي، ءسىز ەستى ادامسىز، مەن مۇنى كوزىڭىزگە ايتامىن؛ ماقتاۋ ءۇشىن ەمەس، راسىن ايتامىن. وسى قالادا بەس مىڭداي تاتار بار ەكەن، سونىڭ كوبى ادال ەڭبەگىمەن كۇنەلتىپ جۇرگەن جاندار. ءبىرقاتارى قىزمەت ىستەيدى، ولار دا ەڭبەك يەسى. ال، مىنا اكچۋرين سياقتى بۇكىل ءىرى قالالاردىڭ بارىندە ماگازيندەرى بار، اۋىل-قىستاقتاردا دۇكەنشىكتەرى بار، ساۋدا جۇمىسىن ءبىر ءوزى بيلەگەن، قالتاسى قالىڭ تاتارلار ساۋساقپەن سانارلىق. بۇلاردىڭ تابىسى ەلدەن مال مەن ءجۇندى ارزانعا الىپ، ماتا مەن شايدى قىمباتقا ساتۋ ارقىلى، مىنا وزدەرىڭىزدەي تەككە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ادامدار ارقىلى بايلىقتى يگەرە الماي جاتقان جوق پا؟ ادىلدىك قايدا؟ ءبىر ادام بايىپ، مىڭ ادام جارلى بولۋ دۇرىس پا؟ جوق، ولاي ەمەس. كۇش مىڭنىڭ جاعىندا. مۇنى مەن ايتپاي-اق وزدەرىڭىز جاقسى بىلەسىزدەر، مۇنى مەن ءوزىڭىزدىڭ اۋزىڭىزدان تالاي ەستىگەنمىن. بۇلار بۇگىن ۇستەم بولسا، ەرتەڭ ءبارىبىر كوپ جەڭەدى.
ساۋ بولىڭىز، مەن كەتتىم.
ول اتىنا ءمىنىپ الدى دا، تەز قاقپادان شىعىپ كەتتى.
— جىگىتسىڭ، ءابدىراحمان، حالىق ادامى دەپ مىنە وسىنى ايت! جۇرت ءۇشىن ۇيقىدان بەزىپ، مىنا مىرزالار سەكىلدى ەمەس، راحات، ويىن-كۇلكىدەن ماحرۇم. مىنە حۇررياتشى ادام،— دەدى سالىمگەرەي بايەسكە.
— پاتەرگە ءجۇر، شاي-سۋ ءىشىپ كەت دەپ ەدىم، وعان دا مۇرشام جوق دەدى. ەر ازامات. — بايەس ريزا بولعانداي ءبىر مينۋت كەتىپ بارا جاتقان اتتىڭ مۇزدى قاردى كۇتىرلەتە، قارشىلداتىپ باسقانىن تىڭداپ تۇردى.
* * *
ۆوكزال باسىن بارلاپ، تەمىر جولدىڭ بويىمەن تون-تەرى يلەيتىن زاۆودتار مەن ەت كومبيناتىنا بارىپ قايتپاقشى ەدى ءابدىراحماننىڭ ويى، ءبىراق بۇل نيەتتەن باس تارتۋعا تۋرا كەلدى.
ۆوكزال مەن قالانىڭ ەكى اراسى بەس-ونداپ شوعىر-شوعىر جورتقان اسكەر — اتتى كازاكتار ەكەن. سۇراستىرىپ، بۇلاردىڭ قاي جاقتان كەلگەنىن ءبىلىپ الىپ، ءابدىراحمان قالانىڭ ىشىنە قايتا كىردى دە، ويىسىپ كەلىپ سامار كوشەسىمەن جايىقتىڭ جاعاسىنا شىقتى. الاشابىر قارى كەتكەن جار باسى قاراۋىتىپ كورىنەدى، كوزگە كەيدە توپتانعان اتتى-جاياۋ ادام سياقتى ەلەستەيدى. ازدان كەيىن بۇعان دا كوز ۇيرەنىپ جازىق پەن توبەنىڭ، جاندى مەن جانسىزدىڭ بەينەسىن ايىرا باستادى. ول جار استىنىڭ جالعىز اياق جولىمەن ءبىر شاقىرىمداي جەر جورتتى دا، الدى-ارتى بىردەي قاماشاۋ بۇل جولدىڭ ءقاۋىپتى ەكەنىن ءبىلىپ، قىر باسىنا قايتا شىقتى. ون مينۋتتاي ەشبىر توقتاۋسىز، تەك اندا-ساندا عانا ات تىزگىنىن تەجەپ، قۇلاعىن تۇرە تىڭداپ، ءجۇرىپ كەلەدى. جول، شاماسى، زاۆودقا دەيىن ءۇش شاقىرىمداي-اق؛ بيە قۇلاعىن قايشىلاپ قويىپ جەلە بۇلكىلدەيدى. زاۆود پەن قالا ورتاسىندا قاداۋ-قاداۋ كەزدەسەتىن ۇيلەر بار-دى. سول ۇيلەردىڭ بىرىنە جاقىنداپ كەلگەندە ارعى جاق تاسادان ەكى سالت اتتى ونىڭ قارسى الدىنان شىعا كەلدى.
— توقتا! ءبۇل كىم كەلە جاتقان؟
— ءوز ادامىڭ.
اتتىلار ۇندەمەيدى. ءابدىراحمان دا ءبىر سەكۋندتاي كىدىردى دە، قارسى كەلگەندەردىڭ ويلانىپ قالعانىن پايدالانىپ تەز دە، باتىل ارەكەت ىستەۋگە بەل بايلادى.
— جىگىتتەر، وزدەرىڭ قايدان؟ 6-پولكتىڭ شتابىنا جول سىلتەسەڭدەر ەتتى،— دەدى، ەشبىر كۇدىكتى ويعا ورىن قالدىرماي وزىنە-وزى پالۋان تۇردە.
قارسى كەلگەن ەكەۋى كۇبىرلەسە قالدى.
— كيرگيز بىلەم.
— ەندى كىم دەپ ەدىڭ، سوزىنەن بايقامايسىڭ با؟!
— سەن ءوزىڭ قايدان؟— دەدى ءبىرىنشىسى ەندى قازاقشا سويلەپ.
— گەنەرال اكۋتيننەن تىعىز تاپسىرمامەن بارامىن.
ەكەۋى تاعى دا كۇبىرلەسە ءتۇستى؛ ءبىراق ولاردىڭ سوزدەرىن بۇل جولى ءابدىراحمان انىق ەستي المادى.
— فاميلياڭ كىم، كيرگيز؟— سالت اتتى كىسى جاقىنىراق ءتونىپ ءابدىراحماننىڭ جۇزىنە ءۇڭىلدى.— سەن نە، اسكەري ادام با؟
— شابارمان. فاميليام ايباسوۆ،— دەپ ءابدىراحمان اۋزىنا ءبىرىنشى تۇسكەن ءسوزدى ايتا سالدى.
ەكەۋى وعان نانعان سياقتى قيمىل كورسەتتى. تىزگىندەرىن تەجەپ، ات باسىن بۇرۋعا ىڭعايلاندى.
— وسى جولمەن بارامىن با؟ كوزگە ءتۇرتىپ قالساڭ كورىنەرلىك ەمەس. اداسىپ كەتپەسەم قايتسىن،— دەپ قويدى ءابدىراحمان ابدەن سەندىرۋ نيەتىمەن، زاۆود جاقتى كورسەتپەي تەمىر جولعا قاراي قولىن شوشايتىپ.
— سول جول،— دەدى ىلكى داۋىس.
— راحمەت، جىگىتتەر،— دەپ ءابدىراحمان اتىن تەبىنىپ جىبەرىپ، تەمىر جولعا قاراي جونەي بەردى.
اتتى كازاك پيكەتى ەكەنىنە ونىڭ كۇمانى قالعان جوق. «قالانى قورشاپ العان... زاۆودپەن ەكى ورتانى دا قاتىناسسىز قالدىرۋعا اينالعانى...»
ەكىنشى كازاكتىڭ:
— ۇستىندە بىلعارى تۋجۋركاسى بار... بولشيەۆيك بولىپ جۇرمەسىن، جۋليك...— دەگەن ءسوزىن قۇلاعى شالىپ قالدى ونىڭ.
— اي، توقتا، كيرگيز!— دەدى الگى سالت اتتى، مۇنىڭ سوڭىنان ۇمتىلا ءتۇسىپ.
— نەمەنە؟
— ءبىزدىڭ ءجۇز باسىعا باراسىڭ، بۇر اتىڭنىڭ باسىن.
— ويباي، مەن كەشىگىپ قالامىن عوي، تىعىز تاپسىرمامەن كەتىپ بارامىن.
— جوق، جوق! باراسىڭ! توقتا!
— ءجۇز باسىلارىڭ قاي جەردە؟
— انا زاۆود كونتورىندا. ءايدا، ەر سوڭىما.
بۇلاردىڭ جىبەرمەۋگە بەل بايلاعانىن ءابدىراحمان جاقسى ءتۇسىندى دە جانە زاۆودتا «ءجۇز باسى» بارىن ءبىلىپ، جالت بەرۋگە ىڭعايلاندى. ول جولدى دا، اتتىڭ جايىن دا، قارۋدىڭ كۇشىن دە ەسەپكە سالدى. جول تەگىس ەمەس، وي-شۇقىرى مول... بيە تىڭ جانە مۇشەلىك اعىنى بار... التىاتار وقتاۋلى...
— ءقازىر كانە قالاي جۇرەمىز، باستاڭىز؟!—دەدى ول، بۇيرىقتى ەكى ەتپەي سوڭدارىنان ەرەتىن ادامشا.
— بىلاي قاراي،— دەپ ىلكى سويلەگەن كازاك اتتىڭ باسىن بۇرا بەردى.
كازاك ءابدىراحماننىڭ قالاعا قاراي قۇيىنداتا جونەلگەنىن قاپەلىمدە ۇعا الماي قالدى دا، كەيىنگى جاقتاعى ەكىنشىسى:
— توقتا، سايتاننىڭ بالاسى!— دەپ ۇمتىلعاندا عانا:
— قۋىپ جەت! قۋىپ جەت!— دەپ ايقاي سالدى.
تۇنگى داۋىس توڭىرەكتى جارىپ كەتكەندەي شىقتى، وعان تارسىلداتا شاپقان ءۇش اتتىڭ ءدۇرسىلى قوسىلىپ، كەشكى ايازبەن توڭازىپ بەتىن مۇزدى قار جاپقان توڭ جەردى داۋىس پەن ءدۇبىر جاڭعىرتا دۇڭكىلدەتتى.
ءابدىراحمان قوس قۋعىنشى سوڭىنا جازىلا تۇسكەنشە ءجۇز قادامداي وقشاۋ شىعىپ كەتتى.. «ءيا، ءبىر بالە كەزدەسپەسە قۇتىلارمىن-اق» دەپ ويلادى ول. وسىنى ويلاپ ۇلگىرگەنشە بولمادى، شابىستىڭ ەكپىنىمەن كوزى بۇلدىراپ، جولدىڭ سورابىن اڭعارا الماي قالدى، تىزگىنى تەجەۋسىز ءوز ەركىنە كەتكەن بيە جولدىڭ جانىنداعى جىراعا كەپتەلدى؛ تىزگىندى جيىپ، جان-جاعىن بارلاپ بۇرىلىپ ۇلگەرگەنشە بولعان جوق، قوس قۋعىنشى، قاسقىر قۋىپ ەلىرىپ العان اڭشىداي قيقۋلاپ، بالاعات ءسوزدى اۋىزدارىنان قۇسىقتاي اقتارىپ، كەلىپ-اق قالدى. اتتاردىڭ ىرسىلداي شاپقان دۇرسىلىنە، كومەيدەن قىرىلداپ شىققان ەكى كازاكتىڭ زىيتتى دىبىسىنا ارالاس جالاڭ قىلىشتىڭ زۋىلى اپ-انىق ەستىلدى. ەندى ءبىر مينۋت ىشىندە، مۇمكىن بىرنەشە سەكۋندتار وتپەي-اق قاتەسىز قىرقىپ تۇسەتىن كازاك قىلىشى جەلكەگە كىرش ەتەتىن-اق.
جىراعا ومىراۋلاپ كەپتەلىپ، تاقىم مەن تىزگىننىڭ تەگەۋىرىنى جۇلىپ شىعارعانداي، تۇمسىعىمەن جەر سۇزە جۇلقىنىپ، تىزەرلەي ارعى جيەگىنە كوتەرىلگەن بيەنىڭ ءبۇتىن دەنەسى ءدىر-دىر ەتە قالدى جانە ءابدىراحمانعا ول قولاۋلاپ قالعان جىلقىداي، ءۇش اياقتاپ سىرەسىپ تۇرعان سياقتاندى. جالما-جان قارعىپ ءتۇستى دە، تىزگىندى قارعا ءىلىپ جىبەرىپ، وڭ قولىمەن قابىنان ناگانىن سۋىرىپ الدى؛ ءبىر تىزەرلەپ وتىرا قالىپ، بيەنى قالقانىنداي بەتكە ۇستاپ، كەزەنىپ ۇلگەرگەنشە الدىڭعى كازاكتىڭ اتى بيەدەن ءبىر-اق ادىمداي جەر جاناپ وتە شىقتى، سىلتەگەن قىلىش ەرگە سارت ەتتى. كەپ-كەڭ وردان اتتىڭ قالاي ىرعىپ كەتكەنىن ءابدىراحمان كوز توقتاتىپ قاراپ بايقاعان دا جوق، بايقاۋعا شاقاتى دا كەلمەدى. ول تەك جيىرما مەتردەي جەردەن كرۋگ سىزىپ قايتا ورالعان كازاكتىڭ ساقالدى ءجۇزى مەن جالپاق كەۋدەسىنە، تىزگىنى بار سول قولىنا سۇيەپ دوپتەگەن ناگاننىڭ كىشكەنە اۋىزىن تۋرالاي بەردى. التىاتار داۋسى ءتۇن ىشىندە دارا شىققانمەن قايراتىن بىلدىرگەندەي «تىڭق» ەتە قالدى.
— اتاڭا نالەت، سارساقال ءمالعۇن...— دەگەن كەلىسسىز بولسا دا ەرلىك جىگەر قۇياتىن شوقپارداي ءسوز ءابدىراحماننىڭ اۋزىنان ەرىكسىز شىعىپ كەتتى.
ول كازاكتىڭ ساقالدى ەكەنىنە جانە ساقالىنىڭ جيرەن — سارى ەكەنىنە، شالقالاي تەڭسەلىپ بارىپ، ونىڭ اتتان ىرعالا قۇلاپ تۇسكەنىنە كۇمان كەلتىرگەن جوق. ويتكەنى مۇنداي نىسانا تۇگىل، ويماقتاي بەس تيىن قارا باقىردى ون-ون بەس قادام جەردەن دە قولىن جاستىق ەتىپ قويماي-اق «زىڭ» ەتتىرەتىن. سوندىقتان ول جالما-جان ارت جاقتاعى ەكىنشى كازاكقا وقتالدى. كازاك ون بەس قادامداي جەر قالعاندا قاسقىرشا وراعىتا بۇرىلىپ اينالا ءتۇستى دە، يەسىز ويناپ شەتكە شىعا كەلگەن جولداسىنىڭ اتىن كورىپ، بۇرىلىپ الا كەرى شاپتى.
ورنىنان تۇرەگەلىپ، بولعان وقيعاعا جاڭا عانا تۇسىنە باستاعان ادامشا ماڭدايىن سول الاقانىنىڭ سىرتىمەن ءبىر سيپاپ قويدى دا، ءابدىراحمان تىزگىنىن قايىرىپ بيەسىنە مىنۋگە اينالدى. ءبىراق بيەنىڭ وڭ جاق الدىڭعى اياعى جەرگە سۇيرەتىلىپ جاتىر ەدى.
2
جاڭا عانا اياعىنان قاز تۇرعان بالاداي تىك باسىپ جۇرە باستاعان سوۆدەپتىڭ قولىنا كۇش جيىپ ءالى ۇلگەرمەگەنىن اق گەنەرالدار جاقسىلاپ ەسەپكە الدى. سوندىقتان دا ولار بۋىنى بەكۋىنە مۇرشا بەرمەي، تەز تۇنشىقتىرۋعا ۇمتىلدى. اق كازاكتاردان قۇرالعان التىنشى پولك ورىنبوردان شىققان قىزىل وتريادتتىڭ جولىن كەسىپ، جولداعى ۇلكەن ستانيسالار مەن وبلىستىڭ سوۆدەپكە كومەك كورسەتەرلىك جايىقتىڭ بۇقار بەتىندەگى پەرەسەلەندەر قونىستانعان ءىرى دەريەۆنيالاردى قارماپ، ونداعى شارۋا كوميتەتتەرىن، قۇرىلعان جەردە سەلەن سوۆدەپتەرىن تاراتۋعا كىرىستى؛ ال جەتىنشى پولكتىڭ بولىمدەرى 29-مارت كۇنى تۇنگى ساعات ون ەكىدە قالانى قولعا الدى: ونىڭ ەكى جۇزدىككە تاياۋ ءبىر توبى قالانىڭ شىعىس بەتىندەگى ەت كومبيناتى مەن تون-تەرى يلەپ شىعاراتىن زاۆودتاردىڭ جۇمىسشىلارىن باعىندىرۋعا كىرىستى، ءبىر توبى ۆوكزالدى قورشادى، تەمىر جول قىزمەتكەرلەرىن قالادان ءبولدى؛ قالعان بىرنەشە جۇزدىك ءبولىنىپ-بولىنىپ قالا ىشىندەگى، كۇش كورسەتەرلىك ديىرمەن مەن ەليەۆاتوردىڭ قارۋلى كوللەكتيۆتەرىنە، پوچتا-تەلەگراف جانە وبلىستىق سوۆدەپ ۇيىنە باس سالدى.
ءابدىراحماننىڭ كەزدەسكەنى سول زاۆودقا تونگەن اتتى اسكەردىڭ بارلاۋشىلارى ەدى.
بەلگىسىز ءبىر سەبەپتىڭ جەتەگىمەن ول اياعى مەرت بولعان بيەنىڭ ۇستىنەن ەر توقىمىن سىپىرىپ الدى دا، ءبىراق ونى قايتەرىن ءوزى دە بىلمەي جالما-جان ەردى وردىڭ ىشىنە تاستاي بەردى. بۇل جەردەن تەز كەتۋدىڭ كەرەگىن ويلاپ، ءپىشىپ اقىلعا سالۋعا كەلتىرمەي ونىڭ ىشكى سەزىمى جان ۇشىرعانداي وققا ۇشقان كازاكتىڭ اتىنا ۇمتىلدىردى. ءبىراق وقتان شوشىنىپ، قان يسىنەن وسقىرىپ، تىزگىنىن سۇيرەتە ەدىرەڭدەپ شەتكە شىققان ات سىرت بەرىپ ءابدىراحماندى ماڭداتپادى؛ ءتىپتى قۇلاقتارىن جىمپيتىپ تەۋىپ جىبەرەتىندەي پيعىل ءبىلدىردى.
ول قالاعا جاياۋ جۇگىردى. ءتۇن اشىق، قاتقىل اياز قۇلاق شىمىرلاتارلىق، جۇگىرىپ قىزعان دەنە، ەلەگىزگەن جان ەشنارسە بايقاتارلىق ەمەس. ءبىراز جەر جۇگىرگەننەن كەيىن ول ارت جاعىنا قارادى: الىس بۋالدىر، كوزگە وزەن جارىنىڭ قارا قاباعى مەن ارەگىرەكتە قالعان ءۇيدىڭ قاراۋىتقان بەينەسى عانا ىلىنەدى؛ از دەمىن الىپ ءابدىراحمان ارتىنا ءجيى قارايلاپ ەندى اياڭداپ كەلەدى. وڭ قولدا بۇزاۋلىق كوشەسىنىڭ شەتكى ۇيلەرى تاياۋ، الدىڭعى جاقتا ماكار ديىرمەنىنىڭ بيىك سۇلباسى تۇر، ديىرمەنگە دەيىن كەمى ءبىر جارىم شاقىرىم جەر. جۇرت تەگىس ۇيقىعا كەتكەن شاق، تەرەزەلەردە شام جارىعى قاداۋ-قاداۋ جىلتىرايدى. كوشەگە تۇسكەندە دە، ارتتان كازاكتار جەتكەن كۇندە باسپانالاپ جاسىرىنارلىق بۇل جەردە تانىس ءۇي جوق، ءبىراق كەز كەلگەن قورا-جايلار، دۋالدار بوي تاسالاۋعا قولايلى سياقتى، جالاڭ اشىق جەردەن گورى الدەقايدا قاراسىنى مول، كوڭىلگە مەدەۋ.
ديىرمەندەگى جۇمىسشى كوميتەتىنە باسشىلىق ەتىپ جۇرگەن وبلسوۆەت مۇشەسى ءنۋجديندى حابارلاۋ ءۇشىن ءابدىراحمان كوشەگە تۇسپەي، وزەن جاعاسىمەن كەتتى. ول ارتىنا ءبىر قاراپ الدى دا، ادام بەينەسى كوزگە شالىنبايتىن جاردىڭ ناعىز قاراۋىتقان قارسىز قاباعىمەن جۇگىردى، وتىرىپ قاراماعان كىسىگە ناق جانىنا كەلگەنشە كورىنەر ەمەس. جار قاباعى تەگىس ەمەس، كەي جەرى سۋ جىرعان كەزەت، جاعالاي تومپەشىك ەكەن، ونىڭ ۇستىنە كۇن كوزىنە جىپسىگەن جەرلەردە جۇرگەن مالدىڭ، ادامنىڭ ءىزى ءتۇسىپ شۇقىرلانىپ، جاعالاي شوقالاق بولىپ قالىپتى. سول شوقالاققا ءسۇرىنىپ كەتىپ، ءابدىراحمان جىعىلا جازدادى. العا قاراي ەكپىنمەن جەر باۋىرلاي ادىمداپ بارىپ، ول ەڭسەسىن جوعارى كوتەرىپ اكەتتى. اياڭداپ قارلى جەرگە شىعىپ، تاعى جۇگىردى. ۇلتانى جىپ-جىلماعاي جەڭىل قارا ەتىك كوكشىلدەنىپ مۇزعا اينالعان قارعا تايا بەردى، قاتتى جۇگىرتپەدى، جاقىن كورىنگەن ديىرمەن قاراسىنى باياعى كۇيىندە ءالى بۇلدىراپ تۇر، قىل ەلى دە جاقىنداماعان سياقتى. تايا ءسۇرىنىپ، ىلگەرى ۇمتىلىپ، وكپەسى ۇشىپ اياعىن جۇگىرتە باسىپ كەلەدى. ءبىر مەزەت بەتى قاتتى دۋىلداپ، قۇلاعى شۋىلداپ كەتتى. ول تۇرا قالدى دا، دۇرسىلدەگەن جۇرەگىنىڭ قۇلاققا ەستىلەرلىك قاتتى-قاتتى سوققانىن تىڭدادى، ازدان كەيىن قۇلاعىنىڭ شۋلاعانى باسەڭدەدى، تىنىس كۇيى تۇزەلە باستادى. «شىنىمەن-اق وسى اق گەنەرالدار مەن كازاك اتاماندارىنىڭ مەرەيى ۇستەم بولماقشى ما؟! باس كوتەرتپەي باسىپ-جانشىپ جوق ەتە مە؟! شىنىمەن-اق ورىنبوردان شىققان قىزىل اسكەر جەتىپ ۇلگىرمەي مە؟! جاعالاي وترياد قۇراستىرىپ، دەريەۆنيالاردا سوۆەت ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن پارامونوۆ پەن الەكسەي كولوستوۆتار، ەپماعانبەتوۆ پەن موروزوۆتار قايدا؟ اناۋ ەت كومبيناتى مەن تون-تەرى زاۆودتارىنىڭ، تەمىر جول مەن ءۇن ءوندىرىس جۇمىسشىلارىنىڭ كوميتەتتەرى قايدا؟ بۇكىل جۇمىسشى كوتەرىلسە وعان قالانىڭ ۇساق قولونەرشىلەرى مەن وقۋشىلارى دەم بەرىپ باس كوتەرەر ەدى. اتتەگەن-اي، ەڭ بولماسا ەندى ءبىر ون بەس كۇن ارتقا سالساق، قۇتىرعان كازاكتارعا قاندى كوبىك جۇتقىزىپ شايقاسار ەدىك... كومەككە سارىتاۋ سوۆدەپى دە قول سوزار ەدى. ورىنبور اسكەرى دە زاۋلاپ جەتەر ەدى. قالىڭ قارا شارۋا دا جەر ءۇشىن، نان ءۇشىن، بوستاندىق ءۇشىن تىرەسىپ ورە تۇرەگەلەر ەدى...» دەپ ويلادى ىلگەرى اياڭداي ءتۇسىپ.
قاراسى ءۇزىلىپ، ءبىر قايىرىلىستا كورىنبەي قالعان مۇگەدەك بيە مەن تىزگىنىن سۇيرەتكەن يەسىز كازاك اتى جاقتان دىبىس ەستىلدى. دىبىس بىرتە-بىرتە انىقتالىپ، شاپقان ات دۇبىرىنە اينالدى، دەمىن ىشىنە تارتا قۇلاعىن توسىپ، ارتىنا ەلەۋرەي قاراعان ءابدىراحماننىڭ كوزىنە الىسىراقتا شوعىرلانىپ، بىرتە-بىرتە مولايىپ، ۇلعايىپ، ءتۇن ىشىندە قاتقىل قاردى قارشىلداتا، جەردى دۇڭكىلدەتە، دۇبىرلەتە شاپقان كوپ اتتىنىڭ قاراسى دا كورىندى. ولاردىڭ ءبىر قاتارى بۇزاۋلىق كوشەسىنىڭ باسىنا قاراي ويىسقان ءتارىزدى بولدى دا، ءبىر توبى مۇنىڭ ىزىمەن تۋرا شاپقان سياقتى كورىندى. جاسىرىناتىن قاراسىن جوق، ديىرمەن الىس، ەندىگى ءۇمىت جالعىز عانا جار... ول سىرعاناي دومالاپ، جاردان تومەن جۇگىردى؛ ءبىراق جاعاسىندا جالعىز اياق جولى بار وزەن جيەگىنە تۇسپەدى، تىرمىسىپ، قاراۋىتقان قارسىز قارا قاتقاڭ جاردىڭ الدەقالاي كەزدەسكەن ءبىر جىراسىماق قۋىسىنا ەتپەتتەي جاتىپ، باسىن تومەن بۇقتى، ناگانىن الىپ سول بىلەگىنە ءبىر سۇيەمدەي جەتەسىن سۇيەپ، جەرمەن-جەكسەن جاتىپ قالدى. «وق از... جاستىق الىپ ولۋگە عانا جەتەرلىك. ەگەر دە ەكى ءجا ءۇش ادام بولسا... ءتىپتى تورتەۋ بولسا دا ەپتەپ قايرات قىلىپ باعار ەم... ەح، جاراقتى كۇنى جاۋ جولىقپايدى... ەكى ناگان، بولماسا ۆينتوۆكا نەگە الىپ شىقپادىم؟! ەگەر دە بايقاپ قالسا كازاكتار جاردان اتىمەن دە تۇسە الادى. ومبىلايتىن قالىڭ قار جوق جانە جار تىك ەمەس، جاتاعان. وزەننىڭ ۇستىنە تۇسسەڭ تاعالى ات مۇزدىڭ ۇستىندە-اق قۋىپ جەتەدى، ارعى جاعا كوپ جەر جانە ارعى بەت، تاپ وسى ءتۇس جالاڭاش، اعاشى جوق جەر... جوق، نە دە بولسا كوردىم، تاعدىر باسقا نە سالسا دا كوندىم...» —دەدى ىشىنەن سىبىرلاپ، ءوز داۋىسىن ول ءوزى ەستىپ قالدى.
اتتىلار دۇرسىلدەپ ءاۋ دەرلىك جەرگە كەلدى. قارشىلداپ، مۇزدى جەرگە تيگەن تاعالى تۇياقتىڭ دىبىسى اپ-ايقىن، شاماسى ءجۇز قادامداي-اق، ونان ءارى ەمەس. بۇعىپ جاتىپ، جار قاباققا سىعالاي جوعارى قاراعان ونىڭ كوزىنە الدىمەن ەكى اتتى ادام كورىندى: ەكەۋى قاز-قاتار، ۇزەڭگى قاعىسىپ، قاسقىر تەكىرەكپەن كەلەدى. اتتار ءبىر قالىپتى، باپپەن ىرعالا سەرمەپ، اياقتارىن توپ تاستاپ، قاراسىنى سەكۋند سايىن ۇلعايىپ الپامساداي، الدىنداعىسىن باسىپ-جانشىپ كەتەرلىك، جان تۇرشىگەرلىكتەي سۇستى. ەكەۋى دە دوڭنەن وتە شىقتى. ولاردىڭ ارتىنان دارا كەلە جاتقان بىرەۋ كورىندى. ءابدىراحمان جالعىزعا كوزىن تىكتى دە، العا كەتكەن ەكەۋىنىڭ دىبىسىنا قۇلاق توستى. الداعى ەكەۋى قايرىلماي دىبىستارى بىرتە-بىرتە ۇزاپ بارا جاتقان سياقتى، ال مىنا جالعىز اتتى تىزگىنىن تەجەي ارتىنا قارايلاپ، جان-جاعىنا دا شۇيىلە كوز سالىپ كەلە جاتىر. ونىڭ ارت جاعىندا ەشكىم كورىنبەيدى دە، ەشبىر دىبىس تا ەستىلمەيدى. ەكەۋىنىڭ ىزىندە، نە بار، نە جوعىن اڭدىپ كەلە جاتقان ادامشا ءۇشىنشى اتتى الدىڭعىلاردان ون بەس— جيىرما سارجان كەيىن كەلەدى جانە ودان جاقىنداپ نە الشاقتامايتىن سياقتى، ويتكەنى ءابدىراحماننىڭ كوزىنە الدىڭعى ەكەۋى ءسال بوگەلىپ قالعانداي بولدى دا، ونى كورىپ كەيىنگى دە ناق ونىڭ دوڭىنە كەلە بەرگەندە اتىنىڭ باسىن كىلت تەجەپ، توبەگە ۇرعانداي تۇرا قالدى. «...كورىپ قالدى...» دەپ ويلادى باسىن بۇرىنعىدان دا گورى تۇقىرتا تۇسكەن ءابدىراحمان. ول جانە كەيىنگىنىڭ اتى وزىنە قۇلاقتارىن سەلتيتە قاراپ، ەدىرەڭ ەتە تۇسكەنىن انىق بايقادى...
قاتارىنان ەكى رەت مىلتىق داۋىسى ساتىر ەتە قالدى، ءۇشىنشى داۋىس دۇڭك ەتىپ ارەگىرەكتەن شىققانداي بولدى. تۇنگى سالقىن اۋانىڭ تولقىنى بيىك قاراسىندارعا سوعىپ، مىلتىق داۋىسىن جاڭعىرىق كوتەرىپ كەتتى، استىنداعى قاتتى توڭ جەردىڭ ءدىر ەتە قالعانىن ءابدىراحمان اپ-ايقىن سەزدى، ءبىراق بۇل اتىستىڭ قاي جەردەن شىققانىن ول انىق بىلگەن جوق، تەك قانا قالا جاق جايىق بەتتە ەكەنىن شامالادى. بىرەر سەكۋندتاي-اق ۋاقىت وتكەن سياقتى: اتىس تاعى قايتالادى، ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى جالعاسا شىعىپ تۇتاس تارسىلعا اينالدى؛ مۇنىڭ قۇلاعىنا ۋ-شۋ دابىر، ۇزدىكسىز تارسىل، تۇنشىققان دۇڭكىل، تاعى دا باسقا دىبىستار قوسىلىپ، ءبارى جينالىپ جاپپاي گۋىلگە ۇلاسىپ كەتتى.
قوراعا ءتونىپ كەلگەندە قارسى الدىنان شىققان جايسىز ايتاققا جالت بەرگەن قاسقىرداي، اتىس داۋسىنا ەرەۋىلدەي قۇلاق ءتۇرىپ ءسال كىدىردى دە، كۇبىرلەسىپ، ءتىل قاتىسىپ الدىڭعى ەكى اتتى بۇرىلىپ الا كەرى قاراي شاپتى. ون سارجانداي جەر بۇيىرىندە ءابدىراحماننىڭ ءدال تۇسىنا توقتاعان كەيىنگى اتتى دا اتىنىڭ باسىن بۇرىپ الدى؛ ول ەندى ارتىنا قاراعان جوق، ەكى جولداسىن قانجىعالاي، الدەكىمدى بالاعاتتاي سوگىپ، كىجىنگەندەي ەمىنە ۇمتىلىپ، قۇيرىقتاسا شاۋىپ كەتتى. ءابدىراحمانعا ونىڭ ءۇنى تانىس سياقتى ەستىلىپ ويعا قالدىردى دا، ارىلەپ بارا جاتقان اتتىنىڭ سوڭىنان باسىن كوتەرىڭكىرەپ قارادى. «ءا، باعاناعى «ءاي، توقتا، كيرگيز!» دەگەن انا اتتان جىعىلعاننىڭ جولداسى ەكەن عوي» دەپ ويلادى ول.
اتتى كازاكتار توقتاماستان شاپقىلاپ، ءتۇن بۋالدىرىندا كوزدەن تاسا بولا باستادى. سوڭىنا تۇسكەن بۇل ۇشەۋىنىڭ ەندى قايتىپ كەرى ورالماسىن ءابدىراحمان ولاردىڭ كەيىنگى جاققا قارايلاپ اسىققان تۇرلەرىنەن-اق بايقادى. سونىمەن بىرگە ول ديىرمەن بەتتەگى قارۋلى سوقتىعىستى دا جاقسى ءتۇسىندى. «بۇل پەتر نۋجدين... بۇلىكشىلەر قالاعا جاپپاي باس سالعان ەكەن. قالاي دا چەرۆياكوۆكە جەتۋ كەرەك»،— دەدى ول. ءۇش ءجۇز قادامداي جەردەگى تار تاباندى تەمىر جولعا جەتكەندە ول ۇلكەن ءبىر بەكىنىسكە يەك سۇيەگەندەي بولدى، ويتكەنى قالانى شەتتەپ ءجۇرىپ وتىراتىن ۆوكزال مەن ديىرمەن اراسىنداعى بۇل جول اتپەن دە، كولىكپەن دە جۇرۋگە ءسال ىڭعايسىز، كولدەنەڭ جاتقان ءبىر كەدەرگىلى قامال سياقتى. «اتتەگەن-اي، باعانا وسىعان تۇسكەندە...»
بۇل جولمەن ديىرمەن الاڭىنا توقتاۋسىز كىرۋگە بولمادى. ويتكەنى ديىرمەن جاقتان شىققان ۇرىستىڭ قيمىلى مەن ۋ-شۋى جاقىنداعان سايىن ايقىندالا بەردى.
الاڭ ءۇستى شوعىرلانعان اتتى اسكەر، بەرەگىرەكتە شەپ قۇرىپ جاتا قالعان ادامداردىڭ قاراڭعىدان تىزبەگى كورىنەدى، ديىرمەن جاقتان دۇركىن-دۇركىن اتىلعان ۆينتوۆكا داۋىسى، جاتا قالعان ادامداردى جەرگە بۇقتىرادى دا، ەكى جەردەن ماكسيم تىرسىلداتا وت شاشىپ، مىلتىق داۋىسىن بۋلىقتىرىپ تاستايدى. ديىرمەننىڭ ارعى قاباتىنان شاڭ-شۇڭ داۋىس، بالاعاتتاعان سوزدەر، اتتاردىڭ شۇرقىراي كىسىنەگەنى، بىرەۋلەردىڭ قارلىعا ايعايلاعانى، ءتىپتى كۇرسىنگەنى، ىڭقىلداعان دىبىستار كۇڭگىرتتەنە شىعىپ، جان تۇرشىگەرلىك اۋىر ۇندەر ەستىلەدى...
ءابدىراحمان ويىسىپ كەلىپ، بازاردىڭ ارت جاعىمەن ەڭكەيە جۇگىردى. الىستان كوزگە ىلىككەن اتتىلاردان قاشىقتاي ءتۇسىپ، قالانىڭ ورتاسىنا قاراي اسا بەردى.
3
يسپولكوم ۇيىندە ءابدىراحماندى چەرۆياكوۆ پەن دميترييەۆ ۇرەيلەنە قارسى الدى. قالانىڭ ىشىندە بولىپ جاتقان وقيعانىڭ تولىق سيپاتىن ولار بىلگەن جوق ەدى. ءبىراق ءابدىراحماننىڭ ەنتىگىپ، دەمىن زورعا العان، بەتى قارا كۇرەڭدەنىپ، كوزدەرىنە قان تولىپ كەتكەن، جان شوشىرلىق ءتۇرىن كورگەننەن كەيىن دميترييەۆ:
— وتىرىڭىز، وتىرىڭىز، دەمىڭىزدى الىڭىز،— دەدى.
ەنتىگىن ءسال باسا ءتۇسىپ، ءابدىراحمان سويلەمەكشى بولىپ ەدى — كومەيى قۇرعاپ، تاڭدايى كەۋىپ، بۋلىعىپ دىبىسى شىقپاي قالعانىن ءوزى عانا ءبىلدى. دىبىستان گورى ىممەن ءتۇسىندىرىپ ول چەرۆياكوۆتەن سۋ سۇرادى. سۋ دەنەگە جان ەندىرگەندەي بولدى، بۇكىل جۇيە كەڭىپ، جازىلىپ جۇرە بەردى...
— وزەن جاقتاعى جاڭاعى كۇرسىل ۇرىستىڭ الدى بولدى... قالايدا ساراتوۆپەن حابارلاسۋ كەرەك،— دەپ دميترييەۆ ءجۇزىن چەرۆياكوۆكە قاراي بۇردى.
ول ويلانىپ تەرەزەگە قاراعان كۇيى وتىر. ءابدىراحماننىڭ نە كورىپ، نە ءبىلىپ كەلگەنىن ايتپاي-اق شامالاعانداي.
— ۆوكزال مەن زاۆودتاردىڭ جولىن كەسىپ، اق كازاك بولىمدەرى توسقاۋىل قويعان. ديىرمەندە ۇرىس بولىپ جاتىر،— دەدى ءابدىراحمان، داۋىسى شىعىڭقىراماي، سىبىرلاي سويلەپ.
ول تاماعىن كەنەپ قويدى، گيمناستەركاسىنىڭ جاعاسىن اعىتتى.
— اتىڭ قايدا؟ جاياۋ كەلگەنبىسىڭ؟— دەپ سۇرادى چەرۆياكوۆ. ءابدىراحمان قولىن سىرتىنا قاراي ءبىر سىلتەپ:
— ات بولسا ءبىر ساعاتتا-اق اينالىپ كەلمەيمىن بە، مىنانىڭ قىرقىلماي قالعانىنا قايرانمىن،— دەپ وڭ قولىمەن ءوزىنىڭ جەلكەسىن مەڭزەدى.
چەرۆياكوۆ ساعاتىنا قاراپ:
— ءبىر ساعات ەمەس، سەنىڭ باسپاحانادان كەتكەنىڭە ءۇش ساعات بولدى. ءقازىر ساعات ون ەكىگە ون بەس مينۋت قالدى،— دەدى.
— وقيعانىڭ تاپ وسىلاي بولارى باستان-اق بەلگىلى ەدى. جولداستار، ەندى سىرتپەن حابارلاسۋ كەرەك. سامارا مەن ساراتوۆقا مۇندا نە بولىپ جاتقانىن قالايدا بولسا حابارلاۋىمىز ءتيىس.— دميترييەۆتىڭ ءجۇزىن كەروسين شامىنىڭ ءالسىز جارىعى بۇرىنعىدان گورى قۋقىلداۋ كورسەتتى.
— دەمەك قاقتىعىسىپ قالعانسىڭ عوي؟— دەدى چەرۆياكوۆ ايتييەۆكە.
— سوعان جاقىن...
— كوپ ادام با؟
— جوق، اسا كوپ ەمەس. ەكى ادام ەدى باسىندا... سوڭىنان كوبەيىپ كەتتى.
— مەن جاڭا پوچتاعا بارىپ قايتتىم، وندا ۆويسكونىڭ وفيسەرى وتىر، تەلەفون مەن تەلەگراف قاتىناسىن باقىلاۋعا العان. مەنى ارعى ىشكە كىرگىزبەدى، ءتىپتى ءوزىمدى كىدىرتۋگە ارەكەت جاسادى... ءقازىر قاسىما بىر-ەكى جىگىت ەرتىپ سونى رەتتەپ قايتامىن،— دەدى چەرۆياكوۆ ءابدىراحمانعا. ول دميترييەۆكە بۇرىلىپ: — پەتر استافيەۆيچ، ءسىز وسىندا بولاسىز عوي؟
— بولامىن، تەلەفوندى كۇتەمىن...
ۇشەۋى دە ءۇنسىز. جارعا ىلگەن ساعات تىق-تىق سوعىپ تۇر. تۇنگى ون ەكىگە تاياۋ. سىرتتا ۋىلدەگەن ىزعىرىق جەل تۇرا باستاعان. تەرەزە اينەكتەرى سىرت-سىرت، كەيدە زىڭىلداپ كەتەدى.
— مەن دە بىرگە بارامىن. مۇندا وتىرعاندا بىتەتىن ءىس تە شامالى... مۇمكىن وندا وفيسەر جالعىز بولماس...— دەدى دە، ءابدىراحمان ورنىنان تۇردى.
دميترييەۆ ۇندەمەدى. ول زىڭىلداعان اينەكتەن قۇلاعىن الماي اياعىن تەز باسىپ ۇيدەن شىعىپ كەتكەن چەرۆياكوۆتى، سوڭىنداعى قورباڭداۋ اياڭداعان ءابدىراحماندى ويلى كوزىمەن ۇزاتىپ سالدى.
پوچتا-تەلەگراف ءۇيىنىڭ ءىشى سىرتتان قاراعاندا تىپ-تىنىش جاي قالپىندا كورىندى دە قاراڭعى كوريدورعا الدىمەن چەرۆياكوۆ، وعان جالعاس ايتييەۆ كىردى. قارۋلى ەكى جاۋىنگەر ولاردىڭ سوڭىندا كەلە جاتقان كۇيى ەسىككە ءتونىپ كەلىپ، يىقتارىنان ءتۇسىرىپ ۆينتوۆكالارىن قولدارىنا الدى. ولار ىشكە كىرىپ ۇلگىرمەستەن كوريدوردا الدەنە سارت ەتە قالعانداي بولدى دا، بۇلاردىڭ قۇلاعىنا دۇرسىلدەگەن، توپىرلاعان ادامداردىڭ قيمىلى، ىڭقىلداعان دىبىس، ابىر-جۇبىر ەستىلدى...
الدىنداعى چەرۆياكوۆتىڭ نە بولعانىن، وعان قاراڭعى جەردە باس سالعان ادامداردىڭ نە ىستەگەنىن ءابدىراحمان اڭعارعان دا جوق جانە كورە دە العان جوق. ول تەك بىرنەشە ادامنىڭ ۇيمە-جۇيمە بولعانىن كوزى شالىپ قالىپ، كەرى شەگىنە بەرىپ ەدى، باسىنا تونگەن مىلتىقتىڭ قۇنداعى اۋىتقىپ سول يىعىنا سارت ەتتى؛ تۇلا بويى ميدان وتكەندەي قان قاقساپ كەتتى دە ءبىر مەزەت سول جاعى تۇتاس ۇيىپ قالعان سياقتاندى؛ جان دارمەن شالقالاي ەسىككە تىرەلىپ، سىرتقا قاراي تولىقسىپ كەتكەن كەزدە مۇنى ارتتاعى ەكى جاۋىنگەردىڭ ءبىرى ۇستاپ قالدى. ىشكى جاق ءدۇر ەتىپ ەسىككە ۇمتىلدى. جاراقاتتى ءابدىراحماننىڭ ىزىنشە ىلەسە شىققان ەكى ادامنىڭ بىرىنە قىزىل جاۋىنگەر شتىگىن وقتالىپ تۇرا قالدى، ءبىراق كەيىنگى جاقتان كيمەلەپ تاعى بىرەۋلەردىڭ ۇمتىلعانىن كوردى، ول الدىڭعىنىڭ كەۋدەسىنە نايزاسىن سۇعىپ الىپ، ەكىنشىسىنە سەرمەدى؛ نايزا تيگەن جاۋ ىڭق ەتىپ قۇلاي كەتتى دە قالعاندارى شەگىنشەكتەپ ىشكە تىعىلدى.
بۇل كەزدە ءابدىراحماندى سۇيەگەن جاۋىنگەر بەس-التى قادام جەرگە ونى قولتىقتاي جەتەكتەپ، شەتكە الىپ شىقتى. كۇتپەگەن جەردەن كەزدەسكەن پالەنى ءابدىراحمان جاقسى ءتۇسىندى، جاۋدىڭ بىرەۋ ەمەس، الدەنەشە ادام ەكەنىن ول جاقسى اڭعاردى،— مەن ءوز باسىمدى ءوزىم قورعارمىن، اناعان ۇمتىلا كور،— دەدى ول سولداتقا، ەسىك الدىنداعى ايقاسقانداردى مەڭزەپ.
جاۋىنگەر شتىكپەن وقتالىپ، قايرات كورسەتكەن جولداسىنا جۇگىرگەندە ىشكى جاقتان ساۋ ەتىپ شىعا كەلگەن ونعا جۋىق قارۋلى ادامدار ەكەۋىنە باس سالدى. مىلتىق اتۋعا مۇرشا بەرمەي ولار جان-جاقتان قورشاي ۇمتىلىپ، ەكەۋىمەن قولداسىپ ۇرىسىپ كەتتى.
سول قولىن كوتەردى دە، قوزعاي الماي ورنىنان ءبىر قىرىنداي جىلجىپ، ءابدىراحمان ەكىنشى ءۇيدىڭ قاقپاسىنا قاراي ويىسا بەردى؛ وڭ قولىمەن قابىنان سۋىرىپ التىاتارىن الدى، كوپكە دەيىن سىڭار قولداپ ونىڭ كىلتىن اشا الماي اۋرە بولدى، جەتەسىن اۋزىمەن تىستەپ تۇرىپ، زورعا دەپ اشتى. وسى كەزدە دۇرسىلدەگەن ات ءدۇبىرى ەستىلىپ، تار كوشەنىڭ بۇرىشىنان گۋبەرناتور كوشەسىنە لەكىپ شىعىپ جاتقان اتتى اسكەرلەردى كوردى. پوچتا ءۇيىنىڭ جانىنداعى الاسالاۋ ءۇيدىڭ قاقپاسىنا جابىسا، ارقاسىن سۇيەپ تۇرىپ بىرنەشە سەكۋند ۋاقىت ىشىندە ول نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ويعا جۇگىرتتى.
«جالعىز قولمەن ءتورت وعى بار التىاتار جاۋ قورشاۋىندا قالعان جولداستارعا قانشا كومەك كورسەتپەكشى؟.. سوندا دا...»
اتتى اسكەرلەر ۇلكەن كوشەگە شىعا ەكىگە جارىلىپ، ءبىر بولەگى يسپولكوم ۇيىنە قاراي شۇباتىلىپ، جورتاقتاي جونەلدى دە، ەكىنشى ءبىر توبى ابىر-جۇبىر شىققان جاققا — مىنا قولداسىپ ۇرىسىپ جاتقاندارعا قيقۋلاي ۇمتىلدى. اتتىلار ءتونىپ كەلىپ تە قالدى. ونىڭ كوزىنە قاراڭعىدا جارق-جۇرق ەتكەن جالاڭ قىلىشتار ايقىن كورىندى... قاقپاعا جابىسىپ تۇرعان كۇيى ول يىقتاپ اشىپ، ىشكە كىرمەكشى بولدى، ءبىراق ارعى جاعىنان شىنجىرلاپ بەكىتكەن، تەك قانا ەكى اراسىنا جۇدىرىق سيارلىقتاي الشاق قالىپ، ناشار قابىسقان ەسكى قاقپانىڭ جاقتاۋى جىبەرمەدى، ول وڭ يىعىن، باسىن زورلاپ تىعا بەردى. بىرتە-بىرتە ۇيىعانى ايىعىپ، ەندى جانى كىرە باستاعان سول يىعىنىڭ سىرقىراعانىنا ول قاراعان دا جوق.
يسپولكومنىڭ اسكەري كوميسسارى نۋجدين ۇيىمداستىرىپ ۇلگىرگەن شاعىن وتريادتىڭ كوپشىلىگى تەرى-تون زاۆودتارىندا ەدى، ال جيىرماعا تارتا جاۋىنگەر ەركىمەن جازىلعان ديىرمەن جۇمىسشىلارى بولاتىن. باسپاحاناداعى ماجىلىستەن كەيىن نۋجدين زاۆودتارعا ادام جىبەردى دە، يسپولكوم ءۇيىن كۇزەتۋدى ميليسيونەرلەرى مەن شامسۋتدينوۆكە تاپسىرىپ، ءوزى ديىرمەنگە كەتكەن. جارتى ساعاتقا جەتپەي-اق ول ون سەگىز ادامىن جيناپ الدى، ءبىراق پۋلەمەتشى الەكسەي پەتروۆتىڭ ەسىن تاندىراتىن ەسكى بەزگەگى كۇندە ۇستاپ، ۇيىنەن شىعا الماي قالدى. پەتروۆسىز-اق پايدالانۋ نيەتىمەن پۋلەمەتتى ءبىر ساعاتتاي اۋرەلەپ، ءىس شىقپاعاننان كەيىن ول جاۋىنگەرلەرگە مىندەتتەرىن ءتۇسىندىردى. ساپقا ءتىزىپ، ولاردى يسپولكوم ۇيىنە قاراي الىپ شىقتى. بازار الاڭىنان اسپاي-اق قالاعا تۇس-تۇسىنان اڭداپ ەنگەن اتتى كازاك جۇزدىكتەرىنىڭ ءبىر ءبولىمى توتەنشە كەزدەستى دە، ولارعا قارسى شابۋىل جاسادى.
ۆينتوۆكا جانە قول گراناتالارىمەن قارۋلانعان قىزىل وترياد اتاكالاعان كازاكتاردى ماڭىنا جۋىتپاي قارىسا قارسىلىق كورسەتتى. ءبىراق كازاكتار توبى مولايا بەردى دە، يسپولكوم ءۇيى قاشىق بولدى. سوندىقتان كۇشى باسىم جاۋعا الاڭدا تۇرىپ توتەپ بەرە الماي نۋجدين ديىرمەنگە كەرى شەگىندى دە بيىك دۋالدى، بەرىك قاقپالى استىڭ سكلادىنا ەنىپ بەكىنىپ الدى.
جۇگىرىپ كەلە جاتىپ، تۇندەگى ءابدىراحماننىڭ كورگەن شايقاسى وسىلاردىڭ شەگىنىپ ديىرمەنگە قاراي ىعىسقان كەزى ەدى.
تاڭ اتقانشا ءالسىن-السىن اتاكالاپ، قاقپاعا دۇركىن-دۇركىن ۇمتىلعان كازاك جۇزدىكتەرىنە بۇلار قاتتى تويتارىس بەرۋمەن بولدى. ەكپىندەگەن كازاكتاردىڭ ءاربىر ۇمتىلعان سايىن بەستەن-وننان ادامدارى قاقپاعا جەتپەي جۋساپ قالىپ جاتتى. الايدا، تاڭ الدىندا كازاكتاردىڭ پۋلەمەتشىلەرى كەلىپ ديىرمەننىڭ ءتورت جاعىنان بىردەي ۇزدىكسىز سىتىرلاتىپ وقتان بۇرشاق جاۋدىردى. كۇن شىعا جاۋ سكلادتىڭ ىشىنە دە ەندى، ءوق-دارىسى سارقىلعان، قانسىراعان، ازايعان ءالسىز وتريادتىڭ وننان استامىن وققا ۇشىرىپ، قالعاندارىن قولعا ءتۇسىرىپ، تۇرمەگە ايدادى. سونىڭ ىشىندە وڭ يىعى مەن سول قولىنا وق ءتيىپ جارالانعان كوميسسار نۋجدين دە كەتتى.
يسپولكوم ءۇيىنىڭ كىرە بەرىس كوريدورىنا پۋلەمەت ورناتىپ، استىڭعى قاباتتىڭ ەسىك، تەرەزەلەرىنە بىردەن-ەكىدەن جاۋىنگەر ميليسيونەر قويىپ، شامسۋتدينوۆ تاڭ اپپاق اتقانشا اق كازاكتاردىڭ اياعىن ىلگەرى باستىرمادى. چەرۆياكوۆ پەن ايتييەۆ كەتىسىمەن ىزىنشە يسپولكومعا ياكوۆليەۆ كەلگەن. گەنەرال ميحەيەۆتەن شىققاننان كەيىن ول: «ءبارى مەنىڭ ايتقانىمداي بولىپ شىقتى، بۇلاردىڭ ىستەگەنى ناعىز اڭعىرتتىق ادىم» دەپ دميترييەۆ پەن چەرۆياكوۆتى ايىپتاپ يسپولكومعا دا كەلمەگەن. ۆويسكو باسشىلارىنىڭ قالاي قابىلداعانىن جانە وندا بولعان اڭگىمەنى قالدىرماي ايتييەۆكە ايتىپ بەردى دە، ياكوۆليەۆ كوپكە دەيىن پاتەرىندە جاتىپ الىپ ەدى. ءقازىر ول دميترييەۆكە ويىنداعى پلاندارىن ايتپاقشى بولدى دا، ءبىراق تۇنەرىپ كەتكەن پرەدسەداتەلدىڭ ىزعارلى ءجۇزىن كورىپ قالدى.
«وپاسىز مىلجىڭ» دەگەن ءسوزدى دميترييەۆ تە ونىڭ بەتىنە ايتىپ تاستاي جازدادى...
مۇنان كەيىن ەكەۋىنە بەتتەسىپ سويلەسۋگە ۋاقىت بولعان جوق. سوۆدەپ ءۇيىن اق كازاكتار اينالا قورشاپ الدى دا، دميترييەۆ تومەندەگى شامسۋتدينوۆ پەن جاۋىنگەرلەرگە pyx بەرىپ كوبىنەسە سولاردىڭ جانىندا بولدى.
الدەنەشە رەت اق كازاكتار اتاكالاۋعا ارەكەت جاساسا دا، ىڭعايلى ورناتىلعان پۋلەمەت كوشە جاقتان كەلگەن جاۋدى جەرگە بۇقتىرىپ ىدىراتا بەردى. كوپ ۋاقىت وتكەن سياقتى بولدى. تەرەزە كوگىس تارتتى. اتىس تا تولاستادى. ءبىراق الىستاعى ءدۇبىر، جاقىنداعى قاداۋ-قاداۋ شىققان ۆينتوۆكا داۋىسى باسىلمادى.
— ءبارىبىر قولعا تۇسىرەدى، سوندىقتان ءولىپ تۇسكەننەن ءتىرى بەرىلگەن ارتىق دەپ بىلەمىن. بىزگە ۋاقىتتى ۇتۋ كەرەك. مۇمكىن، سىرتتان قارۋلى كۇش كەلىپ ۇلگىرەر،— دەدى ياكوۆليەۆ.
دميترييەۆ تومەنگى قاتارداعى وق بىت-شىتىن شىعارعان تەرەزەلەرگە شكافتاردى سۇيرەپ اكەلىپ، قازا تاپقان ەكى جاۋىنگەردى باسپالداقتىڭ استىنا ورنالاستىرىپ، جوعارىعا جاڭا عانا شىعىپ، ەنتىگىن باسىپ وتىر ەدى. ول ياكوۆليەۆتىڭ سوزىنە قۇلاق قويعان جوق. ءدۇرسىل شىققان كورشى بولمەگە ۇمتىلدى. دميترييەۆ ەسىگىن اشىپ ۇلگىرمەستەن قاتارداعى بولمەگە اۋلا جاقتان كەلىپ، تەرەزەسىنە باسقىش قويىپ كىرگەن كازاكتاردىڭ قىلىشتارىن، ناگاندارىن كوردى، ولار سامساپ شىعا كەلدى دە:
— كوتەر قولدارىڭدى!—دەدى.
دميترييەۆ كەيىن شەگىنە بەردى، ءبىراق قولىن قالتاسىنا اپارىپ ۇلگىرگەنشە تاياۋ كازاكتىڭ ناگاندى جۇدىرىعى شەكەسىنە سارت ەتە قالدى دا، ەسەڭگىرەپ بارىپ قوس قولداپ جارعا سۇيەندى. ەكىنشى بىرەۋلەرى ءارى اسىپ بارىپ، ەكى قولىن جوعارى كوتەرىپ تۇرعان ياكوۆليەۆتى دە سوعىپ-سوعىپ جىبەرگەنىن بۇل كورگەن جوق.
سەگىزىنشى تاراۋ
1
اپ-اشىق كۇندەردە دە ساحىرادا اياق استىنان قارا قۇيىن شىعا كەلەدى. شاڭدى، شوپ-شەلەڭدى بۇرقىراتا ءۇيىرىپ بويىنا جيناپ الىپ، نايزاداي شانشىلىپ قۇيىن جۇيتكىپ اۋىلعا تونەدى. قاراسىنعا جاقىنداعان سايىن ورشەلەنىپ كوڭ-قوقىردى استى-ۇستىنە شىعارا قوپارىپ، جولىندا كەزدەسكەن جەڭىل-جەلپى ۇيلەردى جىعىپ كەتەدى؛ دۇنيەنى شاشىپ، اياق-تاباقتى قيراتىپ، ءايران-سۇتتىڭ بەتىن قوقىمعا تولتىرادى؛ ادامنىڭ بەتى-جۇزىن توپىراق شاڭمەن قاپ-قارا قىلادى؛ ويدا جوق جەردەن ماعىناسىز الەككە تۇسىرەدى، كەيدە مايا-مايا شوپتەردى توڭكەرىپ تاستاپ، شاشىپ بوراتىپ، الدەقايدا ۇشىرىپ اكەتەدى. قۇيىننان ءورت تە شىعادى. ال ءورت ۇستىنە كەزدەسسە ونى ۇدەتىپ، ۇلعايتىپ قابىنداتىپ جىبەرەدى. حالىق ونى ادامعا قاس جىن مەن شايتاننىڭ الەگى، «ءتۇۋ پالەكەت!» دەپ سۋ شاشىپ شىعارىپ سالادى. قۇلاعان، قيراعان زاتتارىن ورىن-ورنىنا جوندەپ قايتادان قويادى، شاشىلعان نارسەلەرىن جيناستىرىپ جاتادى...
اڭسىزدا باس سالعان اق كازاكتاردىڭ الەگى ۇلكەن ءبىر اپاتتى قارا قۇيىنداي بولدى. قالانىڭ استى-ۇستىنە شىعىپ، قاندى بۇلىنشىلىككە ۇرىندى...
كوشەلەردە ەرسىلى-قارسىلى جوسىعان اق كازاكتاردان بوي تاسالاپ، تاڭ اتا ءابدىراحمان دارمەنسىز قولىن سالبىراتىپ سەننايا كوشەسىندەگى قىردان كەلگەن كازاكتار توقتايتىن پاتەرگە جەتتى.
ءبىراق ول جەردە ءتىنتۋ، قۋدالاۋ باستالعاننان كەيىن اۋلادان-اۋلاعا جىلجىپ ىشكى جاقپەن دۇكەنشى سالىمگەرەيگە باردى. حال-جايدى ايتپاي-اق تۇسىنگەن سالىمگەرەي ءسال ويلانىپ تۇردى دا:
— پانالايتىن جەر بار، سكلاد قاراۋىلشىسى كامالي قارتتىكىنە بارامىز،— دەپ قولىنان جەتەكتەپ اكچۋريندەردىڭ اۋلاسىنا ەنگىزىپ، فليگەل ءۇيدىڭ ارت جاعىنداعى ەلەۋسىز، تەرەزەلەرى تۇيىق دۋالعا ءتيىپ تۇراتىن كىشكەنە ۇيگە الىپ كەلدى دە، ءوزى ىشكە كىرىپ قوجايىنمەن سويلەسىپ قايتا شىقتى.
— سەنىمدى قارت، ادال جان، وسىندا ايالداڭىز. حاۋىپتەنبەڭىز، ەشكىم دە كەلمەس،— دەدى سالىمگەرەي. قالباڭداعان كامالي قارت ءابدىراحماندى تانىس ادامداي جايدارى جۇزبەن قارسى الدى.
— مەن ءسىزدى جاقسى بىلەمىن، جوعارى شىعىڭىز. ءعابدىراحمان مىرزا،— دەدى قارت باسىنداعى تاقياسىن تۇزەي ءتۇسىپ.
جاي عانا باسىن يزەپ ءابدىراحماى قارتتىڭ ءسوزىن ماقۇلداعانداي شىراي بەردى، ءبىراق ءوزى ۇندەمەدى.
— مەن ءسىزدى كوردىم، بۇرىن دا كوردىم، ءعابدىراحمان مىرزا. بازاردا حالايىققا ءسوز سويلەگەندە كوردىم، وتە شاتتانىپ تۇردىق. جامالەتدەن قارت ەكەۋىمىز، ءساعيتتىڭ دۇكەنى ارتىندا؛ ارعى جۇما كۇنى،— دەدى ءسوزۋار قارت؛ سۇيىقتاۋ شوقشا ساقالىن سيپاپ قويىپ.— قارشىق، شاي قاينات.
ەكى كىسىلىك كىشكەنە ساكىگە وتىرا كەتكەن ءابدىراحمان اياعىنىڭ ۇيىپ اۋىر تارتقانىن، دەنەسىنىڭ دەل-سال بولىپ قيسايۋعا ەرىكسىز بەيىمدەلە بەرگەنىن جاڭا عانا سەزدى. ءبىر تاۋلىك بويى تىزە بۇكپەي ۇشى-قيىرى جوق ىسپەن، جانتالاسا قيمىلداۋمەن قاتتى شارشاعان، تالعان ءتان تاماققا دا قاراتار ەمەس.
— راحمەت، اقساقال، ەشنارسە دە ىشپەيمىن، اۋرە بولماڭىز...
— شاي ىشپەسەڭىز، توقماش ءىشىڭىز. قارشىق، ىسىتتىڭ با، كەلتىر تەزىرەك؟!
قالجىراپ قالعي باستاعان ءابدىراحماندى كەمپىر-شال قويار دا قويماي ءدامدى ەتىپ پىسىرگەن ەتتى سالمامەن سىيلادى. تاماق ءىشىپ بولعانشا قارت تىنباي سويلەدى. ەڭكەيىڭكىرەگەن كارى دەنەسىن پىسىق ۇستاپ، قولدارىن سەرمەي ءتۇسىپ، ءسوزىن قيمىلمەن ۇقتىرا ايتادى:
— ءسىز سول بازاردا، ءساعيتتىڭ دۇكەنى ارتىندا سويلەگەندە بەك شاتتاندىم. جامالي قارت مەنى ءتۇرتىپ قويىپ: «ۆوت ناستاياششي ءبىزدىڭ كىسى»،— دەدى. ول دا بەك شاتتاندى. نەگە شاتتانباسىن، بۇل باي الپاۋىت ماكاروۆتار مەن كۇللى ورالدى بيلەگەن كارپوۆتار مۇسىلماندى ادام دەپ سانامايدى، ورامدا ولاردىڭ بالالارى ريساك سالدىرىپ، مۇساپىرلەردى اتقا تاپتاتادى، ونداي جاۋىزداردى حالىق وبۋزدات ەتكەندى تىلەيدى. انە سەن سويلەدىڭ، ءعابدىراحمان مىرزا، يوق، ءعابدىراحمان ەبداش...— قارت ءابدىراحمانعا جاقىنداي ءتۇستى...
— ەي، اللاسى، قارت، ساعان نە بولعان، اشاۋعا دا بەرمەدىڭ ەندى،— دەدى كەمپىر.
— ...قارشىق، ناستوياششي حۋرريات جاڭا بولدى دەدىم ۇيگا كەلگانسىن. الگى ءعابدىراحمان حالىققا ءسوز ءسويلادى ساعيت دۇكەنىنىڭ ارتىندا، بازاردا دەدىم. بەك ءتاملي سويلەدى دەدىم. گاسپادا يوق، زورلىق بولمي. اتتى كازاك، مۋجيك، قازاق، تاتار ءبارى ءبىر پراۆالى بولادى دەدىم. Miنە حۋرريات!— دەدىم. قارشىق: «قايسى ءعابدىراحمان، تىگى سالاحيتدين ءابزينىڭ ءعابدىراحمانى ما؟» دەپ سۇرايدى. مەن وعان: يوق قارشىق، سەن اقىلىڭنان بۇتىندەي شاتاسقانسىڭ. ءسالاحيتديننىڭ ءعابدىراحمانى تولكى بىلەتىنىڭ. ءسالاحيتديننىڭ ءعابدىراحمانى ارشىلعان كوكاني اشي دا ءبىلمي. ول ەمەس، قارشىق. الگى قازاق ءعابدىراحمان، كادىمگى ايتييەۆ ءعابدىراحمان دەسەم، ول: «تىگى قارا ءعابدىراحمان با؟»— دەيدى...
تارەلكامەن تاماق الىپ، بولمەگە قايتا كىرگەن كەمپىر:
— يوق، سەن يمەنيي سولاي دەدىڭ، تىگى قارا ءعابدىراحمان با؟ دەدىڭ ال، مەن: قارا دەپ، مىنا مەن دە قارا، سەن دە قارا، قازاقتىڭ ءبارى قارا، تاتارلاردا دا بار قارا. حەكمات قارالىقتا ەمەس، اقىلدا بار حەكمات. مىنە ءعابدىراحمان ايتييەۆ اقىلدى ادام دەدىم...
— ەي، اللاسى، قارت، مەن دە ايتتىم بيت، اقىلدى كىشى دەپ...
ءابدىراحمان مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— مەن ايتتىم، اقىلدى كىسى اراتور بولادى دەپ. ءعابدىراحمان اراتور. بەك جاقسى سويلەدىڭ مالاي، اللا تاۋفيق بەرسىن...
— اللا، تاۋفيق بەرسىن،— دەدى كەمپىر دە قوسىلا.
— ...سول، ەندى، تاۋفيق بەرسىن،— دەپ سوزا ءتۇستى اڭگىمەسىن قارت.— سوڭعى كەزدە بازاردا دا، ماكار ديىرمەنىنىڭ تۇبىندە دە حالىققا ءسوز سويلەۋشىلەر بەك كوپ. كازاك اتاماندارى دا سويلەيدى. ولار: روسسيا! يمپەريا! دەپ اتەش كوبىك قىشقىرا. ال ءبىزدىڭ ءعابدىراحمان بۇرىن ھاماندا قورلىقتا بولعان، ەزىلگەن مۇجىقتار مەن قازاقتار، تاتارلار مەن باشقىرلار قول ۇستاسىپ تەڭدىك الۋى كەرەك دەدى. قارشىق، مۇنىڭ قايسىسى عادالات ءسوز. الپاۋىتلارنى پاددەرجات ەتكەن دۇرىس پا؟ الدە مۇساپىرلەردى جاقتاعان دۇرىس پا؟
— ءاي، قارت، ءوزىڭ بىلەسىڭ ەندى.
— البەتتە ءوزىم بىلەمىن، ناشارلاردى جاقتاعان عادالات، سەن ونى جاقسىلاپ ءتۇسىنىپ قوي، قارشىق.— ءابدىراحمان قارتتىڭ شىن پەيىلمەن قۇرمەتتەپ، قالتقىسىز ماقتاپ، ويىنداعىسىن ايتقانىنا ىشتەي ريزا بولدى. ءبىراق ۇيقىدان قالجىراپ، سويلەسۋگە شاماسى كەلمەدى.
— ابزي، كوپ راحمەت. ايىپ بولماسا، مەن ازداپ ايالدايىن،— دەدى ول، اس قايىرىپ جاتىپ.
— جاقسى بولادى. جاقسى بولادى.
— رۇقسات ەتسەڭىز، انا ساكىنىڭ ۇستىنە قيسايايىن.
— يوق، يوق. كروۆاتقا جاتاسىز، انا جاققا. قارشىق، كروۆاتقا توسەك سال!
— جوق، ابزي. ماعان ەدەنگە سالىڭىز، انا پەش جانىنا، ويتكەنى بوتەن بىرەۋ كەلسە ءبىر گوسپودين جاتىر دەپ ويلار.
— پەش ارتى جىلى، بەك ياحشي،— دەدى كەمپىر ىلەسە، كورپە جاستىققا تولى كروۆات ءۇستىن قورعاعانداي قۋانعان پىشىنمەن.
— ەگەر مەنى بوتەن بىرەۋ كورىپ بۇل كىم دەپ سۇراسا، كوپىرلى-اڭقاتىدان توۆار الۋعا كەلگەن اكچۋريندەردىڭ دۇكەنشىسى، استىق تيەۋگە كولىك كۇتىپ جاتىر دەرسىز. ەسىمى بايەس ماحمەت ۇلى دەگەن قازاق دەڭىز، ۇمىتپاڭىز. بايەس ماحمەت ۇلى،— دەپ ءابدىراحمان قارتقا قاراپ كۇلىپ قويدى.
— تۇسىنەمىن، تۇسىنەمىن،— دەدى قارت قالبالاقتاپ،— بايەس ماحمەت ۇلى... كوپىرلى-اڭقاتى ساۋداگەرى... ءسىز بايەس ساۋداگەرگە ۇقسايسىز. ونىڭ مۇرتى قارا، ءجۇزى دە... تولكو شاشى يوق.
— دۇرىس، دۇرىس، ءجۇزى دە قارا...
باسى جاستىققا تيىسىمەن-اق ءابدىراحمان قور ەتە ءتۇستى.
2
مارفا بىكوۆا ءتۇنى بويى كوز ىلمەي شىقتى.
ءسىڭلىسى ەۆدوكيا كەشىندە ۇيگە وتتى مىقتاپ جاعىپ، ىستىق تاماقپەن سىيلاپ، پەش ۇستىنە توسەك سالىپ بەرىپ ەدى، ءبىراق ءبىر ءتۇن، ءبىر كۇن بالا ەمبەگەن ەمشەگىن ءسۇت كەرنەپ، سىزداپ جاتقىزبادى. وقتىن-وقتىن ءسۇت شاپتىرا بەردى. قايتا-قايتا ۋقالاپ مارفا كەۋدەسىنەن ەكى قولىن المادى. ونىڭ ۇستىنە كۇندىز قىزۋمەن بىلىنبەگەن بۇكىل دەنە ءقازىر قول تيگىزەر ەمەس، جىلىنشىك سىرقىراپ، اياقتىڭ بۇلشىق ەتتەرى ءۇزىلىپ اۋىرادى؛ قوس تابان، وكشە تەگىسىمەن كۇلدىرەپ كەتكەن.
ءسىڭلىسىنىڭ كۇيەۋى ءۇش جىل گەرمان سوعىسىنا قاتىسىپ، كەلگەنىنە ءبىر-اق جىل بولعان فرونتوۆيك ەدى، ونىڭ ەكى كۇن قاتار ۇستايتىن بەزگەگى باستالىپ، كۇيىپ-جانىپ ءتور ۇيدە جاتىر. اندا-ساندا ساندىراقتاپ قويادى؛ سۋسىندى ۇزدىكسىز ىشەدى. ءىڭىر قاراڭعىسىندا وعان، ديىرمەنگە شاقىرىپ، جولداسى كەلىپ كەتتى، ءبىراق ونى الەكسەي پەتروۆ زورعا تانىپ، باسىن يزەپ امانداستى...
دميترييەۆپەن كەزدەسىپ، حاتتى ونىڭ قولىنا تابىس ەتكەننەن كەيىن ايەلدىڭ كوڭىلى جايلاسقانداي بولىپ، وبلىستىق مەكەمە باسىنداعى ۇلكەن اكىم جاردەم كورسەتەدى، يگناتتى بوساتۋعا كومەكتەسەدى دەپ سەنىپ ەدى، ءبىراق قالانىڭ استىن ۇستىنە شىعارعان تۇنگى ويران مارفانىڭ بۇل ءۇمىتىن كۇيرەتىپ جىبەردى. بۇل وقيعا وعان اسپان جەرگە تۇسكەندەي اسەر ەتىپ، قاتتى قورقىنىش قۇشاعىنا ەندىردى؛ ۇرەيى ۇشىپ، ول قايتا-قايتا شوقىنىپ، دۇعا وقي بەردى؛ كەشەگى قىلىشقا تۋرالعان جانداي، قاندى قويىرتپاق قارعا ارالاسقان، كەسىلگەن باس، ىڭىرسىعان جان شۇباتىلىپ، تىزبەكتەلىپ كوز الدىنان تارتىلا بەردى...
تاڭ اتقانسىن ول ورنىنان تۇرەگەلىپ، كيىنىپ سىرتقا شىقتى، كوشە جانسىز كورىندى. دۇشپانداردىڭ قولىندا كەتكەن كۇيەۋىن، جالعىز قالعان كارى ەنەسىن، الپىس ەكى تامىردى يىتكەن ءسابيىن ويلاپ، ول قاقپا تۇبىندە ۇزاق وتىرىپ قالدى...
ساي-سۇيەكتەن وتكىزە سارناعان ايەل داۋىسى مارفانى سەلك ەتكىزدى — ول ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلىپ، جۇگىرىپ كوشەگە شىقتى. قاتارداعى كوشەدە بىرەۋى باسىن قولتىقتاي كوتەرىپ، ەندى ەكەۋى بەلىنەن جانە ەكى اياعىنان قۇشاقتاپ ءۇش كىسى ءبىر ولگەن ادامدى الىپ بارا جاتىر. ولگەن ادامنىڭ بەتى تومەن قاراپ باسى قيسايىپ كەتىپتى دە، ەكى قولى جەر تىرەيتىندەي سەرەيىپ، سۇيرەتىلە سالبىراپ بارادى.
سارناعان ايەل قاقپادان جۇگىرە شىققان بويى ولىككە جاقىنداپ كەلدى دە، ەتپەتتەپ كوشەنىڭ قارلى، مۇزدى، شوقالاقتى قاتتى جەرىن قۇشا جىعىلدى. ونىڭ سارناعان داۋىسى تۇنشىعا، كۇڭىرەنە شىقتى. قاسىنداعى قاقپالاردان كويلەكشەڭ جالاڭ باس، اياقتارىنا شاباتا گالوش ىلە سالعان ەركەگى، ايەلى ارالاس ادامدار ءورىپ شىعىپ جاتىر. ۇلكەندەردىڭ ارا-اراسىمەن العا قاراي جۇگىرگەن بالالار، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ولىك كوتەرگەندەردى حالىق قورشاپ الدى. تەرەزەلەردىڭ اشىلعانى اشىلىپ، اشىلماعاندارىنىڭ پەردەلەرى ءتۇرىلىپ، اينەككە جابىسا قاراعان بەتتەر جىبىرلاپ تۇر.
مارفا ەتپەتتەي قۇلاعان ايەلدىڭ قاسىنا كەلىپ باسىن كوتەردى، سۇيەمەلدەپ ونى ورنىنان تۇرعىزا باستادى. ەكى ءيىنى سولقىلداپ ايەل باسىن جوعارى كوتەرىپ الىپ، مارفانىڭ بەتىنە قادالا قارادى: ەكى كوزى ۇياسىنان شىعىپ، بەدىرەيىپ كەتىپتى، ماعناسىز توڭكەرىلىپ جان ۇرەيى ۇشقانداي جالتىلداعان قاراشىق ادام زارەسىن الارلىق، ءۇن سالعان داۋىسى ونان دا وتكەن...
— شيەدەي جاننىڭ ىشىندەگى باس كوتەرگەن جالعىز ەركەك... كىمگە تاستاپ كەتتىڭ ءبىزدى... ءۇي تولعان قۋ جەتىم... وزەكتەن وتەرلىك زارلى اششى ءۇن ايەلدىڭ كەۋدەسىنەن جالىنشا قابىنداپ شىعىپ جاتىر.
— سەن ولگەنشە مەن نەگە ولمەدىم؟ سورلى باسىم قالدىڭ قايعىرىپ... قايدا بارىپ كۇن كورەم؟..
قولتىقتاي سۇيەمەلدەپ ايەلدى مارفا قاقپاعا جەتكىزگەندە الدىنان ءبىر ايەل شىعىپ قۇشاقتاپ، ۇيگە جەتەلەدى. ايەل شاشىن جايىپ جىبەرىپ زار قاقتى.
— جىبەرىڭدەر، مەن دە ولەم. قايداسىڭ، اندرەي... قايداسىڭ، باۋىرىم...
ارعى جاعىن ەستۋگە دە، بۇل قاندى ولىكتى كورۋگە دە مارفانىڭ جۇرەگى شىدامادى، قاقپادان تەز كەرى شىعىپ، ول كەشەگى دميترييەۆ وتىرعان ەكى قاتارلى ۇيگە، ۇلكەن كوشەگە قاراي جۇگىردى. «تىم بولماسا يگناتتىڭ ءبىر حابارىن ءبىلىپ كەتسەم...» دەگەن وي ونىڭ ەكى قولتىعىنان دەمەپ، اياعىن جەرگە تيگىزبەي العا قاراي ۇشىرا بەردى. ادامنان سايابىرلاۋ، تانىمايتىن ءبىر جىڭىشكە كوشەمەن كەشەگى ءوزى كورگەن ۇلكەن كوشەگە شىققاندا كوزىنە الدىمەن ەكى جەردە شوعىرلانعان ادامدار، ءتارتىپسىز ەرسىلى-قارسىلى شاپقىلاعان اتتى اسكەرلەر ءتۇستى. تاياۋداعى شوعىرلانعان ادامدارعا كەلىپ ول شەتكەرىرەك تۇرعان ءبىر ايەلدەن:
— دميترييەۆ جولداس تۇراتىن ءۇي قايسى؟— دەپ سۇرادى.
ايەل مۇنىڭ بەتىنە تاڭدانعان پىشىنمەن قاسىن كەرە قارادى دا:
— قالادا كىم كوپ، دميترييەۆ كوپ. قاي جەردە ىستەيتىن دميترييەۆتى سۇرايسىڭ؟— دەپ مارفاعا ول قارسى سۇراۋ قويدى.
— جاڭا ۇكىمەت باستىعى،— دەدى مارفا باتىلسىزداۋ ۇنمەن.
— ءا...— دەدى ەكىنشى ايەل سوزىپ.— انە، تىڭدا، انا ادۆوكاتتىڭ نە ايتىپ تۇرعانىن... تۇسىنەسىڭ.
ۇزىن قارا بەشپەت سياقتى جاعاسى اشىق پالتو كيگەن، باسىندا بيىك قارا قالپاعى بار، كىشىرەك كەلگەن ءبىر ادام ءاربىر ءسوزىن داقپا-داقتاپ ۇعىندىرا، كوپتىڭ قۇلاعىنا جەتكىزە، جوعارى كوتەرىپ قاعاز وقىپ تۇر:
— ازاماتتار! اتاماندار مەن گەنەرالدار جاۋىز نيكولاي پاتشانى قايتادان تاققا وتىرعىزباقشى! قايتادان... تۇسىندىڭدەر مە؟— دەپ قارا قالپاقتى جۇرتقا قاراپ قويدى.— قايتادان تاققا وتىرعىزباقشى. جۇمىسشى مەن شارۋانى، بۇكىل حالىقتى ەزىپ كەلگەن پومەششيكتەر مەن كاپيتاليستەرگە قايتادان بيلىك الىپ بەرمەكشى. قايتادان بيلىك... ەسىتتىڭدەر مە؟ اتامانداردىڭ قارا نيەتىنە جول بەرمەڭدەر! تۇسىنىكتى مە؟..
— تۇسىنىكتى!
— دۇرىس جازعان.
— جاۋىزدارعا جول بەرمەۋ كەرەك.
— راقمەت ادۆوكات. وركەنىڭ ءوسسىن!— دەپ شۋلاستى جۇرت.
— مەنىڭ ءسوزىم ەمەس، حالايىق. بۇل مىنا ۇندەۋدىڭ ءسوزى. سونى وقىپ تۇرمىن...
— راقمەت!
— سەندەر وقىپ بەر دەپ سۇراعانسىن، وقىپ بەرىپ تۇرمىن...
توپتانعان حالىقتىڭ دەڭىنەن ءوتىپ بارا جاتقان ەكى اسكەري ادام اتتارىن باۋىرلاي قامشىلاپ، بۇرىلىپ كەلىپ توپتىڭ ىشىنە كىرە بەردى.
— بۇل نە توپ؟ تارا!
تەبىنىپ-تەبىنىپ جىبەرىپ، اتپەن ومىراۋلاتا كەلىپ بىرەۋى:
— اكەل مۇندا، نە قاعاز!— دەپ ايقايلادى قارا قالپاقتىعا قاراپ.
— مىنا حالايىق وقىپ بەر دەگەنسىن...
قارا قالپاقتىنىڭ قاسىندا تۇرعان ءىرى دەنەلى شال ۇندەۋدى قىزعانعانداي جالما-جان قوينىنا تىعىپ، ايەلدەردىڭ قالىڭ ورتاسىنا قاراي كىرە بەرىپ ەدى، كورىپ تۇرعان ەكىنشى اسكەري ادام:
— كارى سايتان، اكەل بەرى قاعازدى،— دەپ اتپەن تونە ءتۇستى.
ول جاپىرىلىپ جول اشقان توپتىڭ ىشىندەگى ءبىر ۇزىن بويلى جاس جىگىتتى قامشىمەن تارتىپ تا جىبەردى. جۇرت دۇرلىگە جونەلدى.
— ۇستا انانى!— دەپ قامشىلى جولداسىنا قارا قالپاقتىنى كورسەتتى دە، ءوزى ۇندەۋدى قوينىنا تىققان شالدى تاقىمداپ كەلىپ، ەڭكەيىپ جاعادان الدى.
شال ەڭسەرىلىپ كەلىپ، اتتىڭ ومىراۋىنىڭ استىنا تىرسەكتەرى مايىسىپ قيراڭ ەتە ءتۇستى، ءبىراق ات ۇستىندەگى ادام ونىڭ جىعىلۋىنا ىرىق بەرمەي، جاعاسىنان ۇستاعان كۇيى سۇيرەلەپ، كوشەنىڭ ورتاسىنا الىپ شىقتى.
— ەرىك العان قاراڭعى حالىق ومىردە نە بولىپ جاتقانىن بىلگىسى كەلەدى. مەن انا كاريا وقىپ بەر دەگەنسىن، وقىپ ءتۇسىندىرىپ تۇرمىن مىنا جۇرتقا... بۇل قانداي وزبىرلىق؟! بۇل بارىپ تۇرعان بەيباستاقتىق! بۇل پراۆونى تاپتاعان زاڭسىزدىق! ءبۇل پروسۆەششەنياعا قارسىلىق. بۇل تاعىلىق!— دەپ قارا قالپاقتى قاراشۇبار كىسى نارازىلىق سوزدەردى جاۋدىرىپ جاتتى.
سول ەكى ارادا تولىپ كەتكەن اق كازاكتار، جينالىپ قالعان كوشە ادامدارىن قويشا ءيىرىپ، قامشىلاپ ايداپ قاسىنداعى قاقپانى اشىپ، جاپىرا، جانىشا، شۋلاتا اۋلانىڭ ىشىنە قامادى. شالدىڭ قوينىنداعى ۇندەۋدى سۋىرىپ الىپ جانە قاقپاعا جاپسىرىلعان بىرنەشە جارنامالاردى سىدىرىپ ءتۇسىرىپ، قارا قالپاقتى ادۆوكات پەن ءىرى سۇيەكتى كارى شالدى گۋبەرناتور كوشەسىنىڭ بويىمەن ءتورت سالت اتتى كىسى «قىرىق تۇرباعا» قاراي قۋالادى.
بەستەن-وننان كوشە-كوشەنىڭ بويىندا باقىلاۋشى اتتى دوزورلار تۇرىپ قالدى، بىرەر ساعاتتىڭ ىشىندە-اق قالا ءىشى باس قوسىپ شوعىرلانعان ادامنان ارىلىپ، جىم-جىلاس بولدى.
كەشىكپەي ارناۋلى ادامدار شىعىپ ۆويسكو ۇكىمەتىنىڭ: «ىشكى ءتارتىپ جونگە سالىنعانشا قالا سوعىس كەزىندەگى حالگە كوشىرىلدى دەپ ەسەپتەلىنسىن. كەشكى ساعات التىدان ەرتەڭگى ساعات توعىزعا دەيىن كوشەلەردە بەيسەۋىت ادام جۇرمەسىن!»— دەگەن بۇيرىعىن تاراتتى.
بۇل ارناۋلى ادامدار قالانىڭ كورنەكتى جەرلەرىنە بۇيرىقتى جاعالاي ءىلدى؛ ەسكى قۇلاقتاندىرۋ، ۇندەۋ، جارناما بىتكەننىڭ ءبارىن تەگىسىمەن سىپىرىپ الىپ قاقپا، ەسىكتەردى ۆويسكو ۇكىمەتىنە قارسى قاعازداردان تازارتتى. وسى «تازارتۋدىڭ» ۇستىندە ءتارتىپ ورناتۋشى اسكەر وكىلدەرى قۇربانوۆتىڭ ۇيىنە قىدىرىستاپ كەلىپ، نە ىشكە كىرە الماي، نە پاتەرىنە قايتىپ كەتە الماي داعدارىپ تۇرعان حاكىمدى كەزدەستىردى. ستۋدەنت ەكەنىن ءبىلىپ، اق كازاكتار ونى اينالا قورشاي قالدى. بىرەۋى اتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ، قاقپاعا جاپسىرىلعان جارنامالاردى سىپىرىپ الىپ، جالما-جان حاكىمنىڭ جۇگىرىپ كەلىپ مۇرنىنا تايادى دا:
— مۇندا نە جازىلعان، وقى؟!—دەدى.
حاكىم ونىڭ شىن نيەتىن تۇسىنبەي، شىنىمەن بىلگىسى كەلىپ تۇر ما دەپ، جارنامانى سىدىرتىپ وقىپ شىقتى.
— كىم جازعان مۇنى؟
— فاميلياسى جازىلماعان، كىم جازعانى بەلگىسىز،— دەدى ول كەرى شەگىنىڭكىرەپ.
— مۇنى جاپسىرعان كىم؟
— بىلمەيمىن...
— جادىگويسۋىن، كىتاپ مۇجىگىش دىننەن بەزگەن! ءتۇس العا!
اتتىلار حاكىمدى الدىنا سالىپ، وكرۋجنوي سوتتىڭ ۇيىنە جەتىپ قالعان ادۆوكاتتارعا قاراي جۇرگىزدى. ۇستى-ۇستىنە جەكىرىپ، اتپەن ومىراۋلاتىپ وكشەسىن باستىرا قۋالاپ كەتتى. بىرەر قايتارا قازاق قامشىسى جۇقا كيىمدى ارقانى وسىپ-وسىپ تا جىبەردى. سول ءۇيىنىڭ دەڭىنەن اسىپ، قالانىڭ شەتىندەگى تۇرمەگە بەت العان ادامدارعا ونى دەمىن الدىرماي جۇگىرتۋمەن جەتكىزدى.
3
تۇنىمەن دۇرلىگىپ، ەلەگىزىپ شىققان ەرلەر گيمنازياسىنا اقشىل قىزىل تۋ جارقىراي ءتۇسىپ، ساتتە قايتادان جۇمدىققا كوشتى.
تاڭەرتەڭ كوميتەت نۇسقاۋى بويىنشا تارتىپپەن، ساپ تۇزەپ، شاشاۋ شىقپاستان قىر كورسەتە كوشەگە شىعىپ، گۋبەرناتور كوشەسىمەن ورالىپ قايتۋدى ۇيعاردى.
بۇلت اراسىنان شىققان ءالسىز نۇرلى كۇننىڭ شۇعىلاسىنا اقشىل قىزىل تۋ جارقىراي ءتۇسىپ ساتتە قايتادان كۇڭگىرت تارتادى. ءىزعارلى جەردەن بۇيىعىپ بوي تاسالاعانداي، سىرعىعان قوڭىر بۇلتتاردىڭ تاساسىنان كۇن كوپكە شەيىن شىقپاي قويادى.
جەلكەم اۋا. جاعىمسىز سالقىن...
بەلىن قىسقان ىقشام كيىم. فورمالى فۋراجكا. ۋىلجىعان بەتتەر. شىمىر ادىم.
تالدىرماش دەنە، جىگەرلى قيمىل.
دىك-دىك باسقان ساپ.
پريچاگانسكايادان گۋبەرناتور كوشەسىنە بۇرىلاتىن قايىرىلىستان شىعا كەلگەندە شاعان ايدىنىنان سوققان ىزعارلى ەكپىندى جەل ريەۆوليۋسيا گيمنىنىڭ:
...بۇل بولار،
ەڭ اقىرعى،
ەڭ كۇشتى
زور مايدان!..—
دەگەن كەكتى، اشىنعان جىگەرلى ءۇندى سوزدەرىن جۇزدەگەن اۋىزدان جەرگە تۇسىرمەي جۇلىپ الىپ كەتتى دە، قالانىڭ ورتاسىنداعى تومسارىپ تۇرعان ءزاۋلىم ۇيلەرگە جەتكىزدى.
دۇنيە ەڭبەكشىلەرىمەن
تابىلار —
بار پايداڭ!
شالقىپ كوتەرىلگەن، جاڭعىرىعىپ قايتا جەرگە قۇلاعان، ءدۇبىرلى اياقتاردىڭ دۇمپۋىمەن ۇشتاسا جىلجىعان ءارى نىق، ءارى قويۋ داۋىس قارۋلى كازاكتاردى جاپىرىپ جىبەرگەندەي بولدى. ولار شۋ دەگەندە مۇنىڭ قايدان شىققانىن، كىمنىڭ اۋزىنان شىققانىن بىلمەي ساسىپ قالدى. قالانىڭ ءبىر شەتىنەن شەرۋ تارتىپ ەنىپ كەتكەن سانسىز قىزىل اسكەر مە دەپ، اڭىرىپ، پودحورۋنجيي اتىنىڭ باسىن گەنەرال اكۋتين شتابى ورنالاسقان ۆيسە-گۋبەرناتور ۇيىنە قاراي بۇرىپ تا الدى. ءبىراق ول داۋىس شىققان جاققا موينىن بۇرعاندا ونىڭ كوزىنە دەمونستراسياشىلاردىڭ بىركەلكى ۇساق دەنەلى قوڭىر تىزبەگى ءتۇستى. ول بىرنەشە سەكۋند كوزىن الماي قادالا قاراپ تۇردى دا:
— قارعىس اتقان ستۋدەنتتەر عوي ءداۋ دە بولسا،— دەدى جولداسىنا.
— يا، سول كىتاپ ءمۇجۋشى بۇزىلعاندار.
— بۇلار كىمنىڭ جاعىندا دەپ ويلايسىڭ؟
— بەلگىلى ەمەس پە، كىم جاعىندا ەكەنى؟..
ءجۇز باسىنىڭ كەلىپ قالعانىن ولار بايقاعان جوق ەدى.
— قۋالا! تارات!— دەگەن داۋىسقا سەلت ەتە ءتۇسىپ جالت قارادى دا، ەكەۋى گيمنازيستەرگە قاراي شابا جونەلدى.
— توقتا!
— بۇرىل، كەرى قاراي!
ەكپىندەتە شاۋىپ كەلگەن ەكەۋىنە ساپتاعىلار توقتامادى، ولاردىڭ پارمەندى ايقايىنا ىقپاستان ىلگەرى جىلجي ءتۇستى. ءبۇل ەكى ارادا ءجۇز باسى قولىنا ىلىككەن كازاكتاردى جيىپ الىپ، قايسار توپقا جالاڭ قىلىشتى جارقىلداتا ءتونىپ تە قالىپ ەدى. قارۋلى كۇشتى كيمەلەپ كەلىپ قالعان تەگەۋىرىنىنە توتەپ بەرە المايتىنىن ءتۇسىنىپ گيمنازيستەر ينتەرناسيونال جىرىن توقتاتا قويدى دا، كىلت بۇرىلىپ، جايىمەن پارادقا دايىندالىپ جۇرگەن كوللەكتيۆشە كەرى قايتىپ، ءوز كوشەسىنە قاراي ءجۇردى. كازاكتار توبى كوبەيە ءتۇستى، جايىمەن جىلجىعان توپتىڭ ارت جاعىن تىقسىرىپ، اتپەن ومىراۋلاتا قامشى سىلتەپ، بالاعاتتى جەكىرىستىڭ استىنا الدى...
وقۋشىلاردان ءبىر ادام قارسىلىق ەتىپ ءۇن دە قاتپادى، سەسكەنىپ توبىن دا جازبادى، جىلجىعان كۇيى جىلجىپ وتىرىپ گيمنازيا قاقپاسىنا جەتىپ، جۇپتارىن بۇزباي اۋلاعا كىردى، ەڭ سوڭعى لەك ىشكە ادىمىن سالعان كەزدە تۋ ۇستاۋشى ءامىر قايىرىلىپ كەلىپ قاقپانى تارس بەكىتىپ الدى، اتتى كازاكتاردى ىشكە ەنگىزبەدى..
ون شاقتى جاۋىنگەرىن گيمنازيا ءۇيىن تورۋعا تاستادى دا، ءجۇز باسى كەرى شتابقا شاپتى...
جارتى ساعاتتان كەيىن گەنەرال اكۋتين وتريادپەن كەلىپ، ەرەۋىل كوتەرۋشىلەردىڭ باسشىلارىن ىزدەدى. قانشاما قىسىپ سۇراسا دا، ۇيىمداستىرۋشىلاردى تابا الماي، اقىرىندا «كىنالىسىن بەتىنە قاراپ ايىرىپ» جۇزدەن استام وقۋشىنىڭ ىشىنەن وتىزىن ىرىكتەپ شىعارىپ، تۇتقىنعا الدى...
ءسويتىپ، قاپىلىستا سوعىپ كەتكەن قارا قۇيىنداي، اتاماندار ويرانى ىستىق جۇرەكتىڭ جەتەگىمەن جۇرگەن جاستى دا، سوقپاعى مول ۇزاق ءومىردىڭ ادىلسىزدىگىنەن قاجىپ شىندىقتى قارمالاعان ولمەلى كاريانى دا، زاڭعا سۇيەنگەن اقپەيىل ادۆوكاتتى دا، حالىق ءۇشىن كۇرەسكەن ريەۆوليۋسيونەرلەردى دە، ولارعا تىلەكتەس جاس تۇلەكتەردى دە توپتاپ اپارىپ عاسىرلار بويى وزبىرلىققا باسپانا بولىپ كەلگەن تار قاپاسقا تىقتى.
بۇل ويران ەرى ءۇشىن ەسى شىعىپ الاسۇرعان ايەلدى اڭىراتىپ كوشەدە قالدىردى، سان ءسابيدى جەتىم ەتتى، كوپ جۇبايدى جەسىر قالدىردى.
توعىزىنشى تاراۋ
1
حاكىم بۇگىن تاعى تۇنجىرادى. كەشە دە ول ەشكىممەن سويلەسپەي سونشاما ادامنىڭ ورتاسىنداعى جالعىز كويكانىڭ ءبىر شەتىندە ەكى قولىمەن باسىن سۇيەپ، ۇزاق كۇن وتىرىپ قالعان ەدى. العاشقى كۇنى «كوڭىلدى بولعانمەن كەشە ءامىر دە كوپ ءتۇيىلىپ، كوپ ويلانىپ از سويلەگەن. ال بۇگىن ول جارقىن دا، حاكىم تاس جابىق. حاكىمنىڭ جازىق جانە قىرتىسسىز سۇلۋ ماڭدايى ءسال جيىرىلىپ كەتىپتى دە، جاعىن تايانىپ وتىرعاندىقتان تۇيىلگەن قاباعى ونان ءارى قىرىستانىپ تۇر. دۇنيەدە تۇرمە بارىن، وعان جازىقتى ادامداردى قامايتىنىن حاكىم بىلەتىن، ءبىراق ەشبىر قىلمىسى جوق جاندى تۇرمەگە وتىرعىزاتىنىن، ونى ايىپتاپ باسىنا پالە جاباتىنىن ول بىلمەيتىن.
العاشقى ساعاتتا، كوشەدە، ونى اتتى كازاكتار قورشاپ الىپ «قىرىق تۇرباعا» قاراي قۋالاعاندا توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي بولىپ ەدى، كىسى ءولتىرىپ، ۇرلىق جاساپ تۇتقىنعا الىنگان قىلمىستى ادامشا مۇنداي ماسقارالىق حالگە دۋشار بولۋ، وعان ولىممەن تەڭ كورىندى. ول جەردىڭ جارىعى بولسا ويلانباستان ەنىپ، قۇلاپ، جوق بولىپ كەتۋگە دە دايىن سياقتى، كوشەدەگى سان ادامداردىڭ، تەرەزەلەردەن قاراعان جانداردىڭ ءبارى ءبىر وزىنە عانا قاراعانداي ءبارى دە تانىپ تۇرعانداي – «فۋ» مۇنداي كۇيگە ۇشىراعانشا ءولىپ-اق كەتسەيشى! ماسقارا! بۇل ءولىم! بۇل ابىرويدان ايرىلعاندىق! بۇل دۇنيەدەگى ەش جۇعىمسىز، ەڭ ناشار، ادامشىلىقتان ايرىلعان ەڭ قارابەت جانداردىڭ تۇسەتىن ورىنى. سەن سوعان بارا جاتىرسىڭ... سەن ءبىتتىڭ!.. ساعان ەندى ءومىر جوق!..— دەپ تۇرعانداي، جاپپاي جۇرت تۇڭىلگەندەي، تەرىس اينالعانداي، بىرەۋلەر جەرگە تۇكىرگەندەي كورىنگەن ەدى. اتتىلاردىڭ الدىندا قارلى-مۇزى ىرىگەن كوكسوقتا كوشەنىڭ سارى شالشىعىن شالپىلداتا جۇگىرىپ ەنتىككەنى بولماسا، وسىپ كەتەتىن كازاك قامشىسى ءتيىپ ارقاسى ۋداي اشىعان ءتان ازابى قيناعان جوق، ونى ۇيات ازابى — جان ازابى قيناپ، ميى قايناپ كوز الدى تۇماندانىپ كەتكەن ەدى. ازدان كەيىن ول ءوزى سياقتى ايداۋعا ۇشىراعان بيىك قارا قالپاقتى ەسكىلەۋ ۇزىن سۋرتيۋك-پالتو كيگەن ورتا جاستان اسقان وقىمىستى ادامدى جانە ەڭكىش كەلگەن ءىرى كارى شالدى كورىپ، سولاردىڭ قاتارىنا قوسىلعاننان كەيىن ويى ازداپ سەرگىگەندەي، ەسىن جيناپ، ىلكى اۋىر سەزىمنىڭ قۇشاعىنان بىرتە-بىرتە شىعا باستاعانداي بولعان. اسىرەسە قارا قالپاقتى، بەتى شۇبارلاۋ وقىمىستى ادامنىڭ باعانا ءوزىن تاقىمداعان كازاكتاردىڭ وعان ءادىلسىز ءىس ىستەگەنىن اشىپ: «بۇل زاڭعا سىيمايتىن بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن قىلىق. بۇل ادامشىلىققا جات وزبىرلىق. كوشەدەگى كورىنگەن جاندى اباقتىعا ايداۋ دەگەن نە سۇمدىق! بۇل جانتۇرشىگەرلىك تاعىلىق!»— دەپ تۇرمەگە جەتكەنشە ۇزبەي سويلەگەنى، جەرلەپ، سوگىپ بۇرقىراعانى كوپ سۇيەۋ بولعان-دى.
«ماسقارالىققا، ولىممەن تەڭ ۇياتقا كەزدەسكەن جالعىز مەن ەمەس، مىنا سياقتى وقىعان ادامدار دا بار ەكەن» دەپ ويلاعان ول. ءبىراق كەزدەسكەن باقىتسىزدىقتى ابدەن تالداپ ۇعىنىپ، ويى ءبىر بەرىك سايا تاپقانشا ونى قاسىنداعىلارمەن بىرگە اق كازاكتار جەدەل جۇرگىزىپ وتىرىپ بيىك تاس دۋالدىڭ تۇبىنە دە الىپ كەلگەن. حاكىم دۋالدىڭ ءتۇرىن، قۇرىلىسىن، اۋىر تەمىر قاقپاسىن، ۇستىندەگى سان قابات شىرماي ورالعان تىكەندى سىم قورشاۋىن، ءتورت بۇرىشىنداعى قارۋلى كۇزەتشى تۇراتىن مۇناراشىقتارىن كوزى شالعانمەن تۇسىنگەن جوق — نەگە بۇلاي ەكەنىن ۇققان جوق. ول تەك كىرە بەرىستەگى قارۋلى كۇزەتشىلەردىڭ ىشكى ەسىكتى اشىپ اۋلاعا ەنگىزىپ جىبەرىپ، ىزىنشە اۋىر قۇلىپتاردى قايتادان سالىپ تارس بەكىتكەنىن كوردى. وعان ەندى مىناۋ ءزاۋلىم دۋال، اۋىر قاقپا، ۇلكەن قۇلىپتى تەمىر ەسىك، قارۋلى كۇزەتشىلەر «جارىق دۇنيەدەن تۇنەك قاپاستىڭ سىز قوينىنا ءبىرجولا كىردىڭ» دەگەن مەيرىمسىز ۇكىمىن وقىپ تۇرعانداي بولىپ ەدى. قانشا جان كەلسە دە بىرىن-بىرىنە قوسپاي جۇتىپ جاتقان وپپا ەسىكتەردىڭ بىرىنەن تاعى دا وتكىزىپ، بۇل ۇشەۋىن ەكى جاعى جاعالاي ەسىك، تاس ەدەندى، ءىشى قوڭىرقاي ۇزىن كوريدورعا ەندىرىپ جىبەرگەن.
— شەشىنىڭدەر!— دەگەن قولىندا بالعاداي اشقىشتارى بار قارا كيىمدى نادزيراتەلدەردىڭ وكتەم كومانداسىن ۇشەۋى دە تۇسىنبەي بەتتەرىنە قاراپ ۇرەيلەنە اڭىرىپ تۇرىپ قالعان. «اتاتىن شىعار...» دەگەن ناجاعاي وي حاكىمنىڭ ميىن جارىپ وتكەندەي، ارقاسىنا مۇزداي سۋ قۇيعانداي دەنەسى تۇرشىككەن، ونىڭ تۇلا بويى قالتىراپ، مۇلدە يەكتەرى ساقىلداپ كەتكەن.
— نەگە قارايسىڭ، ىلاي كوز كارى سايتان. لاقتىر ۇستىڭدەگى ءسىلىمتىرىڭدى!— دەپ شالدى بىرەۋى يتەرىپ جىبەرىپ: — ال سەن، قارا قازانشىق، نەنى كۇتىپ تۇرسىڭ؟ قارا مۇنىڭ قالپاق كيۋىن، اردا!— دەپ ول قارا قالپاقتىعا مۇقاتا، جەر-جەبىرىنە جەتە تونگەن ەدى.
سول كەزدە ەكىنشى بىرەۋى حاكىمدى جۇلقىلاپ، تۇيمەسىن ۇزە، ونىڭ ۇستىندەگى ءپالتوسىن سىپىرىپ تا العان.
— تىرداي جالاڭاش شەشىن!
حاكىم تىرداي جالاڭاشتاندى دا، ونى كورىپ انا ەكەۋى دە ەپسىز قيمىلمەن شەشىنە باستاعان.
تىنتۋشىلەر ونىڭ بەلبەۋىن، باتەنكەسىنىڭ باۋلارىن سۋىرىپ الىپ ءبىر جاققا لاقتىرىپ، شالبارىنىڭ گيمناستەركاسىنىڭ تەمىر تۇيمەلەرىن شارت-شارت پىشاقپەن قيىپ بۇرىشقا قاراي ىرعىتقان؛ قالتالارىن تەرىس اينالدىرىپ قاراپ قاعازدارىن جيناپ الىپ، اقشالارىن ساناپ الىپ قويعان. شال مەن قالپاقتىنىڭ دا تاعدىرى تاپ سونداي بولىپ ەدى.
— بۇل ادامدى اياق استى ەتكەندىك! ادۆوكاتتى بۇلاي ەتۋگە پراۆولارىڭ جوق! بۇل تاعىلىق!..— دەپ قالپاقتى تاعى دا شۇبىرتا باستاپ ەدى.
— جاپ اۋىزىڭدى!—دەپ كوماندا بەرگەن باس نادزيراتەل ونىڭ اۋىزىنا جۇدىرىعىن تاقاعان-دى.
مۇنان كەيىن ءۇش جالاڭاشتى قاتار تۇرعىزىپ نادزيراتەلدەر ءۇش مارتەبە جۇرەلەتىپ وتىرعىزىپ قايتا تۇرعىزىپ، ءۇش مارتەبە توڭقايتىپ، قايتادان بويلارىن جازدىرىپ، كيىمدەرىن كيگىزبەي قۇشاقتاتتىرىپ كوتەرتكەن بويى قاسىنداعى ءبىر ەسىكتى سالدىر-كۇلدىر اشىپ، كامەراعا كىرگىزىپ جىبەرگەن بولاتىن.
قابىرعالارىنىڭ ءتۇسىن ادام ايىرا الماستاي كىر باسقان، ەزگەن قاندالانىڭ قانى شۇبارلاعان، قارىنداش شيمايلاعان، شەگەمەن سىزعىلاعان، تەمىر تورلى ەكى تەرەزەسىنىڭ اينەكتەرى جارىلعان، سىنعان، ءبىر كوزىن شوقپىت-شوقپىت ەسكى كورپەنىڭ، نە ماقتالى شالباردىڭ سىلىمتىرىمەن تىعىنداعان، ءىشى مۇزداي كۇڭگىرت تارتقان سۇرعىلت بولمەدە ۇشەۋى، كوپكە دەيىن ءتىل قاتپاستان كيىمدەرىن كيىپ، جۇلىنعان تۇيمەلەردىڭ ورنىنا قول ورامالدارىنان جىرتىپ باۋ تاعىپ، ونى كۇرمەپ، بەكىتىپ الەكتەنگەن-دى.
ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە بۇرىن كورمەگەن، ەستىمەگەن، ويلاماعان مۇنداي كەنەت ۇشىراعان جايلار بۇلاردى سەڭ سوققان بالىقتاي ەسەڭگىرەتىپ تاستاپ ەدى، بويدان دارمەن كەتكەندەي دىمىن قۇرتىپ ءساتتىڭ اراسىندا قورعانسىز، سۇيەۋسىز، ءتورت جاعى بىردەي مەڭىرەۋ تاس قابىرعا، دوستان، تۋىسقاننان، ۇيدەن اۋلاق، كىرىپتارلىق حالدە قالعان-دى.
سول كۇنى بىرنەشە ساعاتتان كەيىن بۇلاردىڭ ۇستىنە توپىرلاتىپ وقۋشىلاردى كىرگىزگەندە حاكىم بوستاندىققا شىققانداي قۋانعان. ءامىردى قۇشاقتاي الىپ:
— ويپىرماي، سەنىڭ كەلگەنىڭ مۇنداي جاقسى بولار ما!— دەپ ەدى.
— مەنىڭ كىرىپتار بولۋىم ساعان قۋانىش ەكەن عوي شاماسى؟— دەگەندە، حاكىم امىرگە:
— نە دەسەڭ دە بۇل شىنىم، سەندەر كەلمەگەندە مەن قۇسا بولىپ ولەر ەم، مىنا قاراڭعى كوردىڭ ىشىندە،— دەپ جاۋاپ قايىرعان.
ءبىراق اۋىر كۇندەردى باستان جولداسپەن بىرگە كەشىرىپ، اششىنى بىرگە تاتۋ جەڭىلىرەك كورىنگەنمەن زىلدەي مۇڭ جۇرەكتى ەزىپ، جانشىپ تۇرعان سياقتى.
ءومىرى، قۇلقى، مىنەزى باسقا-باسقا جاندار دا تار جەردە تابىسىپ، بىرگە ەدەندە سىعىلىسىپ وتىرىپ، ايقاسىپ جاتىپ، باستىعىرلىعىپ كورگەن تۇستەي وتكىزگەن اۋىر ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن تاستۇنەك بەلگىسىز كۇندەردىڭ باستاماسى عانا، ميعا سيمايتىن، كوز الدىنا كەلتىرىپ بولمايتىن يتقورلىق استىنداعى ادامشىلىقتان تىس ازاپتىڭ الدى عانا ءتارىزدى.
— بولشيەۆيكتەر ۇندەۋىن تاراتقان سەن كاززاپ! — دەدى وفيسەر بۇگىن حاكىمگە ناگانىن سۋىرىپ.— سەنى اتۋ از، اسىپ ءولتىرۋ جەتكىلىكسىز؛ قول-اياعىڭدى كىسەندەپ، جەر استىندا ءومىر بويى تاچكا تارتتىرىپ قويۋ كەرەك. ەندى سەنىڭ جارىق دۇنيە كورە المايتىنىڭدى باسىڭداعى بوركىڭدەي ءبىل. بۇگىن تۇنىمەن ويلان، ەرتەڭ نە ىستەگەنىڭدى قالدىرماي ايتىپ كەشىرىم سۇرا. بار مالعۇن!
سىنعان ساعى ودان ءارى سىنىپ، تەرەڭ سۋدىڭ تۇبىنە ەشبىر قارماۋسىز كەتىپ بارا جاتقان جاننىڭ ءتىرى ولىك پىشىنىمەن كەلدى ول كامەراعا. ومىردەن كۇدەرى ءبىرجولا ءۇزىلىپ، بار اسىل ارماننان ايرىلىپ، الداعى ءتاتتى ۇمىتتەن، باقىتتى شاتتىق قىزىعىنان كوز جازعانداي، الىستان قايتتى. ءقازىر بۇرىنعىسىنان دا تۇنجىر.
— ساعان ايتقاندى ماعان دا ايتتى، ايىرماسى تەك سول-اق، ماعان ول تاچكا تارتقىزامىن دەگەن جوق، سيراعىڭنان، قارا سيراعىڭنان اسىپ قويامىن دەدى. جاۋ سولاي دەمەي نە دەيدى؟ «قوش كەلىپسىڭ، مىرزا، ساۋ-سالامات قۇتىلىپ شىعۋىڭا تىلەكتەسپىن» دەمەكشى مە؟! سەن تاستا ۋايىمدى، كوتەر باسىڭدى. كىمنىڭ تاچكا تارتارىن، كىمنىڭ سيراعىنان اسىلارىن ءازىر ەشكىم دە بىلمەيدى،— دەدى ءامىر وعان.
بۇلارعا جاقىن وتىرعان تاتار جۇمىسشىسى ءامىردىڭ ءسوزىن ماقۇلداپ باسىن يزەدى.
— جاسىما، مالاي، سەندەرگە ەشنارسە دە بولمايدى. تولكو ەشبىر قاعازىنا قول قويماڭدار جانە تۇرمەدە پروۆوكاتور كوپ بولادى، اۋىزدارىڭا ساق بولىڭدار،— دەدى.
«تاتار جۇمىسشىسى كوپتى كورگەن، تالاي تۇرمەدە وتىرعان، تاجىريبەلى، اقىلدى ادام، ول دۇرىس ايتادى. جاقسى، ەشنارسە بولماي-اق قويسىن. سوندا بۇل ويىنشىق ءىس پە؟ قورلاۋ، جانشۋ، سوگۋ، تار قاپاسقا تىعۋ... جوق، بۇل جاۋىزدىق تەگىن جاۋىزدىق ەمەس. ءبارىمىزدى قۇرتىپ جىبەرسە دە ەشكىم بىلمەيدى مىنا زىنداندا نە بولىپ جاتقانىن. و، كەڭ دالا... ەل...»— دەپ قامىقتى حاكىم، كۇرسىنىپ.
ءبىر تۇتقىننىڭ باسى اق مارلىمەن تۇتاس تاڭىلعان؛ كوزدەرى جۇمىلىپ كەتكەن، ەرىندەرى كونتيگەن ىسىك. ونىڭ سويلەۋگە شاماسى كەلمەيدى. تەك ىمداپ قانا تۇسىندىرەدى؛ جالعىز كويكانى سوعان بەرىپ، جاتقىزىپ، تاماعىن ىشكىزىپ، تاتار جۇمىسشىسى قاسىنان شىقپايدى.
— بۇل دۇرىس ادام. جىگىتتىڭ ارىستانى جانبارسا سوۆدەپىنىڭ پرەدسەداتەلى. كۋلاكتار ىستەگەن، سوباكالار،— دەيدى ول، ءحالى اۋىر الگى تۇتقىندى كويكاعا جوندەپ جاتقىزىپ.
كامەرانىڭ ءىشى لىق تولى، ىستىقتا بىرىنە-بىرى سىعىلىسىپ ۇيمەلەگەن قوي سياقتى. تۇتقىندار ءيىن تىرەسىپ وتىر؛ كوبى كويلەكشەڭ؛ باستا قاقاعان سۋىق ءۇي ءقازىر ادامنىڭ بۋىمەن مونشا سياقتى ىسىعان؛ تەردىڭ، تەمەكىنىڭ، قايىس بەلبەۋدىڭ ءيىسى تاماقتى قىرعانداي قىشقىلت، ءارى اۋىر.
تۇرمەنىڭ ءىشى دە اۋىر، سىرتى دا اۋىر، ەسكى ءزاۋلىم تاس ءۇي ادامنىڭ ءۇستىن باسىپ، دەنەسىن جانشىپ تۇرعانداي.
«جارىق كۇن بىزگە بار ما، جوق پا؟» دەپ قارايدى حاكىم ونىڭ توت باسقان تەمىر جاقتاۋلى، كۇڭگىرت كوزدى سيىقسىز تەرەزەسىنە.
2
تۇستەن كەيىن ءبىر سۋىق تورعاي تەمىر تورلى تەرەزەنىڭ جاقتاۋىنا كەلىپ اسىلدى دا «ىشكى جاقتا نە بار؟» دەگەندەي كىشكەنە قوڭىرالا باسىن قالتاڭ-قالتاڭ ەتكىزىپ كامەرانىڭ ىشىنە ۇڭىلگەندەي بولدى.
— حاكىم، انا تورعاي ساعان قاراپ تۇر، سەنى بوساتادى ەكەن،— دەستى ورىس، قازاعى، تاتارى ارالاس كامەراعا لىق تولىپ وتىرعان تۇتقىندار، قاتارلاسا جامىراسىپ.
حاكىم تەرەزەگە ارقاسىن بەرىپ تەمىر كويكانىڭ باس جاعىندا وتىر ەدى. تەرەزەگە بۇرىلىپ قاراعانشا، تورعاي تەرىس اينالىپ قۇيرىعىن شوشاڭ ەتكىزىپ ۇشىپ تا كەتتى. «بوساناسىڭ» دەگەن ادامدى ىشىنەن قاتتى-قاتتى ءسۇيىپ العىسى كەلسە دە، ول:
— ءبارى دە قۇر ىرىم،— دەي سالدى.
— وللاھي، تۋرا،— دەپ، جانىن بەرە سويلەدى قاسىندا وتىرعان قارتاڭداۋ تاتار،— ۆەرنىي پريمەتا. بوساناسىڭ.
سولاي دەگەنشە بولماي، ءبىر توپ تورعاي شۋىلداپ كەلىپ تەرەزەگە قاپتاي قوندى دا، الدەنەدەن ۇرىككەندەي «ءدۇر» ەتىپ ۇشىپ كەتتى.
— ۋرا!
— ۋرا!
— ءبارىمىز دە كەتەمىز!
— ۋرا!— دەپ جۇرت شۋ ەتە قالدى.
بىرەۋلەر قول شاپالاقتاپ تا جىبەردى.
— وللاھي، جاقسى مالاي. ءبىزدىڭ ءىس حوتقا بارارعا ءتيىس.
قىزىل گۆارديا...— دەپ قالدى دا، قارتاڭ تاتار ءسوزىن اياقتاماي ءۇزىپ تاستادى.
ول ورنىنان تۇرەگەلىپ ەرسىلى-قارسىلى جۇرگىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق سىعىلىسقان جۇرت جول بەرمەدى، وعان جۇرەتىن جەردىڭ ءوزى دە جوقتىڭ قاسى ەدى. تۇرىنە، ءسوز رەڭىنە قاراعاندا، كوپتى كورگەن، تالاي ازاپتى باسىنان كەشىرگەن «رابوچيي-اۋ» دەپ ويلادى حاكىم ونىڭ قوبالجىعان ءىرى سۇيەكتى بەتىنە قاراپ تۇرىپ.
— ءايدا، ەبداشلار!— دەپ، تاتار جۇرتقا كوماندا بەرگەندەي ەكى قولىن كەڭ سەرمەپ، جۋانداۋ كۇشتى داۋىسپەن:
باسىڭدار، جولداستار، اياققا،
تۋعاندا توڭكەرىس تاڭى.
جايىڭدار قۇلاشتى جان-جاققا،
جويىلسىن زالىمدار زاڭى...—
دەپ ءبىرىنشى شۋماقتى باستاي بەرىپ ەدى، جۇرت جۋاندى-جىڭىشكەلى جىگەرلى داۋىسپەن تەگىس ءىلىپ اكەتتى. ەكپىندى سوزدەر جان تەبىرەنتەرلىك سەزىمدى ۇنمەن توقتاۋسىز جىلجىپ، ەدەنى كىر، كۇن كوزى جوق، كىرىپتار جانداردىڭ تەرى مەن شىلىمنىڭ اششى ءتۇتىنى ارالاسىپ اۋىر قىشقىل ءيىس باسىپ تۇرعان كۇڭگىرت كامەرالارىنا بۇزىپ جارىپ ەنىپ جاتتى. ءبىر مينۋت وتپەي-اق، ۇشقىننان لاپ بەرگەن ورتتەي، جالىندى جىر ۇزىن كوريدور بويىن تۇتاس ەرتىپ كەتتى — بۇلارعا جالعاس اربىرەۋىندە وتىز-قىرىق ادام وتىراتىن، سەگىزىنشى، توعىزىنشى، ونان ءارى جيىرما ەكىنشى، جيىرما ءۇشىنشى نومەرلى ۇلكەن كامەرالار قوسىلدى. جىردىڭ ەكىنشى شۋماعىنا جەتكەنشە باسقا كامەرالار دا جاپپاي ىلەستى.
ۆىشلي مى ۆسە يز نارودا،
دەتي سەمي ترۋدوۆوي.
براتسكيي سويۋز ي سۆوبودا —
ۆوت ناش ديەۆيز بويەۆوي.
ءسوزى ورىسشا، قازاقشا ءار كامەرادان ءارتۇرلى شىققان ءبىر ءموتيۆتى، بوستاندىق كوكسەگەن كوپ كەۋدەدەن سىرتقا تەپكەن جان ءۇنى جانشىپ، ەزىپ تۇرعان مىلقاۋ كارى تاس تۇرمەنىڭ توبەسىن جۇلىپ كەتەرلىكتەي، كۇڭىرەنە شارىقتاپ جاتتى.
نە ءۇشىن؟ كىم باستادى؟ نە جاقسىلىق بار؟— مۇنى جۇرت تالداپ جاتپادى. ەرىكسىز لىقسىپ شىققان جان سۇيسىنەر جىردىڭ جەتەگىنە ەرە بەردى دە، تالپىنىپ ىلگەرى ۇمتىلعان ءۇمىتتى سەزىمنىڭ قۇشاعىندا بەس مينۋتتاي ەركىن شارىقتادى.
ريەۆوليۋسيا جىرى قاتار كورپۋستاعى ايەلدەر كامەراسىنا دا، جەكە وتىراتىن ءبىر كىسىلىك كىشكەنە كامەرالارعا دا جەتتى. مۇنىڭ بىرىندە چەرۆياكوۆ پەن دميترييەۆ وتىر ەدى. تەمىر تورلى جانە ونىڭ ۇستىنە سىرتتان تاقتايمەن تۇمشالاعان سىڭار تەرەزەنىڭ الدىنا جۇگىرىپ باردى دا، چەرۆياكوۆ قۇلاعىن توسا قويدى.
— پەتر استافيەۆيچ، قۇلاعىڭىزدى سالىڭىز، ۇلكەن كامەرالاردا وزگەرىس بار... «سمەلو توۆاريششيدى» جىرلاپ جاتىر،— دەدى ول.
چەرۆياكوۆتىڭ كوزدەرى بىردەن-بىرگە جايناي ءتۇستى، تىڭداعان سايىن ەزۋىندەگى كۇلكى شىرايى ۇلعايا بەردى.
— وزگەرىسكە مەن قارسى ەمەسپىن، وزگەرىس تاپ ءقازىر وتە كەرەك،— دەپ جىميدى دميترييەۆ،— مىناداي تاس قاۋاشاقتىڭ ىشىندە وتىرۋعا تىشقان دا ريزا بولماس.
— پەتر استافيەۆيچ، شۋىل كۇشەيىپ بارادى، تىڭداڭىزشى؟ مەنىڭشە ءبىر ۇلكەن وزگەرىس بار. بالكىم، كومەك كەلىپ ۇلگىرگەن شىعار.
دميترييەۆ ءسال ۋاقىت قۇلاعىن قويىپ تىڭداپ وتىردى دا:
— مەنىڭشە، پاۆەل يۆانوۆيچ، كومەك كەلىپ جەتۋگە ەرتەرەك. بۇل باسقاشا ءبىر كوڭىل كۇيىمەن بايلانىستى شىعىپ كەتكەن جىر بولار.
— وندا ءبۇتىن تۇرمە بولىپ اندەتپەيدى عوي؟!
— سولاي-اق بولسىن، ءبىراق...
قاتارداعى كامەرادان تىقىل شىقتى دا، اڭگىمەگە شاقىرعانىن ءبىلىپ، دميترييەۆ ءسوزىن اياقتامادى، چەرۆياكوۆ جاۋاپ رەتىندە قارسى «تىقىل» قاقتى.
قاتارداعى كامەرادا پولوۆينكين مەن نۋجدين وتىرعان. ولارمەن كەشەدەن بەرى چريەۆياكوۆ «بايلانىس» جاساپ دميترييەۆتى ەرسىلى-قارسىلى جۇرگىزىپ قويىپ «سويلەسىپ» العان-دى.
— نۋجدين «قۋانىش ءۇنى» دەيدى.
— ول دا ءبىز سياقتى شامامەن ايتادى عوي، ويداعى عانا تىلەك.
كوريدورداعى نادزيراتەلدەر شۋىلداعان كوپ حالىقتى تارتىپكە كەلتىرە الماي ەكى كۇننەن بەرى ايقايلاسا، بالاعاتتاسا كەلىپ، اقىر-اياعىندا «باسسىز» تۇتقىنداردىڭ دابىرىنا كونگەندەي بولىپ ەدى. ءبىرىنشى كۇنى ولار بۇرىنعى زاماننان بەرى كەلە جاتقان «شىبىن ۇشپايتىن» تىنىشتىقتى ورناتامىز دەپ، تەمىر ەسىكتىڭ سىرتىنان ۇلكەن اشقىشپەن تارسىلداتىپ، تەسىكتەن دە جەكىرىپ، قورقىتىپ تا ايتىپ، كەشكە دەيىن ەسىكتەن ەسىككە ءشۇيىلىپ، ىڭ-جىڭ شۋىلمەن دابىرلاعان اڭگىمەنى تىيۋعا تىرىسىپ ەدى، ءبىراق كەلەسى كۇنى ۇستى-ۇستىنە اكەلىپ توپتاپ قاماپ، تۇرمەگە قويشا توعىتقان حالىق دەس بەرمەي كەتتى. ۋھلەپ-اھلاعان قارتتار دا، بۇلتتاي تۇنەرگەن اشۋلى جۇمىسشىلار دا، سۇستى وقىمىستىلار دا، شۋلاعان جاستار دا ۇزىلمەي كەلىپ جاتتى. اسىرەسە گيمنازيستەر كەكەسىندى، وتكىر سوزدەرمەن نادزيراتەلدەردى بەت قاراتپاي جانشىپ، ساعىن سىندىرىپ تاستادى.
— قاتتى سويلەمە، ەسىكتى سوقپا! — دەپ تونگەن نادزيراتەلدەرگە ولار:
— حالىق مال ەمەس، مىنا سياقتى قوراعا قامايتىن!
— توسەك اكەل!
— كويكا جەتكىز!
— تەرەزەنى اشىپ تاستا!
— تيرانيا قالعان!
— مىنا سياقتى كورىنگەن ادامدى قاماۋ «گلۋپوۆتاردىڭ قالاسىندا» عانا بولادى.
— شاقىر پروكۋرور بارون دەلۆيگتى!
— اتامان مارتىنوۆتىڭ ءوزىن الىپ كەل!— دەپ ايقايلاعان-دى.
ايقايدان، جەكىرۋدەن ابدەن جالىققانداي نادزيراتەلدەر بۇگىن كامەرا ىشىندەگى ۋ-شۋعا اسا كوڭىل بولمەي، اندا-ساندا عانا ءار ەسىككە ءۇڭىلىپ «تىنىشتان!» دەپ قويىپ، ءيسى اۋىر كۇڭگىرت كوريدوردا اڭگىمەلەسىپ تۇرعان «جان تۇرشىگەرلىك» باتىل، كۇشتى، اشىنعان ۇنگە سەلت ەتىپ جىر شىققان ەسىككە قاراي ۇمتىلا بەرىپ ەدى، وتىزدان استام ادامنىڭ ەدەندى، قابىرعانى سولق ەتكىزگەندەي جويقىن لەپتى حورى قارتاڭ نادزيراتەلگە قاراڭعىدا سارت ەتكىزىپ ماڭدايىن ساقاعا سوعىپ العانداي اسەر ەتتى، ول بىرەر سەكۋندتاي كوزىن جىپىلىقتاتىپ تۇرىپ قالدى، سودان كەيىن بارىپ باتپانداي زور اشقىشپەن سالدىر-گۇلدىر ەتكىزىپ تەمىر تورلى ەسىكتى اشىپ جىبەردى دە، شوشىپ كەتىپ قايتادان جابا سالدى؛ ونىڭ كوزىنە ءيىن تىرەسىپ قاتار تۇرعان اشىنعان تۇتقىندار باس سالىپ ەسىككە ۇمتىلاتىنداي كورىندى... جولىنداعى دىڭگەكتەردى جىعىپ، اعاشتاردى تۇبىرىمەن قوپارىپ، ۇيىرە اعىزىپ، سىرعىتىپ اكەتەتىن تاسقىنداي مىنا جۇلقىنعان توپ ۇدەرە قوزعالسا جولىنداعىنىڭ ءبارىن جاپىرىپ، جانشىپ، جەرمەن جەكسەن ەتىپ ەزىپ جىبەرەرلىكتەي...
— و، ءتاڭىرىم، مىنا ەسالاڭداردىڭ تەرگەۋىنەن ساقتاي گور،— دەپ قارت نادزيراتەل بار ىنتاسىن سالا شوقىنىپ جىبەردى.
سول مەزەتتە نادزيراتەلدىڭ بارلىق ەرىك-قۋاتىن ادەيى جانشىپ جىبەرۋگە ۋاعدالاسىپ قويعانداي كورشى كامەرا جىرعا قاتارىنان قوسىلىپ كەتتى دە، لەكىگەن ءۇن ىرعالىپ-تەڭسەلىپ تۇرىپ بويدى تىتىرەتىپ جىبەردى. ءار جەردە ەسىكتى سارتىلداتا سوققان نادزيراتەلدەردىڭ تىيىم سالۋىنا قاراماستان ەندى تۇرمە تەگىسىمەن كىرىسىپ جۇمىلا اندەتتى. كوريدورداعىلاردىڭ بىرەۋى باس نادزيراتەلگە جۇگىردى، بىرەۋلەرى الاسۇرىپ نە ىستەرىن بىلمەي ساستى...
سوڭىنا ەرگەن بەس-التى اعا نادزيراتەلدەرمەن كورپۋسقا ىسپەك كوز، قىزىل جيرەن مۇرتتى ناچالنيك كىرىپ كەلگەندە، جىردىڭ ەڭ ءورى:
دولگو ۆ سەپياح ناس دەرجالي،
دولگو ناس گولود توميل.
چەرنىە دني مينوۆالي،
چاس يسكۋپلەنيا پروبيل،—
دەگەن شۋماقتى تۇتقىندار ەكىنشى رەت قايىرىپ جاتىر ەدى.
ناچالنيك ءسال ءمۇدىردى دە، سەگىزىنشى كامەرانىڭ الدىنا كەلىپ توقتاي قالدى. ول كامەرانى اش دەگەندەي يەگىن قاقتى. كوريدوردىڭ قارتاڭ نادزيراتەلى:
— اسىل تەك... سۇمدىقتى باستاعان مىنا كامەرانىڭ حريستوستان بەزگەندەرى،— دەپ جەتىنشى كامەرانى كورسەتتى.
— اش!
نادزيراتەل باتپانداي اشقىشىن سالدىر ەتكىزدى، ەسىك تە اشىلا بەردى...
چاس يسكۋپلەنيا پروبيل...
ەسىك جاقتاعى تۇتقىندار سامساعان التى-جەتى قارۋلى باقتاشى مەن ۇزىن مۇرتتى ناچالنيكتى كورىپ ىعىسا ءتۇستى. بىرىندەپ جىردى دا دوعارا باستادى.
— قىسقارت! — دەپ جەكىردى مۇرتتى ناچالنيك. جۇرت بيتاراپ بولا باستادى، ءبىر قاتارى مۇلدەم دوعارىپ بۇرىشقا قاراي سىرىلدى دا، ەندى بىرەۋلەرى باسەڭدەۋ قارقىنمەن جىردى شۇبالتا سوزدى.
جۇرتتىڭ بوساڭ تارتا باستاعانىن كورە سالا، ەرتەڭدى كەش ايتاتىن ەكى كۇننەن بەرگى ادەتىنشە، ءامىر ىلگەرىرەك تۇردى دا، ادەيى استارلى كەكەسىنمەن راپورت بەرگەن بولىپ:
— ناچالنيك مىرزا، كامەرادا جازىقسىز ون بەس وقۋشى، ون جۇمىسشى، بەس تەمىر جول قىزمەتكەرلەرى، ءتورت شارۋا جانە ەكى ينتەلليگەنت وتىر، ءبارى دە caپ-cay، بەرگەن نانىڭىزدى تۇگەل جەپ، قالعانىن الىپ قويىپ، جاڭا ۇكىمەتتىڭ ءوزى رۇقسات ەتكەن توڭكەرىس ءانىن ايتىپ، ءسىزدىڭ وسى جەردەن قوزعالماي قىزمەت ىستەۋىڭىزدى تىلەپ جاتىر،— دەدى ءبىر مۇدىرمەستەن لەكىتە سويلەپ.
— ءتايت، جاپ اۋزىڭدى! جازىقسىز... جازىقسىز ەكەن ءا؟ ءتارتىپ بۇزۋشى، ۇكىمەتكە قارسى جاندار؟!—دەپ جەكىرىپ ناچالنيك جەردى تارتىپ قالدى.
ءامىر داۋىسىن وزگەرتىپ ءمۇلايىمسىپ سويلەدى.
— جازىقسىز دەمەي قايتەرسىڭ، ناچالنيك مىرزا، اقتى اق، قىزىلدى قىزىل دەگەننەن باسقا كىنامىز جوق. «ءتارتىپتى بۇزۋشى» دەيسىز، ويلاپ قاراساڭىز، ءتارتىپتى ءسىزدىڭ مىنا قاندالاسى جۇزدەن قوزداپ، مىڭنان ءوربىپ جاتقان، قۇس جاستىعى— اعاش، مامىق توسەگى— تاس ەدەن، جانباسقا جايسىز قوناق بولمەڭىزگە قاماپ قويدى. مىنا تۇرعاندار (ول وقۋشىلاردى كورسەتتى) زاچەتىن دا بىتىرگەن جوق. پيفاگوردىڭ شتانىدا شەشۋسىز قالدى... حاكىم مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى دە، تەرىس اينالىپ كەتتى. ءامىردىڭ سوڭعى ءسوزىن تەرىس تۇسىنگەن ناچالنيكتىڭ تەمەكى سارعايتقان قىزىل جيرەن مۇرتى سەلكىلدەپ، ەرىندەرى جىبىرلاي ءتۇستى.
— قىسقارت، ۇياتسىز!— دەدى ول داۋىسىن قالتىراتا شىعارىپ.— قۇس جاستىق، ەدەن... پيفاگوردىڭ شتانى... ءوز بەتىمەن سويلەپ جاتقان ادۆوكات كامەرانىڭ تۇكپىرىنەن وسى مەزەتتە ءسال ىلگەرىرەك ەسىك جاققا كەلىپ، ناچالنيكتىڭ ءسوزىن بەلدى.
— تۇرمە ناچالنيگى مىرزا، بۇل زاڭسىزدىقتى ادام اۋىزبەن ايتىپ، تىلمەن سيپاتتاپ جەتكىزەرلىك ەمەس. بۇل ەشبىر زاماندا، ەشبىر مادەنيەتتى مەملەكەتتە بولماعان باسسىزدىق، تەڭدەسى جوق وقيعا. بۇل ۇلى پەتر مەن ۇلى ەكاتەرينانىڭ زامانىنان بەرى قىلاپسىز ورىندالىپ كەلە جاتقان ەشكىم وزگەرتۋگە بولمايتىن نيزام جيناقتارىن اياققا تاپتاپ، ءوز بىلدىگىمەن باسسىزدىق ىستەۋ بولىپ تابىلادى. قول استىنداعى ادال ازاماتتاردى ۇستاۋ ءۇشىن وكىمەت الدىمەن تاعىلعان ايىپتى تولىق دالەلدەرمەن پروكۋرورعا بەرەدى، پروكۋرور قىلمىسى بار ما، جوق پا، سونى اشادى؛ ەگەر دە قوعامعا زالالدى دەپ تاپسا سول كورسەتىلگەن ازاماتتى تەرگەۋگە رۇقسات بەرىپ تەكسەرۋ جۇرگىزەتىن ورىندارعا پارمەن ەتەدى. تەكسەرۋ ورىندارى شىندىق ءھام عادالاتتىڭ جولىمەن كىناسىز بەزبەندەپ سول كورسەتىلگەن ازاماتتى، سول ايتىلعان، دالەلدەنگەن قىلمىسى بويىنشا ءادىل سوتتىڭ تورەلىگىنە جۇگىندىرەدى. ال مىنا ءبىزدى تۇرمەگە ەرىكسىز ەندىرۋ اكتىسىندا بۇل نيزام قاعيدالارى تولىق بۇزىلىپ وتىر... بۇل ادىلەتسىزدىككە دۋشار ەتۋ... بۇل يمپەريانىڭ نيزام جۇيەسىنە قۇرىلعان مىزعىماس قالپىن تالقانداۋ... مۇنى لاتىن تىلىندە...
تۇرمە ناچالنيگى كارلى ءجۇزىن امىردەن اۋدارىپ، بىلشىقتانعان رەڭسىز كوزدەرىن الاسا بويلى زاڭقور ادامنىڭ شۇبار بەتىنە توڭكەردى.
— ىم... ءسىز كىم بولدىڭىز؟
— ەكىنشى رانگالى يۋريست ەلەۋلى بۇيراتوۆ دەگەن بولام. وكرۋگتىك ادۆوكاتتار كوللەگياسىنىڭ مۇشەسى. ماماندىعىم بويىنشا حالايىقتىڭ عارزاسىنا تۇسىنىك بەرىپ، جول كورسەتىپ وزىمە تاعالىقتى جۇمىسىمدى اتقارۋعا سوت كوللەگياسىنا كەتىپ بارا جاتىر ەدىم، سول جولدا كازاك ءحورۋنجيى ءتيىسسىز كىرىپتار ەتىپ، ءسىزدىڭ قاراۋىڭىزداعى قىلمىستىلار وتىراتىن تۇرمەگە قامادى.
— ە، زاكونگە ۇستا كورىنەسىز، سوعان لايىق بۇلىكشىلەرمەن بىرگە قولعا تۇسپەۋىڭىز ابزال ەدى، بۇيراتوۆ مىرزا... جوق مىرزا ەمەس، تۇتقىن بۇيراتوۆ.
— تۇتقىن ەمەسپىن، ناچالنيك مىرزا، بۇلاي اتاۋعا پراۆوڭىز جوق.
— مىنا تاس قابىرعانىڭ ىشىنە كىرگەننىڭ ءامماسى دە تۇتقىن، بۇرىنعى يۋريست بۇيراتوۆ.
— جوق، مىرزا، ماعان ايىپتاۋ ءالى تاعىلعان جوق.
— تاعىلماسا، تاعۋ ەندى الىس قالعان جوق.
— قاقپاعا جاپسىرعان جارنامانى حالايىق وقىپ بەر دەگەن تىلەك ەتكەنسىن وقىپ بەردىم، بۇل ايىپ ەمەس، حات تانىمايتىن ازاماتتار وقي الماعانىن سۇراپ بىلۋگە پراۆولى. مىنا مارتىنىچ شال ايتسىن، سولاي ما؟— دەدى ادۆوكات، قاسىنداعى ەڭگەزەردەي مارتىنىچتى كۋاعا تارتا سويلەپ.
مارتىنىچ سالماقپەن باسىن يزەدى دە:
— ەح، ادۆوكات، التىن ءسوزىڭ زايا. بۇگىنگى زاماندا زاكون دەگەنىڭ ءبىر شىمشىم ناسىبايعا دا تۇرمايتىن بولدى...
— زاكون، زاكون... زاكوندى سىيلايتىن بولساڭىز مىنا تۇرمە ءتارتىبىن نەگە بۇزاسىز؟ نەگە شۋلايسىز كامەرادا؟ ءتارتىپ بۇزعاندارىڭ ءۇشىن كارسەر بەرەمىن مەن بارىڭە،— دەدى تۇرمە اكىمى، تۇتقىندارعا سۇستانا قاراپ. ءسويتتى دە قاسىنداعى نادزيراتەلگە: — مىنا كامەرانى بەس تاۋلىككە كارسەر تارتىبىنە كوشىر!— دەدى.
— ...ءبىر شىمشىم ناسىبايعا تۇرمايدى. ساقالىنا قاراي ىسكەگى،— دەپ مارتىنىچ باسىن شايقاپ، شىعىپ بارا جاتقان تۇرمە ناچالنيگىنە ىزىنشە قاراپ قالدى.
ونىنشى تاراۋ
1
قالا اۋرۋ جانداي سۇلق جاتىر. كوشەلەردە جان جوق، جۇرت تەگىس ۇيدە. مەكەمەلەر، ساۋدا-ساتتىق ورىندارى تۇگەل جابىق؛ قوس-قوستان سالىنعان قۇلىپتار مەن بەلدەۋ تەمىرلەر ەسىك تەرەزەلەردى ايقارا قۇشاقتاپ الىپتى. قىبىرلاعان جان يەسى تۇگىل ءولى مۇلىكتەر دە سۋىق قولدان بوي تاسالاعانداي. جايباراقات كەزدە قاقپا استىنان جۇگىرە شىعىپ جۇرگىنشىگە بەزەڭدەپ قالاتىن بەيمازا يتتەر دە الدە ءبىر جاققا بوسىپ كەتكەن؛ كەيبىرەۋلەرى قورانىڭ تۇكپىرلەرىندە، لاپاس استارىندا جاتىپ، قاقپا جاققا سەنىمسىز جالتاڭدايدى، قۇيرىقتارىن جىمقىرا قىسىپ العان.
ات قۇيرىعىن شارت تۇيگەن، بەستەن-وننان تەجەۋلى تەكىرەكپەن ءوتىپ بارا جاتقان سۇستى اسكەري ادامدارعا جۇرت ەسىكتەن، تەرەزەدەن سىعالاپ قارايدى؛ جيرەن ساقال، كۇرەڭ مۇرتتى كازاكتار ۇزەڭگىگە شالقايا شىرەنگەن، جەل مەن سۋىققا توتىققان بەتتەرى دە قارا قوشقىل، باستارىنداعى ەكى بۇكتەلگەن قوس قىرتىستى سەڭسەڭ بورىكتەرى سياقتى. كوشە بويىنىڭ ىركىلگەن قىزىل-سارعىلت سۋى شالپىلداپ ات باۋىرىنا سوعادى دا، تىكتەپ تيگەن تۇياقتار سۋسىز جەردىڭ كوك سوقتا قارىن شەڭگەلدەپ لاقتىرادى.
داڭعىر-دۇڭعىر، كۇمبىر-كۇمبىر، ءبىر سازدى، قوڭىر ءۇندى ەرتەدەن بەرى تىنىمسىز سوعىپ تۇرعان شىركەۋ قوڭىراۋلارى ادامنىڭ ەڭسەسىن ەزىپ جالىقتىرا مازاسىن الىپ تۇر...
ءبىر مەزەت شوعىرلانىپ، وقتىن-وقتىن شاۋىپ وتەتىن جالاڭ قىلىشتى ءور كوكىرەك كازاكتاردان كوشە سايابىر تارتتى. تۇستەن كەيىن ورشەلەنە سوعىپ اۋانى مازاسىز كۇڭگىرت، قوڭىر ۇنگە مالىپ تۇرعان شىركەۋ قوڭىراۋلارى دا سول كەز ءسال تىنىم تاپتى.
جايىق جاق بەتتەگى تار كوشەدەن قوس قارا ات جەككەن ۇلكەن قارا شانا شىعا كەلدى. كوزلوداعى قوڭىر شەكپەن كيىپ، بەلىن شۇبەرەك بەلبەۋمەن بۋىنعان تىك قارا بورىكتى كۋچەر بوجىلارىن كەرە ۇستاپ، جولدىڭ شالشىعى از كوبەسىمەن اتتاردى cap جەلدىرىپ گۋبەرناتور كوشەسىنە ءتۇستى. شانانىڭ ەكى كىسىلىك ارتقى ورنىندا الدىن كىلەممەن جاۋىپ كىشىرەك كەلگەن تورە ءبىر ءوزى وتىر. ۇستىندە پوليسيا فورماسى؛ وقالى سارى پاگون — ەپولەت، پولكوۆنيك بەلگىلەرى جالتىراۋىق تۇيمەلەرىمەن تۇتاسىپ قارا شينەلدىڭ يىق، ومىراۋى، جاعاسى تەگىسىمەن ساپ-سارى الا. قوڭىرايعان فۋراجكانىڭ استىنان دوڭگەلەكتەۋ كەلگەن ءجىتى كوزدەر اينالاعا وتكىر قادالىپ، توڭىرەكتى تىنتە قاراپ كەلەدى. «انا ءبىر جىلى تاپ وسىنداي ءۇش-تورت كۇن بويى كوشەگە كولدەنەڭ بەيسەۋىت ادام اياق سالعان جوق ەدى؛ ءتارتىپ بولماسا بۇل قارا سيراقتار... ءتارتىپ! تەمىر ءتارتىپ!..» دەدى فورما كيگەن تورە ىشىنەن. ءسويتتى دە ول قوس قارا اتتى جانامالاي شاۋىپ كەلە جاتقان اديۋتانتتىڭ اتقا پىسىق وتىرعان ءپىشىنىن كورىپ ماداقتاعانداي، مۇرتىن سيپاپ، سول قولىمەن شيىرشىقتاپ قويدى. باعاناعى ەرتەڭگىلىكتە ويىنا كەلىپ، الدەنەشە رەت قولعا ۇستاعانداي ەلەستەگەن ءتاتتى تىلەككە ەرىكسىز تاعى ورالدى... «گەنەرال-مايور شەنى... وردەن... سونان كەيىن پوچەتنايا وتستاۆكا... ب ا ق... اتاق... قۇرمەت...»
— ايدا، ايدا، جاماق! دەلبەڭدى پىسىق ۇستا!
ءتاتتى قيالعا ەلىتكەن تورەنىڭ داۋىسى بۇرىن-سوڭدى جاماقتىڭ قۇلاعىنا تيمەگەن جۇپ-جۇمساق، مۇلدە ماڭدايىنان سيپاعانداي، ەركەلەتەرلىك ءۇن. «نانايىن با؟ نانبايىن با؟» دەگەن ادامشا قايران قالىپ جاماق تورەگە جالت قارادى. «ايدا، جاماقتىڭ» ورنىنا تورەنىڭ اۋزىنان: «ايدا، اقىماق! كوزىڭە قارا، گلۋپەس! »دەگەن تاستاي قاتتى جانە مۇزداي سۋىق سوزدەر شىعاتىن. بۇل كوپ زاماننان بەرى، جاماق — جاماق بولعالى، تورە — تورە بولعالى وسىلاي-دى. وزگەرمەيتىن وكتەم ۇنگە بوي ۇيرەنىپ، قۇلاققا ءسىڭىپ كەتكەن. كەشە كەش شىعىپ، تۇندەلەتىپ قاتقاقپەن شاپقىلاعان، توقسان شاقىرىم جەردى تورەسىمەن بىرگە سان رەت ولشەپ بەكەتىن ەسەپسىز ساناعان، كۇننىڭ سۋىعى مەن جاڭبىرىنا دا تالاي بىرگە توڭىپ، بىرگە جاۋراعان، جۇمساق جەلى مەن حوش ءيىستى دالاسىنا دا تالاي بىرگە جەلپىنىستى. سوندا دا «ايدا، اقىماق!» وزگەرمەيتىن.
ءقازىر عاجاپ! تورەنىڭ ەدىرەيگەن مۇرتتى، تۇكسيگەن جۇزىنە جۇمساق شىراي جۇگىرىپتى. دوڭگەلەك كەلگەن، ءسال بەدىرەيىڭكىرەپ تۇراتىن كوزدەرىنىڭ قۇيرىعىنا ءبىر نازىك سىزىقتار جيىرىلىپتى، ات سۋارۋعا بارعاندا كۇندە كورەتىن كادىمگى جەلسىز كەزدەگى سۋدىڭ مايدا تولقىندارى سياقتى... «ءا، كوپتەن كورمەگەن كەڭسەسىنە ءىشى ەلجىرەپ كەلە جاتىر ەكەن عوي»— دەپ ويلادى ىشىنەن ءبارىن اڭعاراتىن جاماق، تورەسىنىڭ ەكى قاتار ۇلكەن تاس ۇيدەن كوزىن ايىرماي قاراپ كەلە جاتقانىن بايقاپ قالىپ. سىرىمدى ءبىلىپ قالدى ما دەپ كۇدىكتەنگەن ادامشا تورە:
— تانىماي قالدىڭ با، اقىماق! — دەدى شاپشاڭداپ ميىعىنان قولىن تارتىپ الىپ.— گۋبەرناتور كەڭسەسىنە! جوق، الدىمەن پاتەرگە!
— ە!— دەدى جاماق ريزا بولعانداي.
ول تورەنىڭ كەلىسسىز، بويىنا جاراسپايتىن جۇمساقتىقتان گورى ەجەلدەن ۇيرەنىپ كەتكەن قاتاڭ ۇنىنە كوشكەنىنە قۋانباسا دا قوشتاعانداي، بوجىنى شيراق قاعىپ، ۇلكەن ۇيگە قاراي بەتتەدى.
اسكەري باسشىلارعا كوبىرەك باس شۇلعىڭقىرايتىن تورە ۆويسكو ۇكىمەتىنىڭ رەسمي پرەدسەداتەلى ادۆوكات فوميچيەۆقا سوقپاستان اتامان مارتىنوۆتىڭ الدىمەن وزىنە كىرۋدى ماقۇل تاپتى.
پاتەرىنە كەلىپ، ابىگەرلەنە جۇگىرگەن قىزمەتكەر ايەلدىڭ ازىرلەي باستاعان تاماعىنا قاراماستان، ھارون تەز جۋىنىپ قايتا كيىندى دە، مۇرتىن شيىرشىقتاي ءتۇسىپ ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
ۆيسە-گۋبەرناتوردىڭ كەلگەن حالىقتى قابىلدايتىن بولمەلەرىندە بۇرىنعى تولىپ وتىراتىن ساۋداگەرلەر مەن قالانىڭ قارا تاياقتارىنىڭ بىردە-بىرى جوق، اسىعا كىرىپ، جۇگىرە شىعىپ جاتقان اسكەري قىزمەتكەرلەر عانا ەرسىلى-قارسىلى جوسىپ ءجۇر. كابينەتكە كىرە بەرىستە سويلەسىپ وتىرعان ەكى كاپيتان تانىماسا دا پولكوۆنيك شەنىنە جانە فورماسىنا قاراپ ورىندارىنان تۇرەگەلىپ ھارونعا چەست بەردى. «شابارمان — اديۋتانت» دەپ ويلادى ولاردى پوليسيا ناچالنيگى. بولار-بولماس قانا يزەگەندەي باسىن ءسال تۇقىرتتى دا، جيناقتى تىك جۇرىسپەن كەلىپ، قول بەرىپ امانداستى؛ وعان ءقازىر عانا كەلىپ تۇسكەنىن، ناكازنوي اتامانمەن امانداسىپ، قىزمەت جونىندە شۇعىل اڭگىمەلەسۋ كەرەك ەكەنىن ايتتى.
— سۇلتان، ءسال عانا ايالداڭىز، اتامان گەنەرال ەمۋگانوۆپەن كەڭەسىپ وتىر؛ كەلگەنىڭىزدى ءمالىم ەتەيىن،— دەپ جاردەمشى ىشكە كىرىپ كەتتى.
ءبىراق سۇلتانعا ءسال عانا ايالداۋعا تۋرا كەلگەن جوق، ول تىپىرشىپ، الدىڭعى بولمەدە الدەنەشە مينۋت كۇتتى. ىشكى قالتاسىنان التىن شىنجىرلى التىن ساعاتتى ول قايتا-قايتا سۋىرىپ، قايتا-قايتا قارادى؛ سان رەت مۇرتىن شيىرشىقتادى؛ ولاي-بۇلاي ءجۇرىپ، جارداعى سارعايعان ەسكى پورترەتتەردىڭ الدىنا توقتاپ، ءبىراق وسىنشا كۇتتىرگەن مارتىنوۆ ەمەس، تاپ سولارداي-اق ىشىنەن گەنەرال بىتكەننىڭ بارىنە لاعنات وقىدى، پورترەتتەرگە جيرەنە كوز تاستاپ سابىرسىزدانا اياڭدادى. ەكى كاپيتان ديۆاننىڭ شەتىنە وتىرىپ، ءوزارا سىبىرلاسىپ جاتتى؛ شەنى تومەن تانىماعان ادامدارعا سىر شاشپايىن دەگەندەي تاكاببار تورە ولارمەن اڭگىمەلەسپەدى.
ءىرى سۇيەكتى، دوكىر قيمىلدى، وجار مارتىنوۆ جۋان داۋىسىمەن دۇمبىرلەي سويلەپ گەنەرال ەمۋگانوۆقا قولعا تۇسكەن بولشيەۆيك باسشىلارىن سوتتاۋ جونىندە تاپسىرىپ جاتتى. ول اسكەري-دالا سوتىنىڭ پرەدسەداتەلى ەتىپ ەمۋگانوۆتى تاعايىنداعان؛ قاتالدىعى وزىنەن ءارى بۇل مىقىر گەنەرال (وڭ يىعىن كوتەرىپ باسىن تۇقىرتا جۇرەتىن پىشىنىنە قاراي ەمۋگانوۆتى تومەنگى شەندەر «مىقىر» دەپ اتاپ كەتكەن)، تەرگەۋ ءىسىن قالاي جۇرگىزۋدى دە، كىمگە قانداي ۇكىم بەرۋىن دە كۇنى بۇرىن كەلىسىپ قويدى. بۇلاردىڭ ويىنشا جۇمىسشى مەن شارۋا ۇكىمەتىن ورناتامىن دەگەن ادامداردىڭ بىردە-بىرى جازاسىز قالماۋى كەرەك بولدى: «ءتارتىپتى» تەك قانا دارعا اسۋمەن، تۇرمەدە وتىرعىزۋمەن، دۇرە سوعۋمەن ورناتاتىن زاڭدى زاڭ دەپ ءبىلدى.
— سوتتاۋعا ماتەريال بولماسا «بۇزىلۋعا بەيىم» ستۋدەنتتەردى اسكەري ۋچيليششەلەردەن دە، گيمنازيادان دا شىعارتىپ جىبەرۋ كەرەك،— دەدى مارتىنوۆ.
بۇل وقۋشىلار جونىندە اڭگىمەنى ءسوز اراسىندا ەمۋگانوۆ قىستىرىپ قويىپ ەدى، ۇيتكەنى بۇگىن وعان تۇرمە ناچالنيگى: «قاماۋعا ورىن جوق، ۇستالعانداردى دەريەۆنيا مەن پوسەلكالاردان توپتاپ ايداپ اكەلىپ جاتىر. تۇرمەدە ءاتى-جونى دە ءمالىمسىز الپىس ەكى ستۋدەنت وتىر، ولاردىڭ شۋلاپ ءتارتىپ بۇزعاننان وزگە ۇلكەن ءبىر ماسىلدىعى — ورىندى بوسقا ۇستاپ وتىرعانى. وسىلاردان قۇتقارساڭىز تۇرمە ءبىر بەيبىتشىلىك ومىرگە ەنەر ەدى» دەگەن-دى. وزىنەن ۇلكەن ناچالنيكتىڭ بۇل جوندە نە دەرىن ەپتەپ بولجاۋ ءۇشىن ەمۋگانوۆ اتاماننىڭ قۇلاعىنا سالعان.
— ءادىل ءسوز، كيريلل ماتۆەيەۆيچ، ەسى دۇرىس ادامدى تۇرمەگە وتىرعىزبايدى، قوعام نورماسىنان اۋا جايىلعان بۇزىقتار عانا تۇتقىنعا الىنادى. ولاردى مەكتەپتەن شىعارۋدىڭ ۇستىنە، الدىمەن، ەكىنشى قايتىپ ماڭىمىزعا جۋىماۋ ءۇشىن ەسىندە قالارلىقتاي ەتىپ «شىبىققا جاتقىزسام» دەپ ويلاپ تۇرمىن،— دەدى ەمۋگانوۆ باسىن تۇقىرتا قارقىلداي كۇلىپ.
— شىبىققا جاتقىزۋ!.. حە-حە-حە! ورىندى جازا...
— سۇلتان ءسىزدىڭ قابىلداۋىڭىزدى سۇراپ تۇر،— دەدى پولكوۆنيك اتامانعا.
— قانداي سۇلتان؟
— سۇلتان ھارون احمەتوۆيچ قاراتايەۆ.
— ا... ونى كىم قۋىپ كەلىپتى مۇندا؟! توي وتكەنسىن داڭعىرا، كەرەك كەزىندە ءبىرى جوق، قاپ تەسەر قارا تىشقانداي، كەز كەلگەن تەسىككە كىرىپ كەتەدى.
— ءادىل ءسوز، كيريلل ماتۆەيەۆيچ،— دەپ ەمۋگانوۆ تاعى دا قىرىلدادى.— اسقا يە، ارباعا جۇك سۇلتاندار.
— كيريلل ماتۆەيەۆيچ، قاراتايەۆتى تۇرمەدەن پروكۋرور بارون دەلۆيگ اراشالاپ قالعان؛ سونان كەيىن ەلىندە بولىپ، ەندى ءقازىر كەلگەن بويى سىزگە سالەمدەسپەكشى،— دەدى پولكوۆنيك.
— ونىڭ كەرەك جەرى بار، كيريلل ماتۆەيەۆيچ؛ قاپ تەسەر قارا تىشقانداي دەپ قانداي تاۋىپ ايتتىڭىز! اۋعان جوق، قاپ تەسەر قارا تىشقان سياقتى!.. ونى انا ءوزىنىڭ جەرلەس بولشيەۆيكتەرىنىڭ سوڭىنا سالايىق، كارى ساقشى، ونىڭ كومەگى مىقتاپ تيەدى،— دەدى ەمۋگانوۆ.
— كىرسىن،— دەدى مارتىنوۆ جاردەمشىسىنە. ھارون الدىڭعى بولمەدە تىپىرشي كۇتىپ ساعاتىنا سوڭعى رەت ۇڭىلە قاراعان كەزدە اتامان مەن گەنەرالدىڭ سۇلتان جونىندەگى سوزدەرى وسى سياقتى ەدى.
— ۇلى دارەجەلى ناكازنوي اتامان ءسىزدىڭ كىرۋىڭىزدى باس ءيىپ سۇرايدى، سۇلتان ھارون احمەتوۆيچ،— دەدى جاردەمشى، جوعارعى اڭگىمەنى مۇلدە ەستىمەگەن ادامشا ھارونعا ەڭكەيە باس ءيىپ.
ءسويتتى دە، ول ەسىكتى كەڭ ەتىپ اشىپ، قولىمەن مەڭزەپ كىرۋىن سۇرادى.
شالقاق، شاعىن، تىك دەنەلى ھارون اياعىن سالماقپەن قاداي باسىپ ىشكە كىردى.
— يمپەراتور دارەجەلى پاتشا اعزام حازىرەتىنىڭ شىن بەرىلگەن قىزمەتشىسى، گۋبەرنالىق پوليسمەيستەردىڭ جاردەمشىسى جانە ورال قالاسىنىڭ جاندارمەريا باسشىسى، بۇلىكشىلەردىڭ زورلىعىمەن ءوزىنىڭ اتقاراتىن كىرشىكسىز مىندەتىنەن اۋلاقتاتىلىپ، ورنىنان الىنعان سۇلتان ھارون قاراتايەۆ پاتشا مەن وتانعا قىزمەت ەتۋگە دايىن ەكەندىگىن مالىمدەيدى،— دەپ ىزەت ەتىپ، ھارون اياقتارىن سالماقپەن سۇلۋلاپ باسىپ كەلىپ، ورنىنان سامارقاۋلاۋ تۇرەگەلگەن مارتىنوۆتىڭ قولىن الدى. اتامان جۋان داۋىسپەن:
— ءسىزدى كورۋگە اسا قۋانىشتىمىن، سۇلتان ھارون احمەتوۆيچ، وتىرۋىڭىزدى باس ءيىپ تىلەك ەتەمىن،— دەدى. اتاماننىڭ ءۇنى باياۋلاۋ شىقتى — اڭعال دەنە جۋان داۋىسقا ساي كەلمەدى.— ءۇي ءىشىڭىزدىڭ امان-ەسەن بولۋىنا تىلەكتەسپىن. اسىل جۇبايىڭىز ساۋ-سالەمەت تۇرعان شىعار دەپ ۇمىتتەنەمىن.
— ماعان جانە مەنىڭ ءۇي ىشىمە ۇلكەن ىقىلاسپەن بەيىلدى نيەت بىلدىرگەنىڭىزگە شىن كوڭىلدەن العىس ايتامىن، اسا ۇلى دارەجەلىم. جاقسىلىقتى بىلمەيتىن قارا حالىقتى جۋاسىتۋ جونىندە وتاننىڭ داڭقى ءۇشىن ىستەگەن ماقتاۋلى ءىسىڭىز بەن قاھارمان ەرلىگىڭىزگە حالايىق حايران قالادى. ءسىزدىڭ وزات ەرلىگىڭىزگە ولكە ءارقاشان دا العىس ايتپاقشى،— دەدى ھارون ءاربىر ءسوزىن وتە انىق جانە داقپا-داقتاپ سويلەپ.
اتامان وعان بولار-بولماس تۇردە باس يگەن بولدى. ھارون وتىرعان گەنەرالعا تاعزىم ەتتى دە، تانىماعانىنا كەشىرىم سۇرادى؛ ءبىراق اتامان مارتىنوۆ بۇل ەكەۋىن تانىستىرىپ جاتپادى.
وتىرعان گەنەرال ھاروننىڭ سالەمىنە باسىن شۇلعىپ قويىپ وتىرا بەردى، ورنىنان تۇرەگەلىپ قول بەرۋگە سۇلتاندى قومسىنعانداي، كرەسلونىڭ جۇمساق ارقالىعىنا ورنىعا شالقايىپ شىرەنە ءتۇستى. ھارون دا ونىڭ قولىنا كىشىلىكپەن كەلىپ جارماسا قويمادى.
ۇشەۋى دە ءبىر ءسات ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. ھارون ايتاتىن سوزدەرىن ساپتادى. اتامان اقىرىنداپ قانا ساۋساقتارىمەن جىبىرلاتا سوعىپ، ۇلكەن، نىق ەمەن ۇستەلدىڭ جيەگىن دىڭعىرلاتتى. ول ھارون تورەنىڭ ب ا ق جۇلدىزى فيەۆرال توڭكەرىسىنەن كەيىن تومەن قۇلدىراپ كەتكەنىن بىلە تۇرسا دا ادەيى:
— سوڭعى ساپىرىلىس... ءىم... سوڭعى ايلاردىڭ وقيعالارى كەزىندە ۋاقىتىڭىزدى بۇرىنعىداي باقىتتى تۇردە ءوز مەكەن-جايىڭىزدا وتكىزدىڭىز بە؟— دەپ سۇرادى، ءسوزىن جوندەپ سويلەپ.
ھاروننىڭ قۇلاعىنا اتامان سوزدەرىنەن كەكەسىندى ءبىر ءۇن شالىنعانداي بولدى.
— ۇلى دارەجەلى ۆيسە-گۋبەرناتور موردۆينوۆ مىرزانى ورنىنان تۇسىرگەندە... قىھا... قىھا... ورنىنان ىعىستىرعاندا مەنى دە لاۋازىمدى دارەجەمنەن اۋلاقتاتقان بولاتىن. اۋلاقتاتىپ قانا قويعان جوق — تۇتقىنعا العاندى. سول ءبىر قولايسىز جاعدايدان اسىل تەكتى باروننىڭ كۇش سالۋى ارقاسىندا عانا بوساندىم. ءسويتىپ ۋاقىتشا الىستاعى ءوز مەكەن-جايىما قاشىقتاي تۇرۋعا تۋرا كەلدى.
«كورۋگە اسا قۋانىشتىمىن» دەگەن اتامان ھاروننىڭ تۇرمەدەن بوسانعانىنا شاتتىق سەزىم بىلدىرمەدى، سۇلتاننىڭ ءۇمىت ەتكەن قۇتتىقتاۋ ءسوزى ونىڭ اۋزىنان شىعا قويمادى؛ قايتا سۇلتاننىڭ ءجىتى كوزدەرى مارتىنوۆتىڭ ءبىر نارسەدەن جيرەنگەندەي مۇرنىن ازداپ تىرجيتا تۇسكەنىن شالىپ قالدى. مۇنىڭ اتامان جۇزىندەگى ءاربىر قۇبىلىستى تەسە اڭدىعان قارا مونشاق كوزدەرىنىڭ جالتىلىنا كولدەنەڭنەن قاراپ وتىرعان ەمۋگانوۆتىڭ ويىنا، «قاپتەسەر قارا تىشقان» دەگەن مارتىنوۆ تەڭەۋى ءتۇسىپ كەتتى، ول تەرىس قاراپ ەزۋىندەگى ەرىكسىز كەلگەن كۇلكىنى تاسالادى. مارتىنوۆ گەنەرالدارىن ماداقتاي سويلەپ، اڭگىمەنىڭ اياعىنا قاراي ورالدى.
— ميحەيەۆ مىرزانىڭ العىرلىعى مەن گەنەرال اكۋتيننىڭ سارقىلماس قايراتتىلىعى ارقاسىندا قىزىلداردىڭ تۇتىككەن ءقاۋىپتى جەرىن جوق ەتتىك تە، باسشىلارىن الەۋمەت ورتاسىنان الىستاتىپ جاتىرمىز. الايدا ولاردىڭ ۇيىمىنىڭ كوپتەگەن مۇشەلەرى قولعا تۇسپەي جاسىرىنىپ ۇلگىردى. اسىرەسە ءسىزدىڭ جەرلەستەرىڭىز، جىرتقان جەرگە سەپكەن تارىداي شاشىلىپ، بەت-بەتىنە قاشىپ كەتتى. كۇن بۇرىن قام جەمەسە ولاردىڭ كەيبىرەۋى جازالاۋ ورىندارىنىڭ قولىنان ءبىرجولا جىرىلىپ شىعىپ كەتۋى دە مۇمكىن. ءبىزدىڭ وتان الدىنداعى ارداقتى بورىشىمىز جونىندە، قۇرمەتتى سۇلتان، سىزگە ەسكەرتىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق. مىنا ۇلى دارەجەلى گەنەرال ەمۋگانوۆپەن قوسىلىپ كۇشتەرىڭىزدى بولشيەۆيكتەرگە قارسى تولىق جۇمسار دەپ، تاپقىرلىق كورسەتەر دەپ ءۇمىت ەتەمىن. گەنەرال، ءسىز سۇلتان ھارون احمەتوۆيچ قاراتايەۆپەن تانىس شىعارسىز!؟— دەدى ەمۋگانوۆكە موينىن قاسقىرشا بۇرىپ. گەنەرال ەمۋگانوۆ باسىن يزەگەندەي يشارا كورسەتتى.— ىستەرىڭىزدىڭ جەمىستى بولۋىن تىلەيمىن. قولىڭىز بوساعان ءبىر كەشتە، سۇلتان ھارون احمەتوۆيچ، ءبىزدىڭ ۇيگە شاي ىشۋگە كەلۋدەن باس تارتپاسسىز،— دەپ قوسىپ قويدى اتامان سىپايىگەرشىلىكپەن.
گەنەرال ەمۋگانوۆ ورنىنان تۇرەگەلدى. اۋديەنسيانىڭ اياقتالعانىن كورىپ ھارون باسىن ءيدى دە:
— مارحاباتىڭىزعا قاتتى سۇيسىنەمىن. ءىستى ءبىر تارتىپكە كەلتىرگەننەن كەيىن ءوزىڭىزدىڭ جانە باعا جەتپەس جۇبايىڭىزدىڭ سۇيكىمدى لەبىزىن ەستىپ، ورتاڭىزدا بولۋدى ۇلكەن ءلاززات جانە زور باقىت دەپ سانايمىن، — دەدى.
ەمۋگانوۆ تە، ھارون دا كابينەتتەن شىعىپ كەتتى. تانىس ادامداي قولتىقتاپ گەنەرال ەمۋگانوۆ سۇلتاندى شىعىسىمەن ءوز كونتورىنا جەتەكتەدى.
2
جارىق، ساڭلاۋ، قۋىس، تەسىكتەردەن ءوpe شىعا كەلگەن تاراقاندارداي، ھارون قاراتايەۆ قايتىپ كەلگەننەن كەيىن جاندارمەريانىڭ فورمالى، فورماسىز قىزمەتكەرلەرى پوليسيا باسقارماسىنىڭ ۇيىنە تولىپ كەتتى. تازىداي جالاڭداعان تىڭشىلارعا «بولشيەۆيكتەر مەن بولشيەۆيكتەرگە تىلەكتەس ادامداردى، پروفسويۋز باسشىلارىن تابۋ ەڭ باستى، ەڭ اسىل بورىشتارىڭ»دەپ «ىسكە» جۇمىلدىرعاننان كەيىن سۇلتان تەرەڭ-تەرەڭ ويلارعا كەتتى. «توپاس اتاماننىڭ دورەكى توبەتتەرى كوزدەرىنە كورىنگەنگە عانا تاپ بەرگەن. قالادان شىعىپ كەتە المايتىنداردى ۇستاعانعا ءماز،— دەپ ويلادى ول،— ال انا ورىس دەريەۆنيالارى مەن قازاق اۋىلدارىنا ءسىڭىپ كەتكەن بولشيەۆيكتەردى كىم تاپپاقشى؟ ايتقانداي، وسىلاردىڭ باسپاحاناسى قايدا، باسىپ شىعارىپ كوشەنى سارتتىڭ الا شاپانىنداي ەتىپ، ءتۇن سايىن شۇبارلايتىن ۇراندارى مەن جاپسىرۋشىلارى قايدا؟ وسىلار سيقىرشى ەمەس پە وزدەرى؟! مۇمكىن ەمەس قوي بۇلاردى ءبۇتىن قالا بولىپ جاسىرۋى! الدە ەكىنىڭ ءبىرى بولشيەۆيك تە، ۇشەۋدىڭ ەكەۋى سولاردىڭ تىلەكشىسى مە؟ ءا...»
— بۇراتانا ەلدەردىڭ باسقارماسىنداعى توتەنشە تاپسىرمالاردى ورىندايتىن چينوۆنيك قۇربانوۆ ءتىلماشتى شاقىرت،— دەدى ول سەكرەتار-جاردەمشىگە.
— حوپ، سۇلتان ھارون احمەتوۆيچ. قاي ساعاتقا كەلسىن؟ ھارون ويلانىپ قالدى دا:
— ءقازىر كەلسىن،— دەدى.
«ءقازىر كەلسىن!»— دەگەن قۇربانوۆ ءبىر ساعات ۋاقىت وتكەننەن كەيىن دە كەلمەدى. الدەنەشە رەت جاردەمشى سەكرەتاردى شاقىرىپ قايتا وتىرىپ، پوموششنيكي شاقىرىپ سۇراپ ءبىلىپ، تىپىرشىعان تورەگە ساعات جارىم ۋاقىت وتكەننەن كەيىن قۇربانوۆ كىردى.
— سالامات قايتىپ كەلگەنىڭىزگە شىن قۋانىشتىمىن، ھارون سۇلتان،— دەدى ءتىلماش سالماقپەن، ازداپ قانا باسىن ءيىپ.
— راقمەت، وتىرىڭىز.
— ءىس كوپ. زەمستۆو جۇمىسى مولايىپ كەتتى. تولىپ كەتكەن جەر داۋى؛ قازەكەڭدەر دە ايتەۋىر اتامزامانعى ءبىر «ابروچنايا»، «پولوسا وچۋجدەنيا» دەگەن بالەلەردى كەرى قايىرىپ الامىز دەپ باستى قاتىرۋدا. عاجاپ، قازاقتىق ۇشى-قيىرى جوق جالپاق ساحاراسىنىڭ جەرى جەتپەگەندەي، حوحولدارمەن شەكاراداعى تىلدەي جەرلەردى داۋلايدى،— دەدى قۇربانوۆ تورەگە كەرەكسىز الدەقايداعى اڭگىمەنى ەڭ قاجەتتى نارسەدەي ەتىپ باستاپ.
«نەگە شاقىرعانىمدى شامالاسا دا بىلمەگەنسىپ، اڭگىمەنى باسقا جاققا بۇردى. ۇزىن ارقانعا سالماقشى»— دەپ ويلادى سۇلتان.
— جەر داۋىنان كورى ءقازىر يدەيا داۋى باسىم ەمەس پە، قۇربانوۆ مىرزا؟ ءسىز بەن ءبىز زەمستۆو جۇمىسىن قويا تۇرىپ، ونان زورىراعىن ويلاسساق.
— يدەيا داۋى دەيسىز بە؟ بۇل داۋ ەمەس، قىرقىسىپ ءبىرىنىڭ ءبىرى كەڭىردەگىن قىرقىپ بىتەتىن قىرىق پىشاق تارتىس قوي. سىزدەر بولماساڭىز، مۇنداي جايتكە ارالاسۋ ءبىز سياقتى كىشكەنە ادامداردىڭ قولىنان كەلە مە، سۇلتان؟!
— ىم. شامامىز كەلمەيدى دەپ، قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرۋعا ازاماتتىق بورىشىمىز رۇقسات ەتپەس، قۇربانوۆ مىرزا.
«بۇل ماعان ناسيحات ءدارىسىن وقىماقشى ما! كومەيىڭ، مەنى جاردەمگە شاقىرماقسىڭ عوي» دەپ ويلادى قۇربانوۆ.
— وسى قالادا كورىنەدى الگى قازاقتىڭ ىشىنەن شىققان الاياقتار...— دەدى ھارون قازاق ريەۆوليۋسيونەرلەرىن ىممەن مەڭزەي تاماعىن كەنەپ.
— «الاياق» دەپ ءسىز سۇلتان، ايازباي ۇرىنى ايتاسىز با؟— دەپ وپ-وتىرىك بىلمەگەنسىدى قۇربانوۆ.
ھارون قۇربانوۆتىڭ ءسوزىن دە، ءۇن ىرعاعىن دا جاراتپاي قالدى. كوپتەن بەرى ول بولشيەۆيك جاقتاس جانداردىڭ كوبەيىپ كەتكەنىن ويلاي-ويلاي؛ «ءبۇتىن تۇرمە قىزمەتكەرلەرى، كەڭسەنىڭ ۇساق چينوۆنيكتەرى، قالانىڭ جۇمىسشى كۆارتالدارىندا تۇراتىنداردىڭ ءبارى جانە نوعايلاردىڭ كوبى استىرتىن كوممۋنيستىك ارەكەتتەر ىستەي مە قالاي» دەپ كۇدىكتەنگەن. وسى كۇدىكتى دالەلدەگەندەي مىنا قۇربانوۆتىڭ قۇيرىقتى سىرتقا سالا، تەك ءوز ىسىمەن شۇعىلدانىپ، بولىپ جاتقان ۇلكەن وقيعالارعا تۇسىنبەگەندەي سويلەۋى جاعىمدى نارسە ەمەس. ءبىراق بۇل مەملەكەتتىڭ ۇلكەن تاپسىرماسىن ورىنداپ جۇرگەن، پوليسيا مەكەمەسىنە ەسەپ بەرمەيتىن سىرتقى ساۋدا سيستەماسىنىڭ ادامى...
— قۇربانوۆ مىرزا، مەن ءسىزدى بولشيەۆيكتەرگە تىلەكتەس دەگەن پىكىردەن اۋلاقپىن. ال، مىنا وسى كۇنگى الا اياقتاردىڭ كىم ەكەنىن بىلمەۋىڭىز ۇعىمعا سياتىن نارسە ەمەس. بىلمەسەڭىز بىلمەي-اق قويىڭىز، ءسىزدىڭ بالكىم ءوز قىزمەتىڭىز قاۋىرت بولار، سىزگە باسقا جاعدايدى ويلاۋعا دا قيىن شىعار. الايدا مىنا تۇبىرىمىزبەن تۇتاس قوپارىپ الىپ تاستاماقشى بولعان بارىمىزگە ورتاق جاۋدى جەڭىپ الماي تۇرىپ، كۇندەلىك تىرشىلىكتى ىستەۋ قيىن.
— ا... انا قازاق بولشيەۆيكتەردى ايتاسىز با، ءتۇسىندىم. ونىڭىز دۇرىس، ءبىراق ھارون سۇلتان، ءوزىڭىز ويلاپ كورىڭىزشى، قالادا كىمنىڭ بارىن، قانداي دۇشپان بارىن بىلەتىن مەن تەرگەۋ-باقىلاۋ ورىندارىنىڭ قىزمەتكەرى ەمەن عوي. سوندىقتان مەنىڭ ءسىز ويلاعان نارسەدەن شەت بولۋىم تابيعي نارسە،— دەدى قۇربانوۆ ەزۋ تارتىپ.
ءبىراق ونىڭ قارا سۇر بەتى تۇتاس كۇلكى شىرايىن بەرگەن جوق — ەزۋى كۇلىمسىرەسە دە قاباعى قاتۋ قالدى.
ىشكى سىرىن الدىرمايتىن، ىڭعايىڭا يىلە بەرمەيتىن، قانىن ىشكە تارتقان مىنا قالاق جاق، ۇزىن ءتىلماشتىڭ بوگەسىندى سوزدەرى مەن قايىسپاس مىنەزى شاعىن دەنەلى شاپشاڭ ويلاپ ءجىتى ارەكەت ەتەتىن پوليسيا ناچالنيگىن زەرىكتىرىپ جىبەردى؛ ھارون شوعاينالى كيىزگە وتىرعان ادامداي، ورنىقتى قىزىل ەمەن ورىندىقتىڭ ۇستىندە قويقاڭداي ءتۇستى.
— ءسىز جاقسى بىلەسىز، اكچۋرينداردىڭ ءۇي-جايلارى، قورا-قوپسى، سكلادتارى كوپ، الدەنەشە جەرلەردە دۇكەندەرى مەن بولىمشەلەرى بار. بولشيەۆيكتەر وسى ەتەك-جەڭى كەڭ «سەنىمدى» جەردى پايدالانىپ جۇرمەس پە؟ جاسىرىن باسپاحانا ورناتىپ ارەكەت جاساۋ ءىسى كوبەيىپ كەتتى. ءبىز ونىڭ ءبىر قاتارىن تاپتىق تا، سوندا دا،— دەپ كۇمىلجىدى سۇلتان.
ءبىراق ول «ءبىر قاتارىن تاپتىق» دەگەن ءسوزدى قۇربانوۆقا كوز ەتىپ «بۇلار دا كوپ ءىس جاساپ جاتىر ەكەن-اۋ» دەگەن وي سالۋ ءۇشىن ايتتى، دۇرىسى ولاي ەمەس-تى.
قۇربانوۆ تاڭ قالعانداي بولدى.
— ءبارى دە مۇمكىن نارسە،— دەدى ول، قاباعىن كورىپ،— ءبىراق ماعان تۇسىنىكسىز نارسە مىناۋ: ءسىز وتە بيماعلۇم نارسەلەردى سۇرايسىز. ءوزىڭىز مەنىڭ مۇنداي نارسەلەرمەن شۇعىلدانبايتىنىمدى جانە باقىلاۋ ورىندارىنىڭ قىزمەتكەرى ەمەس ەكەنىمدى جاقسى بىلەسىز.
— ءسىز ءبىزدىڭ قىزمەتكەر بولماعانمەن زور قۇپيا ىستەردى جۇرگىزىپ كەلدىڭىز، اسا جاۋاپتى تاپسىرمالاردى ورىندادىڭىز. جانە داۋلەتتى ادامدارمەن دە، قارا حالىقپەن دە بايلانىسىڭىز بار. سوندىقتان ءسىز سۇيىكتى وتان ءۇشىن باعا جەتپەس قىزمەت ەتەر ەدىڭىز...
ھارون ويىن سوزباي ءسوزىنىڭ اياعىن كەسە قايىردى، ءوزى ورنىنان تۇرىپ تەرەزە الدىنا باردى.
قۇربانوۆ ويلانا ءتۇستى دە، تورەنىڭ كوزدەرىنە كوزى ۇشىراپ قالىپ، تەز موينىن بۇرىپ سول جاق قابىرعاداعى ەكىنشى نيكولاي پاتشانىڭ سوپاقشا جيرەن ساقالدى سولبىر سۋرەتىنە قارادى. «مىنا سياقتى تيپتەر عوي، ماڭدايى جەرگە تيگەنشە ءساجدا قىلىپ، جەر ءامىرشىسى ەتىپ، شىرىگەن تاعىڭدى وسى كۇنگە دەيىن سۇيەمەلدەگەن. قالاي ەدى الگى، قازاق ماقالى، ءبىر قۇمالاق ءبىر قارىن مايدى شىرىتەدى...»
— سۇلتان، مىنا موداڭىز ەسكىرگەن مودا ەمەس پە؟ الپىس ۇلتتى رەسەيدى ەكى باستى سامرۇق قايتادان شەڭگەلىنە السىن دەمەسەڭىز،— دەدى ول قابىرعاداعى پاتشانىڭ سۋرەتىن يەگىمەن مەڭزەپ.
ونىڭ ەرىندەرى تىستەنگەندەي جىمقىرىلا ءتۇستى.
— مىنا الا توپالاڭ باسسىزدىڭ تۋىپ، بۇلىك كوتەرىلىپ جاتقان كەزدە ەكى باستى سامرۇق تەمىر ءتارتىپتىڭ سيمۆولى. ول رەليكۆيي ەسەبىندە دە قابىرعادا كوپ زامان قالۋعا ءتيىس. ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز ول جوندە ەمەس، قۇربانوۆ مىرزا. ءسىز توتەنشە تاپسىرمالاردى ورىنداپ كەلگەن ادامسىز، ۇلكەن تاجىريبەڭىز بار؛ بەدەلدى ادامسىز، قازاق پەن تاتار تەگىسىنەن سىزگە سەنەدى، سىزدەن سىرىن جاسىرمايدى. سوندىقتان مىنا بۇلىكشىلەردىڭ قاي جەردە قانداي ۇياسى بار — وسىنى اشۋعا كومەك ەتۋىڭىز كەرەك.
— مەن باسقا سالانىڭ قىزمەتكەرىمىن، ھارون احمەتوۆيچ. بۇل ءسوز ءسىزدى رەنجىتپەۋگە ءتيىس؛ مەن ءسىزدىڭ ءوزىڭىزدى دە، مەكەمەڭىزدى دە اسا ارداقتايمىن، ءبىراق ونداي ءىس ىستەۋگە مەنىڭ قابىلەتىم جوق،— دەدى قۇربانوۆ ھارونعا تىكتەپ قاراپ.
ھارون ويلانباستان:
— جاقسى، ولاي بولسا. ءسىزدىڭ كومەگىڭىزسىز دە ءىس ىستەلەر. ءبىراق سوڭىنان وكىنەسىز، مەن سىزگە وتكەن كىنالارىڭىزدى مىنا كەزەڭدە ىسپەن جۋسىن دەپ جاقسىلىق نيەتپەن شاقىرىپ ەدىم،— دەدى سۇلتان سالقىن لەبىزبەن.
— سۇلتان، قورقىتپاڭىز. مەنىڭ ۇجدانىم تازا، بۇگىن كەلىپ جۋىپ-شايعانداي وتكەندە مەن ەشقانداي كۇنا، بولماسا قىلمىس جاساعانىم جوق، ءسىز قاتەلەسەسىز.
— ويلانىڭىز، قۇربانوۆ مىرزا. ساۋدا وكىلىنىڭ ميسسياسىمەن بارعاندا شىعىس مەملەكەتتەرىندەگى بايلانىستارىڭىزدى ەسكە ءتۇسىرىڭىز. جۇمباقتايتىن ەشنارسە جوق — باس ۋازىرمەن ەكى اراڭىزداعى كەلىسىمدەر...
— مەن ۇكىمەتكە يزمەنا جاساعانىم جوق، زامان يدەياسىنىڭ لەبى ەلدىڭ، ەزىلگەن ۇلتىنىڭ قامىن اركىمگە دە ويلاتادى، سۇلتان. بۇل قىلمىس ەمەس، بۇل ازاماتتىق بورىش،— دەدى قۇربانوۆ، ورنىنان تۇرەگەلىپ. ونىڭ قۋقىل بەتىنە ازداپ قىزىل شىراي بەلگىسى جۇگىرگەندەي بولدى. ۇلكەن جانە سوم قىزعىلت ەمەن ۇستەلدىڭ جيەگىنە قوس قولمەن تىرەي سۇيەنىپ، قارسىسىنداعى سۇلتانعا تەسىلە قارادى. — اباي-قوقايعا سالماڭىز، ھارون سۇلتان، مەنىڭ ۇستىمنەن داق كەلتىرەتىن ماتەريال بولسا ءسىز اياپ قالمايسىز.
— كوزىم ابدەن جەتكەنشە ۇستادىم، ەندى ءوز وبالىڭىز وزىڭىزگە. ەجەلدەن جاۋلىق ەتىپ كەلگەن ستامبىلعا ارقا سۇيەگەنىڭىز كەشىرەرلىك قىلمىس ەمەس،— دەپ ھارون ءتۇسىن مۇلدە وزگەرتىپ جىبەردى دە،— باسقا ايتارىم جوق، ساۋ بولىڭىز،— دەدى.
قۇربانوۆ بىرنەشە سەكۋند قوزعالماي قالدى، ەكى كوزىن ھاروننان ايىرماي ءتۇسى كوگەرىپ كەتتى.
— جاقسى!— دەدى قۇربانوۆ، جاعىنىڭ بۇلشىق ەتتەرى جىبىر-جىبىر ەتىپ. — قانداي رول دايىندادىڭىز؟
— ماعان ەرتەڭگە دەيىن بولشيەۆيكتەردىڭ ىشكى ىستەر كوميسسارى ءابدىراحمان ايتييەۆتىڭ ءوزى مەن ۇگىت-ناسيحات تاراتاتىن قۇرالدارىنىڭ تۇرعان جەرى كەرەك.
كەلگەندەگىدەي باسىن بولار بولماس ءيدى دە، قۇربانوۆ ءتىس جارىپ جاۋاپ قاتپاستان شىعىپ كەتتى.
— شىبىقتاي يىلەرسىڭ ءالى،— دەدى ھارون ول كەتكەننەن كەيىن.
ون ءبىرىنشى تاراۋ
1
ورال سوتىنىڭ پروكۋرورى اتاقتى بارون دەلۆيگ قازاق دالاسىنداعى مالدى وسىمگە بەرۋ جايىن زەرتتەپ ءىرى ەڭبەك جازعان ءيۋريست-تى. جۇرت ونى ءارى ليبەرال، ءارى ۇلكەن عالىم، ۇلىق دەپ جۇرەتىن. بارون ورال ماڭىنداعى اتاقتى ادامداردىڭ بارىمەن تانىس، سونىڭ ىشىندە بەلگىلى شۇعىل قاجىنى «تامىر» دەيتىن. شۇعىلدىڭ ۇيىندە بولىپ، ونىڭ وسىمگە مال بەرۋ ادىستەرىن ابدەن زەرتتەپ، عىلىمي ەڭبەگىنە كوپ ماتەريالدار العان ەدى. ءبىر جىلى جاز قىمىز ىشۋگە شۇعىلدىڭ ۇيىنە دە كەلىپ جاتقان بولاتىن. شۇعىل ورىسشا بىلمەيدى، بارون قازاقشا بىلمەيدى، ءبىراق ەكەۋى كەيدە اراعا ءتىلماش سالماي-اق تۇسىنىسە بەرەدى. كوبىنەسە ەكەۋىنە ورتاق ۇعىم: «ءوسىم جاقسى»، «نەسيە زاڭدى» دەگەن سوزدەر. شۇعىلعا نەسيەنىڭ وسە بەرگەنى جاقسى دا، بارون دەلۆيگكە ونىڭ زاڭدى بولعانى ۇناسا كەرەك. الايدا نەسيەنىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭىنا بايلانىسىن اشامىن دەپ، دەلۆيگ قازاق دالاسىنداگى ءوسىمنىڭ سوراقى جاعىن دا كورگەن. 1912 جىلى ءوزىنىڭ «قازاقستان» اتتى گازەتىندە بەلگىلى ادۆوكات ەلەۋسىن بۋيرين بارون دەلۆيگتىڭ بۇقاراشىل باعىتتا جازىلعان ۇلكەن ماقالاسىن ەكى تىلدە بىردەي باسىپ ەدى. ءبىراق پروكۋرور دەلۆيگ ءىس جۇزىندە ءوسىم الۋ زۇلىمشىلدىعىنا قارسى شىقپادى. ول ءوزىنىڭ بۇل امالىن اتاقتى فيلوسوف گەگەلدىڭ ايتقاندارىمەن دالەلدەدى. نەمىس تىلىندە وقىسا دا ميىنا قونباعان گەگەل ەڭبەكتەرىنىڭ وعان ۇناعانى جالعىز-اق: «بولمىستاعى بار نارسەنىڭ ءبارى دۇرىس» دەيتىن جەرى بولدى. وسىنى ول بوي تۇمارداي ەتىپ جادىنان شىعارمادى، كوپ نارسەگە دالەل ىزدەگەندە وسىنىڭ اينالاسىنان شىقپايتىن.
«تۇرمەدە وتىرعان ادامداردى «تۇتقىنعا الۋعا» سانكسيا بەرىڭىز»— دەگەن گەنەرال ەمۋگانوۆقا پروكۋرور دەلۆيگ «ءوزىم بارىپ شىعايىن» دەپ جاۋاپ قايىردى. ول: «پروكۋرور سانكسيا بەرمەي تۇرىپ تۇتقىنعا الۋ، ارينە، زاڭسىز، ءبىراق بولعان نارسەنىڭ ءبارى دۇرىس. مەن ەمەس گەگەل سولاي دەيدى» دەپ دالەلدەدى ىشىنەن. ءسويتتى دە ول قوشتاسىپ شىعۋعا كەلگەن ەحلاس شۇعىلوۆتى قاسىنا مىنگىزىپ، جيرەن قاسقا رىساكپەن «ءبىر مينۋتقا عانا» تۇرمەگە كەلدى.
ءۇش كۇننەن بەرى ۇزدىكسىز ويدان-قىردان ايداپ اكەلىپ جاتقان جاندار تۇرمەگە سىيماعانسىن گەنەرال ەمۋگانوۆ وقۋشىلاردى بوساتپاق بولىپ ەدى. بوساتار الدىندا تۇرمەنىڭ كەڭ اۋلاسىنىڭ ىشىنە الىپ شىعىپ، اباقتىنى «ەستەن شىعارماۋ ءۇشىن» ولارعا دۇرە سوعىپ جاتقان. پروكۋرور دەلۆيگ پەن ەحلاس شۇعىلوۆ تاپ وسىنىڭ ۇستىنەن شىقتى.
دوكتور مەن پروكۋرور نە بولىپ جاتقانىن بىردەن-اق تۇسىنە قالدى. ەحلاس التىن پەنسنەسىن ءسۇرتىپ قايتا كيىپ قارادى دا، بارون تومپيعان قولدارىمەن كوزدەرىن ءسۇرتىپ ۋقالاي باستادى. كۇتپەگەن جەردەن كەلگەن پروكۋروردى كورە سالا تۇرمە ناچالنيگى شوشىپ كەتتى. ول اياعىن شاپشاڭ باسىپ كەلىپ:
— كورىكتى دارەجەلى بارون، بۇل ۇلى دارەجەلى گەنەرالدىڭ بۇيرىعىمەن... ءبىز تەك ورىنداۋشى عانا... كەشىرىڭىز...— دەدى، ءدىر-دىر ەتىپ،— شىعار الدىندا ءارقايسىسىنا بەس دۇرەدەن عانا...
— تۇرمەدەن شىقسا، بۇلارعا، ەندەشە سانكسيا كەرەك ەمەس قوي،— دەدى پروكۋرور ءوز جايىمەن سويلەپ،— دەگەنمەن بۇل سوعۋ جازاسى زاڭدى ەمەس...
— ەندى قايتىپ تۇرمەگە جۋىماسىن، ەستەرىنەن شىعارماسىن دەپ بۇيرىق ەتتى... البەتتە زاڭدى ەمەس...
— گەنەرال قايدا؟
— مەنىڭ كابينەتىمدە، كورىكتى دارەجەلى بارون...
دەلۆيگ تاپ وسى كەزدە ءبىرى بوكسە، ءبىرى باس جاقتان تۇرىپ، ءۇشىنشىسى قوڭىر ءتاندى ءبىر وقۋشىنى قۇلاشتاپ سوعىپ جاتقان نادزيراتەلدەرگە قاراپ قالدى. سۇمبىدەي ءتۇزۋ شەگىرشىن تاياق ۇشى قۇيرىقتان اسا، جوننان قيعاشتاي تيگەندە قايتا كوتەرگەنشە، ورىنى جوسامەن باتىرا سىزىپ جىبەرگەندەي، قىپ-قىزىل بولىپ شىعا كەلەدى دە ەكىنشى، ءۇشىنشى... بەسىنشى ورالعانشا قانتالاپ بىلەۋدەي بولىپ، ءىسىپ كەتەدى... اياعىن تالتىرەكتەي باسىپ ورنىنان تۇرىپ كەتكەن تالدىرماش دەنەلى وقۋشىنىڭ ورنىنا كەزەكتەگىسىن جاتقىزادى. تاعى قىزىل تاڭبا... شىمىركەنبەستەن وراي سىلتەپ وزىنە قاراي تارتا سوعادى، جانسىز تۋلاقتى ساباعانداي، مەيرىمسىز، قاتال ۇرىس... بىرەۋلەرى تاياق «بىلىق» ەتىپ ارقانى ءتىلىپ كەتكەن مەزەتتە، ىشقىنىپ قالادى دا، ءبىراق قايسارلىقپەن دىبىس شىعارمايدى، ورنىنان تىستەنىپ تۇرىپ كەتەدى...
«تەرى مەن ەتتىڭ اراسىنداعى سانسىز ۇساق قان تامىرلار ءۇزىلىپ كەتەدى دە قان قۇيىلادى. ءىسىنىپ قىزارىپ كەتەتىنى سوندىقتان...» دەپ اناتوميالىق تالداۋ جاسادى ەحلاس دوكتور ىشىنەن.
بارون دەلۆيگ «بۇل اقىلدى قىلىق ەمەس» دەپ تەرىس اينالدى. ول ناچالنيكتىڭ كابينەتىنە كەتىپ بارا جاتىپ، بولىپ جاتقان وقيعاعا جاڭا ماعىنا بەرە تالداعان ادامشا قاباعىن ءتۇيىپ: «مۇمكىن، گەگەل ايتقانداي وسىنىڭ ءوزى دە دۇرىس شىعار»— دەپ ويلادى.
كوگەندەگەن قوزىداي كوزدەرى جاۋدىراپ، بىرىنە-بىرى سىعىلىسا ءارى قورلىق، ءارى جان قينايتىن جاۋىز جازانى كۇتىپ ءتىزىلىپ تۇرعان وقۋشىلاردى ساناعانداي قاراپ تۇرىپ ەحلاستىڭ كوزى التىنشى كەزەكتە تۇرعان حاكىمگە ءتۇسىپ كەتتى.
باعانادان بەرى جەندەتتەردىڭ زۇلىم ارەكەتىنەن جانى تۇرشىگىپ «ءبىر قاراماس پا ەكەن» دەپ كوزىن ايىرماي قادالىپ تۇرعان حاكىم، ەحلاستىڭ كوزى تۇسكەنىنە ادام اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزە الماستاي قۋانىپ كەتتى. ونىڭ ەزۋلەرىنە كۇلكى شىراي جۇگىرسە، كوزدەرىندە «قۇتقارىڭىز» دەگەن جالىنىشتى قاراس بار ەدى.
ەحلاس تەز بۇرىلىپ كابينەتكە قاراي جۇرە ءتۇستى دە، ەكىنشى ءبىر وي ونى كىلت توقتاتتى. «وزىمە نوكەر ەتەمىن دەۋشى ەم بۇل قۇداي قارعاعاندى. اكەسى ءجۇنىس قوي مۇنىڭ سوتقار...»
— ە، بالا، سەن قالاي مۇنداي كۇيگە ءتۇستىڭ؟ الدە ستۋدەنتتەر ۇيىمىنا كىرىپ پە ەدىڭ؟— دەپ سۇرادى ول حاكىمنەن قايران قالعان پىشىنمەن.
— جوق، ەحلاس اعاي. بۇل ءبىر جاڭساق ءجايت، بۇتىندەي جاقساق ءىس. قۇربانوۆتىڭ كرىلسوسىندا وتىرعان جەرىمنەن اتتى كازاكتار كوشەدەن ءوتىپ بارا جاتىپ ۇستاپ اكەلگەنى. جاباتىن جالاسى: «ۇندەۋ جاپسىردىڭ» دەيدى. ۇندەۋ جاپسىرۋ دەگەن مەنىڭ ويىما دا كەلمەگەن نارسە. سول ءۇيدىڭ، كادىمگى ءسىز جاتقان ءۇيدىڭ، قاقپاسىن الاپەستەپ ءار جەرىنە ۇراندار جەلىمدەپ قويىپتى وسىنداعى ءبىر بالالار. سونى مەنەن كورەدى مىنا ەسۋاستار— دەدى حاكىم جابىققان پىشىنمەن.
«جالاڭاش ەتكە سالعان شەگىرشىن تاياقتىڭ ايقىش-ۇيقىش قىزىل ايعىزىنان ەندى قۇتىلدىم» دەپ ويلادى ول. ەحلاس ەزۋىنەن كۇلدى دە، پەنسنەسىن الىپ، قارا بۇيرا جاعالى پالتونىڭ قالتاسىنا قولىن سالدى، ۇلكەن اق ورامالمەن كوزىلدىرىكتىڭ اينەگىن اسىقپاي سۇرتكىشتەپ تۇرىپ:
— مۇنى قازاقشا نە دەيتىنىن بىلەسىڭ بە؟— دەپ سۇرادى دا حاكىمنىڭ جاۋابىن كۇتپەستەن، — مۇنى قوساق اراسىندا بوس كەتۋ دەيدى،— دەدى.
قاسىنداعى فەلدشەر دوكتور شۇعىلوۆتىڭ مىنا ستۋدەنتپەن جىلى سويلەسكەنىنە قاراپ «جاقىن تانىسى ما، الدە تۋعانى ما» دەپ ويلادى. سىرت قاراۋعا حاكىم دە، ەحلاس تا ءبىر الىپتەس ەدى، ەكەۋى دە ۇزىن بويلى، تۇزەڭ ءمۇسىندى، تىك جاۋىرىندى جانە بەت الىپتەرى دە ۇقساستاۋ: اققۇبا ءوڭدى. ءبىراق ستۋدەنت تالدىرماش تا، دوكتوردان گورى مۇرىندىراق.
— دوكتور، مىنا جىگىت ءسىزدىڭ تۋعانىڭىز ەمەس پە؟ — دەپ سۇرادى تۇرمە فەلدشەرى.
ەحلاس ويلانىپ قالدى. ول تۋمام ەدى دەۋگە ارلاندى دا:
— جەرلەس، ءبىر جەردەن ەدىك،— دەي سالدى.
فەلدشەر شەتكەرىرەك تۇرعان تۇرمە ناچالنيگىنە جاقىنداپ بارىپ بىردەمە دەگەندەي بولىپ ەدى، دۇرە كەزەگى ءتونىپ تۇرعان حاكىمدى ىمداعانداي جەتەلەپ تۇرمەشىلەردىڭ ءبىرى ناچالنيكتىڭ كابينەتىنە قاراي ەرتىپ اكەتتى.
— ءسىزدىڭ جەرلەس ستۋدەنتىڭىزدى دۇرەسىز بوساتىپ جىبەردى، دوكتور،— دەپ فەلدشەر وعان چەست بەردى.
— راحمەت، الايدا ونداي اشىق اۋىزدارعا بەس-ون شىبىق زيان دا بولماس ەدى، ەكىنشى قايتىپ قاقپا كۇزەتپەيتىن بولار ەدى،— دەپ تاعى دا ەزۋىنەن كۇلىپ فەلدشەرگە حاكىمنىڭ قالاي «قولعا ىلىككەنىن» ايتتى.
— بۇل ارەكەتتى ءبىزسىز دە وتكىزەر مىنا جىگىتتەر، دوكتور، ءجۇرىڭىز،— دەپ ول شۇعىلوۆتىڭ الدىنا ءتۇسىپ كەڭسە جاققا قاراي بەتتەدى.
— مەنىڭ ءبىر اۋرۋىما كوز قىرىن سالا كەتىڭىز،— دەپ فەلدشەر ءوز كابينەتىنە الدىرىپ، تۇتقىن ءنۋجديندى ەحلاسقا كورسەتتى.
سول بىلەزىگىنەن وق ءوتىپ كەتكەن، وڭ قارى سىنعان، ءۇستى-باسى تۇتاس جارا، بەت-اۋىزى ىسىك نۋجدينگە اسىققان ەحلاس نازارىن دا سالعان جوق. سول قولىنىڭ عانا وراۋىن شەشتىرىپ تەز قايتا بايلاتتى. شىعىپ بارا جاتقاندا فەلدشەر ەحلاستان:
— سونىمەن كوميسساردىڭ قولى گيپستەمەسە دە بىتەر دەيسىز بە؟— دەپ سۇرادى.
ەحلاس پەمسنەسىن الىپ (مۇرنى تۇزەڭ بولعانمەن بەلباسارى جۇقا، سويلەگەندە، اسىرەسە كۇلگەندە تۇسە بەرگەندىكتەن ەحلاس التىن پەنسنەسىن الىپ سويلەۋدى ادەت ەتكەن. ونىڭ ەزۋىنەن كۇلەتىنى دە سول سەبەپتەپ بولۋ كەرەك):
— دو سۆادبى زاجيۆەت،— دەدى ورىسشا ناقىلداپ.
تالاي تۇتقىننىڭ اقتىق تامىرىن ۇستاپ كورگەن تۇرمە فەلدشەرى قانداي «سۆادبا» ەكەنىن جاقسى اڭعاردى.
2
تۇرمەنىڭ سىرتقى قاقپاسىنان قالاي شىققانىن حاكىم دۇرىستاپ جادىنا تۇيە المادى. جالعىز-اق ونىڭ سەزگەنى: بىقسىق ءتۇتىن تولعان ۇيدەن قاشىپ شىققان ادامداي كوزى جارق ەتە ءتۇستى؛ جاندى ەلىتەرلىك ءبىر ءتاتتى اۋا ونىڭ ءون بويىنا قۇيىلىپ كەتكەندەي بولدى؛ اياعى جەرگە تيمەي بەينە قالقىپ ءجۇزىپ كەلە جاتقانداي، ءوزىن ۇكىدەن دە جەڭىل سەزدى. ول ارتىنا قاراعان جوق — كوزدەرى جان-جاعى مەن الدىنداعى دۇنيەنى: سوناۋ كوكتى، كوكجيەكتى، كوز جەتەرلىك جەردەگى قاراسىندى، ۇيلەردى، ادامداردى، جاندى-جانسىز نارسەنىڭ ءبارىن ءبىرجولا شولىپ ءوتتى. «ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە؟» دەپ ويلادى ول. ءبارى ءوڭى: اناۋ كوزلوداعى شىرەنگەن اتشى دا، كوشيەۆكەدە وتىرعان چينوۆنيك تە كادىمگى ادامدار؛ قاقپا الدىندا كۇرەك ۇستاپ ىرگەنىڭ سۋىن جىرىپ اعىزىپ جاتقان ادام دا، الدەنەگە اسىعا، اياقتارىن تەز-تەز باسىپ ءجۇرىپ بارا جاتقان ايەلدەر دە ءتىرى جاندار؛ تەمىر قيىقتى ۇيلەردىڭ ۇستىندەگى قارى ەرىپ جوعارىدان سۋ سورعالاپ تۇر؛ تۇربالاردان جىڭىشكەلەپ شىعىپ كومەسكى كوگىلدىر ءتۇتىن ءالسىز كوتەرىلىپ جاتىر...
باتەڭكەسىنەن سۋ ءوتىپ اياقتارىنىڭ دىمقىل تارتقانىن، شالبارىنىڭ بالاقتارى ءارى لاس، ءارى مالمانداي بولعانىن ول جاڭا عانا بايقادى. ۇستىنە كوز جىبەرىپ ەدى: فورمالى ماۋىت پالتوسى ۇيپا-تۇيپا، شالبارى جان كورەرلىك ەمەس، سالتاق-سالتاق كويلەگىنىڭ جاعاسى قاپ-قارا كىر، ءتىپتى بەت-اۋىزى دا باتتاسىپ تۇرعان سياقتى كورىندى. «مىنا تۇرىممەن جۇرتتى ۇركىتەرمىن» دەپ ول جالما-جان گۋبەرناتور كوشەسىنەن بۇرىلىپ، پريچاگانكا كوشەسىنە ءتۇستى، پاتەرىنە تەزىرەك جەتىپ، جۋىنىپ، تارانىپ، تازا كويلەك كيىپ، پالتوسىن تازارتىپ كوشەگە شىقپاقشى بولدى. ءۇش كۇننەن بەرى جادىنان شىقپاي، الدەكىم يەمدەنىپ قويعانداي قىزعانىشتى سەزىم ۋىنا بولەگەن مۇكاراما كوز الدىنا كەلدى. «نە ايتپاقشى؟ مەنى قايدا كەتتى دەپ ويلادى ەكەن؟ نە دەپ ايتامىن، نە ءۇشىن ءتۇستىم دەيمىن تۇرمەگە؟ ماسقارا... ولىممەن تەڭ نارسە... حالىقتى قامشىمەن ايداپ ۇيرەنگەن توپاس، دورەكى سولدافون كازاكتاردىڭ قىلىعى... الدا ناقرۇستار. ەڭ بولماسا قىلمىس جاساعان ادامداردى ايداسايشى تۇرمەگە. اناۋ شال، اناۋ ادۆوكات، اناۋ شارۋا، اناۋ تاتار جۇمىسشىسى، نە جازىعى بار ولاردىڭ؟! وقۋشىلار شە؟! تفۋ، دەرجيموردالار بيلەگەن رەسەي-اي!»
ۇيىنە كىرىپ كەلگەندە كىتاپ وقىپ وتىرعان سالمەن ونى ۇشىپ تۇرەگەلىپ قۇشاقتاي الدى.
— ءتىرىمىسىڭ؟ قايدان، جەر استىنان شىقتىڭ با؟ مىنا باس كەسەر كازاكتاردىڭ ءبىرى تۋراپ تاستادى ما دەپ ءۇش كۇننەن بەرى ويلاعانىم سەن. قاي جاققا زىمزيا بولدىڭ، شىراعىم-اۋ؟
حاكىم سالمەندى ءبىر جىل كورمەگەن ادامشا، قۇشاقتاپ، قىسىپ بەتىنەن قايتا-قايتا ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى.
— سەن سۇراما، مەن ايتپايىن قايدا بولعانىمدى. دانتەنىڭ جازعان جاھاننامى — ۇجماق سياقتى مەنىڭ تۇسكەن جەرىممەن سالىستىرعاندا. بۇگىنگى ارقاسىنان تاسپا العانداردى ويلاسام دەنەم تۇرشىگەدى، تفۋ، مالعۇنداراي... قاعىنعان زاماننىڭ قارا قاسقا امىرشىلەرى!..— دەدى ول.
— تۇرمەگە ءتۇسىپ شىقتىڭ با؟
— ەندى نە دەپ ەدىڭ. تەك تەزىرەك كەتۋ كەرەك مىنا سۇمىراي جەردەن.
حاكىم بولعان وقيعانى سالمەنگە باستان-اياق ايتىپ بەردى دە:
— اينالايىن، ەشكىمگە ايتپا مەنىڭ مۇنداي ماسقاراعا ۇشىراعانىمدى. ديرەكسيا بىلە كورمەسىن... اسىرەسە مۇكاراماعا ءلام دەپ تىسىڭنەن شىعارا كورمە ءبۇل سۇمدىقتى،— دەدى.
— توقتا، ساعان زاپيسكە جازىپ كەتتى.— سالمەن كىتاپتىڭ اراسىنان مۇكارامانىڭ حاتىن الىپ بەردى.
حاكىم جالما-جان حاتتى اشىپ وقي باستادى. حات وتە قىسقا جازىلعان ەدى.
«حاكىم! سىزگە مەن ءۇش رەت كەلدىم، ۇيىڭىزدە بولمادىڭىز. قايدا كەتكەنىڭىزدى جولداسىڭىز دا بىلمەيدى. مەن ءسىزدىڭ قالاڭىزدىڭ ەسىمىن وعاش دەپ ازىلدەيتىنىم ەسىڭىزدە مە؟ مىنە، ەندى مەن سول قالاعا ىسكە تۇرۋعا كەتتىم. انا ءسىزدىڭ ەحلاس دوكتور مەنى سەسترالىق ورىنعا تاعايىندادى. مەنىڭ ابيىم سونى قالادى. ابي اقىلدى كىسى ءام راقىمسىز ادام، ايتقانىن ىستەتپەي قويمايدى. مەن ونى عايباتلامايمىن، قاقيقاتى سول. ونىڭ ايتقانىنا كونبەۋگە بولمايدى...
سول ەندى، ءسىزدىڭ قالاڭىزعا كەتتىم. كەلىڭىز! كەلىڭىز! كەلىڭىز! كۇتەمىن ءسىزدى! م. ك.»
— ءجۇرىپ كەتتى مە؟— دەپ سۇرادى حاكىم سۇرلانىڭقىراپ.
— ءجا، كەشە كەشكە، ءجا بۇگىن ەرتەمەن جۇرمەكشى. بۇگىن كەلمەۋىنە قاراعاندا كەتىپ قالعان شىعار. ال، جۋىن، دەمال. ءتۇرىڭ كوپ نارسەدەن حابار بەرىپ تۇر،— دەدى سالمەن ايانىشتى پىشىنمەن.
ون ەكىنىنى تاراۋ
1
اسپان سۇپ-سۇر. اۋا دىمقىل. تىستان ۇيگە اۋىر ىلعال ءيىس كەلەدى.
قوس قارا اتپەن ھارون تورە قالاعا ەنگەن كۇنى وزەن جاقتان شىعاتىن موستوۆايا مەن گۋبەرناتور كوشەسىنىڭ تۇيىسكەن جەرىندەگى كىشكەنە ۇيدە ءابدىراحمان وتىر ەدى. ادام قامىعارلىق قىبىرسىز جىم-جىرت كوشەنىڭ اجارسىز تۇرىنە، اۋلا ىشىندەگى كۇرەكتى ەبدەيسىز ۇستاپ، ىركىندى سارى سۋدى اعىزىپ جىبەرۋ ارەكەتىنە كىرىسكەن ايەلدىڭ دارمەنسىزدەۋ قيمىلىنا ول تەرەزەدەن قىنجىلعانداي، قاباعىن تۇيە قارايدى. سالدەن كەيىن ول ءۇي ىشىندە جاي ادىمداپ ولاي-بۇلاي جۇرە باستادى. ەكى كوزى قىرىپ جۋعان سارعىش ەدەندە؛ كوزىنىڭ الدى كىلمىك تارتىپ، اجارى سىنىپ قالعان؛ كۇرەڭىتكەن بەتىنىڭ قىزىلى جوعالىپ ەداۋىر سولعىنداپتى. ول ويلاپ-ويلاپ ءبىر تۇيىنگە كەلگەندەي بولادى. ويدىڭ ۇشى الىس، سوناۋ شەتى جوق قازاق دالاسى سياقتى، قىرقا-قىرقا جالداردان اسىپ جاتىر؛ ءبىراق وي جازعى ساعىم سياقتى كوزگە ەلەستەپ جاپ-جاقىن كورىنگەنمەن، قولعا قاشىق...
...قىر سۋرەتتەرى كوز الدىندا. جازعىتۇرىم قانداي اسەرلى. اناۋ بارباستاۋ، ءارى اسساڭ بۇلدىراعان الىستاعى بەلدەردە بىرتە-بىرتە ايقىندالىپ، جوعارى كوتەرىلىپ، جاقىنداي بەرەدى. سوناۋ «سىرىم شىققاننان» بەرگى ۇلكەن جازىق الاقانىڭنىڭ ۇستىندە تۇرعانداي بورعۋماشتان ارعى حانكولى جايىپ تاستاعان كىلەمدەي، اياق استىندا جاتىر. ادەمى دالا، قاراۋعا كوز تويارلىق ەمەس... جالعىز-اق قيمىلسىز، ەل سيرەك، اق قاعازدىڭ ۇستىنە ءار جەردەن قويعان نوقات سياقتى. كورىنىم-كورىنىم جەردە ەكى-ۇش ءۇي، بىرىنە جەتسەڭ ارعى جاعى تاعى سونداي قيىر دالا، تاعى دا سونداي بىتىراعان ەل، تىپ-تىنىش ساحارا، كوزگە ىلىگەر نىسپى نارسە جوق. جايىقتىڭ رەسەي بەتى سياقتى شوعىرلى، جيىنتىق، جىبىرلاپ جاتقان تىرشىلىك بەلگىسىنەن جۇرداي، نە ءبىر زاۆود تۇرباسى، نە ءبىر تەمىر جول ۆىشكاسى جوق، جىلماعاي دالا، قالعىعان دۇنيە...
«وياتۋ كەرەك!— دەدى ول ەستىرتە ەرنىن جىبىرلاتىپ،— تەزىرەك ساحاراعا شىعۋ كەرەك، دالا جاندانىپ، سىلكىنەر شاق كەلدى؛ ەل سەرگىپ، دۇرلىگەر كەزەڭ جەتتى. قوزعالار، قيمىلدار، ويانار ۋاق...»
ونىڭ قۇلاعىنا الىسىراقتان شىققان ءبىر ءدۇمبىر ەستىلگەندەي بولدى دا، ويى ءبولىنىپ ەلەگىزە ءتۇستى. ءبىراق انىق ەشبىر دىبىس بىلىنبەدى. ويعا قايتا ورالدى. ەندى تاعى دا تىنىشتىق تاپقىزباي وياۋ كەزدە ويعا شىر اينالىپ سوعا بەرەتىن تۇرمەدەگى باسشىلار ءتۇستى. «پارتيا جۇمىسىن ءوزىمىز باسقارۋىمىز كەرەك... اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى باسقارۋعا مىندەتتى...» دەگەن دميترييەۆتىڭ سوڭعى ءسوزى قارسى الدىندا ۇلكەن جازۋمەن وراپ-وراپ ءىرى ەتىپ جازىپ قويعانداي ەلەستەيدى...
...جوق، قوڭىراۋ دىبىسى. ءابدىراحمان تەرەزەگە تامان كەلىپ قۇلاعىن قايتادان توستى. انىق قوڭىراۋ. ءدۇمبىر بىردەن اشىعىراق ايقىندالا بەردى. ءسال ۋاقىتتان كەيىن ول تەرەزەگە ەرىكسىز جاقىندادى. «مۇنداي كەزدە كۇيمەلى جولاۋشى كىم بولماق!» تەرەزەنىڭ پەردەسىن اقىرىنداپ قولمەن سىرىپ قاراپ، كوپىر جاقتان بەرى قاراي كەلە جاتقان شانالىنى كوردى. شانانىڭ الدى-ارتىندا جەلە شوقىتقان قوشامەتشى سالت اتتىلار...
شانادا وتىرعان ھارون تورەنى ءابدىراحمان بىردەن تانىدى دا بار ويى، بار نازارى سوعان اۋدى.
كوشەنىڭ شالشىعىنا قاراماستان شانادا مەيلىنشە شىرەنىپ وزىنە-وزى پالۋان، ءتىپتى سالتاناتتى جۇرىسپەن تورە ءۇي دەڭىنەن تەز ءوتىپ كەتتى.
سالت اتتىلارىمەن ات شانا ءوتىپ كەتسە دە، ءابدىراحمان تەرەزەگە سۇيەنىپ ۇزاق تۇردى. ول قالاعا ەركىندەپ ەنگەن ھارون قاراتايەۆتى ويلاپ تۇردى.
...ەكىنشى نيكولاي تاقتان تۇسكەندە لاۋازىمى شارت سىنعان، حان تۇقىمى، سۇلتان اتاقتى ھارون... سارقىراپ تاسىعان كوكتەم سۋى تۇبىمەن جۇلىپ اعىزىپ اكەتىپ، ءبىر قالتارىسقا ىلىككەن شوكە سياقتى، تاسقىن كەرى سەرپكەندە بۇل دا كەيىن ىعىسقان. عاجاپ! بۇدان ەكى جىل بۇرىن وكوپقا قازاق جاستارىن العاندا يۋن جارلىعىن پاتشا اعىزام اتىنان ەلگە ەعلان ەتكەن ھارون! بۇل جارلىققا قارسى تۇرعانداردى تۇرمەگە، باس كوتەرگەندەردى كاتورگىگە ايداعان ھارون. كارىنىڭ ەڭسەسىن تۇسىرگەن، جاستىڭ ءومىرىن جەر ەتكەن ھارون. وبىر يمپەريانىڭ ءتارتىبىن قالعىماي كۇزەتكەن، سول ءۇشىن دارەجە، شەن، وردەن، اتاق، ب ا ق يەسى بولعان سۇلتان. قاقپاقتىدا ۇلكەن يمەنياسى بار، جەرى شۇرايلى، زور داۋلەتتى، قۇدىرەتتى سۇلتان. «ساقتاي گور، ءتاڭىرىم، پاتشانى!» دەگەن دۇعانى كۇنىنە ءۇش مەزگىل تاعزىممەن وقيتىن سۇلتان. ەندى كونترريەۆوليۋسيا شوعىن ۇرلەپ ءورت شىعارۋعا، اق گەنەرالدارمەن بىرگە جۇمىسشى مەن شارۋا قانىن ۇرتتاۋعا كەلگەن... ريەۆوليۋسيا جارشىلارىن اتۋعا، اسۋعا كەلگەن... سۇلتان!..
سۇلتان پوليسمەيستەردىڭ قالاعا كەلۋى ءابدىراحماننىڭ قىرعا تەز اتتانىپ كەتۋ نيەتىن جەدەلدەتە ءتۇستى؛ سونىمەن بىرگە ول قالادان شىعا الماي قالعان سوۆدەپ قىزمەتكەرلەرىن قۇتقارۋ جولدارىن دا شەشتى.
«بۇگىننەن، ءارى كەتسە ەرتەڭنەن قالماي ءجۇرىپ كەتۋ كەرەك، ايتپەسە كەشتىك ەتەدى» دەپ ويلادى.
2
اتتى كازاك شولعىنشىلارىنان سايابىر ارت جاق كوشەمەن كولدەنەڭ كوزگە ەلەۋسىز ماعريپانى جىبەرىپ، ءابدىراحمان گيمنازيست شاميل قاراتايەۆتى شاقىرتىپ الدى.
تالدىرماش كەلگەن قاراتورى جاس گيمنازيست ءابدىراحمانعا توسىرقاپ قالعانداي قارايدى. ونىڭ دوڭگەلەك كوزى كىرپىگىن قاقپاستان قادالا قالاتىن ادەتى بار ەدى. بۇل جولى ول تەسىلە قاراعان جوق، ءابدىراحماننىڭ تۇلا بويىن، ءجۇزىن بارلاپ قارادى، ونىڭ ءون بويىنان ۇلكەن وزگەرىس تاپقانداي بولدى. جىگىتتىڭ تاڭىرقاعانىن سەزىپ ءابدىراحمان:
— سۇلتان قاراتايەۆ قالاي تانىر ەكەن مۇنى دەپ، قاراپ تۇرسىڭ با؟ تانىر، قاراعىم، تانىر. سىرتىڭدى قانشاما وزگەرتسەڭ دە سۇلتاننىڭ جىلان كوزىنەن جاسىرىنا الماسسىڭ. قالاي، وزگەرىپپىن بە؟— دەدى.
ءابدىراحماننىڭ كوزىنىڭ قيىعى كۇلىمدەي ءتۇستى، شاميل ونىڭ سوزىنە تۇسىنبەي قالدى. «جىلان كوز سۇلتان...» دەگەن ءزارلى تەڭەۋ ءبۇتىن قاراتاي تۇقىمىنا تاعىلعان كىنا سياقتاندى. «بۇل نە دەگەن ءسوز؟ الدە پاپاممەن ەكەۋىنىڭ اراسىندا كەلىسپەستىك بار ما؟» — دەپ ويلادى.
— ءابدىراحمان اعا، مەن ءسىزدىڭ سوزىڭىزگە تۇسىنگەنىم جوق، ءبىر ايتقاندا ۇعا قويمايتىن توپاستىعىم ءۇشىن كەشىرىم سۇرايمىن. سىزگە قاراعان ءمانىسىم: ءتۇرىڭىز جان تانىرلىق ەمەس، تاماشا وزگەرىپسىز، سونى كورىپ: «مەنىڭ پاپام دا وسىلاي ەتسە بولماس پا؟» دەگەن ويعا كەلىپ قاراپ ەدىم. قاراتايەۆتار ءسىزدى نەگە تانىماسىن، تانىماي كەتەتىن تاكاپپارلىق بىزدە بولماسا كەرەك...
ءابدىراحمان كۇلىپ جىبەردى.
— سەن شىنىندا تۇسىنبەي قالعان ەكەنسىڭ، بۇعان مەنىڭ ءوزىم كىنالىمىن. «سۇلتان» دەپ مەن ھارون قاراتايەۆتى ايتىپ ەم. سونىڭ جىلان كوزىنەن جاسىرىنۋ قيىن دەپ ەدىم. عافۋ ەت، اينالايىن، سەنى ايتىپ تۇرعانىم جوق. سەندەر كەلەشەكتىڭ قىراعى كوزدى قاراتايەۆتارى بولاسىڭدار عوي. مەن انا پاتشاشىل تورەنى ايتتىم...
— اعا، ول كىسى الىستا قىسىلماساڭىز دا بولادى.
— اڭگىمە سونىڭ الىستا ەمەس، جاقىندا بولعانىندا، وسىدان بىرەر ساعات بۇرىن مەنىڭ تەرەزەمنىڭ الدىنان ءوتىپ كەتتى. مىنا جاۋ جاعادان الىپ جاتقان كەزدە ول بىزبەن قۇدا بولۋ ءۇشىن كەلگەن جوق. ءوزىڭ ايتقان پاپاڭدى تەزىرەك قالادان شىعارىپ اكەتۋىڭ كەرەك، ايتپەسە اتالاس ەكەنمىن دەپ ھارون مۇسىلماندىق جاساماس، قايتا سۋ تۇبىنە جىبەرۋگە تىرىسار. مىنە، سەنى سول ءۇشىن شاقىرتتىم. باكەڭنىڭ ءوزى قاي جەردە، كىمنىڭ ۇيىندە ءقازىر؟— دەپ سۇرادى ءابدىراحمان شاميلدەن.
— پاپام نۇرتازانىكىندە.
— قاي نۇرتازا؟
— كادىمگى مولدا نۇرتازا.
— نە ىستەپ جاتىر؟ كەتەيىك دەپ ەشنارسە ايتقان جوق پا؟
— جوق، ايتقان جوق. پاپا، ساعان دا تيەدى عوي، قالادان جاسىرىنىپ شىعىپ، ەلگە كەتەيىك دەسەم: — ەلدەن تاپپاي ما مەنى؟ مىنا ساقال، مىنا تۇرمەن قايدا جاسىرىنباقپىن. ەلدە قايتا جاسىرىنباق ويناعان بالاداي مەن مۇندالاپ تۇرمايمىن با؟ — دەيدى. جانە ونىڭ ۇستىنە لەنينگە حات جازىپ وتىرمىن، سونى ءبىتىرىپ جىبەرۋىم كەرەك،— دەپ جان كىرمەيتىن ابىستاي بولمەسىندە دۋمانىڭ وچەتتارىن وقىپ وتىر.
— ءاي، باكە، باكە،— دەپ ءابدىراحمان باسىن شايقادى،— بالا سياقتى بەيعام جان. ناعىز جارىقتىق ادام. تاپقان ەكەن جاسىرىناتىن جەردى! قىسىپ سۇراسا انا گەنەرالداردىڭ قولىنا نۇرتازانىڭ ءوزى جەتەكتەپ اپارىپ بەرەدى. ءقازىر ھاروننىڭ تىڭشىلارى ورە تۇرەگەلدى... ھاروننىڭ اتشىسى قانداي ادام؟— دەپ سۇرادى ءابدىراحمان گيمنازيستەن.
شاميل ەكى يىعىن كوتەرە ءتۇسىپ، اڭ-تاڭ بولدى دا:
— ءبىر جالشى، قانداي دەۋگە بولادى ونى— ءومىرى اتشى بولىپ كەلەدى.
— سەن ھاروننىڭ اتشىسىنا بار دا «سۇلتان ساعان مەنىڭ پاپامدى مىنانايعا شەيىن ات شانامەن تەز اپارىپ تاستاسىن» دەپ ايتتى دە. ءوزىڭ ھاروننىڭ اديۋتانتى بولىپ كيىن دە، سالت اتپەن شانانىڭ الدىنا ءتۇس. جولداعى كازاكتارعا: وبەرپوليسمەيستەر سۇلتانعا جول بەر!— دەپ ىلگەرى اسا بەر. باكەڭە دە ءبىر فورمالى كيىم تابارسىڭ، تاپ وسىلاي ەتەدى دەپ ورىسى دا، قازاعى دا ويلامايدى، مۇنى ەشكىم بايقامايدى دا. تەك تەز قيمىلدا، باتىل قيمىلدا. ايتپەسە باكەڭدى قامايتىنى انىق.
شاميل بۇل ايلاعا تۇسىنە قالدى، كوزدەرى جايناي ءتۇستى.
— تەك پاپام كونسە؟— دەدى ول ءابدىراحمانعا كىرپىگىن قاقپاستان قاراپ.
— مەن قاعاز جازىپ بەرەمىن. كونەدى.
ءابدىراحمان جالما-جان قاعاز جازدى، ويلانباستان تەز جازدى جانە كوپ جازدى. جازعان قاعازىن باسىنان اياعىنا دەيىن شاپشاڭ شولىپ ءوتتى دە:
— قاقپاقتىدا جاتىپ قالماسىن، تەز اقتوبەگە اسىپ كەتسىن. سەن ءوزىڭ بىرگە بول. باكەڭە كومەگىڭ تيەر. سول جاعىنان ورىنبورعا كەلسەڭدەر، تەلەگرامدى دا، حاتتى دا جەتكىزەرسىڭدەر ماسكەۋگە. ال، بالا، بۇل ءبىر اققا تاۋەكەل ءىس. باتىل قيمىلداماساڭ بوسقا ولەسىڭ. ءتۇسىندىڭ عوي؟
— ءتۇسىندىم، ءتۇسىندىم.
— تۇسىنسەڭ جولىڭ بولسىن، جولدارىڭ بولسىن. باكەڭە سالەم ايت. كورگەنشە ساۋ بول، قاراعىم.
ءابدىراحمان ءشاميلدىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ، قولىن الىپ، ۇيدەن شىعارىپ جىبەردى.
3
پىسىق قيمىلىنا، ءازىر جاۋاپ، وتكىر تىلىنە قاراپ تۇرمەشىلەر امىرگە وزگەشە قاتەرىن تىگىپ قالىپ ەدى. وقۋشىلارعا جاپپاي دۇرە سوققاندا باسى-قاسىندا بولعان نادزيراتەلدەر وعان بەس «شىبىقتىڭ» ورنىنا جەتى «شىبىق» سوعىپ جىبەردى.
— تۇلا بويىم قوزعالتپايدى، ءبىراق سوندا دا جاتاالمادىم، بوستاندىق دەگەنىڭ ادامعا تاماقتان دا ارتىق نارسە ەكەن عوي، جۇرگەندە كوشەنىڭ تاسىنا اياعىم تيمەيتىن سياقتى. قۇداي بىلەدى، سەنىڭ باعىڭ بار. ءبىزدىڭ ارقامىزدان ۋداي اشىتىپ تاسپا سىدىرعاندا سەن سۋدان شىققان الا قازداي قۇپ-قۇرعاق شىعا كەلدىڭ. ماعان تاعى ەكى تاياقتى ارتىق سوقتى-اۋ، وڭباعاندار. ءسىرا، فورتۋنا سەنى ايىرىلماستاي قۇشاقتاعان شىعار دەيمىن،— دەدى ءامىر تۇرمەدەن شىققاننان كەيىن ءبىر ساعات وتپەي-اق حاكىمگە كەلىپ.
— سەنى قۇرتقان پيفاگوردىڭ شتانى عوي،— دەدى حاكىم كۇلىپ.— راس، الگى جوسا مۇرت ناچالنيك مەنىڭ كەزەگىم كەلگەندە كوزى بىلشىقتانىپ كەتتى. ەحلاس دوكتور بولماعاندا مەنىڭ دە ارقام بىلەۋدەي بولاتىن ەدى، ءتاڭىر جارىلقاعىر، قايدان كەلگەنىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر سونىڭ ارقاسىندا امان قالدىم.
— ول بولماعاندا شىمبايىڭ ءبىر شىمىرلايتىن ەدى، بوسقا كۇيۋ دەگەن وپ-وڭاي. سەنىڭ قولعا ءتۇسۋىڭ قىزىق، ءبىز سياقتى تىم بولماسا كوپتىڭ قاتارىندا دا ەمەس، لاعىپ جالعىز ءجۇرىپ، قىر كورسەتۋشىلەرگە دە قوسىلمادىڭ،— دەدى ءامىر ىلىك تاققانداي.
— مۇنى ءوزىم دە مىقتاپ ءتۇسىندىم،— دەدى حاكىم وكىنگەن پىشىنمەن،— ازان-قازان بولىپ ۇلكەن كوش وزەننەن ءوتىپ جاتقاندا ەكى قولىڭدى قالتاڭا سالىپ قىزىعىنا قاراپ تۇرۋعا بولمايدى ەكەن.
— سونىمەن جاڭانى جاقتايتىن كوپكە قاراي ويىسام دەيسىڭ عوي؟
— بۇل الدەقاشان ويلانعان نارسە،— دەدى حاكىم سالماقپەن، ماڭدايىنا تۇسكەن بۇيرالاۋ شاشىن كەرى قايىرىپ تاستاپ...— انا، قىز باربولعىر جەتەكتەپ... شەتتەپ ءجۇرمىن...
— ونىڭ ءوزىن بەرى سۇيرەمەيسىڭ بە، جولداستارىڭنان ءبولىنىپ وڭاشا كەتكەنشە.
— بۇل ويلاناتىن نارسە، ءبىراق قىز كەتىپ قالىپتى قىزىل ۇنگە.
— ويلاپ، ويلاپ، ويلانامىن دەپ وتىرىپ تاۋىق جۇمىرتقا سالىپ قويعانىن ءوزى دە سەزبەي قالعان.
— ءسوزىڭ بار بولسىن سەنىڭ ءشوپ تاتىعان،— دەدى حاكىم كۇلىپ.
— ءقازىر زيەۆستىڭ كولەسنيساسىنا پرومەتەيدى مىنگىزەدى. ءجۇر، كورىپ قايتامىز،— دەدى ءامىر ونىڭ قۇلاعىنا ءتونىپ، داۋىسىن باسەڭدەتە جىميىپ. حاكىم وعان تۇسىنبەي قالدى. ۇيدە بوتەن ادام بولماسا دا ءامىر وعان سىبىرلاپ ءشاميلدىڭ جۇرەيىن دەپ جاتقانىن ايتتى...
ءبىراق بۇل ەكەۋى نوعاي مەشىتىنىڭ جانىنداعى نۇرتازانىڭ ۇيىنە جەتكەنشە شاميل اكەسىن ھارون سۇلتاننىڭ شاناسىنا وتىرعىزىپ، جاماققا دەلبەسىن ۇستاتىپ، ءوزى سالت اتپەن اديۋتانت ەسەبىندە ءجۇرىپ تە كەتكەن ەدى.
4
ءبىر جۇمادان بەرى ارقادان ازىناي سوعىپ، وقتىن-وقتىن قار ۇشقىنداتىپ تۇرعان ىزعارلى جەل كەشە تۇندە باسىلا قالدى دا، تاڭ الدىندا قۇبىلادان جىلى لەپ ەستى. وڭتۇستىكتىڭ دىمقىل قوڭىر بۇلتتارى تومەندەي جىلجىپ تەرىستىككە كوشتى، جايىقتىڭ ۇستىنە تۇماندانا شوگىپ قىراتتاردى قىمتاي بۇركەدى. وڭمەننەن وتەتىن وكپەك جەل اقشىل قاردى كوگىلدىرلەندىرىپ ءىرىتىپ جىبەردى؛ كۇن كوزىن جەردەن كوتەرىلگەن قويۋ ىلعال جاپتى؛ كەشكە قاراي بۋالدىر قويۋلانا ءتۇسىپ اسپان بوز ايران بولىپ كەتتى...
كوكتەم جارشىسى سۋسىلداق ۇيرەك ءبىرىنشى رەت بۇگىن قالانىڭ ۇستىمەن جۇيتكي ۇشىپ پارلاسقان كۇيى شاعانعا قاراي اسىپ كەتتى. ءابدىراحمان اۋلانىڭ ىشىندە سىڭار قولداپ، تىرناۋىشپەن شوپ-شولەڭدى جيىستىرىپ جاتىر ەدى. ءبىر جوعارى، ءبىر تومەن زۋلاعان ۇيرەكتەردى ول كوزدەن جوعالعانشا ۇزاتىپ سالدى. جىل قۇسى ىشكە بەلگىسىز ءبىر جىلىلىق سەزىم قۇيىپ جىبەرگەندەي الدەنە شاتتىقتىڭ حابارشىسى سەكىلدى بولدى. ول ۇزاق ۋاقىت بوزعىلت كوككە كوزدەرىن تىگىپ تۇردى دا، اقىرىن عانا كۇرسىنىپ قويىپ، ۋاقىت وزدىرۋ ەرمەگىنە قايتا كىرىستى. ەرسىز عاريپانىڭ كىشكەنە ءۇيىنىڭ شاعىن اۋلاسى وعان ەلدەگى وزدەرىنىڭ ەسكى قورا-جايىن ەسكە ءتۇسىردى...
جازعا سالىم اۋلا ءىشى وسى سياقتى سارى سۋعا باتقان شوپ-شولەڭ؛ مال قورالاردىڭ ءىشى توبەدەن تامشىلاي سورعالاعان، ىرگەدەن كىرگەن سۋمەن باتتاسقان لاس، جەر كەپكەنشە قۇرعامايدى، قىستان شىققان مال ارۋاقتاي ەربيىپ كوككە اۋىز ىلىككەنشە توڭىرەكتە سىنىق ءشوپ قالدىرماي جايپايدى، قۋ قامىستى قاجالايدى، شالشىق ءسىمىرىپ، باتپاققا تولارساقتاپ ءۇي اينالاسىن كەزەدى. بۇرىن ۇيدە ءبىر ۇلكەن قىزىل سيىر بولۋشى ەدى، جازعىتۇرىم جاتقان جەرىندە ۇمتىلا ءتۇسىپ، ءبىراق وزدىگىنەن ورنىنان تۇرا الماي قالاتىن. جانباس سۇيەكتەرى تەرىسىن تەسىپ كەتەرلىكتەي ارىق، بۇل كوتەرەم مۇقىردى ءابدىراحمان سان رەت قۇيىرىقتان كوتەرىپ تۇرعىزعان بولاتىن. عاريپانىڭ سيىرى دا سول ەلدەگى ۇلكەن قىزىل سيىر سياقتى ارىق، ونىڭ ۇستىنە ءارى بۋاز. ءبىراق بۇل ورنىنان دەمەۋسىز تۇرادى. ءقازىر ول قورانىڭ جانىنداعى كوڭنىڭ ەتەگىندە كۇيسەپ جاتىر؛ كوزىن جۇمىپ قويىپ بابىنا كەلتىرىپ، جاقتارىن جالپاق قايزاپ جاتىر. ونىڭ ارىقتىعى ەندى ەسىنە دە كىرەر ەمەس، ەندەپ جايىلاتىن شاعان بويىنا كەشىكپەي شىعامىن دەگەندەي، بەيعام پىشىندە، سەنىمدى سابىرمەن كۇتكەن جىلى كۇننىڭ جەتكەنىنە ابدەن ريزا بولعانداي، ارتقى اياعىن شىرەنىپ قويادى.
ءابدىراحمان سيىردى ورنىنان تۇرعىزىپ مازالاماي قورانىڭ باسقا جاعىن تاراشتايدى. كەيدە ەتى كوگەرىپ مىقتاپ ءىسىپ كەتكەن وڭ يىعىن اقىرىنداپ قوزعاپ-قوزعاپ قويادى، سۇيەگىنىڭ اماندىعىنا ءالى دە كۇدىكتەنگەندەي ونى وڭ قولىمەن بارلاپ، ۇستىنەن باسىپ قويادى: «بۇل جاراقات ەشتەمە ەمەس، مۇنان دا زورى كەزدەسە جازدادى. كەزدەستى دە، ءبىراق اجال جوق...»
اۋلانىڭ تۇكپىر جاق تاقتاسى سىقىر ەتە قالدى. كۇن مەن جەلگە قۋراعان ەسكى دۋالدىڭ باسىنا جارماسقان كىشكەنە قولدار جالت قاراعان ءابدىراحماننىڭ كوزىنە شالىندى، ويلاعانشا بولماي وتە شاپشاڭ تىرمىسقان ءساميدىڭ باسى دا كورىندى. جاردەمدەسىپ ىشكە ءتۇسىرىپ الۋ نيەتىمەن قارسى ۇمتىلعان ءابدىراحمان اياعىن بىرنەشە اتتاپ ۇلگىرگەنشە بالا دۋالدان اسىلا سالبىراپ، جەرگە ءتۇسىپ تە كەتتى.
— اقىرىن، قۇلايسىڭ، مەن ءتۇسىرىپ الايىن...— دەدى ول.
ءبىراق بالا وعان اياعىن ەنتىگە باسىپ، جاقىنداپ تا قالدى.
— ءابدىراحمان اعاي، ۇيگە كىرىڭىز... كورىپ قويادى...— دەدى ول اپتىعىپ.
ءساميدىڭ كوزىندە ۇرەيلى ءبىر قورقىنىشتىڭ ۇشقىنى ءبىر ءسونىپ، ءبىر جانىپ تۇرعانداي كورىندى، سوندا دا بالاعا سىر بەرمەي، ءابدىراحمان سابىرمەن اقىرىن عانا:
— مەنىڭ مۇندا ەكەنىمدى ەشكىم بىلمەيدى، اينالايىن،— دەدى.
قانشاما سابىرلى سالماقتى سويلەپ قىسىلماي تىڭداسا دا سوڭعى كۇندەردىڭ وقيعالارى ءابدىراحماندى بۇرىنعىدان الدەقايدا ساق بولۋعا، قۇلاعىن ءاربىر سوزگە اشىعىراق تۇرۋگە، كوزدەرىن قاداي قاراۋعا ۇيرەتكەن-دى.
— مەنى بىرەۋ سۇرادى ما، الدە مەن جونىندە ءبىر ءسوز ەستىدىڭ بە؟ كىم كورىپ قويادى؟— دەدى ول ىشتەي تاقاتسىزدانىپ.
— قايدان شىققانىن بىلمەيمىن، مەشىتتىڭ بەر جاعىندا قارسى الدىمنان ءتىلماش قۇربانوۆ كەزدەسىپ: «مالاي، توقتا مىنا قاعازدى ءابدىراحمان ايتييەۆكە بەر»،— دەيدى. مەن بەتىنە قاراي قالدىم دا الداپ تۇرعانىن سەزىپ؛ «ايتييەۆ كىم؟» دەپ بىلمەگەنسي قويدىم. «سەندەردىكىنە كەلىپ جۇرەتىن بولشيەۆيك ايتييەۆ» دەپ قاباعىن ءتۇيدى. «بىلمەيمىن» دەپ باسىمدى شايقادىم دا، كەتىپ قالدىم. «توقتا، توقتا، اقشا بەرەمىن» دەپ ەدى، مەن قاراعانىم جوق. ۇيگە تۋرا قايتپاي باسقا كوشەگە ءتۇسىپ الىپ، جۇگىرە بەردىم. ەشكىم كورمەسىن دەپ ءۇيدىڭ قاقپاسىنان دا كىرمەي اۋلانى اينالىپ ارت جاقتان ءتۇستىم،— دەدى بالا شاپشاڭ سويلەپ.
ءابدىراحمان ءساميدىڭ اسا اڭعارۋلى ەكەنىن جاڭا ءبىلدى. ونىڭ جاپ-جاس بولا تۇرىپ، ۇلكەن كىسىنىڭ دە قاپەلىمدە ويىنا كەلە قويمايتىن تاپقىرلىق ىسىنە ىشىنەن قاتتى ريزا بولدى.
— راحمەت، اينالايىن، كوپ جاسا. مۇرادىڭا جەت! — دەدى، اۋزىنا باسقا لايقاتتى ءسوز تۇسە قويماي، جاس كەزىندە ءوزىنىڭ قارتتاردان تالاي ەسىتكەن ءسوزىن پايدالانىپ.— قۇربانوۆ جالعىز با، الدە قاسىندا بىرەۋ بار ما؟
— قاسىندا ۇزىن بويلى قارا كىسى بار، ەشنارسە دەپ ۇندەگەن جوق.
ءابدىراحمان ءسال ويلانىپ تۇرىپ قالدى، ءبىراق ۇزىن قارا كىسىنىڭ كىم ەكەنىن شامالاي المادى. قۇربانوۆتى ول جاقسى بىلەتىن، بۇرىن ونى تالاي كورىپ، سويلەسكەن دە ادامى. «قۇربانوۆتىڭ مەندە قانداي جۇمىسى بار؟ الدە بۇل دا مىنا گەنەرالدارعا «قول ءۇشىن» بەرمەكشى مە؟ پاتشاعا قارسى. وتارشىلىق جۇيەگە جانى قاس. ريەۆوليۋسيانى قۇبىجىقتاي كورەدى. وسى قۇربانوۆتىڭ كوزدەگەنى نە سوندا؟! كەرەنسكييدى دە بۇل توننىڭ ىشكى باۋىنداي كورگەن جوق. مىنە، جۇعىمسىز تيپ! باكەڭ نەدەۋشى ەدى ءوزىن... نيگيليست... يا، يا، بارىپ تۇرعان ني-گيليست. قوي، مۇنىڭ بارىنەن دە اۋلاق» دەپ ويلادى ءابدىراحمان.
— ونداي كىسىلەرگە مەنى كوردىم دەپ ايتپاعانىڭ جاقسى بولعان. پايداسى جوق ادامدار، مۇمكىن، زيانى دا تيەر وندايلاردىڭ،— دەدى ول بالاعا.
5
اكەسىنىڭ جاۋ قولىنان جازىم بولعانىن ءامىر ءالى ەستىگەن جوق-تى، ول ۇيگە كىرىپ كەلگەندە ءابدىراحماننىڭ كوڭىلى بۇزىلىپ كەتتى، ءبىراق ول جاس جىگىتتىڭ الدىندا بوساڭدىعىن بىلدىرمەۋگە تىرىستى، ءبىر نارسەنى كۇبىرلەگەندەي تەرىس اينالىپ كوزگە ەرىكسىز ىركىلگەن جاستى بايقاتپاي جەڭىمەن سۇيكەپ جىبەردى. ونىڭ بۇل تولقىعانىن ءامىر بايقاعان جوق، ويتكەنى ول اڭ-تاڭ بولىپ بارلىق نازارىن ءابدىراحماننىڭ ءتۇرىنىڭ جان تانىماستاي وزگەرىلىپ كەتكەنىنە اۋداردى. كەيدە شالقاسىنان قايىراتىن، كەيدە بالانىڭ كەكىلىندەي بوي بەرمەي سالبىراپ ماڭدايعا ءتۇسىپ كەتەتىن قويۋ قاتقىل قارا شاشتى باسى تاپ-تاقىر، نوعاي تاقيانىڭ استىنان جالتىراعان كوكشىل قۇيقا عانا كورىنەدى، ادەمى مۇرتتىڭ ورنى دا جىم-جىلاس، جاقتارى دا اشاڭ تارتىپ، بۇرىنعى دوڭگەلەك بەتى سوپايا تۇسكەن بە، قالاي؟! جىلتىر ءوڭدى قارا قوڭىر ءجۇز بوپ-بوز بولعان؛ ونىڭ ۇستىنە سول قولىن ورامالمەن يىعىنا اسىپ الىپتى دا، ۇزىن نوعاي بەشپەتىن قاۋسىرىنا ءتۇسىپ، وڭ قولىن دا ومىراۋىنا تىعا بەرەدى.
اۋىر مىنەزدى، سالاۋالى، ويلاپ سويلەيتىن ءابدىراحماندى ءامىر اسا سىيلايتىن، ىشىنەن ءبىر ءتۇرلى سەسكەنگەندەي، ونىڭ الدىندا كوپ سويلەمەيتىن، ايتقان اقىلىن عانا تىڭداپ، قارسى جاۋاپ قاتپايتىن؛ كەيدە اكەسىمەن قالجىڭداسسا دا، ءابدىراحماننىڭ الدىندا ارتىق ءسوز، شاشاۋ قيمىل، جەڭىل مىنەز كورسەتپەيتىن. ءقازىر سول ايبىندى ءابدىراحمان مۇلدە باسقا، الدە ءبىر سيرك ءارتيسى سياقتى، سيقىنا ادام كۇلگەندەي. ءامىر كۇلىپ جىبەرە جازداپ، ءوزىن-وزى زورعا ۇستاپ قالدى. ونىڭ اۋزىنا: «قاناقانىڭ» اۋزىندا تۇراتىن قاسەن قاري سياقتى بولىپسىز، ءابدىراحمان اعا»،— دەگەن سوزدەر كەلىپ قالىپ، تاماعىن كەنەپ جىبەردى.
— بەرى كەل، بەرى كەل،— دەگەن وعان ءابدىراحمان كۇمىلجىڭكىرەپ.
ءامىر جاقىنداي ءتۇستى.
— ءبىر قاعاز بار ەدى... ساعان سونى...
ءابدىراحمان كۇيبەلەكتەپ، بۇرىشتاعى بەتى كۇڭگىرتتەۋ تارتقان شار اينانىڭ ارتىنان ەسكى مۇسىلمانشا جازعان كىتاپتى الىپ اراسىن اقتاردى. تورتكە بۇكتەلگەن قاعازدى الىپ سىڭار قولداپ، ونى جازدى دا باستاپقى جولىن وقىعانداي ۇڭىلە ءتۇستى.
— ءابدىراحمان اعا، پاپامنان حات كەلدى مە؟— دەدى ءامىر، نازارى قاعازعا اۋىپ.
ءامىر اكەسىنەن حات كەلگەن ەكەن دەپ ويلادى، ەسى-دەرتى ەندى سول حاتتا بولدى. «ءۇيدىڭ اماندىعىن جازعان شىعار... مامامنىڭ سالەمى...»
— جوق، ءامىرجان، پاپاڭنان ەمەس... پاپاڭ تۋرالى...
ول قاعازدى امىرگە ۇسىندى دا، تەرەزە الدىنا بارىپ وڭ قولىمەن ماڭدايىن سۇيەپ، ءبىر جەرى قاتتى اۋىرىپ كەتكەندەي قاباعىن شىتتى.
ءامىر قاعازدى تەز-تەز وقي باستادى.
«قۇرمەتتى دميترييەۆ جولداس! مەن ءسىزدىڭ حالىق ىسىنە جۇمسايتىن قىمبات ۋاقىتىڭىزدىڭ بىرنەشە مينۋتىن وسىنى وقۋعا بولمەكپىن، بۇل ءۇشىن ايىپقا بۇيىرماڭىز، ويتكەنى بۇل زاپيسكادا ايتىلاتىن اڭگىمە دە سول جۇرتشىلىق ءىسىنىڭ ءبىر بولشەگى. مۇنى جازىپ وتىرعان ترەبۋحا پوسەلكاسىنداعى سەلولىق مەكتەپتىڭ ۋچيتەلى. ءسىز بىلۋگە ءتيىسسىز— وسى سەلودا تۋىپ وسكەن يگناتيي بىكوۆ، بيىل پوسەلكا سوۆدەپىنىڭ پرەدسەداتەلى بولىپ سايلانعان. ونى حالىق سايلادى. ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا ەڭبەكشى شارۋالار ەركىمەن سەزد اشىپ، باسقارۋ جۇمىسىنا ءوز ىشىنەن ۋاكىلدەر بەلگىلەدى. جۇرت سايلاعان ۋاكىلدىڭ ءبىرى بىكوۆ سوۆدەپتىڭ پرەدسەداتەلى بولىپ كوپتىڭ تىلەگىنە ساي ىستەر ىستەدى. ەجەلدەن پوسەلكەنى بيلەپ كەلگەن كوپ جەرلى، مالدى، ەگىستى، ديىرمەن يەلەرى، بىرنەشە ات زاۆودتارى بار پەسكوۆ، كالاشنيكوۆ دەگەندەرگە سالعىرت سالدى، جەرلەرىن كەسىپ الىپ جەرسىز جالعىز اتتى شارۋالارعا بەردى. سوعىستا بالالارى، ەرلەرى ولگەن جەسىرلەرگە جانە جۇمىسقا جارامايتىن عارىپتەرگە استىق الىپ بەردى. مىنە وسى سياقتى جۇرتشىلىق مۇددەسىن كوزدەگەن قايراتكەر ازاماتقا جوعارىدا اتتارى اتالعان الدىلەر قاتەرىن تىگىپ دۇشپاندىق جاساۋعا كىرىستى».
ءامىردىڭ ويىنا كامەراداعى باسىن تاڭعان، ءحالى اۋىر تۇتقىن بىكوۆ تۇسە قالدى. «و، سورلى، سول بىكوۆ جونىندە عوي مىنا حات. ال مۇنى ماعان نەگە وقىتادى ءابدىراحمان اعاي!..»— دەپ ويلادى ول.
«...وتكەن بەيسەنبى كۇنى، ياعني مارتتىڭ 27-دە، سول كالاشنيكوۆتىڭ وفيسەر بالاسى قاسىنا قارۋلى بۇزىقتاردى جيىپ الىپ، ورال قالاسىنان قايتقان بىكوۆقا جانە ونىڭ قاسىنداعى كوميسسارعا شابۋىل جاسادى...»
ءامىردىڭ تۇلا بويى مۇزداپ كەتتى. ونىڭ كوز الدىنا مۇنان العى كۇن بۇرىن يسپولكومنىڭ تاپسىرماسىمەن كەتكەن اكەسى كەلدى... قاقپا الدىنداعى جيرەن ات جەككەن ورتا بويلى ورىس جىگىتى سول بىكوۆ ەكەن عوي... اكەسىنىڭ تەرەزە الدىندا ويلانىپ وتىرعان سۋرەتى ەلەستەدى. «باسىم اۋىرىپ وتىر. ءامىر، سەنىڭ ءبىر پاراشوكتەرىڭ بولۋشى ەدى...» دەگەنى قۇلاعىنا ەستىلگەندەي بولدى. ول جالما-جان قاعازدان باسىن كوتەرىپ الىپ، ءابدىراحمانعا قاراپ ەدى، ونىڭ تەرىس اينالىپ تەرەزەگە قاراي بۇرعان كوزدەرىندە ىلعال بارىن كورىپ قالدى. جامانشىلىق جايدى ول ىشكى ءتىلسىز ۇعىمنىڭ جازا باسپايتىن ءدال بەلگىلەرىنەن-اق ۇقتى. حاتتاعى جازىلعان ودان ارعى مەيرىمسىز سوزدەرگە ول ەندى قايتىپ كوزىن سالعىسى كەلمەي:
— ءابدىراحمان اعا، نە بولدى، پاپام ءبىر جامانشىلىققا كەزدەستى مە؟— دەدى.
ونىڭ ءومىرى دىرىلدەپ كورمەگەن داۋىسى بۇكىل دەنەسىمەن قوسىلا دىرىلدەپ كەتتى دە، ءۇنى سىبىرلاعانداي جۋاس شىقتى.
ءابدىراحمان ونىڭ اش ءوڭدى، بوزعىل تارتقان سوپاقشا بەتىنە جاڭا عانا تۇرا قارادى. ءتۇسى شۇبەرەكتەي قۇپ-قۋ بولىپ كەتىپتى، ۇلكەن كوزدەرى ۇياسىنان شىعا، ۇرەيلەنە قاراپ تۇر. ىلكى مينۋتتاعى قوبالجىعان قالپى بىرتە-بىرتە ورنىنا كەلە باستاعان ءابدىراحمان مىسالعا كوشىپ اڭگىمەنى الىستان باستادى.
— اششى مەنەن تۇششىنى تاتقان بىلەر، جاقىن مەنەن الىستى جورتقان بىلەر،— دەيدى قازاق. كوپتى كورگەن، ۇزاق جاساپ ءومىردىڭ سوقپاقتى جولدارىمەن ارشىنداپ ادىمداعان، ءوزى دانا، تىلگە شەشەن، ويعا جۇيرىك جيرەنشە بي دەگەن بي بولىپتى. جيرەنشە ءبىر جولى الىس ساپاردان قايتىپ كەلسە، ۇيىندە ەلدىڭ نە جاقسى ادامدارى جيىلىپ وتىر ەكەن. ولار ءبيدى قارسى الىپ، وسى ساپاردا جۇرگەندە ونىڭ باسىنا تۇسكەن ۇلكەن اۋىر ءحالدى ەستىرتۋگە كىرىسكەن...
— ارعى جاعى تۇسىنىكتى، ءابدىراحمان اعا. اسقار تاۋىم قۇلاعانى...— دەپ ءامىر جۇرەسىنەن وتىرا كەتتى. ول كەنەت وكسىپ-وكسىپ جىلاپ جىبەردى، كومەيگە ءتۇيىلىپ كەلگەن ۇلكەن تولقىن تەز لىقسىپ سىرتقا تەپتى، ەكى ءيىنى ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر باسىلىپ دەنەسى سولق-سولق ەتتى. ىركىلگەن اششى جاس شىقسىن، تولقۋى سايابىرلاسىن دەپ، ونى ءابدىراحمان بىردەن جۇباتپادى، ەركىن ەڭىرەۋگە ابدەن ىرىق بەردى. الدەنەشە مينۋتتان كەيىن ول امىرگە:
— «...يا، جىگىتتىڭ اكەسى ولسە نە بولار» دەگەندە جيرەنشە شەشەن: «جىگىتتىڭ اكەسى ولسە اسقار تاۋىنىڭ قۇلاعانى!»— دەپتى... ءبىراق، ءامىرجان، اكە ءتۇرلى-تۇرلى. ءوزى ولسە دە، اتى ماڭگى وشپەيتىن اكە بار. ءومىرى مەن ءىسى ءوز بالاسى تۇگىل وزگەگە ۇلگى بولاتىن اكە بار. جەر ءبىتىپ، سۋ اققالى ادام بالاسىنىڭ قاراي-قاراي كوز تالعان ادىلدىك زامانىنا قول سوزعان كەمەڭگەردىڭ ءبىرى — مەڭدىكەرەي ەدى، ول سول جارىق دۇنيەنىڭ بىلىنە باستاعان تاڭىندا جازىم بولىپ كەتتى... ول مەنىڭ جولداسىم، ءارى اقىلگوي اعام ەدى، سەنىڭ اكەڭ ەدى، مىنا مەرەيى ۋاقىتشا ۇستەم بولىپ تۇرعان جاۋدىڭ الەگىنەن ول كۇننىڭ شىققانىن كورە الماي كەتتى، كوپ ءۇشىن كوكسەگەن كۇندى كورە الماي كەتتى... ءبىراق مىنا سەندەر مەن ءبىز مەڭدىكەرەي كوتەرگەن ريەۆوليۋسيا تۋىن جوعارى ۇستاۋىمىز كەرەك، ونىڭ اتىن انا قىزىل جالاۋعا وشپەيتىن ەتىپ جازۋىمىز كەرەك، تۇر، جاسىما!— دەدى.
ءامىر ەسەڭگىرەپ قالعان ادامشا اياعىن تەڭسەلە باسىپ ەسىككە قاراي جۇرە ءتۇسىپ ەدى، ءابدىراحمان ونى ۇستاي الىپ، قۇشاقتاپ بەتىنەن قاتتى-قاتتى ءسۇيىپ الدى.
— مەن ءقازىر جۇرەيىن دەپ تۇرمىن، ەلگە، ساحاراعا شىعايىن دەپ تۇرمىن. سەندەر مۇنداعى جىگىتتەرمەن بايلانىسىپ تۇراسىڭدار...
— ءبىز دە ەلگە قايتامىز، ءابدىراحمان اعا. ءبىزدى گيمنازيادان شىعارىپ تاستادى. مەن اناۋ كۇنى جۇرەردە «ماماما سالەم ايت!» دەگەندە، «قاي بۇرىن كورگەنىمىز ايتارمىز» دەپ ەدى پاپام... ونىڭ سوڭعى سالەمىن ماعان جەتكىزۋگە تۋرا كەلدى. قوش بولىڭىز، ءابدىراحمان اعا،— دەدى ءامىر داۋسى دىرىلدەپ.
— ءبىز ءالى كورىسەمىز،— دەدى ءابدىراحمان قولىن الىپ.
ون ءۇشىنشى تاراۋ
1
جۇكتى اقون شانانى مىقشىڭداي تارتقان اتتىڭ تاعالى تۇياقتارى تىك تيگەندە قاۋدىراپ ءمۇجىلىپ قالعان قىسقى جولدىڭ قارلى مۇزى كۇڭگىرتتەۋ قارشىلداپ كۇتىر-كۇتىر ومىرىلىپ تۇسەدى. قارا شوقالاقتارى قالقيىپ جوعارى قالىپ، جەنتەكتەلىپ تومەن تۇسكەن ونىڭ شۇقىرلى بەتى سىڭار اياق ويىلىپ، اتتى ماردىمسىز شويناق جۇرىسكە ءتۇسىرىپ كەلەدى.
جول جانى شاربىداي جۇقارىپ، تومپەلەر مەن دوڭەستەر تەگىس اشىلىپ قالعان. قار تەك قانا سايلاردىڭ تەرىسكەي بەتتەرىندە مولىراق، و دا كۇن ساناپ، ساعات ساناپ شاعىندالا بەرەدى؛ اراعا ەندى ءبىر كۇن سالسا تەگىستىكتە ويماقتاي دا قار قالار ەمەس. ەرىگەن قاردىڭ استىنان جىلىپ اققان سۋلار جىلعالاردى تەگىس تولتىرىپ تاستاعان، ولاردىڭ شەتتەرى قابىرشاقتانا قاتىپ الىستاعى سايلارعا جەتۋگە اسىعا اعىپ جاتىر.
— كۇن كوتەرىلگەنشە بارباستاۋعا جەتىپ قالساق جارار ەدى. اپىر-اي، اڭقاتىنىڭ سەڭى ءجۇرىپ كەتەر مە ەكەن!.. ابەكە-اۋ، انا جاشىكتى دەمەسەڭىزشى، تۇسەدى عوي،— دەدى الدىڭعى شانانىڭ جانىندا جاياۋلاپ، دەلبەسىن قاعىپ كەلە جاتقان بايەس ارتىنا كىلت بۇرىلىپ.
ءابدىراحمان قيسايعان جۇكتى اياعىمەن جەر تىرەي وڭ يىعىمەن سۇيەمەلدەپ ورنىنا قايتا ءتۇسىردى دە، بوساپ كەتكەن ارقاندى سىڭار قولداپ قىتىپ بايلادى. جۇكشىنىڭ قولىن اڭدىپ كەلە جاتقان كوك ات توقتاي قالدى؛ اتتىڭ قاتتى سوققان اشاڭ بۇيىرلەرىنەن كوزدەرىن اۋدارماي تۇرىپ، ءابدىراحمان وڭ جاق قالتاسىنان تەمەكى دورباسىن الدى، سارى قاعازعا سول قولىنىڭ مۇگەدەك دەمەۋىمەن ماحوركا وراپ، شىلىم تارتتى.
شىلىم وراپ ونى يەسى تارتىپ بىتىرگەنشە زاردەن جەڭىلىپ تىنىس الىپ قالعان ات اياقتارىن شىمىر باسىپ شانانى ورنىنان جەڭىل قوزعاپ كەتتى. زاقىمدى يىعىن سولەكەت كوتەرىپ اياق باتپايتىن قاتاڭداۋ جەرلەرمەن ءابدىراحمان اتىن شۋ-شۋلاپ كەلەدى. قۇيڭاسى سىدىرىلعان، پىسكەن سيراقتاي ىرسيىپ، استى اشىلىپ قالعان جولدىڭ سيقىن كورىپ جانە جەلدىڭ جىلى لەبىنە قاراپ ول تۇسكە جەتپەي-اق شانامەن شاقىرىم جەرگە دە جىلجىپ بولمايتىنىن ءبىلدى...
تاڭ بىلىنگەننەن بەرى جۇرگەن جولعا ون ەكى-اق شاقىرىم جەر، بۇل جۇرىسپەن قالادان قاشىقتاپ كەتۋ وڭاي ءىس ەمەس؛ ارتتاعى جالاڭ قىلىشتى جاۋدىڭ قاراپ جاتارىن كىم ءبىلىپتى؟
قارعا ادىممەن قارىستاپ اتتاپ كەلە جاتقاندا ارت جاقتان قۋعىنشى تونسە؟ باتىلدىق پەن قارىسا ۇمتىلعان قايسار بەتتىلىك قۇتقارا بەرسە جاقسى! جاۋ اقىماق ەمەس، ايلاكەر! ونىڭ ۇستىنە وزگەشە مەيرىمسىز، الىسقان جاۋىن جەرگە تىقپاي تىنىش تابار سيقى جوق...
— بايەكە،— دەدى ءابدىراحمان، ءبۇيىرىنىڭ سوققانى وتە جيىلەي باستاعان اتىنىڭ جانىندا شاناسىن سۇيرەسە دەمەپ كەلە جاتقان بايەسكە.— مەنىڭ بايقاۋىمشا اڭقاتى تۇگىل ءبىزدى مىنا جول حانكولىنە دە شەندەستىرمەس. جاسىلمويىن جۇيتكىدى دەگەنشە ساي-سايدىڭ اعىسى سارقىرادى دەي بەر. انە، كوردىڭ بە، ۇيرەكتەردىڭ جۇپ-جۇبىمەن ارقاعا قاراي اسىپ جاتقانىن، بۇل — الدا قار جوق دەگەن ءسوز.
ءابدىراحمان الاقانىمەن كوزىن كولكەشتەي اسپان كوبەسىن اي قاراعان ادامشا قارادى. بايەس ويلانىپ قالدى. ونىڭ ويىندا لاجداپ ەلگە جەتىپ الۋ ماقساتى باسىم ەدى.
— سولاي دەيسىز بە، ابەكە؟ ەلگە جەتىپ العان جاقسى بولار ەدى، اپىر-اي، مىنا جۇكتى تاستاپ كەتەتىن جەر دە جوق!
— مىنا جەردە ءبىزدىڭ ءبىر باقتاشى شال بار، جولدان ەكى شاقىرىمداي جەر ءبىر ءبۇيىر. جۇكتى سوندا قالدىرىڭىز دا، ايتەۋىر انا ءتورت قاپشىق قاعازدى جارتى قاپشىقتان بولسا دا ماعان جەتكىزىپ بەرىپ تۇرىڭىز. مەنىڭ سوڭىما ءتۇسۋشى كوپ بولادى، ءسىز ەلەۋسىز ادامسىز، ءجۇن-جۇرقا ساتىپ الۋعا كەلگەن ساۋداگەر دەپ ويلايدى ءسىزدى. الدەقالاي كوزگە ءتۇسىپ قالاتىن كۇن بولسا «زات وراۋ ءۇشىن ساتىپ العان ماكۋلاتۋرا ەدى، «ورال جارشىسى» گازەتىنىڭ رەداكسياسىنان الدىم» دەي سالارسىز،— دەدى ءابدىراحمان.
— ال، سوندا ءسىز ءوزىڭىز ءقازىر قاي جاققا كەتپەكسىز؟
— مەن ەلگە سوعىپ، ءۇي-ىشىن كورىپ، سونسىن ىستەيتىن جۇمىس كوپ، سوعان كىرىسەمىن...
بايەس باسىن شايقادى.
— ءبىر سەكىردىم قۇتىلدىم، ەكى سەكىردىم قۇتىلدىم، ۇشىنشىسىندە تۇتىلدىم... دەگەن. مۇنىڭىز بولمايدى، اقساقال، بۇل اقىلىڭىزعا دا جارتىلاي كونەيىن، ءبىراق اۋىلعا بارامىن دەگەن ويىڭىز بالالىق ءىس. تۇيەنى تىعىپ قويساڭ تابا المايتىن قالادا قالا الماعاننان كەيىن اۋىلدىڭ ىشىندە ادىرايىپ وتىرا المايسىز. مەن ءسىزدىڭ اۋىلىڭىزدى ايتامىن. جۇكتى باقتاشىعا تاستايمىز، ونىڭىز دۇرىس اقىل، ال ەكەۋمىز ەكى اتقا ءمىنىپ، ءبىزدىڭ ەلگە كەتەمىز. قولىڭىز جازىلادى، تىنىعاسىز، سونان كەيىن ىستەيتىن ىسىڭىزگە كىرىسە بەرەسىز. ءبىزدىڭ ەلدەن ءسىزدى ەشكىم ىزدەمەيدى. شالدان ەر توقىم تابىلا ما ءوزى بىزگە؟— دەدى بايەس، اڭگىمە تەك ەردە قالعانداي.
بايەستىڭ اقىلى ءابدىراحمانعا ۇناپ كەتتى. اسىرەسە ونىڭ: قولىڭىز ءتاۋىر بولعاننان كەيىن «ۋچيتەلىم، ەسەپشىم» دەپ ەلدى ءوزىم ارالاتايىن، كەرەك بولسا تاپ وسى «دۇكەنشى» بولىپ كەلە جاتقان فورماڭىزبەن قالانىڭ ىشىنە دە الىپ كىرەيىن دەگەنى ۇلكەن اقىل كورىندى.
ءسويتىپ بۇل ەكەۋى سيىر ساسكە كەزىندە اتقا سالت ءمىنىپ، ات قۇيرىعىن شارت ءتۇيىپ، بوكتەرگەن قوس قورجىنىمەن حانكولى ارقىلى بايەستىڭ اۋىلىنا تىكە استى.
— ءبىزدىڭ اۋىلعا ەڭ توتە جول وسى حانكولى، جولى جاقسى بولعانمەن سۇتتىگەندى بۇرىس، كوپ بۇرىس،— دەدى بايەس.
2
بۇل كۇنى ھارون قۇربانوۆتى جىلى جۇزبەن قارسى الدى. ول: ءبىر بەتكەي، سىرى ىشىندە، ءجۇزى ءومىرى جۇمساقتىق شىراي بەرمەيتىن جۇمباق، قۋلىقتى، باسقادان وزگەشە، ءتىپتى وعاش مىنەزدى بۇل ادامدى ەندى قايتىپ ورالماس دەپ تە ويلاپ ەدى، ويتكەنى ءتىلماشتى جاسىتا قويامىن دەگەن ءادىس ءوز ويىنشا دا تىپىر ەتكىزبەيتىن دالەلدى ەمەس، اباي-قوقايعا جاقىن. ارينە ۇستىڭنەن «كىرشىك كەلتىرەتىن ماعلۇمات بار» دەپ مەڭزەگەنگە باسقا كىسى بولسا كوك تەرەكتىڭ جاپىراعىنداي قالتىرار ەدى، قۇربانوۆ ونداي سولقىلداق جان ەمەس. تاباندى جانە دەگەنىنە اينىماي جەتەتىن كوكبەزەر. قانداي-قانداي جاڭالىق اكەلدى ەكەن؟..
— وتىرىڭىز،— دەدى ول، قارسى ءجۇرىپ كەلىپ قۇربانوۆتىڭ قولىن الىپ.
— راقىمەت، سۇلتان. وتىرىپ اڭگىمەلەسكەندەي ۇلكەن جۇمىسىم جوق، جانە ۇزاق وتىرىپ سىزبەن جايلى كەڭەس قۇراتىن ءقازىر ۋاقىت تا تار. ءسىز كەشە ءبىر ادامنىڭ اتىن اتادىڭىز، سول جونىندە ءبىر اۋىز ءسوز. ءبىراق بۇل مەنىڭ سىزگە مىندەتتى بولىپ جەتكىزگەن جاسىرىن ماعلۇماتىم ەمەس، وندايدان مەنىڭ اۋلاق جۇرەتىنىمدى ءوزىڭىز دە جاقسى سەزەسىز...
— جوق، جوق، قۇربانوۆ مىرزا، مەن ءسىزدى جاسىرىن ماعلۇمات جەتكىزەتىن ادام دەپ ويلامايمىن، ونداي ۇساق جۇمىستىڭ شەڭبەرىنە ءسىز سيمايسىز دا. مىنا تار زاماندا ۇلكەن ازاماتتىق بورىشتى عانا ەسكەرتتىم مەن،— دەپ ھارون ءتىلماشتىڭ ىڭعايىنا كوشە دەمدەي سويلەدى. قۇربانوۆ ءسال بوگەلدى دە، تاماعىن كەنەپ قويىپ كۇڭگىرتتەۋ ءۇندى جۋان داۋىسپەن ءسوزىن جالعاستىرىپ كەتتى:
— جاق-جاق پارتيا بولىپ تارتىسقان قىزۋ جانداردىڭ كۇرەسىنەن مەن ءبىر اۋلاق قالعان اداممىن. مۇنىم ليبەرالدىق پا، بولماسا بويىمداعى جاسىق مىنەزدەن تۋعان كەمشىلىك پە — ءوزىم باعالاي المايمىن. ءبىراق سول ادامداردىڭ قانداي جاندار ەكەنىنە، قالىڭ حالىقتىڭ ىشىندە قانداي تىرەگى بار ەكەنىنە شالاقۇمار جانمىن. ءسىز ابدىراحمەن ايتييەۆ دەدىڭىز، ونى مەن بۇرىن دا ەستەتىنمىن، ءتىپتى بىرەر جەردە كەزدەسىپ، سويلەسكەن دە ادامىم بولاتىن. سىزدەن شىققاننان كەيىن «وسى قانداي ادام ەكەن؟» دەگەن وي باسىمنان كەتپەي قويدى. ءتىپتى كەزدەيسوق، الدەقالاي بولماشى ءبىر ءجايت مەنى ونىڭ جانە جولداستارىنىڭ اق قاردىڭ ۇستىندە قالعان ايقىن ىزدەي، تاستاپ كەتكەن ءبىر دوكۋمەنتىنىڭ ۇستىنەن ءتۇسىردى. بۇل ءبىر عاجاپ وقيعا. باتىل ءىستى، رەالنىي امالدى جۇزەگە شىعارۋعا تايىنباي كىرىسكەن گەرويلاردىڭ قيمىلى. ءوزىم ۇلكەن يدەياعا ۇمتىلعان ەسسىز ەردىڭ كەۋدەگە سيماي تۋلاعان مىقتى جۇرەگىن جاراتامىن. مىنە سونى، سول دوكۋمەنتتى عانا كورسەتەيىن دەپ كەلدىم. مىنا قاعازدىڭ (ول ومىراۋ قالتاسىنان الدەنەشەگە بۇكتەلگەن قاعاز سۋىرىپ الدى) ايتۋىنا قاراعاندا مۇنى جازعاندار ءقازىر ءجا قاراوبادا، شىڭعىرلاۋدا، ترەبۋحادا، كۇيىكقالادا، دارينكەدە، بارباستاۋدا، دۇرىسىراعىن ايتسام بار جەردە دە بولۋى كەرەك.
ھاروننىڭ ەپتى كەلگەن كىشكەنە ساۋساقتارى قاعازدى كوزگە ىلىكپەستەي شاپشاڭ جازدى دا، ءجىتى كوزدەرى جازۋعا قادالدى. بۇل ءبىر قىسقاشا عانا حات ەدى. وقي باستاعاننان-اق ھاروننىڭ كىشىرەك قارا تورى ماڭدايى ماسا شاعىپ العانداي تىرجىڭ ەتە قالدى. كوزىن الماي ىشىنەن تابالاي قاراپ وتىرعان قۇربانوۆتىڭ كوزىنە سۇلتاننىڭ قاعازدى ۇستاعان قولى سەلت ەتكەن سياقتى بولدى. قاعازدا بىلاي دەلىنگەن ەدى:
«تۇرمەدەگى كىرىپتار جولداستارعا!
قۇتىرعان اق گەنەرالدار مەن اتاماندار اقتىق رەت تىرسەكتەن الىپ جاتىر. ءساريزمنىڭ بۇرالقى ساقشىسى وبەر پوليسەيسكيي ھارون قاراتايەۆ يت قورادان شىعارىپ بار سىششيكتەرىن قالاعا جاۋىپ جىبەردى. قالانى ازىرگە ءبىر توپ سالپاڭ قۇلاق توبەتتەرگە تاستاپ كەتىپ جاتىرمىز. ورىنبورعا، سامارعا، سارىتاۋعا حابار جەتكىزىپ كۇش سۇراۋعا ادامدار اتتاندى. ءبىز جەڭىمپاز قىزىل گۆارديا كەلىپ جەتكەنشە اناۋ قالىڭ دەريەۆنيالار مەن سەلولاردىڭ شارۋالارىن، جۇمىسكەرلەرىن، باسقا دا سانالى ازاماتتارىن، كەڭ ساحاراسىندا تەڭدىكسىز تۇنشىققان قازاق ەلىنىڭ ەركىندىك ىزدەگەن ەر جىگىتتەرىن، جارلى-جاقىبايلارىن قولىنا قۇرال بەرىپ اتقا مىنگىزبەكبىز. ءبىز كوپپىز. جاۋ از. قاجىماڭدار! كۇتىڭدەر! كەلەمىز!
كۋيتە يز سەپەي مەچي!..
ايتييەۆ، كولوستوۆ، پارومونوۆ، تاعى باسقالار.
2 اپرەل، 1918 جىل»
— بۇل قايدان شىققان قاعاز؟— دەدى ھارون قولى دىرىلدەپ، ورنىنان شەتكەرىرەك ىسىرىلىپ.
— مەن جاڭا ايتتىم عوي، الدەقالاي ۇستىنەن شىقتىم دەپ. ماعان ءبىر تاتار شالدارى اكەلىپ بەردى. ءبىر ورىس كەمپىرىنىڭ قولىنان دا كوردىم. ولاردىڭ ايتۋىنشا كەشەدەن بەرى وسى قاعاز ءبۇتىن سەننايا كوشەسىن ارالاپ شىقسا كەرەك جانە بازار اينالاسىنداعى دۇكەندەردىڭ بارىنە دە جاپسىرىلعان با، قالاي؟ ءسىز، قالاي دەپ تاباسىز، مىقتى جازىلعان، ءا؟ ارينە، ازداپ ءتىل تيگىزگەن جەرى دە بار...
— ۇيات ەمەس پە، سىزگە وسىنداي ساۋال بەرۋ،— دەدى ھارون ءتۇسى قۋقىلدانىپ.
اڭ-تاڭ قالعانداي قۇربانوۆ يىعىن كوتەردى.
— مەنىڭشە، لوگيكالى. ءسىزدىڭ مۇنى ەلەمەگەنىڭىزگە قايرانمىن. ءسىز ايتييەۆ بۇلىكشى دەيسىز، مۇنىڭىز شىندىققا جاناسىڭقىراماس،— دەدى قۇربانوۆ ەشبىر كەكەسىنسىز.
— ءسىزدىڭ ءوزىڭىز، سولارعا تىلەكتەسسىز، سوندىقتان لوگيكالى كورىنەدى، مۇنداي سۇمىراي جازۋلار!
— ءسىز عافۋ ەتىڭىز، ھارون سۇلتان، ويلانساڭىز بۇل جازۋدا كوپ شىندىق بار. ورىنبور، سامار، سارىتاۋ كومەگى... قىزىل گۆارديا دەگەن سوزدەر اقيقات بار نارسەلەردى بايقاتادى.
— بىلشىل ۇگىت. ءسىز مەنى ناسيحاتتاۋ نيەتىندە شىعارسىز، ءسىرا، ءسوز ساپتاۋىڭىزعا قاراعاندا. الدە ايتييەۆتىڭ جاعىنا شىقتىڭىز با؟
ھارون وسى پىكىرىم دۇرىس دەگەندەي قۇربانوۆتىڭ كوزىنە قادالا قارادى. ءبىراق ءتىلماش سالقىن ەزۋ تارتىپ:
— ايتييەۆكە مەنى قوساقتاۋعا تىم الشاق جاتىر عوي ارامىز. مەنىڭ قايران قالاتىن نارسەم، ايتييەۆ حالقىنا سۇيەنەدى، كوپكە سۇيەنەدى. ال، مىنا ءسىزدىڭ قيراعان مونارحيانىڭ بولشەگىن قارماۋىڭىز تۇسىنىكسىز-اق. ءتۇبى ءسىز مىنا كولونياشىل ۆويسكو ۇكىمەتىنە دە كەرەكسىز بوپ قالاسىز، قازاقتار دا ءسىزدى ماڭىنا جۋىتپايدى-اۋ دەپ ويلايمىن،— دەدى ول، ايانىشتان گورى تابالاعانداي ءبىر ۇنمەن.
— تۋركومان، فاناتيك. مونارحياعا بۇل سياقتى قاتەرىڭىزدى تىگە بەرسەڭىز مەن ءسىزدى تۇتقىنعا الدىرتامىن،— دەدى ھارون داۋىسىن وزگەرتىپ.
قۇربانوۆ داۋىستاپ كۇلىپ جىبەردى.
— عافۋ ەتىڭىز، سۇلتان، ارتىق ءسوز كەتسە. مەن ءسىزدىڭ بەتىڭىزدى جىرتايىن دەگەن نيەتتە ەمەسپىن، ونداي پيعىلدان قۇداي ساقتاسىن. ءوز تۇسىنگەنىمدى عانا ايتتىم. سونسوڭ ءسىز مەنى تاعى دا قورقىتتىڭىز، بۇل جاراماس. مەن دە، ءسىز دە ءبىر ۇكىمەتكە قىزمەت ىستەپ كەلدىك. مەنى سول ۇكىمەتتىڭ زاڭى بويىنشا ەشكىم ۇستاي المايدى — ونى ءسىز ءبىلۋىڭىز كەرەك— پروكۋراتۋراداعى ەشكىم ماڭدايىمنان قاقپايتىن ۋاكىلدىك كۋالىكتى وقىماساڭىز، وقىپ كورۋىڭىزگە بولادى. ال، ايتييەۆتىڭ قۇرامىن دەپ كۇش سالىپ جۇرگەن ۇكىمەتى ۇستايمىن دەسە، وندا اڭگىمە باسقاشا، وعان قارسى تۇراتىن مەندە كۇش جوق. سونان كەيىن، سۇلتان، ءسىزدىڭ ات-شاناڭىزبەن، كۋچەرىڭىزبەن، ءتىپتى اديۋتانتىڭىزدىڭ قورعاۋىمەن بولشيەۆيك باقىتجان قاراتايەۆ كەشە قالادان شىعىپ ەلگە كەتىپتى، الدە ءسىزدىڭ بولشيەۆيكتەردىڭ بىرەۋىن ۇستاپ، بىرەۋىنە پانا بولاتىن پراۆوڭىز دا بار ما؟— دەدى قۇربانوۆ اششى كەسكىنمەن.
ھارون شوشىپ كەتتى:
— نە دەيسىز؟— دەدى ول تۇسىنبەي قالعان ادامشا تاڭدانعان پىشىنمەن.
— ءسىزدىڭ ات-شاناڭىزعا ءمىنىپ، اديۋتانتىڭىزدى الىپ وبلىستىڭ سوۆدەپتىڭ مۇشەسى يۋريست سۇلتان باقىتجان قاراتايەۆ كەشە قالادان شىعىپ، ىشكى بەتكە قاراي كەتكەن. سوعان قاراپ مەن ءسىزدىڭ بولشيەۆيكتەرگە مەڭزەگەن كورەگەن كوزىڭىز بىردە جۇمىلىپ، بىردە اشىلىپ تۇرا ما دەپ ويلاپ قالدىم. مۇمكىن باقىتجان قاراتايەۆتى ءسىز توقتاتۋعا پراۆولى ەمەس شىعارسىز؟
— جالا. وسەك. جالعان ءسوز. ماعان مۇنى ادەيى ايتىپ وتىرسىز، قاساقانا كەك الۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرسىز. مەن ول بولشيەۆيك قاراتايەۆتى قولىما تۇسسە الدىمەن اتۋ جازاسىنا بۇيىرار ەم،— دەدى ابدەن-اق بويىن بيلەي الماي ىشتەي قالشىلداپ كەتكەن ھارون.
قۇربانوۆ تاعى دا كۇلدى.
— ءسىز عاجاپ ادامسىز! مەنىڭ كەك العانداي سىزبەن ءوشتى-قاستى بولىپ كورگەن جەرىم جوق. جانە مەن سىزبەن سالىستىرعاندا كىشكەنە اداممىن، قولىمدا وكىمەتىم، بولماسا جازالاۋ ورىندارىم جوق اداممىن. ءسىزدىڭ قۇدىرەتىڭىزگە قارسى كەلەر شامام جوق. ەكىنشى، ءسىز باقىتجان قاراتايەۆتى ءوزىم اتار ەدىم دەيسىز، مۇنىڭىز دا اڭعىرت ءسوز: باقىتجان قاراتايەۆ جيىرما بەس-وتىز جىل يۋريست بولىپ ىستەگەن ادام، دۋمانىڭ دەپۋتاتى، جاسى كارى، ونى اتۋ بىلاي تۇرسىن تەرگەۋگە الۋعا دا پراۆوڭىز جوق،— دەدى.
— جيىرمانشى يۋن زاڭىمەن اتۋ ەمەس، اسۋ جازاسى بەرىلەدى وكىمەت قۇرىلىسىنا قارسى قول كوتەرگەن جاندارعا.
— تاعى دا زاڭسىز. جيىرمانشى يۋن زاڭى كەرەنسكييدىڭ زاڭى. ءقازىر ونىڭ وكىمەتى تۇگىل ءوزى دە جوق. جانە ءسىز مونارحيانىڭ وڭ كوزىسىز، مونارحيانى قۇلاتقان كەرەنسكييدىڭ زاڭىن قۋاتتايسىز با؟ وتە قىزىق اڭگىمە! جاقسى! مۇنىڭ ءبارى جاي اڭگىمە، دۇرىسىنا كەلسەك، مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، جوعارعى حات جونىندە عانا ەدى. كورگەنشە قوش تۇرىڭىز. قالاي بولعاندا دا ءبىر بىرىمىزگە التى الاسى، بەس بەرەسىمىز جوق ادام بولىپ شىقتىق. ءسىزدىڭ باقىتجاندى قاشىرعانىڭىزدى مەن ۆويسكو ۇكىمەتىنىڭ باستىعىنا ماعلۇم ەتپەيتىنىمدى ءوزىڭىز دە جاقسى بىلەسىز،— دەپ ول باسىن دا يمەستەن ادىمداي باسىپ كابينەتتەن شىعىپ كەتتى.
ھارون تورە ۇزاق ويلاندى. ءبىراق ول مىنا «بەزەرگەن ءتىلماشقا»، قانشا ءزارىن توگىپ، ونى اتىپ جىبەرگەندەي جەك كورسە دە نايزاسىنىڭ ۇشىن باسقا جاققا بۇردى.
بىر-ەكى ساعات وتپەي-اق پوليسيا مەن اتتى قازاقتاردان قۇرىلعان ۇلكەن وترياد قۋعىنعا شىقتى. باقىتجان قاراتايەۆتىڭ سوڭىنان قاقپاقتىعا بەت الىپ ەشمۇحامبەتوۆ باستاپ ون ءبىر ادام جونەلدى دە، كوميسسار ءابدىراحمان ايتييەۆتى قولعا تۇسىرۋگە قىرىق كىسىدەن قۇرالعان ءبىر توپ اسكەر ەكىگە جارىلىپ، ءبىرى ءابدىراحماننىڭ قاراوبا بولىسىنا قاراي، ءبىرى تومەنگى بارباستاۋ مەن سۇتتىگەندىگە بەت الدى. وترياد باستىعى ايتقالي ابىلايەۆ ءابدىراحماندى ۇيرەكتىكولدەن تابام دەپ ويلادى؛ حانكولى ارقىلى كوپىرلى اڭقاتىعا كەتەدى دەپ ول ويلاعان دا جوق.
ەكIنشI ءبولIم
ءبىرىنشى تاراۋ
1
بايەستى جۇرت «ساۋداگەر بايەس»، «ەپتى بايەس» دەيتىن. ءبىراق ول ەپتى بولعانمەن ساۋداگەر ەمەس-تى. اكچۋريندەردىڭ ەتەك الىپ كەتكەن، ەلدەگى كوپ دۇكەندەرىنىڭ بىرىندە ساتۋشى بولاتىن. باي تاتاردىڭ باس دۇكەنشىسىن اراعا سالىپ، بايەس قىبىرلاعان جاندى قيا باستىرماي تۇرعان «اتتى قازاكتار ۇكىمەتىنەن» قىرعا توۆار الىپ شىعۋعا رۇقسات قاعاز الدى دا، ەجەلگى دوسى ءابدىراحمان ايتييەۆكە «ساتۋشى» دەگەن ماندات تاپتى.
ءسويتىپ ونى اڭقاتى وزەنىنىڭ شالقار كولىنە قۇيعان ساعاسىنداعى تارجىمەن مەشىتى دەپ اتالاتىن اۋىلعا — ءوز ۇيىنە الىپ كەلدى.
جاڭالىق حابارلارعا قۇلاعىن توسىپ، ەلگە كەلگەن ادامدى ەسەپكە الىپ وتىراتىن جۇرتقا بايەس ءابدىراحماندى «تانىس ۋچيتەل ەدى، جەردى، جاعدايدى ۇناتسا كۇز وسىندا بالا وقىتۋعا شاقىرامىن، ازىرگە قوناق بولۋعا كەلدى» دەپ جاريالادى. «جەر تايعاق، جول جامان، كەلە جاتقاندا يىعىن جاراقاتتاپ الدى» دەپ ءابدىراحماننىڭ توپشىسىنا قازى تارتىپ ەمدەدى؛ جاس سورپا ىشكىزۋمەن بولدى؛ ىشۋگە قىسىر قىمىزى دا تابىلدى؛ بىرنەشە كۇندەي ماپەلەپ ۇيدەن شىعارماي باقتى.
ۇزاماي وزەننىڭ مۇزى بۇزىلىپ، سەڭى ءجۇردى؛ ويپاڭ جەرلەردى تەگىسىمەن تاسقىن سۋ باستى؛ ءيىرىم-يىرىم القاپتاردى، قامىستى قويناۋلاردى ەرنەكتەتە تولتىرىپ كول-كوسىر جايىلعان ىزعارلى بوزعىل سۋ سەل قىلىپ جىبەردى. كوپ ۋاقىت سايلار تۇتاسىپ، جىلعالار ەندەپ، وتكەل بەرمەي قالدى؛ سۋ جەدەل شىعىپ، ارناسىنا ساراڭ ىعىستى...
ىلكى كەزدە ولشەۋسىز ۇزاق كورىنگەن بىرىنە-بىرى ۇقساس كۇندەرى بىرتە-بىرتە ءجىتى جىلجۋعا اينالدى؛ ءابدىراحمان ۋاقىتتى كىتاپ وقۋمەن، قاۋمالاعان جۇرتپەن ەرتەلى-كەش اڭگىمەلەسۋمەن وتكىزدى؛ ول ءجيى-جيى سۋ جاعاسىنا بارىپ، ۇزاق ۋاقىت سەرۋەندەپ تە قايتاتىن بولدى.
حالىق بايەستىڭ دۇكەنشىسىنەن شىقپايدى، الاتىن زاتتىڭ ءتۇرى شاعىن بولسا دا، بىرەۋ شىرپى، بىرەۋ سابىن سۇراپ كەلەدى. ءبىراق كوبىنىڭ ىزدەيتىنى جاڭالىق؛ قولىن تاڭعان «ۋچيتەلدىڭ» اڭگىمەسىن تىڭداۋعا، گازەت وقىتۋعا جينالىپ قالادى. اسىرەسە، بالىق كاسىبىمەن كۇنەلتەتىن جاعاداعى مالى از، ەگىسى جوق شارۋالار مۇز اڭعارعا قۇلاپ، سۋ ارناعا تۇسكەنشە بوس ۋاقىتىن ءابدىراحماننىڭ توڭىرەگىندە وتكىزەتىن بولدى. دۇنيەدە نە بولىپ جاتقانىن، رەسەيدەگى جاڭا ۇكىمەتتىڭ، ورال قالاسىنداعى وقيعالاردىڭ جايىن ۋچيتەل ولارعا جالىقپاستان ۇعىندىرادى؛ جۇرتتىڭ كوكسەگەنىن كوز الدىنا الىپ كەلگەندەي جاڭالىقتى ۇستى-ۇستىنە جاريالايدى؛ بۇرىن ەرتەگىدە عانا ەسىتەتىن ادىلەتتىك دەگەن نارسەنى قولعا ۇستاتقانداي ەتىپ تۇسىندىرەدى.
قالادان شىعاردا ءابدىراحمان لەنيننىڭ «نە ىستەۋ قەرەك؟»، «حالىق دوستارى كىم؟» دەگەن كىتاپشالارىن، سىرتىن سىدىرىپ الىپ، ءتۇبىن سوگىپ، «قاجەتسىز قاعاز» ەسەبىندە بايەستىڭ وراپ ساتاتىن توۆارعا دەگەن ءبىر بۋدا ەسكى قاعازدارىنا ارالاستىرىپ جىبەرگەن ەدى. ءقازىر ول سول ەكى كىتاپشانى قايتادان جيناستىرىپ، بەت-بەتىمەن ورنى-ورنىنا قويىپ، ءتۇبىن ينە-جىپپەن مۇقياتتاپ تىگىپ وتىر. سويلەسكەندە «ورىسشاعا سۋداي» بايەس كىتاپ وقي المايتىن؛ ءابدىراحماننىڭ ءتۇبىن تىگىپ، بۇكتەلگەن جەرلەرىن جازىپ، الاقانىمەن باسىپ-باسىپ قويعان كىتاپتارىنا قىزعانعان پىشىنمەن كوز تاستايدى. ىشىنەن: «وقىر ما ەدى، شىركىندى! دۇنيەنىڭ استىن-ۇستىنە شىعارعان لەنيننىڭ باسىن ايتسايشى، ميلى باس دەپ»، اقىرىنداپ تاڭدايىن قاعىپ قويادى دا، «مىنا باس تا ءبىر قازاققا وسال باس ەمەس!» دەپ ريزالىق شىرايمەن ءابدىراحماننىڭ قاپ-قارا شاش جاۋىپ كەلە جاتقان دوڭگەلەك باسىنا، وتكىر قارا كوزدەرىنە، جۇقا تاناۋلى قىرلى سۇلۋ مۇرنىنا ءبىرىنشى رەت كورگەندەي قارايدى.
— ابەكە، سىزگە ءبىزدىڭ بالىقشىلار وتە ريزا،— دەدى ول ويىن سوزگە اينالدىرىپ. — «جاقسى مەن جاماندى ايىرىپ قالدىق ۋچيتەل كەلگەننەن بەرى. سويلەسۋگە اڭگىمەسى ساي، اڭگىمەسىنە ناقىلى ساي، ءبىز سياقتى كەدەيلەردى ەلەپ ءبىرىنشى رەت اقىل ايتقان وسى جامپوز. ءبىزدىڭ دە تاياعىمىزدى سوعاتىن ادام بار ەكەن عوي»،— دەيدى. مەن ولارعا اقىرىنداپ قانا: «كۇنى ەرتەڭ سەندەرگە جەردى دە، سۋدى دا ءوز قولدارىڭا الىپ بەرەتىن وسى كىسىلەر. ويازىڭ، بولىسىڭ، بايىڭ، ستارشىنىڭ قۇريدى، بارىنە وزدەرىڭ قوجا بولاسىڭدار. سەندەر بولشيەۆيككە جازىلىڭدار» دەدىم...
ءابدىراحمان تەرەزە الدىندا قولىنداعى كىشكەنە كىتاپشاسىنىڭ بەتتەرىن اۋدارىستىرىپ تۇرعان كۇيى بايەستىڭ ءسوزىن ءجۇزىن بۇرماستان تىڭداپ ەدى، سوڭعى سوزدەرگە ول ەلەڭ ەتە قالدى، بەتىن جالما-جان بۇرىپ الىپ، مۇرتىن ناساتتانا شيىرىپ قويىپ، كۇلىمسىرەپ تۇرعان بايەسكە قادالا قارادى.
— يا، ولار نە دەدى؟
— «بۇل كىسى بولشيەۆيك پە ەدى؟» دەپ سۇرادى. سىر شاشپايتىن ءبارى دە ءوز ادامدارىمىز بولعانمەن مەن ءسىزدى بولشيەۆيك دەپ اشىق ايتا المادىم...
ءابدىراحمان ءسال ويلانىپ قالدى دا:
— قاتە ىستەگەنسىز، شىن نيەتىمەن سۇراعاننان كەيىن جاسىرماۋ كەرەك ەدى؛ حالىقتىڭ سەنىمىنەن ارتىق نە اسىل نارسە بار دۇنيەدە؟ نە دەدى جازىلامىز دەدى مە؟
— كومەيىن ايتپاي-اق ءتۇسىنىپ تۇرمىن. انا ورتاداعى اۋىلدان كەلىپ جۇرگەن كوك كوز كىشكەنە كىسى بار عوي، ونىڭ اتى اسان. سول اسان مەن مىنا ءبىزدىڭ قاجىمۇقان قاي جاققا باستاساڭىز دا ەرەتىن ادامدار،— دەدى بايەس.
بۇل اڭگىمەدەن كەيىن ءابدىراحمان مىقتاپ ويلاندى. ول جاپىرايعان شىم قىستاۋلاردى مەكەندەگەن، جىرتىق جەڭدى شيدەم شەكپەن كيگەن جانداردىڭ تەپسىنىپ، تەڭدىك سۇرايتىنىنا شاك كەلتىرگەن جوق.
2
جول ستارشينا وتە تىمىسكەك ەدى. ول بايەستىڭ كۇندىز ۇيىندە بولماي، ەرتەدەن كەشكە دەيىن دۇكەن توڭىرەگىندە جۇرەتىنىن بىلە تۇرا، وڭاشادا ۇيگە ادەيى كىرىپ ايەلىنەن شىجىمداپ سىر تارتۋ نيەتىنە كىرىستى. ورالدا بولىپ جاتقان وزگەرىستەردى ەمىس-ەمىس ەسىتسە دە، ستارشينا وعان جەتە تۇسىنبەيتىن. وزگەرىلىپ، وڭدەلىپ، جۇمباقتانىپ جەتەتىن كوپ اڭگىمەنىڭ ەلگە مولىراق تاراعانى جىمپيتى ۇكىمەتى، بۇل بەينە ءبىر تولىپ كەتكەن بۇگە مەن شىگەلەردىڭ ورتاسىنداعى الشىسىنان حان تۇرعان قىزىل اسىقتاي جولدىڭ كوز الدىنا كەلە بەرەدى جانە وعان ۇلكەن سۇيەنىش سياقتى كورىنەدى. جولعا ەڭ كەرەگى: «حان ءجاھانشا بۇرىنعى بيلەر مەن ستارشينالارعا، ەلدىڭ يگى جاقسىلارى مەن داۋلەتتى ادامدارىنا ارقا سۇيەيدى ەكەن» دەگەنى. وسىنى ەستىگەننەن كەيىن جول قىستان بەرى حالىق باس قوسقان جيىن جەردەن شەتكەرىرەك جۇرەتىن جاسقانشاق مىنەزىن تاستاي بەرىپ، ستارشينالىڭ ىسىنە ەركىنىرەك كىرىسكەن ەدى.
اسا وقىمىستى بولماعانمەن كوزى اشىق، قالا جايىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن، گۋبەرنيادا بولىپ جاتقان وقيعالارعا ابدەن قانىق بايەس وعان سىرىن ايتقان ەمەس. سىرىن ايتۋ بىلاي تۇرسىن، جولدان كورەر كوزگە قاشقاقتاپ جۇرەدى؛ تۋىسقان بولا تۇرىپ، ەكەۋى جات ادامدار سياقتى. بۇعان سەبەپ جالعىز عانا قىسقى مەكەندەرىنىڭ بولەكتىگى ەمەس، ەكەۋىنىڭ وي-پىكىرى، ىس-ارەكەتتەرىنىڭ الشاقتىعى. جول ەلدىڭ بيلىك ىسىنە، باسقارۋ ىسىنە الا تاڭنان تۇرعاننان كوزى ۇيقىعا كەتكەنشە كىرىسەتىن جان. ەرلى-زايىپتى ادامنىڭ ۇرىسقانى دا جولدىڭ قۇلاعىنا شالىنباي قالمايدى، ەكى كىسى جانجالداسسا ونىڭ اراسىندا دا جول ءجۇرۋ كەرەك. الىم-سالىق جيناۋ جولعا ەڭ مارتەبەلى ءىس، كوز قىرىنا العان ادامىن ىسكەنجەدەي سىعۋ وعان ۇلكەن ءلاززات الاتىن ءجايت-تى. سوندىقتان جول كەلە جاتقاندا جۇرت: «وسىدان-اق قۇداي قۇتقارمادى-اۋ» دەپ ىعىسىپ جۇرە بەرەتىن. ال بايەس كوپتىڭ ادامى. ونى قالادان جۇرت جىل قۇسىنداي كۇتىپ الادى؛ ونىڭ اكەلگەن زاتىن، انشەيىن بەرگەندەي تالاپ اكەتەدى؛ ايتقانىن قۇلاقتان قۇلاققا جەتكىزگەنشە اسىعادى. اسىرەسە، سوڭعى جۇمانىڭ ىشىندە كەدەي جاعى كۇبىر-كۇبىر اڭگىمەلەسىپ بايەستىڭ دۇكەنىنەن شىقپاي قويدى. جۇرتتىڭ شىرايىنان دا، كەيبىرەۋلەردىڭ تەرىس اينالىپ كەتەتىن قۇلقىنان دا جاعىمسىز جاعدايلار بايقالادى. «وسىلار الدە ءبىر حابار ەستىپ مەنەن قۇپيالاپ ءجۇر مە؟ ساقال-مۇرتىن قىرىپ تاستاعان انە ءبىر ۋچيتەل دەگەننىڭ كوزقاراسى ادامعا نايزاداي قادالاتىن بىردەمە ەكەن؟ وسىنىڭ ءوزى الگى جاسىرىن ءجۇرىپ، ەلدى ازعىراتىن ازازىلدەردىڭ ءبىرى ەمەس پە؟..»— دەپ ويلادى جول بايەس ءۇيىنىڭ جانىندا اتتان ءتۇسىپ جاتىپ. ونىڭ ۇزىن جەڭدى شيدەمىنىڭ ەتەكتەرى ەسىككە قاراي ادىمداي باسىپ جۇرگەندە دەلبەگەيلەنە ءتۇستى دە، سوپاق ءيىندى دەنەسى ەسىككە تەز ەنىپ كەتتى.
— كەلىن، امان با، امان-ەسەن تۇراسىڭدار ما؟— دەپ جول بايەستىڭ ايەلى بيعايشامەن اسىعا امانداسىپ، جەر ەدەندى ءۇيدىڭ كىلەمدى تورىنە قاراي وزدى.
ول ادەتىنشە ءۇي ءىشىن تىنتە قاراپ ءوتتى دە، ۇزىن قيىقتى كوزدەرىن يبا قىلىپ، جاعىن سيپاعان ەسىك الدىنداعى اش ءوڭدى ايەلگە بۇردى. ايەل الدەنەگە قىمسىنعانداي پەش جاقتاعى توسەلگەن كورپەنىڭ جيەگىنە قادالا قاراپ قالىپتى، جول دا ءجۇزىن تەزدەتە سولاي قاراي بۇردى.
— قۇدايعا شۇكىر. وزدەرىڭىز دە امان تۇراسىزدار ما؟ بي جەڭەشەم دەنى ساۋ ما؟— دەپ ايەل جالما-جان سىپىرعىش الىپ كيىز ءۇستىن سىپىرىپ شىعۋعا كىرىستى.
كيىز ءۇستىن كىسى كەلگەندە ءبىر سىپىرىپ ءوتۋ بيعايشانىڭ ەجەلگى ادەتى ەدى، ءبىراق بۇل جولى ونىڭ وسى نيەتىنە باسقا نارسە ارالاستى: كورپە استىنان كورىنىپ جاتقان قاعازدى ستارشينادان بۇرىن تەزىرەك جيناپ اكەتۋ كەرەك بولدى. ول اياعىن شاپشاڭ باسىپ كەلىپ ەڭكەيىپ، كورپەنىڭ شەتىن تۇزەتكەن بولدى دا، تاسقا باسقان ۇلكەن سارى قاعازدى جۇمارلاي بۇكتەپ كونەتوز نامبوك پەشپەتىنىڭ قالتاسىنا تىعا سالدى. ءسويتتى دە كوڭىلى جاڭا عانا كونشىگەندەي كيىز ءۇستىن اقىرىنداپ سيپاي ءجۇرىپ، سىپىرعىشپەن باپتاپ سىپىرا باستادى. ونىڭ ويىنا الدىمەن: «تىمىسكەك قايناعا قاعازعا ۇمتىلادى دا، مەن جەتكەنشە الىپ وقيدى، بولماسا جانىنا سالىپ الادى» — دەگەن وتە ءقاۋىپتى وي كەلىپ، «كۇنى بۇرىن جيناپ قويماي مەنىڭ ۇقىپسىزدىعىمنان ۇيدەگى قوناققا ءبىر بالە كەلمەگەي»— دەپ قورىققان ەدى. ويتكەنى بيعايشا بۇل قاعازدىڭ ىشىندە نە جازىلعانىن مىقتاپ ۇقپاسا دا، ونىڭ مىنا «ستارشينا قايناعالارعا» اڭسىزدا اياعىنا باسىپ العان ىستىق قولامتادان دا جامان تيەتىنىن ابدەن تۇسىنەتىن. مۇنى ول ابەكەن ۋچيتەل مەن ەرى بايەستىڭ اڭگىمە ەتىپ وتىرعانىن، بىرەۋدەن جاسىرىپ، بىرەۋلەرگە ادەيىلەپ وقىپ بەرگەنىن تالاي كورىپ، تالاي ەستىگەن-دى. بيعايشا قانشاما تىققىشتاسا دا بۇل قاعازدىڭ نە ەكەنىن جىرىندى ستارشينا دا ءبىلىپ قالدى. ايەل كورپەنىڭ جيەگىنە جەتكەنشە ءارىپتى ارىپكە زورعا قوساتىن حاتقا شابان ەرىندەرىن كۇشتەپ جىبىرلاتىپ، ول بىر-بىرەۋى شورتان قارماقتىڭ ۇلكەندىگىندەي يمەك، ءىرى ارىپتەرمەن ءتىزىپ جازعان «ۇندەۋ» دەگەن ءسوزدى: «ۇ-ۇ-ن-دە-دە-ۋ» دەپ سۇرىنە-جىعىلا وقىپ شىعىپ، ەندى بۇل ءسوزدىڭ ءدامىن تاتىپ قاراعانداي، تامسانىپ ماعىناسىن ىزدەپ وتىرعان. ول تەز تاپتى... ىشىنەن «ۇندەۋ! ءسوز تاراتۋ! ۇگىت تاراتۋ! ناسيحات تاراتۋ! جايۋ! جار سالۋ!.. ءۇن قاتۋ ءبالشاباي! ۇگىت! ۇندەۋ!»— دەگەن سوزدەردى شۇبىرتا ءتىزدى.
— كەلىن، انا قاعازدى بەرى بەرە تۇرشى!..
بيعايشا سەلك ەتە ءتۇستى، ءبىراق قىسىلعانىن بىلدىرمەۋگە تىرىستى.
— قايداعى قاعاز، قايناعا؟— دەپ، ءجۇزىن بۇرماي، سىپىرعىشتىڭ ءجىبىن قىسىپ قايتا بايلادى.
— انا قالتاڭا سالىپ العان ۇندەۋ... ۇگىت قاعازدى... اكەل مەن وقىپ بەرەيىن، نە جازادى ەكەن...
— قايناعا-اۋ، نە دەگەنىڭىز... بۇل ءبىر كەرەكسىز شاي وراپ اكەلگەن قاعاز. جاپاش قوي كورىنگەندى شاشىپ-تامىزىپ جۇرگەن. «قاعازدى اياققا باسپا، وبال بولادى» دەسەڭ دە قارامايدى. وسى سەن بالا دا ءبىر...— دەپ ايەل قازان جاقتان كەلە جاتقان جۇقا ءوڭدى قارا بالاسىنا زەكىگەن ۇنمەن، ءبىراق جۇمساق كوزبەن قارادى.
بالا اناسىنىڭ جۇزىندە ءزار جوعىن بايقاپ، ەكى كوزى cap قاعازدا، تىشقان الاتىن مىسىقتاي اياعىن ەپتەپ باسىپ، بىلدىرمەي جاقىنداي ءتۇستى.
— كەرەكتى، كەرەكسىز ەكەنىن سۇراعانىم جوق، كەلىن. ماعان قاعازدى بەرەتۇر دەيمىن.
«ەندى ۇمتىلماسام قاعازدان ايرىلدىم»— دەگەن وي بالانىڭ بار جۇيەسىن تۇتاس بيلەپ العانداي بولدى، ونىڭ تەسىرەيە قارايتىن دوڭگەلەك قارا كوزدەرى شەشەسىنىڭ قالتاسىن تەسىپ جىبەرە جازدادى.
— قايناعا-اۋ، ويباي-اۋ، و نە دەگەنىڭىز. وقىساڭىز...— دەپ ايەل نە قىلارىن بىلمەي، ءبىراق «ەڭ سوڭعى ءۇمىت سەندە» دەگەندەي بالاسىنا ءبىر قاراپ قويىپ، قالتاسىنا قولىن سالۋعا اينالدى.
ونىڭ قاراسى بالاسىنا: «نە ءبىتىرىپ تۇرسىڭ، ءما، ال دا قاش!» دەگەن ءسوزدى ۇقتىردى. دۇنيەدەگى قاعاز بىتكەندى قويماي جيىپ، اسىل مۇلىكتەي تىققىشتاپ جۇرەتىن جاپار قولىن قالتاعا شەشەسىنىڭ قولىمەن قاتار سالدى دا، گازەت بەتىنىڭ تورتتەن بىرىندەي سارى قاعازعا باسقان ورالدىڭ وبلىستىڭ سوۆدەپى تاراتقان ۇندەۋدى سۋىرىپ الىپ سىرتقا قاراي قاشا جونەلدى.
— و، سايتان جۇگىرمەك! ويباي-اۋ، مىناۋ قايتەدى؟!— دەپ ايەل وپىنعان بولدى، ءبىراق ول بالانى قۋمادى دا، شاقىرمادى دا.
وزىمەن اقىلداسىپ ىستەمەسە دە، بيعايشا ەرىنىڭ ەل قامىن جەيتىنىن، يگى ىستەر ىستەپ جۇرەتىنىن ىشتەي مىقتاپ تۇسىنەتىن، سوندىقتان ونى جامانشىلىقتان، كولدەنەڭ سوزدەن قىزعىشتاي قوريتىن. بىرنەشە كۇننەن بەرى ۇيىندە جاتقان ۋچيتەلدىڭ ۇلكەن ادام ەكەنىن كەلگەن كۇننەن-اق ءبىلىپ، ونى ەڭ جاقىن اعاسىنان ارتىق قۇرمەتتەيتىن. «ستارشىن ابەكەڭ مەن بايەكەڭنىڭ جۇمىسىنا كەدەرگى كەلتىرە مە» دەپ كورپە استىنداعى سارى قاعازدىڭ شەتىن كورگەننەن-اق ونىڭ زارەسى قالماپ ەدى. ءبىراق «تەنتەك» بالاسىنىڭ بۇل قاۋىپتەن ويدا جوق جەردە قۇتقارعانىنا قۋانىپ كەتتى. ونىڭ ورنىنا جولدىڭ ءوڭى سۇرعىلت تارتتى. «ۇستىنەن ءتۇستىم. بۇلاردىڭ جاسىرىن ارەكەتىنىڭ ءبىر ۇشىنان ۇستادىم-اق» دەگەن ستارشينا نە ىستەرگە بىلمەدى، «مىنا جامان قاتىننىڭ ىستەگەن ءىسىن-اي. قاپ!» — دەدى ىشىنەن.
— بايەس قايدا؟ وسىندا ما، الدە تاعى دا تەكەدەن بۇلىك قاعاز جەتكىزۋگە كەتتى مە؟— دەدى ول ايەلگە تۇيىلگەن قاتال ۇنمەن.
— وسىندا، وسىندا، قايناعا. ءقازىر كەلەدى. شايعا كەلەدى. شاي قايناپ تۇر، شەشىنىپ وتىرىڭىز. الدا، جۇگىرمەك جاپار-اي، قاعازدى الىپ قاشىپ كەتكەنىن... قايناعا، مالدارىڭىز امان-ەسەن تولدەپ بولعان شىعار؟..
جول تىستەنىپ تەرەزەگە قارادى.
— بايەستىڭ تەكەدەن الىپ كەلگەن ۋچيتەلى قاشىپ جۇرگەن الاياق كورىنەدى. مۇندايلاردى ماڭىنا جيناپ بايەس نەمەنە، ءسىبىر كەتكىسى كەلىپ ءجۇر مە؟! قاتىن-بالانىڭ، ەل جۇرتتىڭ كەرەگى بولماسا — سىبىرگە ايدالۋىنا بولادى.
ستارشينا ەندى قورقىتا باستادى. ايەل وعان تىكتەپ ءبىر قاراپ قويدى. جولدىڭ اشەيىندە جىلماڭ قاققان جۇزىندە اشۋلى كىجىنگەن سۇس بار. بيعايشا شايىپ-جۋىپ كەلىستىرە سويلەدى.
— قايناعا، نە دەگەنىڭىز، ءىنىڭىزدىڭ ەسى-دەرتى ۇساق-تۇيەك نارسە جەتكىزۋ، ەلدىڭ قاجەتىن، مۇقتاجىن قامداۋ. قۇداي ساقتاسىن، مال-مالدانىپ، جان-جاندانىپ وتىرعاندا، جامانشىلىقتىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن. جەل جاعىمىزداعى پانامىزداي سىزدەن جاسىرىن سىرى بار دەيسىز بە ءىنىڭىزدىڭ؟ تەكەدەن كەلگەن ۋچيتەلگە ەسەپ-حيساپتارىن جازدىرىپ جۇرگەن شىعار.
— ەلگە جاۋاپ بەرەتىن مەن. سونىڭ ىشىندە ءوزىمىزدىڭ اۋىلعا، بايەسكە كىر كەلمەسىن دەيمىن، ويتكەنى وسى كەزدە ەلدە بۇزىقتار كوبەيىپ كەتتى، تەرىس ناسيحات تاراتىپ، شارۋالاردى قۇتىرتىپ جۇرگەندەردى ۇستاپ، بولىسقا تاپسىر دەگەن بۇيرىق الدىم. بىرەۋلەردىڭ پالەن ەتەمىز، تۇگەن ەتەمىز دەپ ەلىرتكەنىنە ەرىپ ۇستالىپ كەتپەسىن دەيمىن؛ سەندەردى اياعاننان ايتامىن. ءوزىم ءوز بولىپ، ستارشىن بوپ تۇرعاندا ءسوز كەلتىرمەسپىن، ارينە. ايتكەنمەن ساق بولعان جاقسى. ءبىراق، كەلىن شىراعىم، مۇنىڭدى باسقانىڭ الدىندا ىستە، نە پيعىلىڭنىڭ بارىن مەن جاقسى بىلەمىن، نەمەنەگە مايموڭكەلەپ اڭگىمەنى باسقا جاققا بۇرا بەرەسىڭ؟
ايەل جاسىڭقىراپ قالدى. «جامان اڭگىمەگە ىلىگىپ ۇستالىپ كەتپەسىن» دەگەن سوزدەن قورقىپ كەتتى.
— قايناعا، ءسىزدى بوتەن دەپ ويلاسام، قۇداي كۋا، ءسىز نە ايتپاقشىسىز، مەن اڭعارا المادىم، جامانشىلىقتان ءوزىڭىز قورىماعاندا ءبىزدى كىم قوريدى؟!
— انا ۋچيتەل دەپ جۇرگەن ادامدارىڭ بۇزىق كورىنەدى، مەن ءبارىن دە ەستىپ كەلدىم. ءبالشاباي كورىنەدى. ۇكىمەت وندايلاردى ۇستايدى، پانالاتقان ادامداردى دا ۇستايدى. نە ايتادى، اڭگىمەسىن ەستىگەنىڭ بار ما؟ باي، بولىستاردى قۇرتامىز دەي مە؟
— ءوزىڭىز دە ەستىپسىز عوي...
— مەن ەستىگەندە... ارينە، ەستىدىم، ءبىراق تاپ وسى ساعادا نە ىستەپ جۇرگەنىن مەنەن گورى مىنا سەندەر جاقسى بىلەسىڭدەر، ۇيلەرىڭدە جاتىر. ەلدى نە دەپ ازعىرىپ ءجۇر؟ كەدەيلەر بايلاردىڭ مالىن الادى، جەرىن الادى، وزدەرىنە وزدەرى قوجا بولادى دەي مە؟ الگى قاعازداردى كوپ تاراتىپ ءجۇر مە؟
— سىزگە مۇنى كىم ايتتى؟
— ماعان ايتتى ايتاتىن كىسىلەر. اتى كىم ءوزىنىڭ؟ ابەكەش پە، ءابدىعالي ما؟
— ابەكە دەيدى عوي ەركەكتەر.
— ابەكە دەيتىنىن مەن دە بىلەمىن. شىن اتى كىم؟
ايەل ويلانىپ قالدى، انىق بىلمەسە دە ۋچيتەلدىڭ جاسىرىن ادام ەكەنىن جانە حالىققا جاقسىلىق جاساۋ ءۇشىن ءومىرىن سارپ ەتىپ جۇرگەن جان ەكەنىن ول جاقسى بىلەتىن. جۇرتتىڭ بۇل كىسىنى ماقتايتىنىن، جاقسى كورەتىنىن ول ءوز قۇلاعىمەن ەستىپ، ءوز كوزىمەن كورگەن-دى. «مەن سياقتى الىستاعى اۋىلىندا ايەلى، مەنىڭ بالامداي بالاسى قالدى عوي، بيشارانىڭ. اكە-شەشەسى، ءۇيى، مالى، اعايىن-تۋىسقانى...» دەگەن ايانىشتى وي كەلدى ايەلگە. ول جۇلىپ العانداي:
— جوق، قايناعا، ءىنىڭىزدىڭ وزىنەن سۇراڭىز، وزىمەن سويلەسىڭىز، مەن ول كىسىنى جامان ادام دەپ ايتا المايمىن،— دەدى بيعايشا بەرىك ۇنمەن، ءسۇيتتى دە ايقايلاپ: — جاپاش-اي، كوكەڭدى شاقىرىپ كەلشى، بي قايناعا وتىر ۇيدە، مامام «شاي ءىشسىن دەپ ايتتى» دە.
جول ءۇن قاتپاي قالدى؛ قاتتى ايتقاننان دا، مايدالاعان سوزدەن دە ەندى ەشبىر ماعىنا شىقپايتىنىن جاقسى ۇقتى. ول بايەستىڭ وزىمەن سويلەسكەندە نەدەن باستاۋ كەرەك ەكەنىن ويلاندى. «ال انا ۋچيتەلمەن قالاي سويلەسۋ كەرەك؟»— تور الدىندا ونى تىپىرشىتا تۇسكەن وسى سوڭعى وي بولدى.
3
سول ساعانى جايلايتىن كوپ اۋىلدىڭ دەنى تاناباي دەگەن اتادان وربىگەن ەدى. تانابايلار وتە كوپ جانە جول ستارشينا مەن بىرەن-ساران قاجىلارىنان باسقاسى مالعا جارلى، كوبىنەسە بالىق كاسىبىمەن اينالىسقان كەدەي شارۋالار-دى. الا جازداي سۋ باسىندا بالاعى ءتۇرۋلى بالىقشىلاردى مالمەن اينالىسقان باسقا اتالار «قارا سيراق تانابايلار» دەپ اتاپ كەتكەن. سول «قارا سيراق» كەدەي بالىقشىنىڭ ءبىرى قاجىمۇقان بولاتىن. قاجىمۇقاننىڭ ءۇيى وزەننىڭ جاعاسىندا، ەسىگى ارقا بەتتە؛ ءابدىراحمان مەن بايەس كەلگەندە ءوزى سول ەسىك الدىندا ay جاماپ جاتىر ەدى. اڭگىمە بولماشى نارسەدەن باستالدى دا، ءابدىراحمان كۇندەگى ادەتىنشە باستارى قوسىلعان بالىقشىلارعا ۇزاق ۋاقىت سوۆدەپ جايىن ءتۇسىندىردى. جاماعان اۋىن قويا سالىپ تىڭداعان قاجىمۇقان:
— مەن ءبارىن دە ءتۇسىندىم؛ ءىشىم ءبارىن دە سەزەدى، ابەكە، ءسىزدىڭ كىم ەكەندىگىڭىزدى دە ۇقتىم؛ قويدى دا سەركە باستايدى، بىزگە دە باستايتىن ازامات كەرەك. كوپ نارسەگە قولىمىز جەتپەي وتىر، مىنا كول ەكەش كولىمىزدىڭ بالىعىن دا جەگىزبەي وتىر؛ اي قاراعانداي، مۇز كەتكەننەن بەرى بالىقتىڭ ءجۇرۋىن كۇتەمىز، ءبىراق سۋىمىزدىڭ ساعاسى بۋۋلى، مىنا ەندەپ جاتقان شالقىماعا كولدىڭ ءىرى بالىعى شىعا المايدى؛ ال شالقاردىڭ ءۇستىن بىزگە بەرمەيدى. سول ءوزىڭىز ايتقان باي ماكار مەن مىنا ءبىر ءوزىمىزدىڭ قازاق وبىرلارى تۇتاس يەمدەنىپ الدى. سولاردىڭ انە تەمىر قورشاۋى مەن مەجەلەپ قويعان تەمىر باعانى تۇر،— دەدى.
وتىرعانداردىڭ ءبىر قاتارى تومەن قاراپ جەر شۇقىلادى دا، ال بىر-ەكەۋى «سەن ايتسايشى» دەگەندەي بايەسكە كوز تىكتى. ۇلكەن ءبىر سىر بارىن، ىشكە سيماي اقتارىلۋعا تۇرعان ىزالى سىر بارىن ءابدىراحمان دا ۇقتى؛ جۇزدەرىندە قىنجىلعان شىرايدىڭ ءىزى جاتقانمەن سوزدەرىندە، قيمىلدارىندا جىگەر، قايراتتىڭ جالىنى ۇشقىنداپ تۇرعان ادال ەڭبەككە ۇمتىلعان بۇل ۇعىمدى جاندارعا ول تاپ وسى مينۋتتا ءجان-تانىن اياماي قىزمەت ەتكىسى كەلدى، ونىڭ بويىن كۇرەسكە جەتەكتەگەن، ۇشقىر سەزىم بيلەپ كەتتى.
— وزبىرلاردىڭ قىلىعىنا مەن دە ابدەن ءتۇسىنىپ وتىرمىن. سوعان قارسى مىنا وزدەرىڭىز سياقتى سانالى ازاماتتار ءبىر ءپاتۋاعا كەلىپ، كوپ بولىپ كۇرەسسەڭدەر ەڭبەكتەرىڭنىڭ جەمىستى بولاتىنىنا مەن كەپىل،— دەدى ءابدىراحمان.
— بىزگە بوي بەرە مە؟..
— ۇكىمەت جاعىنان قولداماسا، بوي بەرۋ قايدا!..— دەپ كۇڭكىلدەستى بىرەۋلەر.
— توقتا، انا كىسىگە تۇسىندىرسەڭدەرشى دۇرىستاپ.
— بايەكە، سەن ايتشى.
— وسى كىسىدەن جاردەم بولماسا.
بايەس سوزگە جۇيرىك ەدى.
— ابەكە-اۋ، ءبىزدىڭ بۇل كولىمىز جارتى ىرىس قوي،— دەپ باستاپ كەتتى ول ءسوزىن.— مۇنىڭ بالىعىن جەسەڭ — تاماق، ساتساڭ — اقشا، شاي-شەكەر، كويلەك-كونشەگىڭدى وسى بالىق كاسىبىمەن ايىراسىڭ. ءبىزدىڭ ەلدىڭ بالىق اۋلامايتىنى جوق دەسەڭ دە بولارلىق؛ اسىرەسە مال باسى كەمتار كەدەيلەر بالىقتى اتا كاسىبى ەتىپ العان. ءبىراق سول سۋدىڭ بەرگەن بايلىعىن دا، جەر شۇرايىن دا اكەسىنىڭ بەرگەن ەنشىسىندەي، باۋىر باسىپ الدىلەر ابدەن يەمدەنىپ الدى؛ كۇنى كەشە، جىگىت الاتىننان از-اق بۇرىن، سولار اناۋ ساعانى تەمىر تورمەن بۋىپ وزەنگە بالىق شىعارماي قويدى... سونى ايتادى،— دەدى بايەس.
— جىگىت الاتىننان بۇرىن دەيسىڭ سەن، بايەكە، ساعانى بۋعانى تاپ سول جىلى ەمەس پە؟— دەپ قاجىمۇقان اۋىن جازىپ جاتقان كۇيى بايەستىڭ اڭگىمەسىن ءبولىپ جىبەردى.
— جوق، جىگىت الاتىن جىلى جىگىتتەر ونىڭ تالقانىن شىعارامىز دەپ دۇرلىكتى، ءبىراق قولعا ىلىكپەي قالدى عوي، توردىڭ ءالى كۇنگى الىنباي تۇرعانىن كورمەيسىڭ بە؟..
— ونىسى قالاي؟ وزەندى ءقايتىپ بۋادى؟— دەدى ءابدىراحمان تاڭدانىپ.
— قاساقانا جاۋىزدىقپەن كولدەن وزەنگە بالىق شىعارماۋ ءۇشىن ەكى جاعاعا شويىن باعان ورناتتى دا، كوزىنەن شاباق وتپەيتىن تەمىر اۋدى كەردى دە سالدى... انە كوردىڭىز بە، تەمىر باعاندى...
ءابدىراحمان قاجىمۇقاننىڭ بالىق قابىرشاعى جاپقان كەنەپ كويلەگىنىڭ جەڭىنەن، سىرتى جارىلعان قارا قوشقىل قولىنان كوزدەرىن تەز تارتىپ الىپ بايەسكە قايتا بۇردى دا، ونىڭ قولىن شوشايتقان جاعىنا قارادى. وزەن مەن كولدىڭ قوسىلعان كەڭ ساعاسىنان جوعارىراق قىنامالى جەردە پاروم دىڭگەگىندەي قوڭىر الا باعانا تۇر؛ كادىمگى تەمىر جولدى كەسىپ وتەتىن جەردەگى، بولماسا كوپىر اۋزىنداعى كەسە كولدەنەڭ تۇراتىن قارالى اعاش سياقتى؛ جاعا بەس ءجۇز قادامنان استام جەر بولسا دا، قارالا باعانا ءابدىراحماننىڭ كوزىنە اپ-ايقىن شالىندى.
— Top كەرمەنىڭ بۇل بەرگى باسى، ال ارعى بەتتەگىسى اناۋ قىلتيىپ كورىنىپ تۇرعان... كوردىڭىز بە؟ انە، انە!— دەپ بايەس قولىمەن ارعى بەتتەگى تەمىر دىڭگەكتى دە كورسەتتى. ءبىراق ونى شوعىر-شوعىر جىڭعىلدى، يتسيگەكتى ارعى جاعالاۋعا كوزدەرىن قانشاما قاداسا دا، ءابدىراحمان كورە المادى.— وسىناۋ كولدىڭ،— دەپ بايەس الىستاعى كوكجيەككە ۇشتاسقان شالقاردىڭ وڭى مەن سولىن قولىمەن سەرمەي كورسەتتى.— ۇلكەندىگىن ءوزىڭىز كورىپ تۇرسىز: ۇزىندىعى جيىرما جەتى شاقىرىم، ەنى دە ون بەس شاقىرىمعا اياعىن جيماس. سوناۋ قۇبىلا بەتتەگى اششى دەيتىن سۋ ارقىلى شالقار جايىقپەن جالعاسىپ جاتىر. جازعىتۇرىم جايىقتىڭ بالىعى كولگە، كولدەن مىنا اڭقاتىعا، ويناققا — ۋىلدىرىق شاشۋعا شىعادى. قىز بەن جىگىتتىڭ ايتىسىنداعى:
بىرەۋى ونان سوڭعى اققايراڭدى
باسىندا ايدارى بار ساقا بالىق...
بىرەۋى ونان سوڭعى لاقا بالىق
قارا سۋ جىلقى تۇسكەن شىر اينالدى...
بىرەۋى ونان سوڭعى شورتان بالىق
تۇيەلى باي قونادى سورتاڭدى الىپ...—
دەپ ولەڭگە ءتىزىپ قوسقان ءوزىمىزدىڭ ۇيرەنشىكتى بالىقتىڭ توقسان ءتۇرى وسىندا.
ءبىر جىلى كۇزدىگۇنى جۇرت بالىقتى قىرىپ سالدى. جەڭدەي قاراكوز بەن بۇكتەسەڭ جونىنان مايى شىعاتىن جۇمىردى تالاي كولىككە تيەپ، بازارعا ساتۋعا تەكەگە قىستاي تاسىدى. قاراكوز بەن جۇمىر بىلاي تۇرسىن، كوزدىڭ قۇرتىن تۇسىرەتىن بالىق كوكسەركە. كوكسەركەنىڭ مايىنان قىمبات نارسە جوق، ونى ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز. شالقاردىڭ كوكسەركەسى دەگەن تەكەنىڭ بازارىن جاۋىپ كەتتى. ارينە، كەز كەلگەن جەردەن ay سالىپ، سۋدىڭ قازىناسىن اقتارا المايسىڭ، بۇعان دا كوپ تاجىريبە كەرەك. بىزدە ەجەلدەن بالىقپەن كوزى شىعىپ كەلە جاتقان ادامدار كوپ. مىنە وسىلار باستاپ سۇزبە اۋ سالىپ، مۇز قاتىسىمەن كولدىڭ ۇستىنە بالىقتان كوكتوبە تۇرعىزدى. تەكەنىڭ بازارىندا جۇرتتىڭ اڭگىمەسى دە، تاڭداناتىنى دا سول ءبىزدىڭ بالىق بولدى. «شالقاردىڭ بالىعى سۋىنا سيماي كەتىپتى، جاعاسىنداعى قازاقتار جىلىم ويادى ەكەن دە، اۋدىڭ قورجىنىندا تۇرعان بالىقتاي، جارىققا شۇپىرلەگەن كوكسەركە مەن قاراكوزدى ساقپەن شەڭگەلدەپ لاقتىرا بەرەدى ەكەن» دەپ شىعاردى. وسى لاقاپ قۇلاعىنا تيگەن جەبىرلەر جاي جاتپاپتى. قوساتاردىڭ باي قازاق ورىسى ماكار دەيتىن مىنا كەردەرى شوراقپەن بىرلەسىپ، كامپان بولىپ، كوك ارباعا اۋ-قۇرالدارىن تيەپ كەلىپ، كەلەسى جىلى مۇز قاتىسىمەن شالقاردىڭ ءۇستىن جايلاۋىنداي ارالادى؛ تالاسسىز-تارتىسسىز قۇدايدىڭ بەرگەن بايلىعىن بولە-جارا پايدالانسا ءبىر ءسارى، كەلگەندەر قايدا بالىق كوپ شىقسا سول جەردى باسىپ الۋعا ۇمتىلدى. اتا-باباسىنان بەرى قاراي ەجەلدەن كاسىپ ەتىپ كۇنەلتكەن جەر-سۋىن وزدەرىنە بيلەتپەي ءبىزدىڭ كەنجەكەيلەردى ىعىستىرا باستادى. «ءبىز حۇكىمەتتەن بۇل كولدى جالعا الدىق، اقشا تولەپ الدىق، دەگبىرلەپ الدىق، سەندەرگە بۇدان بالىق ۇستاۋعا رۇقسات جوق» دەپ سوقتى. جالعىز عانا سوزبەن ايتىپ قويمادى، كەدەيلەردىڭ وتىز-قىرىق ءۇي بولىپ بىرىگىپ العان سۇزبە اۋلارىن سۋدان سۋىرتىپ، كولدەن بالىق سۇزدىرمەي جارلى-جاقىبايلاردى كۇن كورگىشىنەن ايىردى. ولارعا: «كول بىزدىكى، وزەن سىزدىكى، وزەنگە كەت!»— دەدى. ونىمەن دە قويمادى. ءۇش ادامىمىزدى قاڭتاردىڭ قالشىلداعان ايازىندا سۋعا سۇڭگىتىپ شىعارىپ...
— وي، سۇمدىق-اي دەسەيشى، ادامعا ادامنىڭ جانى اشىمايدى ەكەن عوي،— دەپ تاڭدايىن قاقتى قاجىمۇقان.— اقىرى سول سۋ قۇرتتى عوي سورلىلاردى.
— ...كولدىڭ ورتاسىن يەمدەنىپ العانمەن شەت جاعىنان ىسىرا قويماس دەپ جۇرت ەپتەپ بىرەن-ساران اۋلارىن قۇرىپ، كاسىبىن ەتە بەردى. كوزدىڭ قۇرتى بالىق دەگەن، ءبىر داندەگەن ادامدى قويا ما، جەتەكتەپ كەتەتىن ادەتى بار عوي. مالدىباي دەگەن كىسى وتە بالىقشى ادام ەدى. شالقاردىڭ تۇبىندە نە بارىن بىلەتىن، ونىڭ قاي جەرى ساي، قاي جەرى قىرات، قاي جەرى بالىق توقىرامايتىن سورتاڭ — مىنە سونى جاقسى بىلەتىن، ءتىپتى قاي بالىق قاي كۇنى، قالاي قاراي جۇرەتىنىن بىلەدى دەسەم دە وتىرىكشى بولماسپىن. سول مالدەكەڭ مىنا وتىرعان كەنجەكەيدى جانە قايىپقوجانى ەرتىپ الىپ، كازاكتاردىڭ اۋ سالعان جەرىنە دەيىن بارعان. سىبىزعى تارتۋدان باسقانى بىلمەيتىن قايىپقوجا سورلىنىڭ بالىق اۋلاپ نە جۇمىسى بار ەكەن، بەينەت قوي جەتەكتەگەن! سول ۇشەۋى قۇرما اۋ قۇرىپ ءجۇرىپ قولعا تۇسەدى. مۇنارت شالعان ءبىر اپپاق ءتۇن ەكەن. دۇنيە تەپ-تەگىس شاڭىتقان، كولدىڭ شەتىنىڭ قايسى ەكەنىن، ورتانىڭ قايسى ەكەنىن ايىرىپ بولمايتىن اق اياڭ اياز بولسا كەرەك. سوڭىنان مۇنى كەنجەكەي ايتادى: «مالدىباي ۇيىعىنان كەلىپ كەشە كەش قۇرىپ كەتكەن اۋلارىمىزدى قاراساق سىرەسىپ تۇرعان كوكسەركە ەكەن، بىر-بىرەۋى جەڭدەي، اپ دەگەنشە شورشىعان كوك الا بالىقتان قۇيرىعىن قايقايتىپ ءبىر شانا بالىق الدىق»،— دەيدى. «مالدىباي ۇيىعى» دەپ وزدەرىنىڭ بەلگىلەپ العان سۋ استىنداعى بالىق جاتاعى، ونى باستا مالدىباي تاپسا كەرەك. ۇرلىق قىلعان ادامداي اپىل-عۇپىل ءجۇرىپ كەپ كەتتىك، كازاك-ورىس اۋشىلارىنىڭ كوزىنە ىلىكپەي ەسى-دەرتىمىز جاعاعا جەتۋ.
«قۇداي شاتاستىرعاندا، اسپانداعى جۇلدىزدى بايقاپ بولمايتىن ءتۇننىڭ اق قىلاۋىندا جولدان شىعىپ كەتىپپىز. ءجۇرىپ كەلەمىز، جاعا جوق. شورتانباي اعاشىنىڭ وكپە تۇسىنا جەتكەندە بارلاۋشى ەكى ادام كەزدەسە كەتتى؛ قولدارىندا كوك مىلتىق، اي-شايعا قاراتپاي كەرى ايدادى»،— دەيدى. نە كەرەك، كول ۇستىندەگى قوستارىنا الىپ كەلىپ «ۇرى» دەپ بۇلاردىڭ ات-شاناسى مەن بالىعىن تارتىپ الادى دا، وزدەرىن قۋىپ جىبەرەدى. ءبىراق بالىعىمىزدى السا السىن، ات-شاناسىز نە كۇن كورەمىز دەپ، ۇشەۋى قوسقا قايتا بارادى؛ ات-شاناسىن سۇرايدى. كولدىڭ ماڭىنا جۋىتپاي قاقولداردى دا قىرىپ-جويىپ، ساباپ، كۇن كورسەتپەيتىن قۇدايدان بەزگەن باي كازاك-ورىستار بۇل ۇشەۋىن اياسىن با؟ ىشىندەگى قوجايىنى بولسا كەرەك، قاسقىر ىشىك جامىلعان بىرەۋى «كيرگيزدار ييسۋس حريستوستى تانىپ قويسىن، كرەستيت ەتىڭدەر» دەپ بۇيرىق بەرىپتى. «كرەستيت ەتىڭدەر!» دەگەنى كازاك-ورىستاردىڭ ادەتىنشە سۋعا سالىپ شوقىندىرىڭدار دەگەنى عوي. قوجايىن بۇيىرعان سوڭ نەسىن قويسىن، ءبارى جابىلىپ ۇشەۋىنىڭ قولدارىن ارتىنا بايلاپ، بەلدەرىنە ارقان تاعىپ، كادىمگى سۇزبە اۋ تۇسىرەتىن ويىققا سالعان...
— يشا!— دەپ تۇلا بويى شىمىركەنگەندەي قاجىمۇقاننىڭ ايەلى ەكى يىعىن كوتەرىپ قالدى.
— ...ساي سۇيەگىڭدى سىرقىراتارلىق مۇزداي سۋعا جان شىدار ما، جىلىمعا قولىڭدى مالىپ العاننىڭ وزىندە دە قارىپ كەتەدى. ابدەن قالشىلداپ، سىرەسىپ حالدەرى بىتكەننەن كەيىن سۋدان سۇيرەپ شىعارىپ تاستاعان. ءوڭ جوق، ءتۇس جوق، بەينە ولىك سياقتى بولسا كەرەك. جان ءسىرى عوي، ناعىپ ولمەي قالعان دەسەيشى، ءا؟ كيىمدەرى سىرەسىپ مۇز بولىپ قالعان، مىنا كەنجەكەيدىڭ ەتىگىن قايناعان سۋعا مالىپ ارەڭ دەپ شەشتى عوي ۇيگە كەلگەنسىن. ۇشەۋىنىڭ وسى كۇنگە دەيىن اياعىنان تىك تۇرىپ جۇرگەنى وسى كىسى، ال مالدىباي ۇيىنە جەتىپ جىعىلعاننان تۇرمادى، ءۇش كۇننەن كەيىن وپات بولدى دا، قايىپقوجا سونان بەرى توسەك ۇستىندە، كوكىرەك اۋرۋعا شالدىقتى. وي شىركىن، ادامنىڭ ونەرلىسى ەدى، قايىپقوجا سىبىزعى تارتقاندا جان-جانۋار ۇيىپ قالادى! قايىپقوجاداي سىبىزعىشى از شىعار. ونىڭ تۇبىنە جەتكەن دە وسى جاۋىزدار... ساباز، قان قاقىرىپ ءجۇرىپ «مۇز جارىلدى» دەگەن كۇي شىعاردى-اۋ، كۇي دەپ سونى ايت! سول ءوزىنىڭ ويىققا تۇسكەن اق اياڭ اياز ءتۇنىن كوز الدىنا كەلتىرسە كەرەك. سىبىزعىنىڭ كۇجىلدەپ شىققان ءۇنى ءبىر كەز سىقىرعا اينالادى. كادىمگى سىقىرلاپ تۇرعان اياز سياقتى. تۇلا بويىڭا مۇزداتارلىق سۋىڭ ەنگىزىپ جىبەرەدى. سودان كەيىن سىبىزعى شىتىر-شىتىر جارىلىپ كەلە جاتقان مۇز سياقتى بولىپ ەلەڭدەتەدى دە شاتىر-شۇتىر ەتە قالادى. اۋعان جوق اقپاننىڭ ايازىنا شىداماي، مۇزدىڭ جارىلىپ جاتقانى... وي، شىركىن-اي! قايقاڭداي سىبىزعىشى بار ما ەكەن! ونىڭ «نار يگەنىن»، ابەكە، اماندىق بولسا وزىڭىزگە تارتتىرىپ بەرەمىن. ءبىراق سورلى قاتتى اۋرۋ...
— بايەكە، ارعى جاعىن ايت. قايىپقوجانىڭ جىرى ۇلكەن جىر.
— ...يا، كازاك-ورىس الپاۋىتتارى مەن قازاقتىڭ ءوز ىشىنەن شىققان شوراقتاردىڭ جاۋىزدىعىن جۇرت «بولىستىڭ قۇلاعىنا جەتكىزەيىك، مىنا قورلىققا تىيىم سالسىن، سۋىمىزدى قايىرىپ بەرسىن»، — دەستى. بىرەۋلەر «بولىستىڭ ءالى كەلمەيدى، ويازعا عاريزا ەتەيىك»، — دەدى. ەندى ءبىر كوزى اشىق، زاڭعا جۇيرىك بىلگىشتەر «اق پاتشانىڭ وزىنە شاعىم ەتىڭدەر» دەپ اقىل ايتتى، «ويتكەنى بۇعان وياز ەشنارسە ىستەي المايدى. ويازىڭنىڭ ءوزى سول كازاك-ورىستاردان شىققان، قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقي ما؟!» — دەدى. اينالا كەلگەندە ويازدان دا، اقپاتشادان دا ەشنارسە شىعارا المادى. عاريزاسىن بەردى بىلەم، ءبىراق ول عاريزاعا جاۋاپ كەلدى دەگەندى ءوزىمىز ەستىگەنىمىز جوق. ونىڭ ورنىنا عاريزاسىز-اق شاۋىپ كەلگەن ويازدى دا، جاندارمدى دا ءوز كوزىممەن كوردىم...
— قۇربانايتى ۇستىندەگىدەن كەيىن بە؟— دەدى قاجىمۇقان اۋىن قويا سالىپ.
— ...يا، قۇربانايتى كەزىندەگى بولعان دۇرلىگىستەن كەيىن. قۇربانايتى كەزىندەگى دۇرلىگىس دەيتىنىمىز مىنادان؛ شاتاق ايت كۇنى شىقتى. كوپتەن بەرگى ىشكە شەمەندەي قاتقان قورلىق سىرتقا تەپپەي قويا ما؟! بولماشى ءبىر وتتىڭ ۇشقىنىنا تۇتانىپ كەتەتىن دالانىڭ ءورتى سياقتى سول كەك ايت ۇستىندە بۇرق ەتە قالماسى بار ما! مۇز جۇكتى كولىكتى دە كوتەرەرلىكتەي ابدەن بەكىگەن كەز، ءۇستىن جۇقالاپ قار باسقان شالقاردىڭ ءۇستى ەرتەدەن كەشكە شەيىن باي كازاك-ورىستار مەن قازاق كۋپەستەرىنىڭ اۋىن تارتقان جاننان كورىنبەيدى. جۇرت ايتپەن بولىپ اۋىلدان اۋىلعا شۇباپ، بوي جازىپ، قوشامەت جاساعان كۇنى دە كوزگە شىققان سۇيەلدەي بولىپ، مۇز ءۇستى ىزى-قيقى بالىقتىڭ قىزىعىنا باتىپ جاتتى. تەگىسىنەن اتقا ءمىنىپ جەلىگىپ، مۇشە الىپ، بايگەگە شاۋىپ ەلىرگەن جۇرت، كىم باستاعانىن بىلمەيمىن، كول ۇستىندەگى سۇزبە اۋشىلارعا قاراي بەت قويدى. باستا شاۋىپ الۋ نيەتى بولماعان دا شىعار، اشەيىن، قوقانلوقى، قىر كورسەتۋ سياقتى ما قالاي، توپ-توپ جاعاعا تونگەن حالىق بىرتە-بىرتە، ايتەۋىر مۇزدىڭ ۇستىمەن ارىلەپ، كولدىڭ ورتاسىنا قاراي ءجۇردى. كوپتىڭ ىشىندە مەن دە كەتتىم، ءبىراق قالىپ قويدىم. جامانداتقىر، استىمداعى جيرەن بيە، ءومىرى اياعىن مۇزعا سالمايتىن ءبىر قىرسىق-تى. جول ۇستىندە قاتقان الاقانداي قابىرشاققا اياعىن سالماستان اينالىپ وتەتىن، ال ۇلكەن مۇزعا باسىن كەسسەڭ دە تۇياعىن تيگىزبەس. قامىسقا جەتپەي-اق تۇرالاپ قالعان اتشا، بيە سىرەسىپ تۇردى دا قالدى. قاپتاعان اتتىلاردى ماعان الىستان قاراۋعا تۋرا كەلدى؛ تۇس-تۇستان اعىلىپ، قورشاپ الاتىنداي، اڭداپ بارادى. وسى كەزدە «سەزىكتى سەكىرەر» دەپ، كولگە قوجايىندىق ەتكەندەر: «قىرعىزدار بۋنت شىعارىپ ءبىزدى ولتىرۋگە كەلە جاتىر» دەپ اۋلارىن، بۇكىل قۇرال-سايماندارىن، قوس-قوس بولىپ جاتقان دۇنيە-مۇلىكتەرىن تاستاپ، اتتىسى اتتى، جاياۋى جاياۋ، مۇزدىڭ ۇستىمەن جوڭكىپ بەرسىن! مۇنى كورگەن حالىق باتىلدانا ءتۇسىپ، قوجايىنسىعان كۇشتىلەردىڭ تاستاپ كەتكەن قۇرال-سايماندارىن، اۋ-جابدىقتارىن باس سالىپ تالاۋعا كىرىستى. بىرەۋلەر قاشقانداردىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ ون شاقىرىمداي مۇز ۇستىمەن قۋىپ، اتتارىن پارلاپ جەگىپ شانامەن قاشقانداردى ەكىنشى جاعاعا جەتكەنشە دۇركىرەتتى، كەيبىر تەنتەك جىگىتتەردىڭ قامشىسىنىڭ ۇشى تيگەندەر دە از بولماسا كەرەك. كوپتەن ءتىسىن باسىپ جۇرگەن جۇرت كازاك-ورىس بايلارىنىڭ اشۋلارىن، ەگىنگە تۇسكەن ساياقتاي ەتىپ، كولدەن قۋىپ تاستادى. مىنە، وسىعان كىم ايىپتى: كەلىپ جەرىن-سۋىن باسىپ الىپ، بالىقشى كەدەيلەردى كاسىبىنەن ايىرعان اناۋ الپاۋىتتار ايىپتى ما؟ بولماسا وعان قارسى باس كوتەرگەندەر ايىپتى ما؟ اڭگىمە مۇنىمەن ءبىتىپ قانا قويعان جوق، ونىڭ اياعى كەلىپ ناسىرعا شاپتى. «بۋنت شىعاردىڭدار» دەپ ءۇش كۇن وتپەي-اق ويازى، پريستاۆى، بولىسى، ءتىلماشى لەك-لەك بولىپ جىمپيتىدان دا، ورالدان دا ءبىزدىڭ شالقارعا اعىلدى، سحود، جيىلىس، تەرگەۋ، تەكسەرۋ باستالدى. الدەنەشە ۇيلەر دايىندادى، كوپتەگەن مال سويىلدى. ەلدىڭ جاقسىلارى تەگىس جينالدى، بىتىمگە بيلەر كىرىستى، قاجىلار باس قوستى. «بۇلىك شىعارۋشىلاردى تاۋىپ بەرىڭدەر، ايتپەسە تەپ-تەگىس ءسىبىر جىبەرەمىن» دەپ وياز اقىردى. جۇرت قاتتى قىسىلدى، نە ىستەۋگە بىلمەيدى. «بىر-ەكى جىگىتتى قۇربان ەتپەي بولماس، ۇيتكەنى ەل كۇيزەلەدى» دەسكەن ادامدار دا بولدى. «سوڭعى لەبىز سەندە، نە ىستەيمىز، ءبىر امالى بار ما؟» دەگەندەي جۇرت تەگىس ءجۇنىس قاجىعا قارادى. ءارى ەر، ءارى بي، ءارى ادىلەتشىل ءجۇنىس ءتىرى دە ازاماتتى قولىنان ۇستاپ بەرە مە؟ «وياز مىرزا، جازىقتى ادام بار»،—دەدى ول: ءسويتتى دە،— «مالدىبايدىڭ قاتىنىن شاقىرىڭدار»،— دەدى. «جازىقتى بار» دەگەنگە ويازى دا، بولىسى دا، ولاردىڭ سوڭىنا ەرگەن ءبىر توپ شاشپاۋىن كوتەرۋشىلەر دە جايناي ءتۇستى. «ە، باسە!» دەستى كۇلىمسىرەپ. ءبىر بالاسىن جەتەكتەپ، ءبىر بالاسىن كوتەرىپ، جىرتىق ماسىدەن وكشەسى جىلت-جىلت ەتكەن مالدەكەڭنىڭ جەسىرى مەن جەتىمدەرىن البا-جۇلبا كۇيىندە ويازداردىڭ ۇستىنە كىرگىزدى. «ەڭ الدىمەن مىنا وسى ۇشەۋى شالقاردىڭ ۇستىندە بۇلىك شىعارعان، وسى ۇشەۋىن مىقتاپ جازالاۋ كەرەك»،— دەدى ءجۇنىس سۇق قولىمەن كورسەتىپ. «ءبىزدى اجۋا قىلا ما، مىنا قاجى نە دەيدى؟! مىنا سياقتى قايىرشى سورلى جانە نادان ايەل ەرەۋىل كوتەرەر مە؟..» وياز ورنىنان تۇرىپ كەتتى، كوزدەرى شاتىناي ءتۇستى، ءجۇنىستى تىرىلەي جۇتىپ قوياتىنداي الپەت كورسەتتى. تورەڭىزگە قۇلدىق، تاقسىر وياز، دۇرىس ايتاسىز،— دەدى ءجۇنىس؛ بۇل سورلى. بۇعان جانىڭىز اشىعانى عادىلەتتى قولداعانىڭىز. ال، انا قۇلقىننىڭ عانا قامىن كوزدەگەن جاندار وسى جەتىمدەردىڭ الدىمەن اۋزىنا سالىپ اس ەتكەن بالىعىن الدى، ونان سوڭ اسىراپ وتىرعان اكەسىن قاڭتاردىڭ قالشىلداعان ايازىندا سۋعا سۇڭگىتىپ ءولتىردى. ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى جۇرت تەگىسىنەن عادەتىن، عۇرپىن، ءدىنىن ماداقتاپ سايرانداعان ايتى ۇستىندە سول ءبىر جاۋىزدىققا مەڭزەپ جۇمىرىعىن ءتۇيىستى، ءبىر ادام ەمەس، جۇرت تەگىس ءتۇيىستى. ءبىراق زۇلىمدىققا قارسى زۇلىمدىق ىستەمەدى، كىسى ولىمىنە، قان توگىسكە بارمادى. حالىق ول كۇنى مۇز ۇستىندە: «ءبىز دە ءتىرى جانبىز، ساق بولىڭدار!» دەگەندى عانا ايتتى. اڭگىمەنىڭ بارى وسى، ايىپتى دەپ تاپساڭ انا ۇشەۋىن سىبىرگە ايدا، مىنا ءۇش ءجۇز ۇيدەن ءۇش ءجۇز كىسى الىپ كەت، ويتكەنى ءبارى تەگىس قىنجىلدى،— دەدى. وياز ەشنارسە ىستەي المادى، ول جۇبىن جازباعان قالىڭ توپقا ءتىسىن باتىرا المادى. بولىستارعا: «وزدەرىڭ ءبىتىر» دەپ كەتىپ قالدى. ءبىراق انا جاۋىزدار ءبىر جۇمادان كەيىن جيىرما-وتىز كولىكپەن كەلىپ وزەننىڭ ناق ساعاسىن تەمىر اۋمەن تورلادى دا سالدى. ءسويتىپ وزەنگە جىبەرمەي كولدىڭ ءىرى بالىعىن دا بوگەدى. شالقارعا اۋ دا سالدىرماي قويدى...
— زورلىق دەپ مىنە وسىنى ايت. ناعىز جاۋىزدىڭ،— دەپ قاجىمۇقان تاڭدايىن قاقتى.
— ال، ول ءجۇنىس دەگەن ءقازىر بار ادام با؟— دەپ سۇرادى ءابدىراحمان بايەستەن.
— بولعاندا قانداي، ناعىز ەلدىڭ ءبىر بەدەلدى ادامى. ءوزىڭىزدىڭ ەسكى جولداسىڭىز قالەننىڭ كورشىسى، سونىڭ دەگەنىنەن شىقپايتىن ادام. قالەن ارقىلى كورىپ، تانىسىپ، سويلەسۋگە بولادى.
ءابدىراحمان ىشىنەن: «بۇل دا ءبىر كەرەك ادام ەكەن» دەپ ويلاپ قويدى.
— يە، يە... سويلەسۋ كەرەك،— دەدى ول. بايەستىڭ سوڭعى پىكىرىن قوستاي ءتۇسىپ.
4
— كوكەم دە، وشەتىل دە دۇكەندە جوق، جاعاداعى بالىقشىلارعا كەتىپتى،— دەدى بيعايشانىڭ شايعا شاقىرۋعا جىبەرگەن بالاسى.
شاي ازىرلەندى. جول جايلانىسا ءتۇستى. ءارى سىرىن بىلمەيتىن، ءارى وقىعان وتكىر ۋچيتەلمەن ءسوزدى نەدەن باستاپ، قالاي سويلەرىن بىلمەي ول كۇن بۇرىن ساسىپ، ءتىپتى ىشتەي سەسكەنىپ تە وتىرعان. «ءبالشاباي ما، ءبالشاباي ەمەس پە، بۇل نەعايبىل نارسە. ال ءتىپتى ءبالشاباي بولعاندا مەن وعان نە ىستەيمىن؟ ونى جاپىرىپ تاستارلىق مەندە دە قۇدىرەت شامالى. قالەن سياقتى بىلمەيتىن جەرىمنەن سوعىپ، بەلدەن شالسا ابىرويىم ايرانداي توگىلگەنى ەمەس پە؟ اسىلى، وقىمىستىلارمەن ايقاسۋ ماعان قول شارۋا ەمەس. امانعالي ايتقانداي كەيدە «اسسۋكۋتى ءعانيمتتىڭ» ءوزى اقىل» دەپ ويلادى ول التىنشى شىنىاياقتى ءبىتىرىپ ابدەن بۋسانىپ، كەمەلىنە كەلتىرە كەكىرىپ قويىپ. ءسويتتى دە جول «تاعى دا ىشەر مە ەكەن؟» دەپ، كوزىنىڭ استىمەن قاراپ، ۇستەپ شاي سالار-سالماسىن بىلمەي ەكى ويلى بولىپ وتىرعان بيعايشاعا:
— قۇي، كەلىن. ءبىزدىڭ قاتىننىڭ شايى تاۋسىلدى. «بيعايشا جارتى قاداق بولسا دا شاي بەرىپ جىبەرسىن» دەدى،— دەپ جاعاسىن كىر شالعان اقسۇر كويلەگىنىڭ ومىراۋىن جەلپىپ-جەلپىپ قويدى.
— قايناعا-اۋ، بار شايىمىز وسى دەۋگە بولادى. بۇل جو... («بۇل جولى» دەپ جولدىڭ اتىن اتاپ قالا جازدادى دا، ايەل جالما-جان ساسقانىنان اققۇماندى توڭقايتا ءتۇستى): — بۇل ساپار ءبىزدىڭ كىسى شاي اكەلگەن جوق...
ول تولتىرعان شىنىاياقتى ستارشيناعا قاراي شاپشاڭداپ ىسىرىپ قويىپ، ەسەلەپ تاعى دا ۇستەپ شاي سالدى.
— جارتى قاداق بولسا دا... ەپتەي تۇرۋعا... كەلىن، شەكەرلەرىڭ كوپ شىعار؟
— بۇرىننان جاتقان ءبىر شاقپاق شەكەر عوي، سىزگە عانا شىعارىپ وتىرعانىم.
— بي جەڭەشەڭە سالەمدەمەگە بىرەر شاقپاق بولسا دا... جول قانىپ ىشەتىن مىنا قىزىلكۇرەڭ شايعا مۇقياتتاپ جەتكىزە ىستەپ وتىرعان شاتتاۋىقتاي شەكەرگە قۇنجيا قارادى. «ايەلدىڭ ءسوزى راس بولسا، كەلەسى شىنىاياقتارعا مىناۋ جالاسا دا جۇق بولماس...»
— تابادى عوي بايەس. تەكەدەگى باي تاتارلاردىڭ شاي، شەكەرى ءشىرىپ جاتقان شىعار قويمالارىندا.
— دۇنيە جوق، قالانىڭ استى-ۇستىنە شىعىپ جاتىر دەپ كەلدى عوي ءبىزدىڭ ۇيدەگى.
— ساۋداگەرلەرگە دۇنيە بولماۋشى ما ەدى، كەلىن، سەن بالا ەكەنسىڭ عوي. ولاردىڭ تىققىشتاعانى دا ءبىر جىلعا جەتەر. «قالانىڭ استى—ۇستىنە شىعىپ جاتىر» دەي مە قالادان كەلگەندەر؟
— ەركەكتەردىڭ سوزىنە تۇسىنەمىز بە، كىم بىلەدى، دۇنيە جوق دەيدى عوي ايتەۋىر.
بيعايشا قالا جايىندا ەستىگەن-بىلگەندەرىن جولعا ايتقىسى كەلمەي قىسقا جاۋاپ قايىردى دا، بار ويى ۇرشىقتاي ءۇيىرىلىپ «وسىدان قالاي تەز قۇتىلامىن؟ باستالماعان ءبىر شيرەك شايدى بەرسەم بە، بەرمەسەم بە؟ بەرسەم — وزىمىزگە شاي قالمايدى، بەرمەسەم تاعى ءبىر بالە. قادالعان جەرىنەن قان العان بۇل سۇلىك ءبىر شوكىم بولسا دا شاي الماي ۇيدەن شىقپاس» دەگەن ەكى جاقتى پىكىردىڭ توڭىرەگىنەن الىستاي المايدى. ايەل وسى ويدى شىنىاياقتارىن ىستىق سۋمەن شايقاپ، ءسۇرتىپ، داستارقانىن جيناپ ءجۇرىپ تە ويلادى. شايعا قانىپ، سيرەك كەزدەسەتىن نان مەن مايدى دا جاقسىلاپ جەپ، ءتور الدىندا تەرىن شامىرقانا سۇرتىنگەن جولدىڭ ءالى دە وتىرىڭقىرايتىن ءتۇرىن كورگەننەن كەيىن عانا ايەل ستارشينانىڭ سۇراعانىن بەرىپ قۇتىلۋعا بەل بايلادى. ول اشەكەيلى كوك ساندىقتى كىلتپەن بۇراپ «دىق» ەتكىزىپ اشتى دا:
— قايناعا، بار شايىمىز وسى ەدى، ءوزىمىز اقسۋ ىشسەك تە بي جەڭەشەمە بەرىپ جىبەرەيىن،— دەپ، باياۋلاۋ ۇنمەن جولعا شيرەك قاداق قاعاز شاي ۇسىندى.— جۇرت سىرتتان بىزدىكىندە شاي دا، شەكەر دە كوپ دەيتىن شىعار، ءبىراق دۇكەن ۇستاسا دا ءىنىڭىز ءوزىنىڭ ءۇيىن الدىمەن ۇمىتادى.
— ءىم،— دەپ جول شايدى شىر اينالدىرىپ الاقانىنا سالىپ سالماقتاپ، ساتىپ الاتىن ادامداي قارادى،— تسەيلون، قازاندا، ەسكىنىڭ كوزى...
ول ءسوزىن تاۋىسپاي شايدى تەرىن ءسۇرتىپ وتىرعان ۇلكەن شۇبار شىت ورامالىنا شاپشاڭ وراي سالدى دا، ەسكى ماڭدالا بەشپەتىنىڭ قالتاسىنا تىقتى. بيعايشانىڭ امالسىز بەرگەن ءپىشىنى وعان: نيەتىنەن بەزىپ شايدى قايتا سۇراپ الاتىنداي كورىندى، ول جالما-جان ورنىنان دا تۇرا باستادى. «ۇلكەن ولجا... باقتىلى باسىن جازاتىن بولدى، جوق جەردەن ىلىنگەن، مۇنداي شاي كەزدەسەدى دەپ كىمنىڭ ويىنا كەلگەن...»
— كەلىن، قوش. الدا ريزا بولسىن،— دەدى جول، سىرتقا قاراي كەلگەندەگىسىنەن دە اسىعا ۇمتىلىپ.
— قوش بولىڭىز،— دەدى بيعايشا قازان جاقتان اقىرىن قانا.
جول سىرتقا شىعا كەلگەندە جاپار ونىڭ كوزى شاعىر كوك الا بيەسىنىڭ قۇيرىعىنىڭ ەڭ ۇزىن تارامىنان ەكىنشى رەت توپتاپ قىل جۇلىپ الىپ ەدى. سۋسىپ، شۋماقتاۋعا كەلمەيتىن قاتتى قىل جۇمارلاي جيناپ قوينىنا تىققانمەن كۇمپيىپ ءبىلىنىپ-اق تۇر. قۇلاعىن توسىپ كوزدەرىن ءۇي جاقتان الماي تۇرعان بالا ەسىك ويبايلاپ اشىلىپ سارت ەتىپ جابىلعاننان-اق تۇك نارسە كورمەگەن ادام بولا قويدى. ءوز ويىمەن بولىپ باسقاعا كوڭىل اۋدارا قويماعان جول بالانىڭ ات قۇيرىعىنان قارماققا باۋ ەسۋگە قىل جۇلىپ تۇرعانىن بايقامادى، ونىڭ ويىنا الدىمەن جاپاردىڭ باعاناعى الىپ قاشىپ كەتكەن «جارناما» قاعازى ءتۇستى دە، شاي دا، ات تا ءوز جايىنا قالدى، ول تەك قاعازدى قالاي قولعا ءتۇسىرۋ تاسىلىنە كوشتى.
— جاپارجان، مەن ساعان اقشا بەرەيىنشى،— دەپ جول وڭ جاق قالتاسىنا قولىن سالدى.
اقشانى جاقسى كورەتىن جاپار ەلەڭ ەتە قالدى، سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي: «اقشا بەرەمىن دەپ الداپ ۇستاپ العالى تۇرعان جوق پا؟» دەگەن وي كەلدى وعان. تاپ وسىنى بىلگەندەي جول:
— قانە، قاعىپ ال، ءما،— دەپ شيلانىنان بەس تيىندىق ەكى قارا باقىر الىپ تورت-بەس قادامداي جەردەن بالاعا بىرىندەپ ىتقىتا لاقتىردى.
ەكى باقىردى دا جەرگە تۇسىرمەستەن جاپار اسىقتاي قاعىپ الدى دا، «تاعى دا لاقتىر» دەگەندەي جولعا قولىن سوزعان كۇيى كۇلىمسىرەي ءتۇستى.
— وي، جىگىت. اكەڭە تارتقانسىڭ، سەن پىسىق بولاسىڭ. بىرەر جىلدان كەيىن بازارعا ءبىر ءوزىڭ بارىپ كەلەرسىڭ سەن. وي جىگىت، ناسىبايعا دەپ مىنا ءبىر جاپىراق تاۋىپ الىپ ەدىم، وسىنى ورايتىن ءبىر قاعاز تابىلماس پا، جاپارجان، ۇيگە جەتكەنشە تۇگى قالماي ۇگىلىپ، شاشىلىپ بىتەتىن بولدى.
اقشاعا، ماقتان سوزگە ءماز-مايرام بولعان بالا ىڭعايعا تەز كوشتى، ول ەزۋىن ىرجيتىڭقىراي كۇلىمسىرەپ:
— قاعاز تابام، بي-اقا. قاعاز كوپ. سىزدە قاعاز اقشا جوق پا، قالام ساۋىت ساتىپ الاتىن،— دەدى.
— بار، مەن ساعان ماركەدەن ءۇي جاپقانداي قىلايىن، سەن ءوزىڭ الدىمەن جاڭاعى ۇلكەن گازەتتى تاۋىپ بەرشى ناسىباي ورايتىن.
— ماركى كارتا ويناۋعا عانا جارايدى.
— وي، اقىماق، كارتاعا جاراعان اقشا، قالام ساۋىت ساتىپ الۋعا دا جارايدى،— دەپ جول جۇرمەي جاتقان كەرەن اقشاسىنان بالاعا ەكى-ۇش ماركە بەردى.
بالا سەكىرىپ-سەكىرىپ ءتۇستى؛ باقىر اقشامەن ماركىلەردى سول الاقانىنا مىقتاپ جۇمىپ، وڭ قولىمەن كويلەكتىڭ استىنا قىستىرعان ۇندەۋدى سۋىرىپ الىپ جولعا ۇسىندى. ءبىر بەتىندە عانا تاسقا باسقان جازۋى بار جۇمارلانعان سارى قاعازدى قولىنا الىپ، بىرنەشە قابات مۇقياتتاپ بۇكتەپ جاتىپ ول:
— جاپارجان، مىنا قاعازىڭ شىلىم وراپ تارتۋعا جاقسى ەكەن. بۇدان باسقا مولىراعى جوق پا؛ ءىرى سۇيەكتى جاپىراق ەكەن، وراۋعا كەلىڭكىرەمەس، ءسىرا،— دەپ كۇمىلجىدى جول.
— بي-اقا، ەكىنشى كەلگەندە مۇنان دا ۇلكەنىن تاۋىپ بەرەمىن. بۇگىن كوكەم دۇكەنىن جاۋىپ كەتىپتى،— دەدى بالا.
— جارايدى، تاۋىپ قوي.
«بۇلاردىڭ استىرتىن ىستەرىنىڭ ەڭ جاندى جەرى وسىندا بولۋ كەرەك» دەپ ويلادى جول، كوك الا بيەگە ءمىنىپ جاتىپ.
بۇرىن قۇلاعىنا ەمىس-ەمىس تيگەنمەن جاڭا عانا كوزىمەن كورىپ، قولىمەن ۇستاعان بۇل «ۇگىتشى» قاعازدى ول پيسارىنە وقىتىپ، ەكەۋلەپ ءتۇسىنىپ، شىققان جەرىن، تاراتقان ادامىن تاۋىپ، جوعارى جاققا ماعلۇم ەتۋگە اسىقتى، بيەسىن تەبىنىپ-تەبىنىپ جىبەردى. ەرقاقتى ارىق بيە تەبىنگەنگە نارازىلىق بىلدىرگەندەي قوس قۇلاعىن قايتا-قايتا جىمپيتتى.
ەرتەڭىنە سيىر ساۋۋعا الاڭداپ، ۇيقىلى-وياۋ جاتقان مانار توسەكتەن تۋرا سالا شالا كيىنىپ، سىرتقا قاراي اسىعا جونەلگەن ەرىنە ءبىر قاراپ، تەرەزەگە ءبىر قاراپ:
— شىراعىم-اۋ، ساعان نە بولعان الا كولەڭنەن تۇرىپ؟— دەپ تاڭدايىن تامسانا قاعىپ قويدى.
ءسويتتى دە ول تاڭعى ءتاتتى ۇيقىنى قيماي كوزدەرىن قايتادان جۇمدى. اسپاننىڭ شىعىس جاق جيەگى الما بەتتەنىپ سارى الا تارتىپتى دا، قويۋ قارا كولەڭكە قاباقتان تومەن ىعىسىپ كەلىپ تاۋ ويپاتتارىن عانا شالا بۇركەپ تۇرعان سياقتى. سۋ ءۇستى كوك بۋالدىر، ارعى بەتتەگى اشەتەر قىستاۋلارى دا كوزگە الا بۇلدىر.
قاجىمۇقان ۇيدەن شىققان بويى توڭكەرۋلى ەسكى شانانىڭ قاسىندا ماڭعازدانا كۇيسەپ جاتقان قىزىل وگىزگە كەلدى دە، باس ءجىبىن ىلمەكتەپ مۇيىزىنە ءىلىپ جىبەرىپ، شاناعا بايلاپ سالدى.
وگىز يەسىنىڭ ۇيرەنشىكتى ارەكەتىنە نارازى نيەت كورسەتپەيىن دەگەندەي كۇيىسىن توقتاتىپ، باعىنىشتى تۇردە باسىن قيسايتا ءتۇستى دە، ابدەن بايلاپ بولعاننان كەيىن عانا «ىڭق» ەتىپ دەمىن ءبىر-اق الدى.
— جاتاردا وگىزدى بايلاپ سالۋعا ۇمىتىپ كەتىپپىن.
سيىرمەن بىرگە ورىسكە كەتىپ قالا جازداعان،— دەدى ول ۇيگە ەندى اسىقپاي كىرىپ.
ۇزىن كىرپىكتەرى قىبىر-قىبىر ەتىپ، مانار الدە نە ءبىر شۋىلداعان دىبىستاردى ەستىپ جاتتى، ەلەس-ەلەس تۇستەر ەندى وعان سول مەزەت، قالعىتقان ماۋجىر ۇيقىنىڭ قۇشاعىندا ەرىنىڭ سوزدەرىن دە اپ-انىق ەسىتتى، ءبىراق كوزىن اشىپ جاۋاپ قاتپادى.
— اكەسىن تانىتىپ تۇبىرىمەن سۋىرىپ تاستايىق انا كەسەپاتتى تورلارىن... قىل تاماقتان بۋىپ سۋىمىزدى دا بيلەتپەپ ەدى، اتاڭا نالەتتەر...
— سەن نەنى ايتىپ وتىرسىڭ ءوزىڭ؟ جاتسايشى بالىققا باراتىن كىسىشە الا كولەڭنەن كيىنگەنىڭ نە؟— دەدى ايەل كوزىن جۇمعان كۇيى.
— قايداعى الا كولەڭ، تاڭ اپپاق اتىپ قالىپتى. ءقازىر جاتاتىن ۋاقىت پا، كەشە وگىزدەرىمىزدى ۇستاپ الىپ قالىپ، انا اڭقاتىنىڭ قىل موينىنان سالعان تەمىر بۇعالىقتى باعاناسىمەن قوسا جۇلىپ تاستاماقشى بولىپ ۋادەلەسكەنبىز،— دەدى قاجىمۇقان.
مانار ۇشىپ تۇرەگەلدى.
— اش قۇلاقتان تىنىش قۇلاق، قويىڭدارشى وسى، ءبىر بالەسى ءتيىپ كەتەر سول پالەنىڭ،— دەدى ول ۇرەيلەنىپ.
— بالە تۇگىل تۇگى دە جوق. راشاي جاقتا جەردى، سۋدى اكەسىنىڭ مۇلكىندەي يەمدەنگەن وبىرلاردىڭ مۇجىقتار جەرىن تارتىپ الىپ، وزدەرىن قۋىپ جىبەرىپتى. قاتىن، سەن ەركەكتىڭ ىسىنە كىرىسپە، ءبىز دە سول جۇرت قاتار ءوز جەمىمىزدى ءوزىمىز الىپ جەيمىز. بۇعا-بۇعا بۇگىلىپ بىتتىك، بويدى جازاتىن كۇن بىزگە دە جەتىپ كەلەدى...
ول ۇمتىلىپ بارىپ توسەك استىنان اندا-ساندا ءوزى اتىپ قوياتىن قاعازعا وراۋلى ناسىبايىن الىپ، ەكى قولىنىڭ ۇشىمەن شىمشىپ قاتتى-قاتتى يىسكەپ جىبەردى. كەۋىپ قالعان ناسىباي قولقاعا دەيىن كەتتى دە، شاشالىپ، تۇشكىرىپ كوپكە دەيىن سىڭبىرۋمەن بولدى.
— تاپتىڭ ونەردى، قارتايعاندا شايتاننىڭ توزاڭىن يىسكەپ... سەن بالەگە ۇرىندىراسىڭ...
قاجىمۇقان ايەلىنىڭ كۇندە ايتاتىن ۇيرەنشىكتى نارازىلىعىن قۇلاققا دا ىلگەن جوق — تابالدىرىقتان اتتاي بەرىپ تاعى ءبىر تۇشكىردى دە، سىرتقا شىعىپ كەتتى. وڭ جاعاداعى ۇيلەردىڭ شەتىنەن كىرىپ، جارتى ساعات وتپەي-اق جۇرتتى تەگىس اياعىنان تۇرعىزدى. بىرەۋلەر ارقان، بىرەۋلەر يىق قايىس الدى: اربانىڭ ءتاجباۋ شىنجىرىن قامتىعاندار دا از ەمەس. قامىتتاعان وگىز بەن اتتاردى جەتەكتەپ وزەنگە قاراي شۇبىرعان حالىق؛ جاس تا، كارى دە سوندا. شۋلاعان بالالاردىڭ داۋىسى جاعانى جاڭعىرىقتىرىپ جاتىر.
كۇن كوتەرىلە ءابدىراحمان مەن بايەس كەلدى.
— حالايىق، مىنا ابەكەڭ سىزدەرگە ءبىر اۋىز ءسوز ايتامىن دەيدى. قالاي دەيسىڭدەر، ايتسىن با؟— دەدى بايەس امانداسىپ بولعاننان كەيىن.
— ايتسىن.
— ايتسىن.
— ايتقانى جاقسى. تەك ايتەۋىر سوڭىنان...
— سوڭىنان انا قۇدىرەتتى قوجايىندار كەلىپ مۇنان دا مىقتى باعان قاعىپ جۇرمەسە...
— قاعا الماس. الگى ميكالايدان كەيىنگى كىم ەدى؟ ول دا توڭقالاڭ استى دەمەي مە...— دەگەن سوزدەر ايتىلىپ جاتتى.
— اعايىندار، مەن سىزدەرگە لەنيننىڭ قانداي كوسەم ەكەنىن تۇسىندىرۋگە تىرىستىم، ءجون-جوسىقتى بىلەتىن جىگىتسىڭدەر، وزدەرىڭىز كوپ نارسەنى شامامەن دە تۇسىنگەندەي بولدىڭدار. سول لەنيننىڭ «جەر كرەستياندارعا، ياعني شارۋالارعا بەرىلسىن» دەگەن دەكرەتى بار. ونىڭ ءمانىسى جەرگە ەڭبەك سىڭىرەتىن، ياكي جىرتاتىن، سەبەتىن، وڭدەيتىن، ءونىمىن ورىپ جينايتىن ادام شارۋا، سوندىقتان جەردىڭ ناعىز يەسى انا توپتاپ جالشى-قىزمەتشى جالداپ ەگىن ەكتىرەتىن بايلار ەمەس، جەردىڭ قوجاسى ەڭبەك سىڭىرگەن ەگىنشى، ارقاسى ارشا، بوربايى بورشا بولىپ كۇيتتەگەن كەدەي شارۋا. مىنا سەندەردىڭ سۋلارىڭ دا سول سياقتى. سۋدىڭ بايلىعىن سۋىققا توڭىپ، توڭباعان كۇنى بەلشەسىنەن سۋ بولىپ، الا تاڭمەن جىلى توسەكتەن تۇرىپ، بار جىگەر-كۇشىن سارپ ەتىپ، پايدالانعان كاسىپشى عانا يەمدەنۋگە ءتيىس. مىنە وسىنى تۇسىنىڭدەر. قىسقاشا ايتقاندا: جەر دە، سۋ دا وزدەرىڭدىكى. بۋعان ەشكىم قوجا بولا المايدى، ونى انا رەسەيدە قۇرىلعان كەدەي وكىمەت وزدەرىڭنەن باسقا ەشكىمگە بەرمەيدى دە. كۇنى ەرتەڭ سول وكىمەتتى تاپ وسى جەردە دە ورناتىپ، بيلىكتى وسى وتىرعان وزدەرىڭنىڭ قولدارىڭا ۇستاتامىز. ول ءۇشىن ءوزارا ءبىر اۋىز بولىڭدار، ويتكەنى تىرلىكتىڭ كۇشى بىرلىكتە دەگەن. مەن سول جاڭا وكىمەتتەرىڭنىڭ قيىن-قىستاۋ كەزىندە ارالارىڭا تۇسىنىك جۇرگىزۋگە جىبەرگەن ءبىر كىشكەنە جارشىسىمىن. ايتايىن دەگەنىم وسى،— دەدى ءابدىراحمان.
— تۇسىندىڭدەر مە؟— دەپ سۇرادى بايەس.
— تۇسىندىك!
— تۇسىندىك!
— تۇسىنسەڭدەر، كانە، مىنا قۇبىجىقتاي بولىپ تۇرعان تەمىر باعانانى سۋىرىپ تاستايىق،— دەپ ول جەرگە جانتايىڭقىراپ نىق كىرگەن قوس-قابات رەلس تەمىرگە قاراي ءجۇردى.
جۇرت ونى شىنجىرمەن تۇمشالاپ، سان قابات ارقانمەن شىرماپ تۇپكى پار وگىزدىڭ قامىتىنا بايلاستىرىپ تا سالعان ەكەن. كوشىم جەگىلگەن كوپ كولىك شۇباتىلىپ ەداۋىر جەرگە سوزىلعان. ارعى جاقتاعى باعاننان تروس ارقاندى بوساتىپ ايقايلاپ قول سىلتەگەن جىگىتتەرگە قاراپ:
— ال تارتىڭدار!— دەدى بايەس.
ۋ-شۋ دۇرمەكپەن قۇشىرلانا جۇلقىنعان وننان استام پار وگىز سازعا بويلاپ كەتكەن تەمىر دىڭگەكتى مايدان العان قىلشىقتاي سۋىرىپ اكەتتى. ءبىراق بىرنەشە جىل سۋ استىندا تاتتانىپ، ءشىرىپ، سازعا ەنىپ، سال باسىپ قالعان تەمىر تور اۋدىڭ جۇقىنى عانا تروس ارقانعا ىلەسىپ شىقتى، دەنى كوبەسىنەن سوگىلىپ، وزەننىڭ تۇبىندە قالدى.
دۇنيەنى تۇتاس وبىپ، جەر-سۋدى تاڭبالاپ، قورشاپ، ءبولىپ ەنشىسىنە باسقان الپاۋىت قوجايىنداردىڭ كوپ مەجەلەرىنىڭ ءبىر قازىعى وسىلاي سۋىرىلدى.
حالىق سۋ جاعاسىنا تەگىس كەتكەننەن كەيىن ۇيدە جالعىز وتىرا الماي بيعايشا دا قاجىمۇقاندىكىنە كەلىپ ەدى. كورگەن-بىلگەندەرىن بىر-بىرىنە ايتىپ بولعاننان كەيىن وزەن جيەگىندەگى كىجىنگەن، داۋرىققان، ورشەلەنە قيمىلداعان جاندارعا قاراپ تۇرىپ ەكى ايەل بىلاي دەستى:
— بيعايشا-اۋ، ىپ-ىراس، وسى كۇنى ادامعا سەنۋگە بولمايدى، سەنىڭ سول جول قايناعاڭ ەرتەڭ بولىستى الىپ كەلىپ: «وسىنىڭ ءبارىن ىستەتىپ جۇرگەن مىنا بۇزىق قاجىمۇقان» دەۋگە ءجۇزى جانباس...
— اسىرەسە ءبىزدىڭ ۇيدە جاتقان ۋچيتەلگە الدەنە جاماندىقتىڭ ءبارىن جاپسىراما دەيمىن، كەلگەننەن قۇلاعىن تۇرە تىڭداپ، پالەن دە تۇگەن، ەسەك تە قۇلان دەپ ايتپاعانى جوق.
— وسى جەكسۇرىننان باسقا ستارشىندىققا دۇرىس ادام تابىلمادى ما ەكەن...
— مانار-اۋ، ءبىزدىڭ اناۋ ايتادى؛ اتىن ۇمىتىپ قالدىم، كىم ەدى الگى؟ سولار، «بايلار مەن ستارشىنداردى شەتىنەن شىتىرلاتىپ كەلە جاتىر، كۇزدەن قالماي وسىندا دا كەلەدى: قورىقپا، قاتىن، ءوزىمىزدىڭ ادامدار» دەيدى...
ەكىنشى تاراۋ
1
ارتى بۇرشاققا اينالعان قۇرالايدىڭ قارا جاڭبىرىنان كەيىن قوڭىر جاز كەلدى. اراعا كوپ كۇن سالماي-اق اۋا رايى ءبىر قالىپقا توقىرادى دا، اسپان تۇيدەك-تۇيدەك سالقىن قوڭىر بۇلتتان ارىلدى، قاۋلاپ شىققان كوك مايسانى جايدارى مايدا جەل جەلپىپ، دالا قۇلپىرا ءتۇستى.
قالەن ۋچيتەلدىڭ اۋلى مولالى توعايدىڭ سىرتىنا شىعىپ قوندى: بۇل اڭقاتى وزەنىنىڭ ارعى بەتىندەگى ونىڭ قىستاۋىنىڭ وكپە تۇسى — ەكى اڭقاتىنىڭ ارالىعى. ارعى بەتتەگى ءيىرىم-يىرىم تۇبەكتى توعايلىق جەردىڭ ءشوبىن شاۋىپ، جيىپ، ءۇيىپ العانشا، قىرداعى ەگىنگە وراق سالعانشا اڭقاتى بويىنداعى اۋىلدار وسى جەردى جايلايدى، جازدى وسى ءورىسى كەڭ بەرەكەلى جايلاۋدا وتكىزەدى. مولالى توعاي مەن كەڭ سۋاتتىڭ ەكى اراسىن تۇتاس الىپ وتىراتىن بەس اۋىلدىڭ الدىمەن كەلىپ قونعانى وسى ۋچيتەلدىڭ اۋلى. بۇل ءبىر ءارى شاعىن، ءارى جارلى اۋىل — نە بارى التى-اق قاراشا ءۇي. سول التى ءۇيدىڭ اراسىنداعى ءىلىپ الارى قالەندىكى — سەگىز قانات كيىز ءۇي، مۇنىڭ ءتورت تۋىرلىعى تۇگەل قوڭىر، تەك ارتقى ۇزىگى مەن تۇندىگى عانا اق. ءۇيدىڭ ءىشى بۇيىمدى بولماسا دا جيناقى، تاپ-تازا: وڭ جاقتا ۇلكەن اعاش كەرەۋەت، ءتور الدىندا كونەتوز الا تەكەمەت. قالعان كىشكەنە قوڭىر ۇيلەر، قىس بالىق اۋلاپ، جاز بىردى-ەكى سيىرىنىڭ ءسۇتىن ايران-شالاپتاپ كۇن كورەتىن ۋچيتەلدىڭ اعايىندارى: ەكى ەشكىلى اسان مەرگەن، ونىڭ بالىقشى ءىنىسى، جالشى راحمانقۇل، جەسىر كۇمىس جانە قۇبايرا دەيتىندىكى.
ورتا داۋلەتتى، ۇلكەن مەكەن-جايدى اكەسى ەرتەرەكتە قايتىس بولىپ، قالەن ورىنبورداعى ۋچيتەلدەر سەمينارياسىن بىتىرگەننەن كەيىن ۋەزد ورتالىعىندا بالا وقىتۋ جۇمىسىندا قالدى دا، شارۋاسىن اعاسى مەن ءىنىسى باسقاردى. بىرنەشە جىل بويى ۋچيتەل ايەلى ماككامەن بىرگە قىس قالادا، جاز ەلدە تۇرىپ كەلىپ ەدى. دالانىڭ ءالسىن-السىن كەزىپ، جۇرتتى باۋداي تۇسىرەتىن مەيرىمسىز قارا شەشەكتىڭ سيىر جىلعى جاپپاي كەلگەن ىندەتىندە ونىڭ شەشەسى جانە اعاسى ەرتىلەۋ ايەلىمەن وپات بولدى دا، از مال ادا بولىپ، اعاسىندا قالعان قىز بەن ۇلدى قالاعا ءوز قولىنا العان.
قىزىل ۇيدەگى ەكى كلاستىڭ ورىس-قىرعىز مەكتەبىنەن قالەندى وتكەن جىلى مەكتەپ ديرەكتورى قىزمەتتەن شىعارىپ جىبەرگەن بولاتىن. بۇل وقيعا كۇتپەگەن جەردەن كەزدەستى.
قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا جەر استىنان شىعا كەلگەندەي، تەز ارادا پايدا بولا قالعان جاڭا وكىمەتتىڭ ينسپەكتورى كەلىپ كەتكەننەن كەيىن ىلە-شالا مەكتەپ ديرەكتورى: «ءسىز وتستاۆكاعا شىعۋعا سۇرانىڭىز»،— دەدى. «نە ءۇشىن؟» — دەگەن قالەننىڭ سۇراۋىنا ول: «ينسپەكتور مىرزانىڭ قالاۋى سولاي»، — دەدى جاسىرماستان. ونىڭ ار جاعىندا تۇپتەپ سەبەبىن سۇراۋدىڭ ءمانىسى كەلمەدى دە، ۋچيتەل ون جىل ەڭبەك سىڭىرگەن بۇل مەكتەپتەن ءبىرجولا بوسانىپ، ۇي-ىشىمەن ەلگە كوشىپ كەلگەن ەدى. سودان بەرى ءبىر جىل ءوتتى، ءقازىر ول وقىتۋ جۇمىسىنان بوس دەسە دە بولارلىق، ويتكەنى قىس بويى بەس-التى عانا بالا وقىتىپ شىقتى، وندا دا كوڭىلدەگىدەي وقىتۋ بولعان جوق: ۇيىندە وقىتقان بەس-التى بالانىڭ ءوزى دە ۋاقىتىمەن كەلىپ ۇزبەي وقىپ تۇرمادى — بىردە بوران بولىپ قاتىناسا الماي قالىپ ءجۇردى، بىردە شاكىرتتەرى ءۇي شارۋاسىنا اينالاقتاپ شىعا المادى. ال، تۇراقتى مەكتەپ اشتىرۋعا ونىڭ شاماسى كەلمەدى.
كوپىرلى اڭقاتى بولىسىنىڭ جەتىنشى اۋىلى بولىپ اتاناتىن ءۇش ءجۇز ءۇيلى بارقىن ءدىني وقۋدىڭ تۋىن تىككەن جەر. بۇل ەلدە اتاقتى تارجەكە حازىرەتتىڭ مەشىتى بار، ول مەشىتتىڭ جانىندا ەكى ۇلكەن مەدىرەسە بار. جۇرت بالاسىن الدىمەن وسى مەدرەسەلەرگە بەرەدى، جاڭاشا، ورىسشا وقىتۋعا بەرەتىندەر نەكەن-ساياق. مەشىت پەن مەدرەسەلەردى ۇستاۋشى سول تارجەكە اۋليەنىڭ بالاسى ءحاميدوللا حازىرەت پەن عۇبايدوللا دەيتىن يشان، ەكەۋى دە بۇحارادا وقىپ، ۇلكەن يمامنىڭ ءمۇريدى بولىپ قايتقان بەلگىلى ادامدار، بۇلاردىڭ مەدرەسەلەرىن اتتاپ ءوتىپ، بالانى باسقا جاققا وقۋعا جىبەرۋ — اسۋى اۋىر، قيىن جول. ونىڭ ۇستىنە بۇل ەلدە بەدەلدى ون ەكى قاجى جانە وننان استام باسقا دا يشاندار مەن ماعزۇمدار بار. بۇلار وقۋ جاسىنا جەتكەن بالالاردى اساسىنىڭ ۇشىمەن كورسەتىپ، اكەلەرىنە:
— انا قارا سيراعىڭدى نەمەنە، شاشىن قويىپ، ءتىلماش ەتكىڭ كەلىپ ءجۇر مە؟ اپار مەدىرەسەگە، — دەپ ءامىر ەتەتىن. قالەن ۋچيتەل ءبىر جىلدان بەرى ورىسشا مەكتەپ اشامىن دەپ قانشاما تىرىسسا دا، يگىلىكتى نيەتىنە كەسە تۇرعان كەدەرگىلەر وسى سياقتى تارتىپتەر.
بالالارىن وسى ءداستۇر بويىنشا مەدىرەسەگە بەرمەي، تەگىسىنەن ورىسشا وقىتۋعا كىرىسكەن ءجۇنىس قاجى بولدى؛ ول مۇنان ون جىل بۇرىن حاكىمدى قىزىل ۇيدەگى ورىس-قىرعىز مەكتەبىنە وقۋعا بەرگەن، ال وتكەن كۇزى كىشى بالالارى الىبەك پەن ادىلبەكتى ەلگە كەلگەن قالەن ۋچيتەلدىڭ قولىنا ۇستاتىپ:
— حاكىمدى وقىتقان ءوزىڭ ەدىڭ، مىنا ەكى جاماندى دا سەنىڭ قولىڭا بەردىم، قالەن. ارالاسقان اعايىنبىز، ەڭبەگىڭدى جەمەسپىن،— دەگەن.
بۇل ادام ءارى قاجى، ءارى پىرگە قول بەرۋگە تاياۋ بولسا دا، ءوز بيلىگىمەن جۇرەتىن، ءبىر بەتكەي كىسى. مىنەزى شالكەس، بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي ويىنداعىسىن تۋرا جانە كوزگە ايتاتىن جان ەدى. سوندىقتان كوپ جۇرت بۇل كىسىدەن ىعاتىن، قارسى كەلمەي قىڭىر قاجىنىڭ ىڭعايىنا كوشە سويلەپ، ونىڭ دەگەنىن ەكى ەتپەيتىن.
قالەن ۋچيتەلدىڭ بارماقپەن باسىپ سانارلىق از شاكىرتتەرىنىڭ ەكەۋى مىنە وسى «تەنتەك» ءجۇنىستىڭ كىشى ۇلدارى — ءبىرى ءوزىنىڭ اعاسى ەرتىلەۋدىڭ بالاسى، ال قالعان ەكەۋى اناۋ ساعاداعى مەشىتتى-مەدىرەسەلى اۋىلداعى دۇكەنشى بايەستىڭ بالاسى مەن بيلىككە قۇمار پىسىق شارۋا باتىر دەگەننىڭ جالعىزى بولاتىن. بۇل ەكى بالا قىستىگۇنى قالەن اۋلىندا جاتىپ وقىپ، جۇما سايىن ۇيلەرىنە قايتىپ، ءبىر كۇن، جارىم كۇن وقۋعا كەشەۋىلدەپ كەلەتىن ەدى. ءقازىر سول شاكىرتتەرىنىڭ ءوزى دە جوق. جايلاۋعا جۇرت تەگىس كەلىپ قونباعان كەز؛ نەشە جىل بويى كۇندىز ساباق بەرىپ، كەشكە كىتاپ-جۋرنالدار قاراپ ادەتتەنگەن ۋچيتەل بىرنەشە كۇننەن بەرى مۇلدە باسى بوس، جۇمىسى جوق، بارار جەرى شاعىن، سويلەسەر جان از بوپ، اسا زەرىكتى. ارناپ كەلگەن ادام بولماسا، جان سوقپايتىن، ۇلكەن جولدان قاشىق جاتقان ءبىر قاقاس جايلاۋ. بىرەر كۇننەن كەيىن شىعامىز دەگەن جۇنىستىكى دە ءالى كوشىپ كەلە الماي جاتىر. ونىڭ ءمانىسى دە بار: ءجۇنىستىڭ ورال قالاسىنداعى وقۋشى بالاسى بيىل مەكتەبىن بىتىرمەك — سوعان قارسىلاپ جىبەرگەن ات، تارانتاسى دا، بالاسى دا قايتپاي جاتقان ءتارىزدى، ايتپەسە بۇگىن، مىنە، بەيسەمبى، جەكسەمبىدەن قالماي كوشەمىز دەگەن قاجى ارعى بەتتە حابارسىز قالىپ قويدى. «تىم بولماسا جۇنىسەكەڭ كوشىپ كەلسە دە ۇلكەن وزگەرىس بولار ەدى. قاجى قاجىرلى ادام. سوزگە دە شەبەر ۇتىمدى دا، شارۋانىڭ جايىن بىلەتىن كىسى. كوپ نارسەدەن حاباردار جان، كوپ نارسەنى بىلۋگە قۇمار. شارۋانىڭ كوبى وسىنداي كەلسەيشى... ءوزى دە ءبىر بەتكەي قيسىق ادام-اۋ، ءوز دەگەنى بولماسا، جانعا كونبەيتىن كەسىر»،— دەپ كۇلىپ قويدى قالەن، سوڭعى جىلى زامانداس ادامداي سىرلاس بولىپ كەتكەن كورشىسى ءجۇنىستى ويلاپ جانە ونىڭ كەيبىر قيقار مىنەزدەرى ەسىنە ءتۇسىپ.
— ماككا، بيەنى اعىتايىقشى. كۇن ىستىق، قۇلىن شولدەگەن شىعار،— دەدى ول ايەلىنە، سىرتتان ۇيگە كىرىپ كەلىپ.
— ەرتە ەمەس پە؟—دەدى دە، ماككا كەرەگەنىڭ باسىنداعى ءىلۋلى تۇرعان كونەكتى الىپ، سۋمەن ءىشىن شايقاي باستادى.
— جوق، ەرتە ەمەس.
— جارايدى، اعىتايىق. بازارشى كۇتكەندەي، تاڭ اتسا قارا جولدىڭ بويىنا قارايسىڭ، ويلاعانىڭ ەرتەرەك جار جاعاسىنا بارۋ عوي،— دەدى ايەلى كۇلىمسىرەپ.
— ءدال ۇستىنەن ءتۇستىڭ... ماككا-اۋ، ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي، گازەت-جۋرنالسىز، كىتاپسىز، ساباق بەرۋسىز وتىرا المايتىنىمدى. جۇكەڭنىڭ بالاسى كەلمەكشى ەدى قالادان، كوپ جاڭالىق حابار اكەلەدى عوي دەپ، سونى كۇتىپ ءجۇرمىن.
— كۇتكەننەن، قاراعاننان نە شىعادى، كەلەتىن كىسى كۇتپەسەڭ دە كەلمەي مە!
ەرىنىڭ سىرىن ايتپاي اق ۇعاتىن ايەلى ونان كەيىن ۇندەمەدى. ىشىنەن: «ەرتەدەن قارا كەشكە وت باسىندا ۇيدە وتىرۋعا ءىشى پىسادى عوي» دەپ ويلادى دا، جەلىگە قاراي كەتتى.
2
ايەلى ماككاعا بيە ساۋدىرىپ، ۋچيتەل جىلقىنى سۋعا قاراي ايدادى. جاردان جەلىپ تۇسكەن بويى قارا بيە ادەتىنشە سۋعا ءتۇسىپ كەتتى. ول سۋدى موينىن ىلگەرى سوزىپ، استىنان كوتەرىلگەن كوك سازدىڭ ىلايى بەتىنە شىعىپ، تۇنىق سۋ قارا قوشقىلدانعان سايىن ومىراۋلاپ تەرەڭنەن ءىشتى؛ ەنەسىنە قۇيرىقتاسا تۇسكەن قۇلىنى جونى قىلتىلداپ، الدىن وراعىتا ءجۇزىپ ءجۇر.
ۋچيتەل قيا جولمەن اياڭداپ تومەن ءتۇسىپ، سۋات باسىنا كەلگەنشە، قارا بيە باسقا جىلقىدان بۇرىن وزەننىڭ ورتاسىنا شەيىن ءتۇزىپ ءىشىپ، وراعىتىپ قايتىپ كەلىپ، سۋاتتان شىعىپ تا كەتتى.
ول جار جاعاسىندا تۇرىپ وزەنگە كوزىن تىكتى. قارا بيە ءجۇزىپ بەتىن لىقسىتقان سۋدىڭ تولقىنى بىرتە-بىرتە ازايىپ، ىدىراپ بارادى. ارەگىرەكتە جەلسىز اۋانىڭ بولماشى لەبى تەربەتىپ، سۋ بەتى بۇجىرلانىپ قانا جاتىر. وزەننىڭ وڭ قولداعى يىنىندە باتۋعا تۇساۋ بويى قالعان كۇننىڭ اراي شۇعىلاسى شالماي قىزىل جاردىڭ قوڭىر كولەڭكەسى عانا تۇسكەن جەردە جاعالاۋداعى قۇراق اراسىنان ەكى قاسقالداق تىركەسىپ ءجۇزىپ شىعادى دا، قايتادان بالعىن قۇراقتىڭ ىشىنە ەنىپ كەتەدى. ونان ءارمان ايدىندا سۇڭگىپ كەتىپ، ەكى مينۋتتاي جوق بولىپ، ارعى بەتتەگى جال قوپانىڭ تۇبىنەن شوشاڭ ەتىپ شىعا كەلگەن سۇڭگۋىر توبەسى ءۇرپيىپ جان-جاعىنا قارايدى دا، قايتادان سۇڭگيدى. ىقتاسىن جەردە ءىرى بالىق تۋلاسا، ۇرىككەن جاسىل شاباقتار جالت ەتىپ، سۋ بەتىنەن قارىس سۇيەم كوتەرىلىپ شورشىپ تۇسەدى. جار استىنان جاساڭ سامال اڭقيدى، مۇرىنعا بالدىرلى سۋدىڭ توساپ ءيىسى كەلەدى. سۋ بويىنىڭ كوركەم كورىنىسىن ۇنىمەن تولتىرعىسى كەلگەندەي ناق جيەككە دەيىن وسكەن يتساداقتىڭ اراسىنان باقا قىرق ەتە قالادى دا، ونى قوستاپ جەل قوزعاماعان، تۇنبا كوك توساپتى شالشىقتىڭ ءىشى تاڭدايىن قاققان، كومەيدەن ءۇن قاتقان ءتۇرلى دىبىسقا تولىپ كەتەدى. «ءبارى كەلىستى، ءبارى سۇلۋ...» — دەيدى ۋچيتەل ىشىنەن. ونىڭ وسى پىكىرىن قوستاعانداي قۇلاعىنا الىستان شىرقاعان ءبىر تانىس ءاننىڭ ادەمى ءۇنى تالىپ جەتتى دە، تولىق شالىنباي ۇزىلە قالدى. «قاي جاقتان شىققان ءان» دەپ، ول اۋىل جاققا قاراپ ەدى، اينالاسى قىبىرسىز، مالسىز، ءۇنسىز، تىرشىلىكتەن جۇرداي وزدەرىنىڭ تەسىكتى، جاماۋلى، قارا قۇرىم ۇزىكتى جۇپىنى التى ءۇيى تۇر. بۇلار بەينە ورتتەن شىققانداي، اجارسىز-اق، انا كوك شالعىندى، قىزىل-جاسىل گۇلدى، جاپ-جازىق سۇلۋ جايلاۋ مەن قۇراق جۇرىندى، سان دىبىستى، كەرىلگەن كوركەم وزەننىڭ شىرقىن بۇزىپ تۇرعان سياقتى. ۋچيتەل كۇرسىنىپ تومەن قارادى. «وسىنشاما بايلىقتىڭ ورتاسىندا قانداي جارلى كورىنىس، قانداي ءمۇساپىر تۇرمىس... جەسىر ايەلدەن باسقاسى تەپسە تەمىر ۇزەتىن جاندار. نەگە سورلى، نەگە كاسىپسىز؟..» قۇلاعىنا الگى ۇزىلگەن ءان قايتادان كەلدى. ول كەيىنگى جاققا قاراپ ەدى، وزەننىڭ ارعى بەتىندە تۇبەكتىڭ اينالماسىنان شىعىپ، لەكىتە جورتىپ كەلە جاتقان ادامدى بايقادى، قۇيقىلجىتىپ سالعان ءانىن قايىرعان كەزدە ونىڭ اۋزىنا توستاعان ەتىپ، ءۇيىرىپ ۇستاعان بوركىن دە كوردى. ءان شالقىعان ءبىر شابىتتى ءومىر كۇشىن مەيلىنشە سەرپىلتىپ دالاعا شاشىپ جىبەرگەندەي؛ كەشكى اۋا وسى جىگەرلى ءۇندى الىسقا اكەتىپ، جارعا، تۇبەككە سوعىپ، قايتادان كوتەرىپ جاتقانداي.
مال دەسە مۇقيتىڭدا-ەي، ەكى-اۋ سيىر،
بولادى-اۋ باسپاعىمەن تورتەۋ بيىل.
مۇقيتتىڭ-اي شارۋالىق كەپىندە-اي جوق،
ەلدەگى تورەمەنەن، ايداي-اۋ، قاراعا ءۇيىر.
«وي، شىركىن، جارلى بولسا دا ساحارانىڭ سۇلۋلىعى وسى انىندە عوي» دەپ، ۋچيتەل ءاندى ۇيىپ تىڭداپ، كەنەت بويىن ءبىر شاتتىق بيلەپ كەتتى. ول تاعى دا قۇلاعىن توستى، ءبىراق ارعى بەتتەگى اتتىلى وزەننىڭ ۋچيتەل تۇرعان تۇسىنا كەلىپ تە قالدى، ونىڭ ولەڭىنىڭ سوڭعى شۋماعى الدىڭعىلارىنان باسەڭىرەك شىقتى، ءۇنى باياۋلاۋ ەستىلدى. اتتىلى قىر باسىندا تۇرعان ۋچيتەلدى تانىپ، ءانىن اقىرىن سالدى، سوندا دا ونىڭ ءۇنى ايقىن جانە اسەرلى كەلدى، باستاپقى قۇشتارلىق ەكپىنىن تومەندەتىپ اۋەزى بالقىڭقىراپ، تولعانىڭقىراپ شىقتى:
تۇزتوبە تاڭ قالامىن تۇزىن كورسەم،
جىلويدىڭ قۋانامىن قىزىن كورسەم،
اتىما تۇسكەن قايتا مىنە المايمىن،
ءايايدىڭ سۋدان قايتقان ايداي-اۋ، ءىزىن كورسەم.
ۋچيتەل امانقۇلدى الىستان-اق، ءانىنىڭ ىلكى ءۇنى قۇلاققا تيگەندە-اق داۋىسىنان تانىعان ەدى. سالت اتتىنىڭ شانشىلىپ اتقا وتىرىسى، ۇستىندەگى كيىمى ونىڭ امانقۇل ەكەنىنە كۇمان قالدىرعان جوق. «ولەڭىڭنىڭ ءمانىن دە، ءانىڭنىڭ ىرعاعىن دا، داۋسىڭنىڭ ەكپىنىن دە بىلەمىن، كىمگە اڭساپ كەلە جاتقانىڭ دا بەلگىلى، شىراق»، — دەپ جىميدى ول، ىشىنەن ارعى جاقتاعى وزەن جاعاسىنا ءتونىپ كەلگەن، كوك مايسا ىزانىڭ ناق جيەگىنە تۇسە قالىپ اتىنىڭ ەرىن شاپشاڭ سىپىرا باستاعان جىگىتكە ريزا جۇزبەن قاراپ. امانقۇل — ۋچيتەلدىڭ جارلى اعايىنى، ءىرى داۋلەتتى، اتاقتى شۇعىل قاجىنىڭ جاز جىلقىسىن باعاتىن جىگىت ەدى. بۇل ءقازىر ون بەس شاقىرىمداي جەردەگى شۇعىلدىڭ اۋلىنان ۇيىنە كەلە جاتىر. امانقۇل جازدىگۇنى كەشتەتىپ تە، تۇندەلەتىپ تە، تاڭ اتا دا جۇماسىنا ءبىر رەت، ونان دا ءجيى ەلگە سوعىپ كەتىپ جۇرەتىن؛ جيىن-تويدان، ويىن-ساۋىقتان قالمايتىن جانە ونى جۇرتتىڭ ءبارى بىلەتىن اۋىلدىڭ ناعىز سىرباز جىگىتى. اۋىل-اۋىلدىڭ اراسىندا بولىپ جاتقان جاڭالىقتار، ءتۇرلى اڭگىمەلەر، ءۇساقتى-ىرىلى وزگەرىستەر كوبىنەسە امانقۇلدىڭ جەتكىزۋىمەن كوپتىڭ قۇلاعىنا شالىناتىن. قالەن امانقۇلدىڭ انىنە قانداي شاتتانسا، ونىڭ كەلۋىنە دە سونداي قۋاندى. سوندىقتان اتتىڭ ەر-توقىمىن سىپىرىپ الىپ، ونى مۇقياتتاپ قالىڭ جىڭعىل شوكەسىنىڭ تۇبىنە تىعىپ، اتىن ارقانداپ، جاعاداعى قوعا اراسىنان كورىنەر-كورىنبەس ەتىپ كوزدەن تاسالاپ قويعان قايىقتى سۇيرەپ شىعارىپ، ونىڭ سۋىن توگىپ، ەسكەكسىز قولمەن ەسىپ، ارعى جاعادان بەرى جىلجىعان امانقۇلدىڭ بار قيمىلىن ول كوز الماي قاراپ، جەتە باقىلاپ، بەرگى بەتكە جەتكەنشە سابىرسىزدانا كۇتتى. ول جار باسىنان ىلديعا ءتۇسىپ، سۋاتتىڭ قايىق شىعاتىن استى قايراڭ، شەتى تاپتالعان جايما جەرىنە كەلىپ تۇردى.
— اسسالاۋماعالايكۇم، قالەن-اعا!— دەدى امانقۇل، قوس قولداپ سۋدى قۇشىرلانا سەرپىپ-سەرپىپ جىبەرىپ، باسىن جوعارى كوتەرىپ الىپ.
ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر ءتۇسىپ، سۋ بەتىن شىلپىلداي سوعىپ كەلە جاتقان قازاقى قايىقتىڭ ءتۇزۋ باسى ەكپىنمەن كەلىپ، جيەكتەن ءبىر كەزدەي وزىپ، قۇمدى ءسۇزىپ تۇرا قالدى.
— ۋاعالايكۇم-اسسالام، امانقۇل، امان با؟
— شۇكىر،— دەپ، جىگىت جەرگە سەكىرىپ ءتۇسىپ، ورتا بەلىنە دەيىن قايىقتى سۇيرەپ، قۇرىعا شىعارىپ تاستادى.— ءۇي ءىشى امان با، قالەن اعا، اۋىل تەگىس تىنىشتىق پا؟
— امان-اق. بالا-شاعاعا دەيىن سەنى ساعىنىپ كۇتىپ تۇرمىز...
امانقۇل ۋچيتەلدىڭ بەتىنە جالت قارادى دا، ونىڭ جىميىپ تۇرعانىن كورىپ، قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.
— اي، قالەن اعا-اي، استارسىز ءسوزىڭىز جوق-اۋ. كۇتسە، مىنە كەلدىم...
— جوق، ءازىل ءوز الدىنا، باس بولىپ سەنى مىنا مەن كۇتىپ تۇرمىن.
امانقۇل جەرگە وتىرا قالىپ، جالما-جان بالاعىن ءتۇسىرىپ جىبەرىپ، اق جۇلىق بولعان ءتۇزۋ تابان بىلعارى ەتىگىن كيدى دە، ورنىنان اتىپ تۇرىپ، بەلىنە تۇرگەن تۇيە ءجۇن شەكپەنىنىڭ ەتەگىن ءتۇسىردى، قيا جولعا قاراي ۋچيتەلمەن قاتارلاسا ءجۇردى.
— قاشان شىقتىڭ اۋىلدان؟ تۋرا كەلەسىڭ بە، الدە جولداعى اۋىلدارعا سوقتىڭ با،— دەپ سۇرادى قالەن امانقۇلدان، ونىڭ وتىرىك بولسا دا ءبىر جاڭالىق ايتاتىنىن ءبىلىپ، سونى ەستۋگە قۇمارلانىپ.
— قالەن اعا-اۋ، قايداعى اۋىل، ورىستەن، جىلقىدان، «مىڭ شۇڭقىردان» شىقتىم. شۇعىل مەنى اۋىلدان جىبەرەر مە، ءولدىم دەسەم بوساتار ما، ءا! جىلقىنىڭ باسىنان كەتتىم. تاۋدان ويىسىپ كەلىپ، «قان جۇرتىنىڭ» سىرتىمەن ساعاعا سوعىپ، وندا ءبىراز بولىپ، اقپان تۇبىنە كەلسەم، ءجۇنىس قىستاۋىنىڭ قاسىندا قاڭتارۋلى ات تۇرعانىن كورىپ، تۇسە قالدىم. جۇنىستىكىنە ەمەس، بەكەيدىكىنە ءتۇستىم. ءجۇنىستىڭ بالاسى كەلىپتى تەكەدەن. «ۇلكەن اكىم بولادى» دەپ كۇمپيىپ وتىر قادەس. قوي سويىپ جاتىر، ءبىراق ەت جەۋگە بولمادى؛ جاڭا سويىلىپ جاتقان قويدىڭ ەتى ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىسىز پىسەر مە؟ ءجۇرىپ كەتتىم، ۇيگە جەتۋگە اسىعىپ...
— توقتا، توقتا. سەن ۇستى-ۇستىنە شۇبىرتىپ، اڭگىمەنىڭ ءبىرىنىڭ باسىن ءبىرىنىڭ اياعىن قوسىپ ماعىناسىز سويلەيسىڭ. ءجۇنىستىڭ بالاسى دەگەنىڭ حاكىم بە؟ ول قانداي اكىم بولماقشى؟ شاتاستىرىپ كەلەسىڭ عوي ءوزىڭ.
— قالەن اعا، شاتاستىرعان تۇگىم دە جوق، وتىرىك ايتسام ءىشىم جارىلسىن، «اكىم بولىپ كەلىپتى»،— دەپ سوعىپ وتىرعان قادەس. ويباي-اۋ، اكىم بولماۋشى ما ەدى؟ ءجۇنىستىڭ ماڭگى-باقي كوزدەگەنى شۇعىلداي بولۋ عوي. شۇعىلدىڭ ەحلاسى قىزىل ءۇيدى بيلەپ تۇر. ءجۇنىستىڭ بالاسى دا ءبىر لاۋازىمدى ۇستاماي ما؟ كادىمگى الگى تەكەدە وقىپ جاتقان حاكىمى. ماعان «امانداسايىن با، امانداسپايىن با؟» دەگەن ادامشا مۇرنىن كوتەرەدى، اكەسى ءجۇنىس ەمەس پە، شەننەن شىققان توڭ مويىن، تومار جولكە، شۇعىل بولامىن دەپ بولا الماي قالعان تومىرىق سوتقار. سونى دا جۇرت قاجى دەيدى-اۋ، اۋزىنا نە كىرىپ، نە شىققانىن بىلمەيدى «ءاي، سەن قايدان كەلەسىڭ، شۇعىلدىڭ سۋماقاي تازىسى؟!»— دەيدى ماعان، «امانبىسىڭ» دەۋدىڭ ورنىنا. مەن ءبىر ءسۇتىن ارامداپ كەتكەندەي-اق، — دەپ امانقۇل اكەسىنە دە، بالاسىنا دا ىشتەي نارازىلىعىن اقتارا سالدى.
— ءوي، جولىڭ بولعىر، سەن جۇكەڭە دە، بالاسىنا دا ابدەن وكپەلەپ قالىپسىڭ عوي. جۇكەڭنىڭ مىنەزىن بىلمەۋشى مە ەدىڭ وسى كۇنگە دەيىن، ول سەنى جەك كورگەننەن ايتىپ وتىرعان جوق، شۇعىلدى مۇقاتپاقشى بولىپ ايتقانى عوي. ءبىراق ول شۇعىل سياقتى ەمەس، داۋلەتى دە شاعىن، ءوزى دە ادامشىلىعى كۇشتى جانە اعايىنعا ىزگىلىگى مول پاراساتتى ادام. يە، حاكىمنىڭ نەندەي اكىم بولعانىن ايتقان جوق پا؟ قىزىق ەكەن، ەرتە باستان اكىمدىككە ۇمتىلعانى. قوي، سەن قاتە تۇسىنگەن شىعارسىڭ.
— ءاي، قالەن اعا-اي، دوسىڭىز بولعان سوڭ جۋىپ-شايىپ جاقتايسىز عوي ءجۇنىستىڭ مىنەز-قۇلقىن. ادام سۇيەر قىلىعى جوق كىسى. تاسىر-تۇسىر، شاتىر-شۇتىر ەتكەن بىردەمە، شۇعىل سياقتى بولماسا بولماس، ءبىراق، شۇعىلى نە، ءجۇنىسى نە، ءبارىبىر ءبىز سياقتى جالشى-مالشىلاردى تورىنە شىعارماس ولار. الگى كەدەيلەردى جاقتايتىن بولشىبەك كەلىپ كوزدى اشپاسا. ايتقانداي، قالەن اعا، مەن ساعادا بايەستىڭ دۇكەنىنە سوعىپ ەدىم، ول كىسى سىزگە كوپ-كوپ سالەم ايتتى. «ابەكەڭمەن بىرگە قالەكەڭە بارىپ سالەم بەرەمىز»،— دەدى. ابەكەڭنىڭ كىم ەكەنىن بىلەسىز بە؟ مىنە ناعىز ادام: «سەن، بالا شۇعىلدىڭ جىلقىسىن باقتىم دەپ جاسىما. مال — باققاندىكى، جەر — جىرتقاندىكى بولادى. كەدەيدىڭ ءسوزىن سويلەيتىن، تاياعىن سوعاتىن ۇكىمەت كەلەدى»— دەپ مەنىڭ ارقامنان قاعىپ سويلەيدى. مىنە ادامنىڭ تورەسى. سونسىن سىزگە بايەس: «مىنا ءبىر قاعازدى قالەننىڭ ءوز قولىنا تابىس ەت»،—دەپ بەرىپ جىبەردى. مەن وعان ارينە: «قالەكەڭ مەنىڭ تۋعان اعام، قالايشا مەن ونىڭ قولىنا تابىس ەتپەيمىن، البەتتە تابىس ەتەمىن، ءوز قولىنا تۋرا تابىس ەتەمىن. قام جەمەڭىز. ابەكە، ءسىز دە بايەكە، مەنى بىلەسىز عوي» دەدىم. وقىعان ادامدار سونداي كىشىپەيىل،— دەپ امانقۇل شەكپەنىنىڭ قوينىنان جۇمىرلاپ بۇكتەپ، بەلىنەن كەندىرمەن بۋعان سارى قاعازدى سۋىرىپ الىپ، قالەنگە ۇسىندى.
— ابەكەڭ دەيسىڭ بە؟— دەپ قالەن ءوزى بىلگەن «ابەكە» اتتى ادامنىڭ ءبارىن ەسىنە تۇسىرە باستادى، امانقۇلدىڭ قولىنان بۋدا قاعازدى الىپ جاتىپ.
ءسوزۋار امانقۇل «ۇلكەن سىردى مەن دە بىلەمىن» دەگەن ادامشا توڭىرەگىندە جان جوعىن بىلە تۇرا، اينالاعا ءبىر قاراپ الىپ، داۋىسىن باسەڭدەتە سويلەدى:
— الگى ناعىز ۇلكەن ابەكەڭ، تەكەدەن كەلگەن ابەكەڭ. ءسىز بىلەرسىز، ول ءسىزدى جاقسى ءبىلىپ تۇر. كازاك-ورىستارعا قارسى شىققان بولشىبەك. مەن ول كىسىنى مۇنان ءبىر جۇما بۇرىن كورگەنمىن. اۋىلعا كەلىپ قايتارمىن دەپ شىقتىم دا، جولشىباي ساعاعا سوعا كەتەيىن دەپ ىمىرتتاتىپ كەلسەم، تانەكەڭ جىگىتتەرى ويىن جاسايمىز دەپ ءدۇبىلىپ جاتىر ەكەن. ويىن دەرلىك ويىن دا بولمادى، تەك قۇر اۋرە؛ قايدان ويىن بولسىن قىز الدىنا تارتاتىن جەمىس جوق. جەمىس بار ما ەكەن دەپ بايەستىڭ دۇكەنىنە كىرىپ ەدىك ساعىنعالي ەكەۋمىز: «جەمىس ءقازىر بولمايدى، جىگىتتەر. سوعىس كەزىندە جەمىس بولا ما؟! جەمىستى مىنا كازاك-ورىستاردىڭ اتاماندارىن قۋىپ جىبەرگەندە جەيسىڭدەر. زامان سەندەردىكى، مىنە وسىنى ويلاڭدار. ءقازىر نە بولىپ جاتقانىن بىلەسىڭدەر مە، وزدەرىڭ؟ شارۋالاردى جاقتايتىن جۇمىسكەرلەر ورىستىڭ بايلارىن قۋىپ جىبەرىپ، وكىمەتتى وزدەرى بيلەپ جاتىر»، — دەپ تاعى دا تولىپ جاتقان اڭگىمەلەردى ايتقانى بار ەمەس پە؟ ءبىز نە ايتايىق، اۋزىمىز اڭقايىپ، ءبىراز تىڭداپ تۇردىق تا، دۇكەننەن شىعىپ كەتتىك. بىلاي شىققاسىن ساعىنعاليعا: مىناۋ كىم دەسەم، ول: بۇل تەكەدەن كەلگەن ۇلكەن ادام، ءبىلىمدى ادام، بالشىبەك. كازاك-ورىستىڭ اتاماندارىنا قارسى شىققان ادام،— دەدى.
— جاسى قاي شامادا، كورۋگە قانداي ادام.
— ءوزىڭىز شامالاس، قارا تورى كىسى، مۇرتىن قىرىپ تاستاعان، ورتا بويلى، ورىسشا كيىنگەن، وقىعان ادام، سويلەگەندە ەكى كوزى ادامدى تەسىپ كەتە جازدايدى،— دەدى امانقۇل لەكىتە سويلەپ.
امانقۇلدىڭ بايلانىسسىزداۋ بولسا دا كوپ نارسەلەردى اڭعارتارلىق ۇزاق سوزىنەن قالەن ۋچيتەل ابەكەڭنىڭ كىم ەكەنىن انىق توپشىلادى. «كازاك-ورىستاردىڭ اتامانىنا قارسى شىققان» دەگەن ءسوز وعان كوپ وقيعالاردى ۇقتىرعانداي بولدى. «بۇل ءسوز جوق بولشيەۆيك ايتييەۆ، كادىمگى ءابدىراحمان عوي. شارۋالار دەپۋتاتتارىنىڭ سەزىن قۋىپ جىبەرىپ، باسشىلارىن ۇستاپ قويدى دەپ ەدى. بۇل كىسى كازاك-ورىس اتاماندارىنىڭ قولىنان سىتىلىپ شىققان ەكەن عوي. ءسوز جوق، سول. عاجاپ، نەگە بۇل جەرگە كەلدى ەكەن؟ بۇعان جىمپيتى ۇكىمەتى دە قاس قوي...» — دەپ ويلادى ول ۇيگە جەتە بەرگەندە. امانقۇل ءوز ۇيىنە بۇرىلدى دا، ۋچيتەل اياعىن اسىعا باسىپ ۇيگە كىردى. ول ايەلىنىڭ كوزىن الماي تاڭىرقاي قاراعانىن دا بايقاعان جوق. بەلىنەن بۋعان سارى قاعازدى، ءابدىراحماننىڭ حاتىن الىپ وقۋعا اسىقتى.
3
ۋچيتەل كەش بويى گازەت وقىپ، قاعاز جازۋمەن بولدى. كەشكى تاماقتان كەيىن دە وقىپ وتىرىپ قالدى.
— نەگە جاتپايسىڭ؟ ءتۇنى بويى گازەت وقىماقسىڭ با؟ ءوزىڭ دە كوزىڭدى ىلمەيسىڭ، باسقاعا دا ۇيقى بەرمەيسىڭ، ساعان بۇگىن نە بولعان؟— دەدى توسەكتە جاتقان ماككا، كەروسين شامنىڭ جارىعىمەن گازەت، جۋرنال وقىپ وتىرعان ۋچيتەلگە، ءتۇننىڭ الدەنە ۋاعىندا:
— ۇيىقتاي بەر، ۇيىقتاي بەر. ءبارى كەلىستى، ءبارى اسەم.
— نەنىڭ ءبارى كەلىستى... نە ايتىپ وتىرسىڭ ءوزىڭ، ساعان بىردەمە كورىنگەن شىعار، وزىڭە ءوزىڭ سويلەپ، ۇيقىسىراپ جاتقان ادامداي. الگىندە «مىنە، ءابدىراحمان جىگىت» دەيسىڭ قايتا-قايتا، ءابدىراحمانىڭ كىم ول؟
— الدەبىر ويلار كەلىپ، ۇيقى كەلمەي قويدى. سونسىن جۋرنال قاراپ وتىرعانىم... ءابدىراحمان باياعىدا مەنىمەن بىرگە وقىعان جىگىت. سول حات جازىپ جىبەرىپتى، ماعان كەلىپ سالەم بەرەمىن دەپ. بۇل ءبىر ۇزاق اڭگىمە، سوڭىنان ايتارمىن، انا بالالار ويانىپ كەتەر، ۇيىقتاي بەرسەيشى.
— قالاي ۇيىقتايسىڭ، شام جارقىراپ، قاسىڭدا بىرەۋ تەرىس قاراپ كۇبىرلەپ سويلەپ وتىرعاندا. الدەنە ءبىر وي... قانداي وي كۇندىز-تۇنى باستان كەتپەيتىن؟ ۋچيتەل، سەن قىزىقسىڭ ءوزىڭ. تۇندە بوتەن ويلاردى ويلاماس بولار، اسىرەسە قاسىڭدا ايەلىڭ جاتقاندا...
ۋچيتەل مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— مەنىڭ ويلاعان ويىم، سەنىڭ ويلاعانىڭ ەمەس، ماككا. كەيدە بالاشا سويلەيسىڭ.
— مەن نە ويلاپپىن، تاپشى؟!
— سويلەمە، بالالار ويانىپ كەتەدى.
— ەندەشە، سەن دە قوزعالا بەرمە كۇبىرلەپ.
— كۇبىرلەمەسكە امال بار ما، دۇنيە تۇبىرىمەن وزگەرگەلى تۇرعاندا.
— نەمەنە بولىپتى؟— دەدى ايەلى موينىن ۇرەيلەنە بۇرىپ.— بىلتىر قىرىق كىسى ءبىر جاق، قىڭىر كىسى ءبىر جاق دەگەندەي ءبىر بەتكەي سويلەيمىن دەپ جۇرتتان بولەك ءبىر ءوزىڭ ۋچيتەلدىكتەن بوساپ قالىپ ەدىڭ، تاعى ءبىر بالەگە ارالاسقالى جۇرگەن جوقسىڭ با؟ ول قانداي نارسە، دۇنيەنى تۇبىرىمەن وزگەرتەتىن؟
— اينالايىن، مەن ساعان ەرتەڭ ءبارىن ايتىپ بەرەيىن، ۇيىقتاي بەرشى. ۇرەيلەنەتىن ەشنارسە جوق، قايتا قۋاناتىن، شاتتاناتىن اڭگىمەلەر بار. ادامنىڭ ءىشى سەزەدى بولاتىن نارسەنى. سوعىس جونىندە ايتامىن، وزگەرىس بولادى دەپ. ادىلەت جەڭبەي قويمايدى...
ايەل ەرىنىڭ ءسوزىن انىقتاپ تۇسىنبەدى، «جاقسىلىق» دەگەنىنە سەنە دە قويمادى.
— تىنىش ۇيدە وتىرساڭ — ەڭ جاقسىلىق سول، ماعان ونان ارتىق ەشنارسەنىڭ كەرەگى جوق.
— ءۇيىم بار، كۇيىم بار، وسىدان ارتىق ەشنارسە كەرەك ەمەس دەيسىڭ عوي شاماسى؟— دەپ كەكەتتى ۋچيتەل، ايەلىنىڭ تايازدىعىنا ريزا بولماي.
— ەندى نە تىلەيىن دەپ ەدىڭ، وسىعان شۇكىرشىلىك ەتۋ كەرەك. جۇرتتىڭ كوبى وزىڭدەي بولسام دەپ ارمان ەتەدى.
— بالاسىڭ، بالاسىڭ. حالىقتىڭ قولىن بىلىمگە جەتكىزۋ كەرەك؛ ونەرگە ۇيرەتۋ كەرەك، مىنە ماقساتتىڭ ەڭ ۇلكەنى. ول ءۇشىن مىنا مەن سياقتى ءقازىر توسەكتە توڭبەكشىپ جاتپاي، دۇنيەدە نە بولىپ جاتقانىن ەستۋگە، بىلۋگە تىرىسۋ كەرەك، ءوز وشاعىڭ باسى ەمەس، ءبۇتىن ەلدىڭ قامىن ويلاۋ كەرەك.
— ءبۇتىن ەلگە جاقسىلىق ىستەپ جەتكىزە الماسسىڭ. بىلىمگە قولىن جەتكىزسەڭ — انە، بەس بالانى وقىتىپ وتىرسىڭ عوي. ول ونەر ۇيرەتۋ ەمەس پە؟
— ماعان بەس بالا ەمەس، ەلۋ وقىتۋ كەرەك. انا حات تانىمايتىن تولعان قارا سيراق بالالاردى مەن وقىتپاعاندا كىم وقىتادى، شىراعىم-اۋ؟.. ون-ون بەس جىل بويى العان ءبىلىمدى سولارعا بەرمەگەندە مەن كىمگە بەرەمىن،— دەدى ۋچيتەل قىنجىلا سويلەپ.
ايەل، كوپتەن بەرى ويلاپ، ەرىنە اشىق ايتا الماي، ىشكە ساقتاپ كەلگەن ءبىر نارازىلىعىن ەندى توقتاتا المادى. شارۋاسىنا كەسىر، ءارى باسىنا پايداسىز، جۇرتقا ىستەيمىن دەگەن ەرىنىڭ وسى قۇر «جاقسىلىعى» وعان ۇناماي-اق كەلىپ ەدى. سوندىقتان ول:
— ۋچيتەل-ay، وسى جۇرت مولدا ەكەش مولدانى دا اقى بەرىپ ۇستايدى. انە سەن قالادان كەلمەي تۇرعاندا قاجى ەكى بالاسى ءۇشىن ساقىپ مولدانى ۇيىنە ۇستاپ ساباق وقىتتى. الا قىستاي ءالىپبي مەن ءابجاتتى ءبىتىرىپ ەڭ بولماسا اپتيەكىسە دە تۇسىرە العان جوق، سوندا دا ساقىپقا ەڭبەگىڭ دەپ ءبىر سيىر بەرىپ جىبەردى. سول مولدانى بيىل تاعى ۇستايمىز دەپ وتىر الىبەكتىڭ شەشەسى. مولداعا اقى بەرگەندە، سەنىڭ مولدادان كەم بولعانىڭ با، الدە تەگىن وقىتۋعا مىندەتتى مە ەدىڭ جۇرتتىڭ بالاسىن؟!— دەپ سالدى.
ايەلدىڭ ءسوزى شىندىق ءسوز. مۇنى ۋچيتەلدىڭ ءوزى دە تالاي ويلاعان-دى. ءتىپتى بۇعان كىنالى تاپ ءوزى بولاتىن، ۇيتكەنى ءجۇنىس تاجىريبەلى ادام، باسىن اشىپ الماي ەشنارسە ىستەمەيتىن جان-دى. ول قالەنگە: «ءىستىڭ باسى بايلى بولسا، ءتۇبى سايلى بولادى» دەگەنى بار. مىنا ەكى جامانعا ءبىلىم ۇيرەت، بىلگەنىڭدى اياما. ءبىراق ايتىپ قوي، بيە دەسەڭ بيە بەرەمىن، تۇيە دەسەڭ تۇيە بەرەمىن. ەكى-ۇش بالانىڭ تاربيەسىنە جەتەرلىك جاندىق بار ءازىر دەگەندە، ول: «قاجەكە، بيىلشا اقى سۇرامايمىن، ءسىزدىڭ بالالارىڭىزدى ءوز ىنىمە قوسىپ، وقىتۋ تاجىريبەمدى ۇزبەۋ ءۇشىن، ۇمىتپاۋ ءۇشىن، ءوزىم ءۇشىن وقىتامىن. ۇزبەي، تارتىپپەن پروگراممامەن وقىتاتىن كەزدە، وتىراتىن، جازاتىن پارتاسى بار، تاقتاسى بار مەكتەپ اشىلعان كەزدە سويلەسەرمىز ەڭبەك اقىنى» دەگەن بولاتىن. ايەلىنە جاۋاپ ەسەبىندە وسىنى ايتقىسى كەلدى دە، ءبىراق ءسال بوگەلىپ قالىپ:
— جارايدى، سەنىڭ ايتقانىڭ شىندىق. مۇنىڭ ءوزى دە ءبىر ۇلكەن اڭگىمە،— دەي سالدى.
بۇلاردىڭ اڭگىمەسى ءالى دە ۇزاققا سوزىلىپ، مۇنان دا تەرەڭدەي بەرەر ەدى، ءبىراق ونى وگىز ءبولىپ جىبەردى. ەسىك الدىنداعى اعاش اربانى يىقتاپ-يىقتاپ سۇيكەنۋمەن مەيىرى قانباعان قىزىل وگىز ەكپىندەپ كەلىپ قازان جاقتان ءۇيدى كيىپ كەتتى، دەمىن قۇشىرلانا الىپ، قوس تاناۋى پىس-پىس ەتە قالدى؛ اياق-تاباق قويعىش ۇستىنەن بىر-ەكى توستاعان ىعىسىپ بارىپ جەرگە قۇلاپ، ىرگەگە سۇيەۋلى تۇرعان جەز تاباعا سوقتى. ۋچيتەل ۇيدەن شىعىپ ۇلگىرگەنشە قىزىل وگىز ەكىنشى رەت ەكپىندەي كيمەلەپ قۇلاعان اياق-تاباقتىڭ سالدىرىن، كەرەگەنىڭ سىقىرىن بۇرىنعىدان دا كۇشەيتىپ جىبەردى، تاناۋىنىڭ پىسىلى ۇدەي ءتۇستى.
ۋچيتەل قىزىل وگىزدى قوتاننىڭ ورتاسىنا قاراي ايداپ جىبەردى؛ قاراڭعىعا كوزى ۇيرەنە باستادى، جارىق ۇيدەن شىعا كەلگەندە وگىزدىڭ الپامساداي دەنەسىنەن وزگە ەشنارسەنى كورمەگەن كوزدەرى سالدەن كەيىن قوتاندا جاتقان مالداردى، قاتارداعى ۇيلەردى انىق اڭعاردى؛ ءتىپتى شەتكى ءۇي جاقتان شىعىپ قوتاننىڭ شەتىنە قاراي ويىسقان ءبىر ادامنىڭ بەينەسىنە كوزدەرىن قاداي قاراپ، ونىڭ ءتۇپ-تۇزۋ سۇڭعاق دەنەلى امانقۇل ەكەنىن قاتەسىز تانىدى. ءازىل، قالجىڭ، راحات كۇلكىمەن كوڭىل كوتەرۋ قىزىعىنا ۇيقىسىن قۇربان ەتكەن جىگىتتىڭ جاستىق جەلىن ول كۇندەگەندەي قارادى، ءبىر جاعىنان ونىڭ كوڭىلگە جىگەر جانە بەلگىسىز شاتتىق قۇيارلىق جاقسى-جاقسى حابارلار اكەلگەنىنە شەكسىز ريزا بولدى؛ ول بايقاماي تاماعىن كەنەپ قالدى. اياقتارىن اسىعا باسقان جىگىت وتىرا قالدى دا، ەسىك الدىندا تۇرعان ۋچيتەلدى جارىقتاعىداي اپ-انىق كوردى؛ ۇزىن بويلى، ات جاقتى، اشاڭ ءوڭدى ۋچيتەل ءوزىنىڭ داعدىلى، سابىرلى قيمىلىمەن بايقاعىش كوزدەرىن جامىراعان جۇلدىزدى شىمقاي قاراكوك اسپانعا قاداپ تۇر. «سول اسپاندا نە بار ەكەن سونشاما قاداعالاپ قاراعانداي... وقىعان ادامداردىڭ قانشاما اقىلدى بولسا دا ءبىر ءتىنى كەم شىعار وسى»— دەپ ويلادى امانقۇل ىشىنەن كۇلىپ. ءبىراق ۋچيتەلدىڭ كوز تىگىپ، جۇلدىز الەمىن شارلاعانى ىشىندەگى سيپاتتاپ بولمايتىن ۇلكەن اسەرلى كوركەم سەزىمنىڭ شارىقتاعان تىلەگى ەدى.
ءۇشىنشى تاراۋ
1
ءجۇنىس قاجىنىڭ قىستاۋى كەڭتۇبەكتىڭ بويىنداعى، اتتىڭ تاعاسىنداي، دوڭگەلەك شۇڭقىر سايدىڭ دا ورتاسىندا — ارالتوبەدە. داۋلەتى شاعىن بولسا دا، ءجۇنىستىڭ اتى زور. بىرەۋلەر — قاجىنى العىر دەپ ريزا؛ بىرەۋلەر اعايىنشىل، ادىلەتشىل ادام دەپ ماقتايدى، ال ءبىر قاتار جۇرت: «قاجىنىڭ اكەسى مارقۇم سۇيەكەڭ ەل قامىن جەگەن كىسى ەدى عوي، بۇل دا اكەسىنە تارتقان»،— دەسەدى.
قاجىنىڭ ءتورت بالاسى بار. ولاردىڭ ەڭ ۇلكەنى نۇرىم، سول نۇرىمنان كىشى بالاسى ورال قالاسىندا وقىپ جۇرگەن حاكىم-دى.
سارسەنبى كۇنى كەلەدى دەگەن حاكىم بەيسەنبى كۇنى دە كەشىكتى؛ ەكى كۇننەن بەرى جاقىندارى كوپىر اينالاتىن جولدى دا، شولاق اڭقاتىدان ءوتىپ توتە كەلەتىن جولدى دا كەزەك-كەزەك قىر باسىنا شىعىپ قاراپ قويادى.
حاكىم كەلەدى دەپ جينالعان جاناما اعايىندارى زەمليانكانىڭ كولەڭكەسىندە وتىر. ولاردىڭ ەرتەدەن بەرى ماقتاعانى حاكىم، ونىڭ بالا كەزىنەن بەرگى ءومىرىن ءسوز قىلادى. ىشىنەن: «مەن دە بالامدى حاكىم سياقتى تەكەدە وقىتسام» — دەپ ارمان ەتەتىن قادەس ءسوز اراسىندا ءوزىنىڭ تايەتىن قىستىرىپ كەتەدى.
— ساباققا حاكىم جاسىنان جەتىك ەدى. اپتيەكتى ءبىر قىستا ەكى وقىپ شىقتى عوي. ال، ءبىزدىڭ تايەت تە قويار ەمەس، ءقازىر تابارەكتەن اسىپ تا كەتتى، قۇددى حاكىم، تۋىسقانعا تۋىسقان تارتپاي قالمايدى ەكەن-اۋ! قاجى اعا، وسى قىزىل ءۇي ڭالاسىندا حاكىم نەشە جىل وقىپ ەدى! تايەتتى الدىمەن سوندا بەرسەم دەپ ەدىم،— دەدى قادەس بوس سوزگە قوسىلا بەرمەيتىن ءجۇنىستى جەتەلەي سويلەپ.
— التى جىل،— دەپ ءجۇنىس قىسقا جاۋاپ قايىردى.— قالەنگە وقىت.
— قالەنگە امانتايدى بەرىپ، تايەتتى قىزىل ۇيگە، سودان كەيىن تەكەگە جىبەرسەم دەپ ەدىم، زەرەك بالا عوي حاكىم سياقتى.
ءجۇنىس ۇندەمەستەن وعان تىكتەپ ءبىر قاراپ قويدى. «ءار نارسەنى ۋاقىتىندا كورۋ كەرەك، سەن مىلجىڭسىڭ كۇنى بۇرىن جوق ءسوزدى ايتاسىن» — دەپ قادەستى ول تويتارىپ تاستايتىن. سوزىنە اسا ەلتيپات قويمايتىنىن جاقسى بىلەتىن قادەس قاجىنىڭ قاراسىنان تاعى دا وسىنى ۇقتى. ول ۇندەمەي قالدى.
— قاسا جامان قاتىنى مەن بالاسىن ماقتار دەگەن. ايتايىن دەگەنى سول تايەتى،— دەپ كۇڭك ەتە قالدى توياش كوڭنەن جابىسقان بالاعىنداعى اش بۇرگەنى ۇستاپ الىپ، قولىمەن ۋقالاي ءتۇسىپ.
ونىڭ بۇل سوزىنە قادەس قۇلاق قويمادى. توياشتىڭ ءوزىن دە، ءسوزىن دە ەلەمەيتىن مۇنىڭ باستان ادەتى. ەندى ول شولان جاقتاعى كولدەنەڭ جاتقان كەلىگە قۇيرىعىن قويىپ وتىرعان توياشقا موينىن بۇرىپ:
— تويەكە، وسى الگى حاكىمنىڭ سۋعا كەتىپ قالا جازداعانى قاي جىلى ەدى؟— دەپ سۇرادى.
— ەسەنگە اقتىق رەت كوشىپ بارعان جىلى، سەتىك ناردىڭ جەلبەزەگى جىرىلاتىندا،— دەدى توياش موينىن بۇرماستان.
— ءيا، ءيا، اپىرماي، ءبىر ولىمنەن قالدى-اۋ سوندا حاكىم! تويەكەڭ بولماعاندا كەتىپ ەدى، اجالى جوق، تاتار ءدامى الدا، سوندىقتان قالدى.
— اينالايىن دەسەيشى. قۇداي-اۋ، ساقتاي گور قۇلىنىمدى، كوبىك اۋىز قاينىم-اۋ (كوپ سويلەيتىن قادەستى ايەلدەر: «كوبىك اۋىز قاينىم، كوبىك اۋىز قايناعا» دەپ كەتكەن)، نەگە كەشىگىپ جاتىر ەكەن حاكىمدەر؟— دەدى قاجىنىڭ بايبىشەسى بالىم ايران شەلەكتى جۋىپ جاتىپ.
— الگى سۇلەيمەن جورتاق قوي، ونى شىر اينالدىرىپ كوپىرمەن الىپ كەلەمىن دەپ ەلىكتىرگەن. ايتپەسە نەشە كەلەر ەدى. ايتايىن دەگەنىم، تويەكە، سەن جاقسى بىلەسىڭ، سوندا ءبىز سۋ جاعاسىنا نەگە بارىپ ەدىك وسى؟
— قايراق الۋعا.
— ءيا، ءيا،— دەدى قادەس، ءسوزىن قوستاتۋ ءۇشىن توياشتان بىلە تۇرا سۇراپ،— بۇل عاجاپ قوي. سۋ استىنان قاقپاق تاس ىزدەيمىز. تاستى تابۋ دا قيىن — تىزەدەن قۇمقايراق؛ اياقپەن ىزدەپ ءجۇرىپ تاپساڭ، ونى كوتەرۋ تاعى وڭاي ەمەس. ال قاقپاق تاستى كوتەرسەڭ-اق بولعانى استى تىزىلگەن قايراق. قولمەن جونىپ قويعانداي، تەك شەتىنەن ومىرىپ الا بەرەسىڭ؛ وراق جانۋعا دەپ ادەيى جاساپ قويعانداي. مەن ونى ىزدەسەم تابۋشى ەدىم، قاقپاق تاستىڭ جاتاتىن جەرى بەپ-بەلگىلى...
— ال، ماقتاندى. سۋ استى تاس، تاستىڭ استىندا كوتەرسەڭ قايراق بار، ونىڭ ماقتاناتىن تۇگى دە جوق. ءوزىمىز تالايىن تاپقامىز،— دەدى توياش.
— ەكى قولىم تولعان قايراق، اياعىممەن ءجۇزىپ جاعاعا جاقىنداي بەرسەم — قايراڭدا سۋعا ءتۇسىپ ويناپ جۇرگەن حاكىمىم ادام بويلامايتىن تەرەڭدە ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ ءجۇر. «ويباي، تويەكە، ۇمتىل. حاكىم سۋعا كەتتى!» دەپ ايقاي سالدىم. توياش ايتەۋىر جاقىن ەدى بالاعا، بالانىڭ باتقان جەرىنە سۋعا كۇمپ بەردى؛ قارايمىن، بالا دا جوق، تويەكەڭ دە جوق... قايراقتى جاعاعا قاراي لاقتىرىپ جىبەرىپ، مەن دە ۇمتىلدىم. ءبىر زامان سۋ بەتىندە بالا كورىندى، ازدان كەيىن بالانى كوتەرگەن تويەكەڭنىڭ باقانداي-باقانداي قولدارى دا كورىندى، ءبىراق ءوزى جوق. مەن دە جەتتىم. جالما-جان قول بەرىپ سۇيرەي جونەلدىم. «پۋپ»— دەپ دەمىن ءبىر العاندا، تويەكەڭنىڭ كەۋدەسىنەن شىققان لەپ كىشىگىرىم ءۇيدى جىققانداي، سۋ بەتىنە تولقىن تۇرعىزىپ جىبەردى...
— وي، كۇپىلدەتۋىڭە بولايىن!
— ايتايىن دەگەنىم: بالادا ءوڭ دە جوق، ءتۇس تە جوق، كوكپەڭبەك بوپ اۋزىنان سۋ اقتارىلىپ، ءبىر ءسۇت ءپىسىرىم تالىپ جاتتى. سول اجالدان قالعان حاكىم عوي، مىناۋ ەندى كۇتىپ وتىرعانىمىز. بال جەڭگە، حاكىم سوندا نەشەدە ەدى،— دەپ سۇرادى قادەس.
— بەسكە قاراپ تۇرعان كەزى ەدى عوي، اينالايىننىڭ. ءوتىپ بارا جاتقان دۇنيە دەسەيشى، كەشە عانا سياقتى سونىڭ ءبارى.
— باسە، تويەكەڭنىڭ جۇدىرىعىنان از-اق ۇلكەن ەدى-اۋ سۋدان كوتەرگەندە، بەس جاستاعى بالا نە بوسىن ودان ارتىق. وعان قاراعاندا ءبىزدىڭ تايەتتەر تايقارداي ءىرى ەكەن-اۋ جاس بولسا دا...
— تايەتىڭ ءىرى دە، ءبىراق ءوزىڭ سياقتى قاۋقار، الىسا كەتسە ادىلبەك ونى جەرگە الا بۇعاداي كوتەرىپ سوعادى،— دەدى ارەش. قادەستىڭ ءوز بالاسىن ماقتاعانىنا ابدەن ىزا بولىپ.
— ءاي، سەنىڭ بالالارىڭ قايدا ءجۇر؟— دەپ سۇرادى قاجى ايەلىنەن.
— سۋ جاعاسىنا كەتكەن، قايتادى عوي كەشىكپەي،— دەدى بالىم.
— ەرتەدەن كەشكە دەيىن سۋ جاعاسىندا، قول-اياعى جارىلىپ، ازىپ كەتپەي مە؟ قاڭعىما دەپ قويساڭشى ولارعا. اڭگىمە ەندى قاجىنىڭ ۇيدەگى ەكى كىشكەنە بالالارىنا كوشتى. قادەس ەبىن تاۋىپ، بۇلاردى دا ءسوز اراسىنا قىستىرىپ، قاجىنى ماداقتاي ءتۇستى.
— راس، ادىلبەك پىسىق جانە وتكىرلىگى كەرەمەت، تەك ءتىرى بولسىن، اۋعان جوق، قاجى اعامنىڭ ءوزى!— دەدى.
كولدەنەڭ كوزگە ىزعارلى ءارى سالماقتى كورىنگەنمەن ءتيىمدى تەڭەۋگە قاجىنىڭ ءىشى دە بال قايماقتاي. «قىھىم»— دەپ تاماعىن كەنەي ءتۇسىپ:
— ونىڭ وتكىرلىگىنەن تاپقىرلىعى باسىم،— دەپ سۇيەنبەسە دە قولعا مەدەۋ شەگىرشىن تاياقپەن جەردى ءتۇرتىپ-تۇرتىپ قويدى.
توياش ۇندەمەيدى، ول سوزگە ساراڭ. تىكە تىرەلگەن لەبىزگە عانا ءتىل قاتادى، وزدىگىنەن اڭگىمەگە ارالاسقان جان ەمەس. جۇرتتىڭ ءسوزىن ول ەلەڭ قىلمايتىن جان سياقتى — ناسىبايىن اتىپ كوپكە ءبىر قىرىن وتىرا بەرەدى. ءقازىر جۇنىستەن يمەنىپ قادەس تە، توياش تا ناسىبايىن اتا الماي وتىر. «ناسىباي اتىپ كەلمەيمىز بە؟ دەگەندەي وقتىن-وقتىن ەكەۋى بىرىنە-بىرى قاراپ تا قويادى؛ كەيدە ءتىپتى ولاردىڭ ۇيرەنگەن قولدارى قونىشتاعى شاقشاعا بايقاماي بارىپ قالىپ، امالسىزدان قۇر قايتادى.
كۇن ىستىق، اۋىزدان شىققان اۋەز ءاۋ دەرلىك جەرگە دە باراتىن ەمەس. كولەڭكەدە سويلەسىپ وتىرىپ بۇلار كەلگەن اربانىڭ سالدىرىن دا ەستىمەي قالدى.
— ءاي، جورتاق-اي، قۇيىنسىڭ-اۋ ءبىر جۇرگەن! قاي جاقتان كەلگەنىڭدى دە بىلمەي قالدىق،— دەپ قادەس ورنىنان تۇرىپ ۇلگىرگەنشە، سۇلەيمەن جارعا اتتىڭ باسىن تىرەپ.
— اسسالاۋماعالايكۇم!— دەدى.
ون شاقتى پار كوزدەر اربادان سەكىرىپ تۇسكەن حاكىمگە تىگىلدى. وشاق باسىنان، سەنەكتەن شىققان ايەلدەر دە ارباعا قاراي جىلجىدى. ورنىنان تۇرماعان جالعىز ءجۇنىس. ول بالاسىنىڭ كيىمىن، ءون-بويىن، وعان قوسا وي ءورىسىن شامالاپ ولشەپ الارلىق قاراسپەن تومەننەن جوعارى قاراي سۇزە كەلىپ، كوزدەرىن قارا بورىكتىڭ استىنا سيماي تۇرعان تولقىندانعان قويۋ قارا شاشىنا قادادى. تۋعان ءۇيدى، اكە-شەشەنى، تۋىسقانداردى كورگەندە ەلجىرەي قوبالجىپ كەتكەن حاكىم جاس بالاشا قيپاڭداپ، ءارى ەركەلەي كۇلىمسىرەپ كورىسۋگە دوپتەگەن قولدارىن اكەسىنە سوزا ءتۇستى؛ ءبىراق ول وزىنەن كورى شاشىنا اۋعان نايزا نازاردى كورىپ، قىمسىنا باستادى. ءار جاعىنا وتەرلىك، بۇرعىلاي قادالعان اكەسىنىڭ بۇل بەلگىلى قاراسى شاشىن شارپىپ جىبەرگەندەي بولدى. «ەڭ ءبىلىمدى، ەڭ اقىلدى قالەن شاش قويعان جوق؛ دارىگەر بۋكى جانعالي دە مىنا سياقتى پوپتىڭ شاشىنداي، ءبىر قامبا ەتىپ، شاش ءوسىرىپ كورگەن ەمەس. قازاق وقىمىستىلارىنىڭ بىرىندە دە جوق قوي ءبۇل ادەت! كوردىڭ بە، ەلدەن بولەك ەسەرلەنۋىن»—دەپ ويلادى اكەسى ونىڭ سوزعان قولىن الىپ جاتىپ. ول بالاسىنىڭ بەتىنەن سۇيمەدى، باۋىرىنا قىسىپ ونى قۇشاقتاعان دا جوق. ساعىنعان اكە سالقىن... «ءبارىن بۇزعان شاش. «ەجيك» ەتىپ الدىرسام، بالكىم، كوكەم بايقاماعان دا بولار ەدى، اتتەگەن-اي...» دەپ وكىندى بالاسى ىشىنەن. ماعىناسىز ەزۋ تارتقان كۇيى حاكىم بوسانعان قولىمەن بوركىن باسا ءتۇستى. ول جالما-جان، اكەسىنەن كەيىنىرەك تۇرعان بەكەي، توياش، قادەستەرمەن كورىسىپ بولىپ، شەشەسىنە ۇمتىلدى. بالىم قۇشاقتاپ ءسۇيىپ، مىرس-مىرس جىلاي بەردى. ۇزىن بويىنا قولىن سوزا ايمالاپ، بالاسىنىڭ شاشىن سيپالاي ءتۇستى.
— قالادا قارايتىن ەشكىم جوق. جۇدەپ قالىپسىڭ، اينالايىن. جوندەپ تاماق تا ىشپەي قاڭسىپ جۇرگەنسىڭ عوي...
حاكىمنىڭ ءجۇزى وتە سولعىن؛ سوڭعى الەكتى اي مىقتاپ جۇدەتكەن. ونىڭ ۇستىنە ەمتيحان، شالا ۇيقىلى تۇندەر، ءالسىز تاماق، جاراۋ ءجۇرىس ءقان-سولىن سورىپ العان. تارازى دەنە، اشاڭ ءجۇزقالادا اسەم بولعانمەن توق بەتتى، تولىق ءيىندى قىزىل كۇرەڭ تارتقان قىر جاندارىنا حاكىمنىڭ اشاڭدىعى ايقىن ءبىلىنىپ تۇر. اسىرەسە ول اناسىنا ناۋقاس جانداي كورىندى.
جەر وشاق باسىندا ەكى ايەل قۇرت قايناتىپ وتىر.
جايلاۋعا شىعار الدىندا بالىم كەمپىر كوشكەندە توگىلىپ، شاشىلاتىن ىرىگەن ءسۇت، اشىعان ايرانداردان ىرىمشىك-قۇرت قايناتىپ الاتىن-دى. «جايلاۋ اسا قاشىق بولماسا دا جولدا وتەتىن تەرەڭ اڭقاتى بار؛ دۇنيەنىڭ تاپ-تۇيناقتاي بولعانى جاقسى» — دەيتىن ول ابىسىندارىنا. مىنە، بۇگىن ءوزى قالادان كەلگەن بالاسىنىڭ قاسىندا قۇشاقتاپ سۇيسە دە ماۋقى باسىلماستان، ماڭدايىنان ءالسىن-السىن سيپاپ قويىپ، كوزىنەن شىققان شاتتىق جاس ءالى قۇرعاماستان، كەلگەندەرگە قىزىل كۇرەڭ شايدى ءوزى قۇيىپ بەرىپ، ابىسىندارىنا قۇرت قايناتتىرىپ جاتىر. داستارقان ءۇستى ءبىر ءبۇيىرى قىزارعان باۋىرساققا تولى، شاعىلعان شەكەر دە جاتىر؛ ارناپ اشقان قوزى قارىننان سالعان شۇبار توستاعاندا سارى ماي دا تۇر؛ جىل بويى كورمەگەن بالاسىنا ساقتاعان جەنت، ءتىپتى ورازادا اۋىز اشۋعا ارناپ جۇرگەن مەيىز دە كەبەجەنىڭ تۇبىنەن شىعىپ، بەيىلدى كەمپىردىڭ، بەرەكەلى داستارقانىنا كەلىپ جەتىپتى.
— جە. اينالايىن، جە. ءۇيدىڭ اسىن ساعىنعان شىعارسىڭ. قايماققا بىلعاپ تارى بەرەيىن بە؟ — دەدى كەمپىر، ءۇي جاعدايىنان جاتىرقاپ قالعان بالاسىنا ەلجىرەي قاراپ.
سالقىنداۋ قارسى العانمەن «ادام بولعان» بالاعا ءجۇنىستىڭ دە كوڭىلى تولى. ول باۋىرساقتى باۋداي ءتۇسىرىپ جاتقان سۇلەيمەنگە قاراپ:
— قالا تىنىشتىق پا، نە جاڭالىق ەسىتتىڭ،— دەپ سۇرادى.
— قايدان تىنىشتىق بولسىن، قاجەكە-اۋ. استى-ۇستىنە شىعىپ جاتقان ءبىر دۇنيە. بەلكۇللى، قىرعىن،— دەدى اشاڭ ءوڭدى، ءسوزۋار سۇلەيمەن، باۋىرساقتى اسىعا جۇتىپ.— كوپىر اۋزىنداعى ەلەكشايدان ناسىباي... جوق، بالكۇللى قاتە، ناسىباي ەمەس... «مەنىڭ اتىما تيمەي مە؟» — دەپ سۇراپ ەم وڭاشالاپ، ول: «سۇلەشكە، سەن اتتى بەرىپ ارباڭدى ءوزىڭ سۇيرەپ قايتاسىڭ، پريامو. Aت تۇگىل ۇستەگى شاپانىڭدى دا، باستاعى بوركىڭدى دە، قولداعى قامشىڭدى دا الادى. قالا تولعان سەنىكى حاننىڭ كيرگيزدارىڭ»— دەپ زارەمدى العانى...
سۇلەيمەننىڭ بايقاماي «ناسىباي اتا باردىم» دەي جازداعانىنا قاسىنداعى ناسىبايشىلار كۇلىپ جىبەردى. ءبىراق بۇعان قاجى نازار اۋدارعان جوق. ول ءوز ويىمەن بولىپ وتىر، قالاداعى حان جىگىتتەرى قىرىپ-جويىپ ەلدەن ات پەن جىگىت، كيىم مەن ازىق جيناپ جاتىر دەگەندى بۇرىن دا ەستىگەن، سونى ويلايدى. سۇلەيمەننىڭ قوسىڭقىراپ سويلەيتىنىن ول جاقسى بىلەتىن، ونىڭ سوزىنە تۇپ-تۇگەل نانا قويمايتىن، الايدا ول سۇلباسى دۇرىس ەكەنىن شامالاپ وتىر.
— ...مەن وعان: جاي شارۋاسىمەن جۇرگەن ادامنىڭ اتىنا دا كوزدەرىن تىگە مە دەسەم، ول: «فۋ، سۋلەشكە، سەن بالا بولعانسىڭ؛ شارۋاسىمەن جۇرمەيتىن ادام بار ما، ءبارى دە شارۋاسى بولىپ كەلەدى، ءبىراق ماستەك الىپ قايتادى، جاقسى اتىن سولداتتار الادى. سەن ءقازىر انا ميشكانىڭ ۇيىنە بار — ميحايل پەرمياكوۆ، بىلەسىڭ عوي، بالتاشى بولىپ جۇمىس ىستەيتىن؟ سونىڭ ءۇيى تىنىش، اتتى قوراعا بايلا، ءشوپ سال، كۇندىز جۇمىسىڭدى ءبىتىر، تۇندە كەرى قايت»،— دەدى، بۇل ءسوزدى بوزىمبەت قۇدا دا ايتتى — بيەڭنەن ايرىلاسىڭ، شەتكە، اناۋ ورىستار جاعىنا تۇنە دە، كوزگە تۇسپەي بالانى الىپ كەرى قايت،— دەدى. امالسىز ميحايل پەرمياكوۆتىكىنە بارىپ ءتۇستىم. ەرتەڭىنە تۇندەلەتىپ شىعىپ كەتتىك. ميحايل ايتادى: شارۋا قازاق مالىن بازارعا اكەلۋگە دە قورقاتىن بولادى، كەشىكپەي بازار دا بىتەدى،— دەيدى.
شاي ءىشىپ وتىرعان قادەس پەن سۇلەيمەننىڭ سوزىنە تەرەڭ ماعىنا بەرە تىڭداعانداي ءبىرى تاڭدايىن قاعىپ، ءبىرى «تۋ-ۋ» دەپ تاڭداندى دا، ءبىراق ۇندەمەدى، ءجۇنىستىڭ اۋزىنا قارادى. قاجى:
— بەيباستىق جۇرگەن ادامدارىنا تىيىم سالماي ما وكىمەت دەگەن، كەز كەلگەن جاننىڭ بارىنە قالاي تيىسە بەرەدى؟!— دەدى.
— قىزىل ۇيدە ونان دا قاتتى دەيدى ات پەن جىگىت جيناۋ،— دەپ سۇلەيمەن قىزىل بۇرانسۇز ورامالمەن ماڭدايىنىڭ تەرىن سۇرتكىلەدى.
— الا ساپىران كەزەڭ ءبىر توقىرار دەسەك، بۇل قيىن ەكەن. كەلەسى جەكسەنبىگە قاراي بازارعا جۇرمەك بوپ ەم،— دەپ توياش شىناياعىن توڭكەرىپ، كەيىنىرەك شەگىنىپ وتىردى.
— قىزىل وگىزىڭدى اپاراتىن با ەدىڭ؟
— يە، شاي-سۋ، كيىم-كەشەككە قارجى كەرەك بولىپ تۇر. كىشكەنە ىنىلەرىنىڭ قايدا جۇرگەنىن بىلمەي ەلەگىزىپ وتىرعان حاكىم، شەشەسىنەن سۇراپ ۇلگەرمەي-اق سىرتتان دامەش كەمپىرمەن ەكى ءىنىسى كىرىپ كەلدى.
— بالاڭنىڭ كەلگەنىن ەشكىمگە ايتپاي، تويىن جاسىرىن جاساپ جاتىرسىڭ با، بالىم؟— دەپ دامەش ۇيگە سويلەي كىردى.— جاسىرساڭ جاسىر. ءبارىڭ دە ءجون بىلمەيسىڭ، مىنا ادىلبەگىم ءتىرى بولسا، شەشەسىن سىيلايتىن وسى بولادى. كوردىڭدەر مە شەشەسىنە بايلاعانىن.
دامەش كەمپىر سول قولىنا ۇستاعان ۇلكەن شورتاندى وتىرعاندارعا ماقتانا كورسەتتى. ورنىنان تۇرىپ كورىسكەن حاكىمگە ول:
— جاسىڭ ۇزاق بولسىن، قاراعىم. امان-ساۋ كەلدىڭ بە؟ ادىلبەك ءبىراق بارىڭنەن ارتىق بولادى،— دەپ قويدى.
— اتقۇلاقتىڭ ساعاسىنان ۇستادىم، قايراڭداپ قالىپتى. زارلاۋىق شەشەمە بايلادىم،— دەپ ادىلبەك بەتىنەن سۇيگەن اعاسىنا كوڭىل قويماستان، شورتاندى قالاي ۇستاعانىن بايانداي باستادى.
الىبەك ۇيالىپ بوساعادا تۇرىپ قالدى. جۇرتتىڭ نازارى شورتان ۇستاعان، ءسوزى تاستاي كىشكەنە قارا بالاعا اۋدى.
2
ەرتەڭىنە ءجۇنىس ساسكە كەزىندە ات جەكتىرىپ، حاكىمگە دەلبە ۇستاتتى دا، جۇما نامازىن وقىپ قايتۋعا مەشىتكە كەتتى. ادەتىندە ول تارانتاسقا ءوزى جالعىز وتىرىپ، ۇلكەن تورى اتتىڭ دەلبەسىن ءوزى ۇستاپ بارىپ قايتاتىن نامازعا. بۇل جولى بالاسىن قاسىنا ەرتتى، ونى جانىنا وتىرعىزدى. ويى: مەكتەپ ءبىتىرىپ، ەر جەتىپ، ەل تىزگىنىن ۇستاۋعا جاراپ قالعان بالاسىن يشاندارعا، قاجىلارعا، ەلدىڭ يگى جاقسىلارىنا كورسەتىپ قايتپاق، ۇلكەندەرگە سالەم بەرگىزىپ، قولدارىن الدىرماق ەدى.
شۇڭقىر ساي مەن ۇلكەن قارا قوعانىڭ سىرت بەتى شال دوڭەسىندە اقپەن بەيىتى جاتىر. بەيىتتىڭ ءالى شوكپەگەن ءتورت قۇلاقتى ۇلكەن مولالارى كوزگە شالىنادى؛ ونىڭ قىبىرسىز قاراسىنى ساعىممەن كوتەرىلىپ، مۇنارتىپ، الدەنە ءبىر عاجايىپ شاھارداي بولىپ كورىنەدى دە جاقىنداعان سايىن مولايىپ، جەرمەن-جەكسەن بولىپ جاتقان سانسىز تومپە، سامساعان قۇلپى تاس بولىپ كەتەدى. قۋانىشى از، قايعىسى مول، ءارى ابىگەرلى، ءارى ۇشى-قيىرى جوق قۇمىرسقا بەينەتتى ومىردەن مۇرشا تاۋىپ، جىم-جىرت جاتقان جانداردىڭ تۇسىنان ءجۇنىس دۇعا قىلماي وتپەيتىن. ورتا اڭقاتى بويىن قونىس ەتكەن سوناۋ القاكولدەن بەرگى اۋىلداردىڭ زيراتتارى قاۋىم-قاۋىم بولىپ، وسى بەيىتتە جاتىر. ءجۇنىستىڭ دە اتا-باباسى مەن مول ۇرىم-بۇتاعى اقپاننىڭ وڭتۇستىك جاق باتىس بەتىنەن ماڭگى قونىس تەپكەن-دى.
— اتا-بابانىڭ زيراتتارىنا دۇعا قىلامىز. كوكەم قۇلپى تاسىنىڭ تۇسىنا قاراي بۇر اتتىڭ باسىن، سەن ايات وقيسىڭ،— دەدى قاجى حاكىمگە.
ول: «مىنە، اتا-باباڭ دا ريزا» دەگەندەي، بالاسىنىڭ كوك قۇيقاسىنا جەتكىزە قىرعان باسىنا كۇلىمسىرەپ قاراپ قويدى.
كوپتەن ايات وقىماي بالا كەزدەگى بىلەتىن سۇرەلەرىنەن قارايىپ ۇلگىرگەن حاكىم ساسىپ قالدى دا، سالدەن كەيىن وڭاي جول تاپقانىنا ىشىنەن قۋانىپ كەتتى. ول اكەسىنىڭ سول جاعىنان ۇلكەن قۇلپى تاسقا قاراپ، كوك ءشوپتىڭ ۇستىنە جۇگىنىپ وتىرا قالدى دا، ءاعۇزىنى تارتتى، ماقامداپ ءالحامدى وقىپ شىقتى؛ سونسوڭ قايتادان ءاعۇزىنى تارتىپ، قۇلھۋاللانى ءۇش مارتەبە وقىدى. ول بۇل كىشكەنە اياتتى ەكىنشى رەت باستاعاندا ءجۇنىس ونىڭ بەتىنە قادالا قارادى دا، ءبىراق اياتتى بۇزبادى. دۇعا ەتىپ قول جايعاننان كەيىن ول:
— قۇرانعا كىرگىزگەن بۇل قانداي ءتارتىپ؟— دەپ سۇرادى قاتال ۇنمەن.
— كوكە، تەكەدەگى تاتار موللالارى وسىلاي وقيدى.
ءالحامدى ءبىر قۇلھۋاللانى ءۇش مارتەبە وقىسا قۇراندى تۇتاس ءحاتىم ەتكەنمەن بىردەي بولادى دەپ ۋاعىزدادى،— دەدى.
قاجى باسىن شايقاپ، بالاسىنىڭ بۇل جاڭالىعىنا نانار-نانباسىنا بىلمەي، ويلانىپ قالدى. حاكىم بۇل وڭاي ءادىستى موللالاردان ەستىگەن جوق، مۇنى وعان ءامىر ايتىپ ەدى. قالاي بولعاندا دا «ايات بىلمەيمىن» دەگەننەن گورى، اكەنىڭ الدىندا امالداپ بىلگەنىن ايتىپ قۇتىلۋ، وعان ۇلكەن تىنىس سياقتاندى.
ول كەشە شاشىنىڭ الىنعانىنا قاتتى قىنجىلعان، ال ءقازىر بۇعان شات. «انا كوپ يشاندار مەن تولعان قاريلاردىڭ الدىندا ماسقارا ۇيات بولار ەدى. شاشتىڭ الىنعانى تابىلعان اقىل بولدى. كۇزگە دەيىن تاعى وسەر»،— دەدى ول ىشىنەن.
— دەلبە ۇستاۋدى ۇمىتقان جوقسىڭ با، بالام، جاس كۇنىڭدە جاقسى جۇرگىزەتىنسىڭ، تەجەڭكىرەپ ۇستا،— دەدى قاجى. جالعان سايدىڭ بويىنداعى ۇلكەن جولعا قيالاپ كەلىپ قوسىلاتىن جال-جال بوپ، كوك ءشوپ جاۋىپ كەتكەن ءۇش اياق شاڭسىز سۇرلەۋمەن cap جەلگەن ارشىندى اتتىڭ جالپاق ساۋىرىنا قاراپ.
جاس جىگىت دەلبەسىن تەجەدى دە، ات ءونىمدى بۇلكىلمەن كەلىپ شوقالاقسىز ماي توپىراقتى، كوپ جالدى ۇلكەن جولعا ءتۇسىپ، ءبىر قالىپتى جۇمساق جۇرىسكە باستى. قاجى سەرگيىن دەدى؛ جۇمساق اربا، ءجۇرىستى ات، قۇلپىرا وسكەن قارا كوك ءشوپ، جازدىڭ سامال لەبى ونىڭ توقىراعان قيالدارىن قايتا جانداندىرعانداي ەدى. بالالارىمەن ونشا شۇيىركەلەسە بەرمەيتىن، تۇيىق مىنەزدى، ەر قۇلىقتى ادام ءقازىر ەندى ەر جەتكەن بالاسىنا ءتىل قاتۋعا ءوزى قۇمار بولدى، ونىڭ نە ويى بارىن بىلۋگە اسىقتى.
— شۇعىلدىڭ بالاسى ەحلاس قانداي لاۋازىم باسىن ۇستادى؟ «بالام حاننىڭ باس ءۋازىرى» دەيدى شۇعىل، وسى راس پا،— دەپ سۇرادى ول بالاسىنان، ويىن الىستان وراپ انىقتاۋ نيەتىمەن.
— ەحلاس اعاي دوكتور عوي، ادام دوكتىرى. ول كىسى سياقتى باسقا دا دوكتورلار بار. ولاردى ءۋازىر دەمەيدى، وكىمەت مۇشەلەرى دەيدى، دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇمىستارىن باسقارادى.
— ءۋازىر ەمەس دەسەيشى، ايتەۋىر. قازاقتىڭ ماقتانشاقتىعىن جاراتپايمىن. بايتوللاعا بارىپ كەلسە دە جالعان سويلەۋىن قويمايدى،— دەپ ول شۇعىلدى سىرتىنان جاراتپاعان نيەتىن بالاسىنا اشىق تۇردە ءبىلدىردى.
— ءۋازىر دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى ەسكىرگەن ءسوز عوي، كوكە.
— ە، وندا حان دەپ نەگە اتاپ ءجۇر جۇرت ءجاھانشانى؟ حان بولعان جەردە ءۋازىر بولماي ما؟
— بۇل ءسوزدىڭ ءوزىن حالىققا تۇسىنىكتى بوسىن دەپ ايتسا كەرەك.
— ال، ءوزىڭ نە ويلاپ ءجۇرسىڭ، نە قىزمەتكە تۇرعىڭ كەلەدى؟..
— وقىعىم كەلەدى، كوكە، ازىرگە ەحلاس اعايدىڭ جانىندا بولا تۇرارمىن...
— ءىم-م...— دەپ ءجۇنىس بالاسىنىڭ سوڭعى ءسوزىن جاراتپاي قالدى.
حاكىم ول «وقىعىم كەلەدى» دەگەن ءسوزدى جاراتپادى ما دەپ ويلاپ:
— وقۋعا، ارينە، كوپ قاراجات كەرەك، سوندىقتان دا ءبىراز ۋاقىت ءىس باسىندا بولسام با دەپ ەدىم، ءسىز مەنىڭ بۇل ويىمدى ماقۇل دەپ تاپساڭىز، كوكە،— دەدى.
— قانشا قاراجات كەرەك؟— دەدى قارت بالاسىنىڭ كوزىنە تۋرا قاراپ، وسى ويىڭ دۇرىس دەگەن پىشىنمەن.
— قانداي وقۋ، قاي قالادا وقۋ، مىنە، ماسەلە وسىعان قاراي، ورىنبوردا وقىسام مۇنىڭ راسقوتى ءبىر باسقا، ال الىسقا كەتسەم، ماسەلەن، پەتەربورعا...
— قالەن ورىنبوردا وقىدى عوي، تىرشىلىك بولسا قاراجاتىن كوتەرەمىن، وقىعانىڭ ءجون شۇعىلدىڭ بالاسىنىڭ جەتەگىندە جۇرگەنشە.
اكەسىنىڭ «ەحلاس اعايدىڭ جانىندا بولا تۇرارمىن» دەگەن ءسوزدى جاراتپاي قالعانىن حاكىم جاڭا عانا ۇقتى.
— ءقازىر جول جوق، اينالا سوعىس، ورىنبوردا دا، ىشكى جاقتا دا وقۋعا جىبەرمەيدى دەسەدى. مەن ءىس باسىنا تۇرامىن سونىڭ ءۇشىن،— دەدى.— ماقۇل كورمەسەڭىز، وندا سوعىس باسىلعانشا كۇتەرمىن.
— باكەڭ قايدا ەكەن ءقازىر، سول كىسى جاردەم بەرەر ەدى ساعان.
— ادۆوكات باقىتجاندى ايتاسىز با، كوكە؟
— يە.
— ول كىسى اباقتىعا تۇسكەن دەسەدى.
— اپىراي، ءا،— دەپ ءجۇنىس توقتالىپ قالدى دا، ونىڭ تولىقشا كەلگەن كارى جۇزىندە داعدارىس ءپىشىن پايدا بولدى.
ونىڭ ويىنشا باقىتجان سياقتى ادامدارعا اباقتىعا ءتۇسۋ لايىق ەمسە. اباقتىعا تۇسەتىندەر: ۇرى، جول توناۋشىلار، كىسى ولتىرۋشىلەر، وڭكەي جارتىباستار دەپ بىلەتىن ول.
«اباقتىعا مەن دە ءتۇسىپ شىقتىم. ونىڭ تاڭداناتىن نەسى بار؟ ناعىز جازىقتى جانداردىڭ اباقتىعا تۇسەتىنى كەم دە كەم شىعار. وتىرعانداردىڭ ءبارى جازىقسىز» دەپ ويلادى حاكىم.
قاجى بۇل حابارعا قاتتى تاڭداندى دا، ءبىراق سەبەبىن سۇرامادى.
— انا جىلى، جىگىت الۋعا پاتشا جارلىعى شىققاندا باكەڭ كوپ جاقسىلىق ەتىپ ەدى حالايىققا. ءبىزدىڭ ەلدىڭ بالاسىن تەگىس قۇتقارعان. ساباز ەزى دە بي ادام ەدى، كوپتى كورگەن كوسەم سەركە،— دەپ ماداقتاي سويلەدى.
اكەسىنىڭ شەشىلە سويلەگەنىن قاتتى ۇناتىپ، وقيمىن دەگەن تالابىنا بوگەت بولمايتىنىن ءبىلىپ، حاكىم جادىراپ كەتتى. سونىمەن بىرگە اكەسىنىڭ كەشە ءبىر اڭگىمە اراسىندا «بالانىڭ اتى حاكىم دەپ بوسقا اتالماعان...» دەگەن ءسوزىن دە قۇلاعى شالىپ قالعان-دى. «كوكەم مەنى حاكىم بولادى دەپ ءۇمىت ەتەدى ەكەن عوي» دەپ ويلاعان بولاتىن. «اتا بالاعا سىنشى» دەپ ءتۇيىپ قويعان ول ىشىنەن، بۇل ءسوزدى اسا جەك كورمەي.
— كوكە، وسى ءسىز بە ەدى، باقىتجان ادۆوكاتتىڭ اعاسى ھارون تورەگە ءتىلماش بولعانىن ايتقان؟
— ە، سوندا، سول جىلى، پاتشا جارلىعىن حالايىققا ەعلان ەتەردە عوي.
— ھارون تورە قازاقشا بىلمەي مە ەكەن؟— دەپ بۇل انەكدوت بولىپ كەتكەن سۇلتانداردىڭ ۇلىقتىق قىلىعىن تاعى ءبىر ەستىگىسى كەلىپ موقشاي ءتۇستى.
— قازاقشا ءبىلۋىن بىلەتىن، مەن ول تورەنى دە كورگەمىن، ول كۇندە قول جەتپەيتىن ۇلىق ەمەس-تى، ءبىراق ۇلكەن تاربيە كورگەن كىسى، تەكتى، قاراتاي تورەنىڭ ۇرپاعى عوي. ورىسشا سويلەۋىنىڭ ءمانىسى بار: قاسىندا گۋبەرناتوردىڭ سەرىگى جانە باسقا ورىس ۇلىقتارى بولدى. ال ءسوزىن اعاسىنا قازاقشىلاتقانى — باكەڭ سوزگە شەبەر ادام عوي، سوندىقتان حالايىققا ۇعىمدى بولسىن دەگەنى شىعار جانە باكەڭنىڭ ءتىلماش بولعانى ونىڭ ارۋاعىن كوتەرە تۇسەدى جاماعات الدىندا.
— جۇرت كوپ جينالىپ پا ەدى؟
— تۇبەك ەلى تۇتاس بار-دى. ەل وندا قاتتى قوبالجىدى عوي، ون توعىز جاس پەن وتىز ءبىردىڭ اراسىن قالدىرماي، قىرشىن جاستاردى بالىقتاي كوزىنەن ءتىزىپ سوعىسقا الادى دەگەن لاقاپ التى ارىس قارا، سەگىز ارىس ايتىمبەتتىڭ بالاسىنا تەگىس تاراپ ەدى. ادامنىڭ كوپتىگىنەن جەر قايىسادى، بۇرىنعى جارمەڭكە اشاتىن مىنانايدىڭ سىرت جاق بەتى تەگىس ءيىن تىرەسىپ تۇردى. ورتا شەنگە مىنبە قۇرىپ، ونىڭ توبەسىنە ۇلكەن شاتىر كوتەرگەن. قاتار ءتىزىلىپ، جول اشىپ تۇرعان جاندارمداردىڭ اراسىمەن جارىپ ۇلىقتار كەلدى. ءبىز اۋ دەگەندەي جەردە تۇرعانبىز، ھاروننىڭ ءۇستى-باسى ساپ-سارى الا شەن، باسقالارى دا سونداي ۇلى دارەجەلى حاكىمدەر. جەر بەتى تولقىعان ادامنان كورىنبەيدى دە، قۇلاققا گۋىلدەگەن كوپتىڭ داۋىسىنان وزگە تۇك ەستىلمەيدى؛ تەك قانا باكەڭنىڭ: ەل ۇرىكپەسىن، قورىقپاسىن، ۇلدارىڭ سوعىسقا بارمايدى، قارا جۇمىستا بولادى، سولاي دەپ تۇر مىنا سۇلتان ھارون تورەڭىز،— دەگەنىن عانا ەسىتتىم...
— ءوز اعايىنىن سولاي دەپ ايتقانى ما؟..
— ءيا، ول اقىلدى كىسى عوي. ساعان باكەڭ كوپ جاردەم ەتەر ەدى، سونداي ادامداردى دا اباقتىعا جاپقانى، نە بولار ەكەن بۇل ءىستىڭ اقىرى.
— بارىنەن قىزىعى: قازاقتارعا قازاقتىڭ ورىسشا سويلەپ، ونى ءبىر قازاقتىڭ قازاقشالاعانى، مۇنداي دا قىزىق بولادى ەكەن، كوكە، ءا!؟— دەپ حاكىم كۇلدى دە، اكەسىنىڭ مۇنى قوستاماعان ءتۇرىن كورە سالىپ، اتىنىڭ دەلبەسىن قاعىپ جىبەردى. — كوكە، كىمنىڭ ۇيىنە تۇسەمىز،— دەپ سۇرادى ول.
— ماقىمەت قاجىنىكىنە. اتتى دوعارىپ، كولەڭكەگە بايلارسىڭ.
ءجيى قىستاعان مەشىت تۇبىندەگى جاتاعان قىستاۋلاردىڭ اراسىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، بۇلار ماقىمەت قاجىنىڭ قىستاۋىنا كەلىپ توقتادى. كوپ كورگەن ات پەن ارباعا جۋان داۋىسپەن توق توبەت ءبىر ءۇرىپ قالدى دا، اياعىن جالقاۋ باسىپ، كەرى اينالىپ قورانىڭ سالقىن كولەڭكەسىنە كەتتى.
3
جايىقتىڭ ىشكى بەتىندەگى اتاقتى مەشىتتەردىڭ ءبىرى تارجىماندىكى. مۇنى جۇرت تارجەكە مەشىتى دەپ كەتكەن. مەشىت شالقار كولىنىڭ كۇنشىعىس جاق بەتىندە، اڭقاتى ساعاسىندا جار قاباقتى بيىكتە تۇر. كول مەن مەشىتتىڭ ارالىعىندا ۇلكەن بەيىت بار. نامازعا جينالعان حالىق الدىمەن سول بەيىتكە بارىپ دۇعا ەتەتىن.
بۇگىن جۇما نامازىنا كەشىگىپ كەتكەن ادامدار زيراتقا دۇعا ەتىپ كەلە جاتقان حازىرەتتەر مەن ماعزۇمداردى جانە بۇرىنىراق كەلگەن «جاقسىلاردى» مەشىتتىڭ ۇلكەن تاس دۋالىنىڭ الدىندا قارسى الدى. ءجۇنىس تە بالاسىمەن بىرگە سول جەردە ۇلكەندەرگە سالەم بەرىپ كورىسىپ، كىشىلەردىڭ قولىن الىپ امانداسا باستادى. حاكىم اكەسىنىڭ سوڭىنان قالماي جاعالاي سالەم بەرىپ، جۇرتپەن تەگىس كورىسىپ شىقتى دا، وزىنە تىگىلگەن كوپ كوزدەردىڭ سىندى قاراستارىن جەتەلەپ شەتكە تامان شىقتى.
ول كوزىمەن ءوز زامانداستارىن ىزدەدى. مىنا قاماعان اق سالدەلى، ۇزىن شاپاندى، كەسىك مۇرىندى، سەلەۋ ساقالدى تاقۋا جاندار مەن ەلتىرى بورىكتى، قارا بۋرىل تارتقان قويۋ ساقال-مۇرتى بار شيدەم كيگەن ەل اعالارىنىڭ اراسىندا ول الا قۇلىنداي كورىندى. اسا قىسىلىپ جاسىماسا دا حاكىم بۇل توپتان ءوزىن بولەك جانە جات سەزىندى، ءتىپتى تاپ وسى جەردە باسى ارتىق جانداي بولدى. ونىڭ ىزدەگەن زامانداستارى، كادىمگى ءوزىنىڭ بالا كەزىندە بىرگە وسكەن قوس ماعزۇم ەدى. ولار حازىرەت اكەلەرىنە جالعاسا قالىڭ توپتان بولەك، شاعىن شوعىردىڭ شەتىندە تۇر. ەكەۋى دە سىپتىعىر، بەلى جىڭىشكە، ۇزىن بوز بەشپەت كيگەن، جىڭىشكە مويىندارى ۇلكەن سالدەلەرىن زورعا كوتەرىپ، قۇددى اق ەشكىنىڭ ەگىز لاعى سياقتى ەدىرەيە قالعان. حاكىمگە ۇركە قارايدى، ماڭىنا جۋىتارلىق ەمەس... وزىنەن ۇلكەندى-كىشىلى توقتاسقان ادامدار جۇنىسكە جامىراي سويلەپ:
— بالاڭ كەلىپتى، قاجى، قايىرلى بولسىن!
— جاقىندا كەلگەن عوي، شاماسى. ءبىز ەستىگەن جوق ەدىك...
— ازامات. كەشە عانا جۇگىرىپ جۇرگەن حاكىم، ەندى ۇلكەن كىسى بولعان!
— قاجەكە، بالاڭىز بولىسقا دا پيسار بولعانداي ەكەن.
— قاجىنىڭ بالاسى بولىسقا پيسار بولۋ تۇگىل ويازعا ءتىلماش بولا الار.
— قانداي كىشىپەيىل، قانداي ادەپتى. جاعالاي كورىسىپ شىقتى. بالا اتاعا تارتادى عوي، جۇكەڭنىڭ بالالارىنىڭ ءبارى وسىنداي،—دەسىپ جاتتى.
ءجۇنىس شىن پەيىلدى تىلەكتەرگە دە، جارامساق سويلەپ، جالاڭ ماداقتاعان ادامدارعا دا بايسالدى جاۋاپ بەرىپ:
— قانداي ادام بولارىن پاراساتى مەن باعى بىلەر. ءبىز تەك بالالاردىڭ زامانىنا لايىق ءبىلىم الۋىنا سەبەپكەر بولساڭ، ءتيىستى تالىم-تاربيە بەرسەك دەيمىز. يگى سوزدەرىڭىزگە اللا رازى بولسىن، كاريەلەر. سىزدەردىڭ دە جاقسى لەبىزدەرىڭىزگە مىڭ راقمەت، بيلەر،— دەدى ەكى جاعىنا موينىن كەزەك بۇرىپ.
ونىڭ ءسوزىن جۇرت تەگىس ەستىدى. كوبى باس شۇلعىستى، ءسوزىن قوستاپ، ريزا شىراي كورسەتتى.
بەدەلدى ءجۇنىستى جۇرت الدىندا ءبىر شالماي قالمايتىن، ەجەلدەن باقاس شۇعىلعا قاجىنىڭ ءسوزى ەستىلمەدى. بۋرىل ساقالىن ءبىر سيپاپ ءوتىپ، ءجۇنىس شۇعىل تۇرعان جاققا كوز تىكتى.
بالاسىنا دا، وزىنە دە مىنا جۇرتتىڭ قوشەمەت بىلدىرگەن رايىنا دا ريزا ءجۇنىستىڭ بەت ءالىبى شۇعىلعا تىكەندەي قادالدى. ول قاسىنداعى سولبىر بەتتى، سەلدىر ساقالدى، ۇزىن سارى ۋاليگە:
— كوكقۇتانداي نەمەنەگە سوزاسىڭ موينىڭدى؟ الدە ءبىر گۋبەرناتور كەلىپ قالدى عوي دەدىڭ بە؟ تانىماي تۇرعانىڭ الدە انا ەسەر شاعاتتىڭ جيەنى مە؟— دەپ حاكىمگە قاراي كىشكەنە ساقالدى يەگىن شوشاڭ ەتكىزدى،— ءجۇر ىشكە، سولبىرايماي!
جۇرت سۋ سەپكەندەي تىنىشتالا قالدى دا، جۇزدەرىن تەگىسىنەن شۇعىلعا بۇردى. بۇل كەكەسىندى اششى ءسوزدىڭ ءزارى جۇنىسكە، ونىڭ وقىپ كەلگەن بالاسىنا شاشىلعانىن جينالعان قاۋىم بىردەن ۇقتى. بىرەۋلەر قاسىنداعى جولداسىن ءتۇرتىپ قالىپ، ءجۇنىس جاققا يەك قاقتى. ءتيىسسىز ۇرىنعان شالكەس شۇعىلعا ءجۇنىستىڭ سويىلداي ءسوزى سارت ەتەراق دەپ، كوز تىكتى. ءبىراق ءجۇنىس قاجى بۇگىن اسا سابىرلى كورىندى، ونىڭ جاۋابى ەكشەلىپ، ىرىلەنىپ شىعاتىنداي. قاجىلاردان جاسى كوپ كىشى، ءبىراق ورنى ۇلكەن، سالماعى دا باسىم جۇمعاشىلار تەگىس قۇرمەتتەيتىن ءحاميدوللا حازىرەت قاتتى ساستى، بۇل ەكەۋىنىڭ سوزگە كەلۋى وعان ايدان دا ايقىن سياقتاندى. «وسى جۇمعا نامازىنىڭ سوڭىنان يگى جاقسىلاردىڭ ورتاسىنا سالىپ شەشەتىن، قاجىلاردىڭ ءبىر اۋىزدان «ماقۇل» دەگەن ۇيعارىسىن الاتىن ماسھالاگا مىنا قاجى كەسىرىن تيگىزدى»— دەپ ويلادى حازىرەت. ەكىنشى يشان ءبىر نارسە تۇرىپ قالعانداي تاماعىن قاتارىنان ءۇش-تورت مارتەبە قاتتى-قاتتى كەنەدى.
— جاماعاتتار، ماسجيتكە كىرىڭىزدەر،— دەدى ءحاميدوللا يشان شاپشاڭداپ.
ءسۇيتتى دە ول مەشىتكە قاراي اياڭدادى. حازىرەتتىڭ ارتىنان جۇمعاشىلار دا شۇبىردى. كەشىكپەي كىرە بەرىستە تولىپ جاتقان اق جۇلىق كەبىستەر مەن ەزۋى جىرتىلعان، تۇمسىقتارىنىڭ رەزەڭكەسى سىدىرىلعان گالوشتار عانا قالدى. قابىرعادا سۇيەۋلى الا تاياقتاردىڭ اراسىندا سارعىش بۋىندى، بويشاڭ بۇحار اسالارى دا كورىنەدى.
4
مۇقاتا سويلەگەن شۇعىلدىڭ ءسوزىن حاكىم دە ەسىتتى. ءبىراق بۇل ءسوزدى ول كەك تۇتقان جوق، «قۇدىرەتى كۇشتى، ءارى باي، ءارى بالاسى ۇلكەن دوكتور، قاجىعا نە ايتسا دا سيادى. ناعاشىم ەسەر بولسا وزىنە ەسەر، ونان مەنىڭ نەم كەتەدى؟! ءاي، ءوزىنىڭ ءتىلى دە مىردەي-اۋ، «گۋبەرناتور كەلىپ قالدى دەيسىڭ بە؟» دەۋىن...» حاكىمنىڭ ويلاعانى ەكى ماعزۇم. «تازىنىڭ بالاسىنداي قىلقيۋىن-اي. جۇزدەرى قۇپ-قۋ، كوزدەرى كىلميىپ، ۇزىن كىرپىكتەرىنىڭ استىنان ۇرلاي قارايدى. ءوي سايتاندار-اي!» — دەپ قالدى دا ىشىنەن حاكىم: — «نە شارۋام بار مەنىڭ ولاردا؟ ولاردىڭ جولى ءبىر باسقا، مەنىڭ جولىم ءبىر بولەك، مەيلى، يشان بولسا، بولا-اق قويسىن. ءبىراق وزدەرىنىڭ دىنشىلدىگىن كورەر مە ەدى، بايقاپ؟.. مەشىتتەن شەتىرەك وزگە اۋىلعا شىقسا تايوگىز بۇقاداي سۇمەڭدەپ، تۇنىمەن جىگىتشىلىك جاساپ ەسىكتىڭ سىقىرلاۋىعىن قانداي سىقىرلاتار ەدى...» دەپ، ەشبىر سەبەپسىز جاس ماعزۇمدارعا جىنى كەلدى، ولاردى جەك كورمەسە دە جاراتپايتىن ءبىر سەزىم پايدا بولا قالدى. بۇل سەزىم الدەقالاي پايدا بولعان سەزىم ەمەس-تى. بىرنەشە جىل بويى قالا جاعدايىندا، قالا تارتىبىمەن ءجۇرىپ، ورىسشا وقىپ مەكتەپ بىتىرگەن حاكىم ءدىني الەمنەن، مەشىتتەن، مەدرەسەدەن، ونىڭ داستۇرلەرىنەن بىرتە-بىرتە قاشىقتاپ كەتكەن-دى. دۇنيە تانۋ جۇيەسىندە ونىڭ تاربيەسى مەن مەدرەسەنىڭ تاربيەسى ەكى باسقا، سول ەكى تاربيەنىڭ اراسىنداعى الشاقتىقتى ول جاڭا عانا سەزىپ قالدى، ءوزىن مىنالاردىڭ اراسىندا باسى ارتىق جانداي كوردى. مۇندا اكەلگەن ونى اكەسى. اكەسى ءبىر جاعىنان، جۇرتقا وقىپ كەلگەن بالاسىن ماقتانىش ەتىپ كورسەتكىسى كەلدى، ەكىنشىدەن، ەل جاقسىلارىن كورسىن، قول ءۇزىپ كەتپەسىن دەپ ويلادى، ول بالاسىنا تۋرا ايتپاسا دا، تۇسىنگەندەي ەتىپ:
— ەردىڭ كوركى ءوز ەلىندە، شىراعىم. ەلدىڭ يگى جاقسىلارىنا سالەم بەر، مەنىڭ قاسىما ەرىپ مەشىت تۇبىندەگى اۋىلعا بارىپ قايتاسىڭ، — دەگەن-دى.
كوپ الا قارعانىڭ ىشىندەگى ۇزاقتاي وقشاۋ قالعان حاكىم، حالىق مەشىتكە كىرىسىمەن ىشكە ەنبەي، جاس كەزىندە سان رەت كورگەن مۇنارانىڭ باسىنا شىعۋ ءۇشىن كىرە بەرىستەگى وڭ جاق قولداعى باسقىشقا اياعىن سالىپ، تەز كوتەرىلىپ مەشىتتىڭ توبەسىنە، ونان ءارى مۇناراعا شىقتى. حاكىمنىڭ كوزدەرى ارقا بەتتەگى اڭقاتىنىڭ جالپاق جاعاسىنا ءتۇستى. وزەننىڭ كەڭ ايدىندى ەكى بەتىن ەنى بىرنەشە سارجانداي قۋالاي وسكەن بويلاۋىق قالىڭ قۇراق كومكەرىپتى. قۇراقتىڭ ايدىن بەتتەگى ءبىر سىدىرىم بيىك وسكەن قاتارى ەسكى قامىستارمەن ارالاسىپ شۇبارلانىپ، باستارى ۇلپەكتى، جەلمەن جىعىلا ەڭكەيىپ، سۋعا تونە، مەشىتتەگى كارىلەردەي ءساجدا قىلىپ، الدەنەگە بويسۇنىپ جاتقان ءتارىزدى؛ ال، شەتكە قاراي قاۋلاپ شىققان قالىڭ بالعىن مايدا قۇراقتار، تولقىنداعان كوك جاسىل ەگىن سياقتى، ءبۇتىن جاعالىقتى الىپ، قۇرلىقپەن ۇشتاسىپ كەتكەن. بۇلاردىڭ جەلگە باس يگەنى دە سالتاناتتى تۇردە تۇتاس ەڭكەيگەن ءبىر يبالى جانداردىڭ تۇرىندەي. ساعادان ءارى بەتىن كوك تولقىن بۇيرالاپ، تەڭىزدەي شالقىعان شالقار كول جاتىر. كولگە بورلى اق تۇمسىعىن توندىرە شوككەن ارعى بەتتەگى سىمتاس تاۋى الىستان بۇلدىرايدى؛ شەتىنە كوز جەتكىسىز سۋدىڭ الىس كەنەرەسى كوك جيەكپەن قوسىلىپ دوعا سىزىق تارتقان. اينالاسى اتپەن جۇرسە قوس كۇندىك شالقار كولى بەينە ءبىر ۇلكەن وجاۋداي؛ الىستان اققان بۇراڭ بويلى، كوپ تۇبەكتى، ارقا بەتى قىزىل جارلى اڭقاتى وزەنى — وجاۋ كولدىڭ سابى سياقتى. كوپتەن كورمەگەن تۋعان جەردىڭ سۋرەتتەرىن حاكىم مۇنارانىڭ بيىك باسىنان شاتتانا قاراپ، اينالا كورىپ، كوز مەيىرىن قاندىرعانداي بولدى. ەندى سول بايتاق جەردى اتپەن جورتىپ، اينالىپ شىققىسى كەلدى، ۇيگە قايتۋعا، ۋچيتەلىنە سالەم بەرۋگە اسىقتى. جوعارىدان تومەن ءتۇسىپ، اكەسىن شىدامسىزدانا كۇتتى.
ۇزاق وقىلاتىن، جۇمعا نامازىنىڭ اقىرىن كۇتىپ، حاكىم توڭىرەككە توقتالا كوز سالىپ، قىدىرىستاپ ءجۇرىپ كەتتى. مەشىتتىڭ ءتۇبى باياعىداي قالىڭدىق: وزەن جاعى دا، قىر جاق بەتى دە بىرىنە ءبىرى تاياي سالعان توبەسى جالپاق الاسا كىشكەنە ۇيلەر؛ ولاردىڭ كوبىسى-اق ەكى تەرەزەلى، ءۇش تەرەزەلى، اينالاسى كوڭ-قوقىرلى، ءتارتىپسىز قالىپتا جاتىر؛ كەيبىر ۇيلەردىڭ قامىسپەن قورشاعان اۋلاسى ءار جەرىنەن ادام ءوتىپ، مال ءجۇرىپ كەتىكتەپ تاستاعان، باس جاعى قىرقىلىپ، اقسيىپ، ەسكى شي تۇپتەرىندەي سەلتيىپ-سەلتيىپ تۇر؛ كەيبىر ۇيلەردىڭ توڭىرەگىندە قۇلاپ قالعان سىنىق شارباقتار، قاۋساعان شانالار، ەسكى اعاش تىرمالاردىڭ قالقاندارى كورىنەدى. شيكى كىرپىشتەن سالعان، سىرتىن سارى بالشىقپەن سىلاعان، تۇربالارىنىڭ ۇشتارى كەتىلىپ مىجىرايىپ قالعان، كورۋگە كوز تارتپايتىن بۇل زەمليانكالاردىڭ توبەسىنەن اققان سۋ قابىرعالارىن جىرىپ ايعىز-ايعىز ەتىپتى دە، كەيبىرەۋلەرىنىڭ ءتىپتى بۇرىشتارىن وپىرىپ، قۇلاتىپ كەتىپتى. جالعىز عانا ءحاميدوللا حازىرەتتىڭ ەكى قاتارلى، قاراعاي ءۇيى كۇزگى قارا جاڭبىر مەن كوكتەمگى سۋعا ۇرىنباعان سياقتى — قىزىل سىرلى قيىعىمەن، كوكپەن سىرلاعان كوڭىلدى تەرەزە كاشەكتەرىمەن، ءور كوكىرەك، تاكاپپار ادامشا، اينالاسىنداعى جاپىرايعان جارلى قىستاۋلارعا ەدىرەيە مەنسىنبەي قاراپ تۇر. جىڭىشكەلەۋ كەلگەن ءجيى سوپاقشا تەرەزەلى ۇزىن مەدىرەسە دە اينالاسى تاپ-تازا، تاقۋانىڭ تاڭقيتا قىرعان مۇرتىنداي ىقشام، جيناقتى كورىنەدى...
مۇنارانىڭ باسىنان كورىنگەن، ۇزىن وزەننىڭ كوكشىل جيەكتەرى، ارعى جاعاسى كوزگە ارەڭ شالىناتىن شالقار كولدىڭ شالقىعان كەڭ بەتى، جاعاعا تونگەن تاۋ بەينەسى، جەلپي سوققان جازعى جەل لەبى مەزەت جوعالىپ، جەردەگى مىناۋ رەڭسىز جارلى كورىنىستەر حاكىمنىڭ جۇرەگىنە ءبىر مۇڭدى سەزىم قۇيىپ جىبەردى. «سورلى قازاق، مال جيعانشا انا سياقتى قاراعاي ءۇي سالىپ، قاراعاي ەدەننىڭ ۇستىنە ۇيىقتاسايشى...» دەپ ويلادى ول قارسى الدىندا تۇرعان اقمەت پەن ماقىمەتتىڭ «مەنى سۇيە، مەنى سۇيە!»— دەگەندەي ەكەۋى ەكى جاققا شالقايا، قۇلاۋعا تۇرعان ەسكى قىستاۋلارىنا رەنجي قاراپ. مال سۇيكەنىپ تىپ-تيپىل ەتكەن قىستاۋ بۇرىشىنا سۇيەي قاداعان باعانانىڭ استىنان ءبىرىن-بىرى قۋىپ شىعا كەلگەن ەكى قارا سيراق بالا حاكىمدى كورە سالا اڭتارىلىپ تۇرا قالدى. ونىڭ ءبىرى ءوزىنىڭ ءىنىسى الىبەكپەن جاستى بايەستىڭ جاپارى ەكەن. حاكىمنىڭ كوزدەرى جاپاردىڭ تىزەسىنە دەيىن ساز، سيديعان سيراقتارىنا، قوڭىر شىت دامبالىنىڭ ءورىم-ورىم بالاقتارىنا ءتۇستى دە، بالانىڭ الدەنەگە قىمسىنعانىن بايقادى: جارىلىپ كەتكەن، قارا قوڭىر، ارىق ساۋساقتارىمەن قىسقان شىلىمدى جاسىرىپ ۇستاي قويىپتى. قارعاداي باسىنان، قولىنا شىلىم ۇستاعانىنا، مىنا سياقتى مەشىت پەن مەدرەسەنىڭ جانىندا، تولعان مولدا-يشانداردىڭ كوز الدىندا يمەنبەي شىلىم تارتىپ جۇرگەنىنە قايران قالىپ، ول بالانىڭ دوڭگەلەك كەلگەن قارا تورى بەتىندەگى وتى شىققان وتكىر كوزدەرىنە قادالا قالدى. بالا ونىڭ ءزىلدى قادالعان ۇلكەن كوزدەرىنىڭ سۇستى قاراسىنان تايسالماستان، ساعان دا كەرەگى وسى شىعار دەگەندەي:
— پاپامنىڭ شىلىمى بار، ءوزى جاسىرىپ تارتادى شالداردان. ءقازىر ول دۇكەنىندە، بارساڭ ءجۇر، حاكىم اعا، مەن باستاپ اپارايىن،— دەپ، كىناسىن جۋىپ-شايعانداي بولدى.
— سالەمىڭ قايدا، اقىماق، سەن جاپار ەكەنسىڭ عوي،— دەدى حاكىم بالانىڭ وتكىرلىگىنە، ۇلكەن كىسىدەي ءارى باتىل، ءارى دالدەپ، بۇكپەي سويلەگەنىنە ريزا بولىپ.
— بايەكەڭ قايدا، ۇيدە مە؟
— دۇكەندە. دۇكەنشىمەن ەكەۋى ورىس كىتابىن وقىپ وتىر. دۇكەنشى ەمەس، ۋچيتەل — پاپامنىڭ دوسى، قاعازدارىن جازىسىپ جاردەم ەتەدى؛ بىزدىكىندە جاتىر. تەكەدەن كەلگەلى ەكى جۇما بولدى، كوپىر تۇسكەن سوڭ قايتىپ كەتەدى. باراسىڭ با، پاپاما الىپ بارايىن. دۇكەنىنىڭ قاي جەردە ەكەنىن بىلمەيسىڭ عوي. كارىمدەردىڭ ءۇيىنىڭ جانىندا.
— بايەكەڭ دۇكەن ۇستامايتىن ەدى عوي؟
— بىلتىردان بەرى ۇستايدى، ۇساق-تۇيەك ساتادى.
— ءىم، سولاي ما ەدى...— دەدى حاكىم.
ول بۇرىلىپ، اڭقاتى جاق بەتتەگى، بالا ايتقان كارىمدەردىكىنە قاراي ءجۇردى.
— ۋچيتەل دەيسىڭ بە؟ مەن تانىمايتىن ادام با؟ — دەپ سۇرادى حاكىم، بالانىڭ: «پاپامنىڭ دوسى ۋچيتەل بار قاسىندا» دەگەن ءسوزىن انىقتاڭقىراماقشى بولىپ.
— تانيتىن شىعارسىڭ. بالا وقىتقان ەلدە. ماعان «ءتىلماش» بەردى، ورىسشا-قازاقشا قاتار جازىلعان — «گورود — قالا، حلەب — نان، رەكا — وزەن، دەد — اتا...» — دەپ بىرنەشە سوزدەردىڭ ورىسشاسىن بالا تاقپاقتاپ ايتىپ بەردى.
— سەنىڭ پاپاڭنىڭ ءوزى ورىسشا بىلەدى عوي، ورىس اراسىندا ءجۇرىپ، ساۋدا ەتىپ، ءتىل ۇيرەنگەن.
— پاپام عوي سونى ۇيرەتكەن. ال، انا «ءتىلماشتى» مەن وقي بىلمەيمىن. بيىل كۇز قالەن ۋچيتەلدەن وقيمىن، پاپام سولاي دەدى، ادىلبەكتەرمەن بىرگە وقىتامىن دەدى.
— وي، جىگىت! سەن ءتۇبى جاقسى ستۋدەنت بولاسىڭ، ءبىراق انا شىلىم تارتۋىڭدى قوي، وقىعان مىنا مەن دە تارتپايمىن، كەۋدەگە زيان، اۋرۋعا شالدىقتىرادى.
بالا وعان تۋرا جاۋاپ بەرمەدى، شىلىم تارتپا دەگەن ءسوزدى جاراتپاي:
— انە پاپام!— دەپ كىشكەنە زەمليانكانىڭ قاسىندا تۇرعان بايەستى كورسەتىپ، ءسوزدى بۇرىپ جىبەردى.
بايەسكە سالەم بەرەمىن دەپ كەلىپ، حاكىم الدە قالاي ءابدىراحماننىڭ ۇستىنەن شىقتى. جاتاعان كوپ زەمليانكەلەردەن ايىرماسى جوق دۇكەنگە كىرىپ كەلىپ، سالەمدەسىپ قول ۇسىنعان حاكىمدى بايەس قۋانىشپەن قارسى الدى؛ ءۇي-ىشىنىڭ اماندىعىن سۇرادى، قالادان قاشان كەلگەنىن ءبىلدى؛ قاسىنداعى ءابدىراحمانعا:
— ءبىزدىڭ ءبىر وقۋداعى ءىنىمىز، وزىڭىزگە تالاي ايتقان جۇنىسەكەڭنىڭ بالاسى، — دەدى حاكىمدى تانىستىرىپ.
«قالادان كەلدى» دەگەن سوزگە ەلەۋرەي قۇلاق سالعان ءابدىراحمان:
— يا، سالاماتسىز با، شىراق،— دەدى. قوس قولداپ كورىسكەن حاكىمنىڭ قولدارىن وڭ قولىمەن عانا قىسىپ، جۇزىنە تەسىلە قاراپ.
حاكىم «قايدا كورگەن ادامىم؟» دەپ ءابدىراحمانعا ويلانا كوز تىكتى. ول:
— سونداي جاقسى، ءوزىڭىز دە...— دەپ ءسوزىنىڭ اياعىن جۇتىپ ءسال عانا باسىن يزەدى.
وعان مىنا ءبىرىنشى كورگەن ادامنىڭ تەسە قاراعان وتكىر كوزدەرى، ەكپىندى قيمىلى، جىگەرلى ءسوز ءۇنى جانە سازارىڭقى بەت ءالىبى وقىس اسەر ەتتى — حاكىمدى باسا كوكتەپ، ەركىن بيلەپ العانداي بولدى. ول ازداپ جاسىپ قالدى دا داۋسى «ءدىر» ەتىپ، ءسوزىنىڭ اياعىن وتە ءالسىز، قۇلاققا شالىنار-شالىنباس ەتىپ شىعاردى. «ۋچيتەل ەحسان يزكۋلوۆتىڭ الدىندا جاسىعانداي، وسى مەنىڭ جاسىپ قالاتىنىم-اي!.. ءوزى دە سول سياقتى، ادامدى ۋىسىنا الىپ تۇرعان سۇستى جان ەكەن... وسى كىم ەدى ءوزى؟» — دەپ ويلادى حاكىم وزىنە-وزى ريزا بولماي قاباعىن شىتىپ، بايەسكە دە سۇراقتى كوز قيىعىن تاستاپ.
— بۇل كىسى ابەكەڭ دەيتىن اعاڭ، ۋچيتەل. مەنىڭ قوناعىمدى مۇمكىن، تەكەدە كورگەن دە شىعارسىڭ، ايتييەۆ دەگەن كىسى،— دەدى بايەس.
«كادىمگى ءابدىراحمان... ءامىردىڭ ايتىپ جۇرگەنى. ريەۆوليۋسيونەر ايتييەۆ. بولسا بولار. وتى بار ادام ەكەن» — دەپ ويلادى حاكىم. مۇندا قالاي كەلگەن؟ قولعا تۇسپەي، انا سۇمىراي تۇرمەشىلەردەن قالاي قۇتىلعان؟..»
— گيمنازيستسىڭ با؟
— جوق، رەالنىيدا وقىدىم... بيىل ءبىتىردىم، — دەدى حاكىم باستاپقىدان گورى بويى ۇيرەنىپ پىسىعىراق جاۋاپ بەرىپ، ءبىراق ءالى دە قورعاعىڭقىراپ سويلەپ.
— رەالنىيدى بىتىرگەنىڭ وتە جاقسى، شىراڭ، ەندى نە ىسكە كىرىسپەكشىسىڭ؟— دەپ سۇرادى ول حاكىمنەن.
— نيەتىم وقۋ. ءبىراق ءسىز سياقتى ءبىر اعالارىمىز ازىرگە ءوز قاسىمدا بول، ىسكە ۇيرەتەمىن دەيدى...
— وقۋعا ۇمتىلعان نيەتىڭ وتە جاقسى نيەت، ءبىراق ءقازىر، تاپ وسى بيىل، مۇمكىن كەلەسى جىلى دا قالاعان وقۋىڭا قولىڭ جەتەرى نەعايبىل، ۇيتكەنى وقۋ ءۇشىن وقيتىن ورىندى ءوز قولىڭمەن جاساۋ كەرەك. مەنىڭ بۇل ءسوزىم ساعان جاڭىلتپاش سياقتى كورىنەر، الايدا، شىراق، بۇل جاڭىلتپاش ەمەس، اقيقات ءسوز. ىسكە باۋلىپ جۇرگەن ول قانداي اعالارىڭ؟ جاسىرىن سىر ەمەس قوي، ءا؟
حاكىم ءجۇنىسوۆ توسىن ادامنىڭ، توسىن سۇراقتارىنا ازداپ بوگەلىپ قالدى. سوزىمەن دە، بار قيمىلىمەن دە باتىل تۇردە بيلەي سويلەگەن ءبۇل كىسىنىڭ الدىندا ول ايتار ءسوزىن ويلانىپ ىشىنەن ساپتاي ءتۇستى.
— حاكىمجان، بۇل كىسى سەنىڭ ەڭ ءتاۋىر كورەتىن اعاڭ بولادى، ءتۇبى، مۇنى كەيىنىرەك تۇسىنەرسىڭ. مەن ءوزىم سەنىڭ قالادان كەلگەنىڭدى، وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەنىڭدى ەستىگەن جوق ەدىم، كازىر مىنا ءوز اۋزىڭنان ەستىپ-بىلىپ تۇرمىن، ايتپەسە بۇل اعاڭ مەن سەنى شاقىرىپ الىپ، بولماسا ۇيىڭە الىپ بارىپ تانىستىراتىن ەدىم. وقاسى جوق، قازاقتىڭ «يگىلىكتىڭ ەرتە كەشى جوق» دەيتىنى بار عوي. ال، قۇتتى بولسىن، مەكتەپ بىتىرگەن تويىڭدى جۇنىسەكەڭە جاساتارمىز كەيىن،— دەپ بايەس سوزگە ارالاستى دا، ءابدىراحماننىڭ قىرما تۇقىلدانىپ شىعىپ كەلە جاتقان ساقال-مۇرتىنا قاراپ «مۇنان ءبىر اي بۇرىن بۇل دا مىناداي ەدى-اۋ» دەگەن كىسىشە ءوزىنىڭ سۇلۋ قارا مۇرتىن سول قولىمەن جىلميتا سيپاپ قويدى.
حاكىم وعان:
— ءباي-اقا راحمەت... توي بولا جاتادى عوي،— دەدى دە قاسىنداعى ادامعا ءجۇزىن بۇرىپ: — ءسىزدى ابەكە دەسەم بە ەكەن؟— دەپ سۇرادى «جولداس» دەگەن جاڭا ءسوزدىڭ ورىندى-ورىنسىزىن بىلە الماي.
— بولادى، مەنىڭ اتىم ءابدىراحمان، فاميليام ايتييەۆ.
— ابەكە، مەن ءسىزدى سىرتىڭىزدان جاقسى بىلەمىن، امىردەن ەستىگەمىن. ءبىراق قالادا سىزبەن تانىسا الماعانىم ۇلكەن كىنا. «ىسكە باۋلىپ جۇرگەن قانداي اعالارىڭ؟»— دەپ سۇرادىڭىز. ول جىمپيتىدا تۇراتىن ءبىر تۋىسقاندار: بىرەۋى ەحلاس شۇعىلوۆ دەيتىن كىسى، دوكتور، وسى ءبىزدىڭ ەلدىكى، سول كىسى ماعان ءوز قاسىمدا بول دەگەن ەدى،— دەدى.
— ەحلاس شۇعىلوۆ دەيسىڭ بە؟— دەدى ءابدىراحمان جۇلىپ العانداي.— ونىڭ بەرەمىن دەگەنى قانداي لاۋازىم؟
— يا، شۇعىلوۆ، لاۋازىم ەمەس، سول كىسىنىڭ نوكەرىندە بولۋ.
نوكەرىندە بولۋ؟ شۇعىلوۆتىڭ قوشامەتشى وفيسەرى بولۋ ما؟
— وفيسەر دەپ وفيسەر دە ەمەس، ءبىر جاعى اسكەري قىزمەتتە، ەكىنشى جاعىنان كەڭسە قىزمەتى مە قالاي... بىلمەيمىن ەندى، ايتەۋىر سول كىسى ماعان ەلگە بارىپ قايتىپ كەلەرسىڭ دەدى.
تاجىريبەسى از جىگىتتىڭ قىزمەت جونىنەن تياناقتى پىكىرگە كەلمەگەنىن ءابدىراحمان تۇسىنە قالدى.
— سەن، شىراق، مىنانى تىڭدا،— دەدى ول ەدەندە تۇرعان جاشىكتىڭ ىشىنەن ءبىر كىتاپتى سۋىرىپ الدى دا،— قازاقتىڭ اباي قۇنانبايەۆ دەيتىن اقىنى بولعان. مىناۋ سونىڭ كىتابى. ءوزىڭ بىلەسىڭ، اناۋ ۇزىن اق جايىق تولىقسىپ اعىپ، اتىراۋ تەڭىزىنە قۇيىلىپ جاتىر. جايىقتىڭ بويىن مەكەندەگەن سان ەل، سان جۇرت، قالا مەن قىستاق بار، ونىڭ بويىندا سانسىز القاپ، نۋلى ورمان، توعايلار بار. وقىعان شىعارسىڭ كادىمگى «قىز جىبەكتەگى» ەل جايلاعان «اق جايىق، جاعالاي بىتكەن بيدايىق...» سول ەلگە، مالعا، ورمانعا، توعايعا سۋسىن بولىپ، ءنار بەرىپ جاتقان سول جايىق. جايىق بولماسا بۇل ماڭ دا قۇتى قاشقان قۋ دالا بولار ەدى، ءومىر اجارسىز، كاسىپ قۇنارسىز بولار ەدى. تاپ وسى جايىق سياقتى قازاقتىڭ شولىركەگەن ەلىنە ءنار بەرەتىن ءتۇپسىز بۇلاق — ابايدىڭ مىنا كىتابى؛ بۇل قازاقتىڭ اق جايىعى، بىزگە بۇل كوزىمىزدى جارق ەتكىزەرلىك سۋسىن...
اسەمپاز بولما ءار نەگە،
ونەرپاز بولساڭ ارقالان.
سەن دە ءبىر كىرپىش دۇنيەگە
كەتىگىن تاپ تا بار قالان!—
دەدى اباي. دۇنيەنىڭ كازىر كەتىگى كوپ، كەز كەلگەن جەرگە بارىپ قالانا بەرۋگە دە بولادى، ءبىراق ابايدىڭ تىلەگەنى ول ەمەس، ءوزىڭنىڭ تۇراتىن جەرىڭدى تاۋىپ قالان، حالقىڭا كەرەكتى كەتىكتى تولتىر،— دەيدى. «ەحلاس شۇعىلوۆتىڭ نوكەرىنە جازىلامىن، ول كىسى ءبىزدىڭ ەلدىكى» دەدىڭ. ەحلاس اعالارىڭ شىعار، وعان داۋىم جوق، ءبىراق،— «اتانىڭ بالاسى بولما، ادامنىڭ بالاسى بول»،— دەيدى اباي، دۇرىس-اق ەمەس پە؟! مۇنىسى ادامشىلىعىڭ مول بولسىن دەگەنى عوي. قازاق «شىركىن ءادىل بي ەكەن»، «قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل ەكەن»،— دەيدى. ال، ءادىل بولعانىڭ ادامشىل بولعانىڭ عوي. سەنىڭ انا جىمپيتىداعى ەحلاس اعاڭ دا، ونىڭ ۇكىمەتى دە قارا حالىقتىڭ قامىن كوزدەمەيدى، سوندىقتان ءادىل ەمەس...
ءابدىراحماننىڭ كوزى حاكىمنەن اسىپ ەسىكتىڭ بوساعاسىنان جىلت ەتكىزىپ باسىن سۇققان بالاعا ءتۇستى. بالا ءبىر قىرىنداپ تابالدىرىقتان اتتادى دا تۇرىپ قالدى.
— نەگە كەلدىڭ، شاي دايار بولدى ما الدە،— دەپ سۇرادى بايەس بالاسىنان.
— جوق، جاي كەلدىم.
— جاي كەلسەڭ، بار ماماڭا ايت، شاي قايناتىپ دايارلاپ قويسىن. ءبىز ءقازىر كەلەمىز.
— ماعان قاعاز كەرەك.
— قانداي قاعاز؟
— اق قاعاز... اق قاعاز بولماسا دا جارايدى.
— ونى قايتەسىڭ؟
ءابدىراحماننىڭ وراپ جاتقان شىلىمىنا قادالا قاراعان بالانىڭ الگىدە شىلىم تارتقانى ەسىنە ءتۇسىپ حاكىم كۇلىپ جىبەردى دە، ءبىراق ۇندەمەدى. بالا دا ۇندەمەستەن اكەسىنىڭ قولىنا ۇستاتا سالعان، زات وراعان ءبىر بولشەك قوڭىر قاعازدى الا سالا ەسىككە قاراي ۇمتىلدى. ول تابالدىرىقتان تىسقا اتتاي بەرىپ ارتىنا بۇرىلدى دا:
— پاپا، ساماۋىرىن قايناعاسىن ءوزىم كەلىپ ايتامىن، وعان دەيىن گازەتىڭدى وقي بەر،— دەپ جۇگىرە جونەلدى.
«مىنا بالاڭ نە دەيدى؟» دەگەن سۇراق قويعانداي ءابىراحمان بايەستىڭ بەتىنە قاراي قالدى.
— ءبىزدىڭ تەنتەك بالا ەشكىمگە سىر شاشپايدى «سەندەردىڭ نە ىستەيتىندەرىڭدى مەن دە بىلەمىن» دەگەن بالالىق ماقتانىش قوي ونىڭ ايتىپ بارا جاتقانى. وعان كىتاپ تا گازەت؛ گازەت تە گازەت، ءبارى — گازەت،— دەدى بايەس بالانىڭ سوزىنە باسقا ماعىنا بەرۋگە بولمايدى دەگەندەي ەتىپ.
— ەحلاسقا نوكەر بولۋ قيىن دا جۇمىس ەمەس، ابرويلى دا ءىس ەمەس. ءوزىڭ بىلەسىڭ. ءبىراق ويلان! ابايدى وقى!— دەدى ءابدىراحمان.
حاكىم كىتاپتى قولىنا ۇستاعان كۇيى ءابدىراحماننىڭ دالەلدى سوزدەرىن قىبىر ەتپەستەن تىڭدادى؛ وزىنە قاداعان وتتى كوزدەرگە باسىندا ول تايسالا قارادى دا، سوڭىنان باعىنىشتى ىرايمەن جاۋتاڭداي بەردى.
ءابدىراحمان ءسوزىن اياقتاعاندا حاكىم ءبىراز اقتارىلىپ قالدى. وسى كۇنگە دەيىن ونىڭ جاس ساناسى تاڭداماي قابىلداعان كوپ ۇعىمدارعا وتكىر ءتىلدى، باتىل ءجۇزدى قارا كىسى جاڭا ماعىنا بەردى.
— ەحلاستى جۇرت ءبىلىمدى دوكتور دەپ ماقتايدى،— دەدى حاكىم اقىرىن عانا.
— اڭگىمەنىڭ ءوزى دە سول ءبىلىمدى بولا تۇرىپ، بىلىمسىزدىك ءىس ىستەۋدە، شىراق. شۇعىلوۆتىڭ بىلىمىنە ەشكىم تالاسپايدى؛ ەڭ جوعارى ءبىلىمدى ادام. پەتروگرادتىڭ اسكەري اكادەمياسىنىڭ حيرۋرگيا ءبولىمىن بىتىرگەن جىگىت. ءبىراق ول حالىققا العان ءبىلىمىن بەرمەي، پايداسىن تيگىزبەي ءقازىر «حاننىڭ ءۋازىرى» بولىپ وتىرعان جوق پا؟ مىنا تارجەكە مەشىتىنىڭ تۇبىندە ەلۋ-الپىس ءۇي بار كورىنەدى، ەكى مەدرەسەدە تولىپ جاتقان شاكىرتتەر وقيتىن كورىنەدى. ەل دە تولىپ كەتكەن قوراسان شىققان قوجىر بەت پەن تازدار. وسىنداي جيىنتىق جەردەن پۋنكت اشسا، جاستارعا شەشەك ەكسە، تازداردى ەمدەسە — وسىنان ارتىق ىزگى ءىس بار ما؟ ارينە جوق. بۇل ءۇشىن اكەسىنىڭ مالىن شىعارماي-اق قويسىن، حالىقتىڭ ءوزى-اق تاۋىپ بەرەدى كەرەكتى قاراجاتتى. ۇلگىنى انا قالەن ۋچيتەلدەن الۋ كەرەك — كەرتارتپا پىكىرلەرگە قاراماستان قولىنا ىلىككەن بەس-التى بالانى بيىل قىس ورىسشا وقىتىپ شىقتى. ەحلاس وسىنداي ەتسە — قولى شىعىپ، اياعى سىنعاندار شامعون سىنىقشىنى شاقىرماس ەدى، وكپەسى قابىنىپ اۋىرعاندار قوي سويىپ وتەگەن باقسىعا قاقتىرماس ەدى، تۇماۋ، سۇزەكپەن اۋىرعاندار «شيپا» دەپ بەرگەن مولدەكەڭدەردىڭ ىشىرتكىسىن ىشپەس ەدى. مىنەكي، شىراق. ەحلاستىڭ ءبىلىمدى ەكەنى راس، ول ءبىلىمنىڭ مىنا قالىڭ جۇرتقا پايداسىز ەكەنى دە راس،— دەدى ءابدىراحمان حاكىمدى جاقىنداپ كەلىپ، يىعىنان قاعىپ.
ءابدىراحمان مەن بايەستىڭ سوزدەرى حاكىمگە ايتاتىن پىكىر قالدىرماعان سياقتاندى. حاكىم بۇل جەردەن تەزىرەك كەتىپ، مىنا بۇرىن-سوڭدى كورىپ سويلەسپەگەن اتاقتى ادامنىڭ حاقيقاتتى قولىنا ۇستاتىپ، كوزگە كورسەتكەندەي سوزدەرىن بىرگە ويلاسارلىق ادام تابۋعا اسىقتى. قولىنداعى كىتاپ پەن سارى گازەتتى وڭاشادا وتىرىپ وقىپ شىعۋعا ىنتىقتى. ول بايەستەن جۇپار سابىن سۇرادى.
— حاكىمجان، بىرەۋ-اق قالىپ ەدى، ساعان ارناعانداي بولدى،— دەپ «گۇلجاھان» سابىنىن ۇسىنعان بايەسكە جانىنان اقشا الىپ تولەدى دە، شىعۋعا اينالدى.
— قايدا باراسىڭ؟ بىزبەن بىرگە بولاسىڭ، شاي ىشەمىز بىزدىكىنەن،— دەگەن بايەستىڭ وزىمسىنە شاقىرعانىنا:
— ءباي-اقا، ءبىزدىڭ قارت نامازدا ەدى، مەنى كۇتىپ قالعان شىعار، اينالماي قايتامىز دەگەن. ات جەگۋ كەرەك، راحمەت باسقا ۋاقىتتا ىشەرمىز شايدى،— دەپ باس ءيىپ قوشتاستى دا، دۇكەننەن شىعىپ كەتتى.
ءتورتىنشى تاراۋ
1
تويقوجانى زامانداستارى كىشىرتىپ اتاپ، جۇرتتىڭ ءبارى توياش دەپ كەتكەن. بۇل جۇنىسكە نەمەرە اعايىن ەدى: بالىم ونى سالقامسارى دەيتىن. تويقوجا ءۇش اعايىندى: ۇلكەنى قايىپقوجا، ەڭ كىشىسى بەكقوجا. قايىپقوجا اتاقتى سىبىزعىشى، ءقازىر ول كوپتەن اۋرۋ؛ بەكقوجا جاس كەزىندە اقمەشىت — قازالى جاعىنان كەلگەن ءبىر قوجامەن ەرىپ كەتىپ، كوپ زاماننان بەرى حابار جوق-تى؛ سوڭعى جىلدارى ونان «حات كەلىپتى، بۇحارا جاقتا ءپىرادار سوپى ەكەن؛ قاجىعا جاياۋ بارىپ قايتىپتى-مىس» — دەسەدى. ال، توياش شارۋا، كەدەي شارۋا. وقىماعان جان. سوزگە شورقاق. كەيدە ونى زامانداستارى وعاش سوزدەرىن ايتىپ قالجىڭ ەتەدى، اسىرەسە ونىڭ بالاسىنا ايتقان «ءالىپ-بي-تي-سي ايداي بەر» — دەگەن ءسوزى ماتەل سياقتى بولىپ كەتكەن-دى. «ءابىجاتتى» ۇمىتىپ قالىپ، بالاسى مۇقان تويقوجادان «ساباعىمدى ايتىپ بەر»— دەپ سۇراسا، اكەسى: «ءابجاتى نە، ءالىپبيى نە — ءبارىبىر، ءالىپ-بي-تي-سي ايداي بەر» دەپ ءوز بىلگەنىن ايتقان. كەيبىرەۋلەر تويقوجانى توياش دەمەي «انا الگى الىپ-بي-تي-سيگە ايت» دەيدى. بولماسا: «ءالىپ-بي-تي-سي ايداي بەر» كەلە جاتىر دەسەدى.
توياش ءىرى دەنەلى، قۋاتتى ادام. دوڭعالاعى سازعا باتىپ، كولىك تارتا الماي تۇرعان اربانى سۇيرەپ شىعارا بەرەدى. ونىڭ كاسىپ ەتپەسە دە ەتىك تىگەتىن ونەرى بار.
ەرتەمەن ءجۇنىس حاكىمگە دەلبە ۇستاتىپ، مەشىتكە ءجۇرىپ كەتكەننەن كەيىن بالىم بايبىشە توياشقا ءوزىنىڭ جايلاۋدا كيەتىن قارا كەبىسىنىڭ قاقىراعان جەرىن تىكتىردى دە، ەكى كىشى بالاسىنىڭ ەتىكتەرىن جاماتتى. سودان كەيىن سالقامسارىمەن ەكەۋى قاسقالداقتىڭ قانىنداي ەتىپ قۇيىپ، شاي ىشۋگە كىرىستى.
قاجى جوقتا ەمىن-ەركىن ءسوز دۇكەنىن قىزدىرا، اشىق قولدى بال جەڭگەنى بەيىلدەندىرە قوشامەتتەپ ىشەتىن مايلى، باۋىرساقتى وڭاشا ءشايدى ساعالاپ قادەس پەن سۇلەيمەن دە جەتىپ ەدى.
— سۇلەيمەن-اۋ، حاكىمدى سەن قانداي ورىنعا تۇرادى دەدىڭ؟ ۋەزگە بەلگىلى ادام بولدى عوي ءتىرى بولسا، بىزدەن دە بىرەۋ شىقسىنشى ەل بيلەيتىن،— دەي كەلدى قادەس سەنەككە كىرگەننەن-اق سويلەپ.
— ورىسشاعا، قۇداي بىلەدى، بەلكۇللى سۋداي. كوپىر باسىندا، كوپىر ەمەس، الگى پاروم باسىندا، اتتى كازاكتار كۋالىك قاعاز سۇراپ ەدى... حاكىم اعىزا جونەلدى، قاعاز سۇراعان ورىس تا، مەن دە جانە پارومشى الەكساي دا اۋزىمىزدى اشىپ قارادىق، تا قالدىق... اتتى كازاك تۇگىل، گۋبەرناتوردىڭ الدىندا دا ءبىر ساعات دەمىن الماي سويلەۋگە جارايدى ءبىزدىڭ حاكىمدەر. قانداي ورىن بولۋشى ەدى، ەڭ ۇلكەن ورىنعا تۇرادى. اسكەر باستىقتارىنىڭ ەڭ ۇلكەنى ءاپاسار ەكەن عوي، مۇنى ماعان ميشكا پەرمياكوۆ ايتتى، حاكىم تاپ سول ۇلكەننىڭ ءوزى بولادى،— دەدى سۇلەيمەن.
ول ءوزىنىڭ كورگەنىن جانە بار توپشىلاعانىن ايتتى، بارىنشا ادال پىكىرىن ايتتى.
— سۇلەيمەن-اۋ، تىل-كوزىم تاسقا دەشى، تۇكىرشى. اينالايىنىمدى كەشەدەن بەرى كوپ ماقتاپ كەتتىڭدەر، تىلدەرىڭ تيمەسە ءقايتسىن،— دەپ زارەسى ۇشا سويلەدى بالىم. — ءوزى دە ابدەن جۇدەپ قالىپتى، قۇلىنشاعىم. تاعى دا الىسقا كەتە مە؟ ۋچيتەل قاينىمشا اۋىلدا وتىرسا دا جەتپەي مە؟
— بال جەڭگە، جاساي بەر ەندى تويىڭدى. وقۋدى بىتىرە سالىپ، بالاڭ ەندى ۇلكەن ورىنعا قىزمەتكە تۇراتىن بولدى، ەسىتتىڭ بە، كىم بولاتىنىن؟— دەدى قادەس داستارقانعا تاياۋ وتىرىپ جاتىپ.— كۇننىڭ دە ىسۋىن-اي، بۇگىن تەك بال جەڭگەنىڭ ءشايىن ءىشىپ قانا كولەڭكەدە وتىراتىن كۇن.
شاي قىزىل، بەيىل كەڭ. اڭگىمە شايدان دا ءسىڭىمدى. تەرشىپ ءىشىپ، دەنە قورعاسىنداي بالقىدى...
— ءبىزدىڭ قاتىننىڭ داۋسى ەمەس پە، قۇرىماعىر،— دەپ قادەس قۇلاعىن توسا ءتۇستى. — سول بىلەم، سۇلەيمەن، سەنىڭ قۇلاعىڭ ءجىتى عوي، تىڭداشى.
— اس-سەم-شە...
قۇلاققا شالىنار-شالىنباس ايەل داۋىسى: ا-سە-م،— دەگەندەي بولىپ شىقتى دا، باسىلىپ قالىپ، قايتا ۇدەدى.
— اسەم شەشەي... قۇرىدىق...
— مىناۋ ءبىزدىڭ قاتىننىڭ داۋىسى، قۇرىماعىر، ءسۇت ءپىسىرىپ جاتىر ەدى، كۇيىپ قالعان جوق پا؟— دەپ قادەس ورنىنان قوزعالا ءتۇستى دە، كويلەگىنىڭ ومىراۋىن جەلپىپ قويدى.
داۋىس ەندى اشىق جانە سارناي شىقتى.
— اسەم شەشەي، ءبىز سورلادىق. ويباي، وي-باي، ارۋاق!.. الگى ءبىزدىڭ ۇيدەگى قايدا؟ اسەم شەشەي، ارۋاق!— قادەستىڭ ايەلى ءماۋىمنىڭ داۋىسى سارناي قالدى.
— كەلىن-اۋ، نە بولدى؟ و، جاساعان! نە بولدى، كەلىن؟ — دەپ بالىم ۇيدەن جۇگىرە شىقتى.
— ايرىلدىق، قاراشىقتارىمنان ايرىلدىق، بۋرا! بۋرا! جەدەل قاجىنىڭ بۋراسى قۋىپ كەتتى!
ءماۋىمنىڭ داۋسى جاقىنداعان سايىن ساي-سۇيەكتەن وتەرلىكتەي اششى شىقتى. بۇل اششى داۋىسقا اڭىراعان ءبىر داۋىس قوسىلدى.
— بارمىسىڭدار؟! بارمىسىڭدار؟! بار ما بۇل اۋىلدا ەركەك؟! ءولتىردى! تاپتادى!
— مىناۋ بەلك ۇلى، زارلاۋىقتىڭ داۋسى!— دەپ سۇلەيمەن ۇشىپ تۇرا كەلدى.
— قايداعى بۋرا؟ بۇل ماڭدا بۋرا جوق. شۇعىلدىڭ تۇيەلەرى بۇل ماڭدا جوق. بولسا دا ونىڭ انا قارا قايىسى ساباننان جاڭا بوساعان؛ ءبىر جۇماداي-اق كورگەنىمە، كوزىنىڭ ءىرىڭى دە ارىلعان جوق، بالا قۋماق تۇگىلى،— دەپ قادەس، سارناعان ەكى كەمپىر، ءبىر ايەلدىڭ داۋىسى توڭىرەكتى تۇتاس كوتەرگەندە ءوز ويىن دالەلدەپ شاقشاعا جارماستى. سۇلەيمەننىڭ ىزىنشە توياش تا ورنىنان اتىپ تۇردى. زارلاۋىق دامەشتىڭ داۋىسى شىققان جەردە ورىندا وتىرىپ بولمايتىن، ونىڭ ۇستىنە انا ءماۋىمنىڭ زارى تەگىن ەمەس، بالانى بۋرا قۋۋ كەزدەسە بەرەتىن بالە. توياش ءجاي جۇرگەندە دە، جاياۋ جۇرگەندە دە قولىنان دويىرىن تاستامايتىن. جۇرت تاياق ۇستاپ دەمەۋ ەتسە، ول قامشىسىن ەكى بۇكتەپ، ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ جۇرەتىن. قابىرعا جاقتا جاتقان قامشىسىن الا سالا ول جۇگىرىپ سىرتقا شىقتى. سىرتتا ىزى-قيقى، ايقاي، سارناۋ، ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرىس: اراسى جاقىن بەس-التى ءۇيدىڭ ايەل، بالا-شاعاسى تۇتاس كوتەرىلىپتى.
— قاي جاقتا؟— دەپ ايقاي سالدى توياش جۇگىرگەن ايەلدەرگە.
— تۇبەكتە، تۇبەكتە.
— سۋ باسىنان كەلە جاتقان الىبەك پەن ادىلبەكتى قۋىپ كەتتى...
— جەتتى عوي، تاپتادى عوي!.. قارعاداي بالالار قايدان قۇتىلادى...
— و، جاساعان! اقسارباس!
— بال كەلىن!.. اينالايىن ادىلبەك... وزىمە شورتان بايلاعان...
كولەڭكەدە تۇرعان اتقا مىنە شاپقان توياش پەن سۇلەيمەننىڭ سوڭىنان كەمپىرلەر دە جۇگىردى... ولارعا ىلەسە ۇمتىلعان بالالاردى قاديشا قايىرىپ كەرى ايدادى.
2
ەكى شاكىرتتىڭ باسىنا جوق جەردەن ءولىم ءقاۋپى ءتوندى. كەڭ تۇبەك — ۇلكەن ويپات، توعايلىق جەر. ول اڭقاتى وزەنىنىڭ زور ءبىر دوعا سياقتى ءيىلىپ كەلىپ قايتا شالقايعان قويناۋى؛ ارقا بەتى — جار قاباق، وزەننىڭ ارعى جاعىنداعى بيىك قىراتى، القاپقا جەل جىبەرمەيتىن پانا سياقتى. وڭتۇستىك بەتى — بىرنەشە شاقىرىم جەرگە سوزىلاتىن جايىلما، جازعا سالىم سۋ جاتاتىن كول تابان؛ بۇل جاقتا دا بيىك قىرات بار.
وزەنگە تاياۋ جاعالاۋعا قالىڭ قىزىل جىڭعىل وسەدى، قاراقات بۇتالارى شىعادى — بۇل سۇيەكتى وسىمدىكتەر، توننىڭ ەتەگىنە ۇستاعان جۇرىن سياقتى، جاعالىقتى كومكەرىپ قويعانداي كورىنەدى. جاعادان ارەگىرەك جازعى تاسقىننان ويدىم-ويدىم كولشىكتەنىپ سۋ قالعان استى قاتاڭ كولتابانداردا بويلاۋىق سۋ بيدايىق وسەدى دە، بۇلار جاز بىرىمەن-بىرى تۇتاسىپ بۇكىل القاپ قاراكوك تەڭىزدەي تولقىپ، نايقالعان كوك مايساعا اينالادى. سۋى مولداۋ كەيبىر كولشىمەك جەرلەردە ولەڭ دە شىعادى؛ ولەڭدى جەرلەردەن ءارى، كەڭ قويناۋدىڭ قىرلىق بەتى بىرتە-بىرتە اشقىلتىم، سورتاڭدى، شىلدەدە بەتىنە تۇزى شىعىپ جاتاتىن، وسىمدىككە جارلى سور بولىپ، ەكىنشى جاق قىراتقا دەيىن سوزىلادى. بۇل بىلقىلداق سورتاڭعا سارى سوراڭ بىتەدى، ال تۇزى مول تاقىرلاردىڭ اينالاسىنا شوكەلى، اششى تۇيە جاپىراقتار قاپتايدى. سورتاڭدار اۋماعىنا قاراي ۇلكەنسور، كىشىسور اتانىپ، جايلاۋعا شىققانشا ەلدىڭ تۇنەلەرى قاپتاپ الىپ جاتادى.
جازعىتۇرىم سورتاڭداردىڭ كوگىستى جاساڭ ىزالارىمەن ۇشتاسىپ كەتەتىن الاشۇبار جيەكتەرىنە قىزعىش ۇيا سالادى؛ بۇل الا شاپاندى ايدارلى قۇستار الا جازداي بۇكىل القاپتى الىستان قورىپ، قيقۋ سالىپ، باسىنا كوتەرىپ جۇرەدى، توعايعا جاقىنداعان ادامدى ولار ويقاستاپ ۇشىپ، ايقايمەن قارسى الادى، الدىنا ءتۇسىپ جورعالايدى، باسقا جاققا جەتەكتەپ الەك بولادى؛ ىزات بويىندا شالشىقتى بەيبىت كەشىپ، بەيعام شوپشەكتەپ ۇزىن سيراقشىل مەن ءانشىل تاۋقۇدىرەت وتىرادى؛ كەشكە قاراي بۇكىل جاعانى بورىكتىرە باقالار شۋلايدى، وزەندە شومپ-شومپ ءىرى بالىقتار تۋلايدى؛ اۋانى كەسكىلەپ شۇرەگەي ۇيرەكتەر سۋسىلداي ۇشادى. قۇس كەلىپ، سۋ تاسىپ قىبىر-قيمىلعا تولعان الۋان ءۇندى كەڭتۇبەك كوكتەمنەن بەرى دارقان ومىرگە ەمىن-ەركىن ەنگەن سياقتى.
ۋچيتەلدىڭ اۋلى ارعى بەتكە جايلاۋعا كوشىپ كەتكەننەن بەرى ەكى كۇن ۇدايىمەن ەمىن-ەركىن وقۋدان ارقاسى بوس جۇرگەن الىبەك پەن ادىلبەك تۇبەكتى مەيلىنشە ارالاعان بولاتىن. كەشە ۇزاق كۇنگە ولار ءبولىنىپ قالعان جايىلما سۋدان بالىق اۋلادى دا، بۇگىن جۇمىرتقا تەرىپ تۇبەكتىڭ تۇكپىرىنە دەيىن باردى؛ ەكى ۇيا شۇرەگەي ۇيرەكتىڭ جۇمىرتقاسىن تاۋىپ، ادىلبەكتىڭ ەسكى قۇلاقشىن بوركىنە تولتىرىپ الىپ، مايدا، شۇبار، ۇپ-ۇساق قىزعىش جۇمىرتقالارىن ءبىر ەتەك ەتىپ الىبەك اكەلە جاتتى. كۇن ساسكەگە جەتپەي ۇيدەن شىققان ەكەۋى شاڭقاي تۇسكە شارشاپ، شولدەپ، سيراقتارىن جىڭعىل قاناتىپ، ۇيگە سىلەسى قۇرىپ قايتتى. شالشىقتى كەشىپ، سۋ جاعالاپ، قىزىقپەن ارىلەپ كەتكەن بۇل ەكەۋىنە قىراتتىڭ باۋرايىنداعى سوناۋ ءۇي جەتكىزەر ەمەس — جاقىندامايدى، ساعىم كوتەرىپ بۇلدىراپ بىردەن ەكى ارىلەي تۇسكەن سياقتاندى. وزەندى جاعالاپ، ءبىراز جەر جۇرگەننەن كەيىن توتەلەپ ۇلكەنسورعا قاراي تارتتى. اياققا جۇمساق ءشوپتى جىلعاعا ءتۇسىپ، سونىڭ بويىمەن ەرلەدى. جىلعا اناۋ دوڭەستەنىپ اقساڭداق تارتىپ جاتقان ۇلكەنسورعا تاقاپ بارىپ، وزەنگە قاراي كىلت بۇرىلىپ كەتەتىن-دى. بىردە جىلعانىڭ جيەگىنەن باسىن قىلت-قىلت كورسەتىپ، بىردە ونىڭ وزەگىنىڭ ىشىمەن كورىنبەي ەكى بالا اڭگىمەلەسىپ كەلە جاتتى.
— اقىرىن، جۇمىرتقانى جاراسىڭ، بايقاپ سەكىرسەيشى، جىن قۋدى ما سونشا، — دەدى الىبەك كىشكەنە جىراشىقتان اتتايمىن دەگەندە اياعى تايىپ كەتىپ قۇلاي جازداعان ىنىسىنە.
— سەكىرگەنىم جوق، اياعىم تايىپ كەتتى،— دەدى كىشكەنە قارا بالا كىنالى ادامشا جاسي سويلەپ.
— اكەل بەرى، سەن تاعى جاراسىڭ بىرەۋىن،— دەپ ۇلكەنى زەكي سويلەپ، ءىنىسىنىڭ قولىنان ۇيرەكتىڭ سوپاقشالاۋ كەلگەن بوزعىلت جۇمىرتقاسىنا لىق تولى قۇلاقشىندى الدى دا، ءوز ەتەگىندەگى ۇپ-ۇساق شۇبار جۇمىرتقالاردى كىشكەنە بالانىڭ قوسقولداپ ۇستاعان ەتەگىنە اقتارا سالدى. كىشكەنە قارا بالا اعاسىنا جاقتىرماي كوزىنىڭ الاسىمەن سۇزە ءبىر قاراپ قويدى.
— سەنىڭ جارماعانىڭدى كورەرمىن،— دەدى ول نىقتاپ سويلەپ.
ىلكى قۇلاپ قالا جازداعانىنا جاسىڭقىراپ قالعان ءپىشىن كەنەت جوعالىپ، ونىڭ ازداپ جەلگە جارىلعان قارا قوڭىر بەتى دولدانىپ قارا كۇرەڭدەنە ءتۇستى. اعاسى ەندى قايتىپ ءتىل قاتپادى، ول: «شيقاننىڭ اۋزىن ەندى قايتىپ تىرنامايىن» دەگەن ويعا كەلدى. ءىنىسىنىڭ مورت مىنەزىن جانە ءبىر قيسايسا ىرىققا كونبەيتىنىن بىلەتىن، ونىڭ ۇستىنە الىسا كەتسە استىنا وڭايلىقپەن بۇكتەي سالۋعا ءالى كەلمەيتىنىن دە سەزەتىن. سوندىقتان ول سوزبەن جاسقاپ، ءوز دەگەنىنە رەتىمەن، جولىمەن قورقىتىپ كوندىرەتىن. بۇل جولى دا ەرەگىسكە بارماي، الىبەك ءىنىسىنىڭ اشۋلانىپ قالعانىن كورىپ، الدارقاتىپ اڭگىمەنى باسقا جاققا بۇرىپ كەتتى.
— حاكىم اعام ماعان بايەستىڭ دۇكەنىنەن وقۋ كىتابىن اكەلەدى. ادىلبەك، ساعان نە اكەلەر ەكەن بازارلىققا؟— دەدى ونىڭ اۋزى بۇرتيىپ تۇتەگەن ءتۇرىن كورمەگەن ادامشا، جايدارى پىشىنمەن ەلىكتىرە سويلەپ.
— ماعان دا وقۋ كىتابىن اكەلەدى،— دەدى ادىلبەك جۇلىپ العانداي.
ونىڭ اشۋى سۋ سەپكەندەي باسىلا قالدى.
— جوق، ساعان ول قارىنداش پەن داپتەر اكەلەدى.
— قارىنداش اكەلەدى، وقۋ قۇرالىن دا اكەلەدى.
— سەنىڭ كىتابىڭ بار عوي ۋچيتەل بەرگەن...
— بولسا شە...
— ەكەۋىن بىردەي قايتەسىڭ سەن ونىڭ.
— بىرەۋدەن ەكەۋ جاقسى دەيدى كوكەم.
ەكەۋى ودان كەيىن قالادان وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەن اعاسىن اڭگىمە ەتتى. ۇلكەنى:
— حاكىم اعام ۋچيتەل بولادى، بالا وقىتادى، تاعى دا وقىپ قالەن اعايداي ءبىلىمدى بولىپ شىعادى،— دەپ ماقتانىش ەتتى.
كىشىسى:
— جوق، پەسىر بولادى، ۋچيتەلدەن پەسىر مىقتى،— دەپ قارسىلاستى.
ەكەۋى ءسويتىپ اڭگىمەمەن كەلە جاتىپ، جىلعانىڭ جاعاسىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ ۇلكەنسورعا تاياۋ يىننەن كەلىپ شىقتى.
الىسىراقتاعى قىراتتان ويعا ءتۇسىپ كەلە جاتقان ءبىر توپ تۇيە شوعىرلانىپ ءجۇرىپ وتتاپ، ۇلكەنسورعا قاراي بەتتەدى. ءىرى تۇيەلەر سوراڭ مەن جاپىراقتاردى كەزەك شالىپ، جاي باسىپ شابان جىلجيدى. كەيبىرەۋى تۇرا قالىپ تىنىمسىز تۇردە ۇزىن، ىرعاق مويىندى كىشكەنە باسىن الدىڭعى وركەشتىڭ شۋداسىنا ۇيكەلەپ باسىنا ۇيمەلەگەن شىبىنداردى سەرپىپ كەلە جاتىر، ال جاس تايلاقتار وتقا اينالماستان شۇبىرىپ سۋعا قاراي تەز جىلجىپ كەلەدى.
— ءبىزدىڭ سەتىك ىنگەن بار ما ەكەن، ۇيگە ايداپ جۇرەيىك،— دەدى دە الىبەك،— ويباي، بۋرا،— دەپ ايعايلاپ جىبەردى.
ونىڭ ۇرەيلى، اششى، جىڭىشكە داۋسى وتە قاتتى شىعىپ كەتتى. شوشىپ سەلت ەتە تۇسكەن ادىلبەك اعاسىنىڭ يەكپەن مەڭزەگەن جاعىنا موينىن بۇرىپ ەدى، كوپ تۇيەدەن شەتكەرىرەك شابىنعان بۋرانىڭ ادامنىڭ جانىن تۇرشىكتىرەرلىك ازىرەيىلدەي ايبىندى ءپىشىنىن كوزى شالىپ قالدى. زارەسى ۇشىپ كەتكەن ەكى بالا جالما-جان كەرى بۇرىلىپ، قايتادان جىلعاعا ءتۇستى. تۇيەلەر ءۇي جاق جولدى كەسىپ، وزەنگە بەتتەپ كەلە جاتىر دا، ارت جاق تۇيىق تۇبەك، بۇلاردى بۋرادان اراشالارلىق ەشبىر جان دا، باسپانا ەتىپ تىعىلارلىق ەشقانداي قاراسىن دا جوق ەدى. كەلگەن جولىمەن كەرى قاراي بوي تاسالاپ، جىلعامەن قاشپاي ەكەۋى ۇلكەن بالالىق ءىس ىستەدى — جىلعانىڭ سۋعا قاراي ويىسقان جيەگىمەن ەشبىر امال-ايلاسىز ەكەۋى قول ۇستاسقان كۇيى جۇگىرە بەردى؛ بۇلاردى ءالى بايقاماعان، ءوز بەتىمەن بۋىرقانىپ، الدەنەگە شالا ءبۇلىنىپ تۇرعان بۋرانىڭ كوزى شالىپ قالاتىنىن ولار بىلمەدى.
جازعا سالىم بۋرا مەن ۇلەك قانشىرداي قاتىپ باۋىرىنان جارايدى. وزىنەن ءوزى ءبۇلىنىپ اۋزىنان اق كوبىك بۇرقىرايدى، قاھارلى قالىڭ كەجىر قاباقتان قار جاۋعانداي كورىنەدى، قىل تاراقتى ساباۋ قۇيرىعى ساۋىرىن كەسكىلەيدى، قولقىلداعان قولباڭ كومەيدەن كۇركىلدەگەن ءبىر سولەكەت دىبىس بەرەدى، جاتا قالىپ اۋناپ جەردىڭ اڭگى-تاڭكىسىن شىعارادى، ارلاندىق ارقاسى قوزىپ وتتاۋىنان قاراۋىلداۋى مولايادى، سامارقاۋ قالپىنان شامدانۋى جيىلەنەدى، بۋسانىپ بۇرقانۋى كۇشەيەدى. بۇل كەزدە كوزىنە قان تولعان بۋرا مەن ۇلەك كورىنگەن قاراعا شابادى، ازىرەيىلدەي ىزعارلى ەسسىز ايۋان ادامعا دا قاتەرلى كەلەدى. ءبىراق بۇل دولى كەزەڭ كوپكە ۇزامايدى — ىنگەن قايىعاننان كەيىن بىرنەشە جۇمادان سوڭ باسەڭسىپ قالادى. ال، كەيبىر كەج، قىزعانشاق بۋرالار بۋرالىق ادەتىن الا جازداي تاستامايدى. اسىرەسە مۇنداي بۋرا بالاعا ءوش كەلەدى، جاز كۇنىندە دە وڭاشا كەزدەسكەن بالانى قۋا جونەلەدى. توعايدان جۇمىرتقا تەرىپ قايتقان ەكى بالاعا كەزدەسكەن دە وسىنداي ءبىر كەنجە كەنەلگەن بۋراسىماق ەدى. بۇل كادىمگى قىسى-جازى جەگۋدەن بوسامايتىن، جازعىتۇرى ساباننان كەيىن قومىن كوتەرۋگە بوس جىبەرگەن شۇعىلدىڭ جۇمىسقا ارناعان جالبىر قارا بۋراسى بولاتىن. ءقازىر ول جالبىر ەمەس، جازعا سالىم ءجۇنىن كۇزەپ، شۋدالاپ جىبەرگەننەن بەرى، قىرلىقتىڭ جاس تۇيە قارنى مەن بالاۋسا مالاشايىنا ماعىز اتىپ، ىستىقتا سورتاڭعا ءتۇسىپ، اششى سۋدى سوراپتاپ جۇتىپ، سوراڭ جەپ بوزداعى شىعىپ قالعان؛ شالداردىڭ تۇيە ءجۇنى تۇماعىنداي مىجىرايعان ارتقى وركەشى ەدىرەيىپ كوتەرىلىپ قالىپتى، قومى جايىلىپ، ءجۇنىن كۇزەگەن كەزدەگى ىرسيىپ تۇرعان قابىرعالار دا ەداۋىر تەگىستەلە تۇسكەن؛ شوشايعان جامباستىڭ باستارىن جاياسى جابا باستاعان. مۇنان بىرنەشە جىل بۇرىنعى سارىسۋ ىندەتىنەن كەيىن وسى توعايلاردى ەندەپ جاتاتىن تۇيەنىڭ مول كەزىندەگى ماڭىنان جان وتكىزبەيتىن قىزىل كوز ۇلەك، قاندى قارا بۋرالارداي بولماعانمەن بۇل بۋرا دا ادامعا ءقاۋىپتى ەدى، اسىرەسە، بۇل بالا قۋاتىن، وتكەن جىلى دا تاپ وسى كەزدە اساننىڭ جالعىز بالاسىن جازىم ەتە جازداعان-دى، اجالسىز بالا الىستان قاشىپ، قوراعا جەتىپ تىعىلىپ، جانى قالعان-دى. اسان بۋرانى اتىپ تاستاماقشى بولىپ كىجىنگەن-دى، ءبىراق شۇعىلدان سەسكەنىپ تۋىسقاندارى اتتىرماعان. قىردى-ويدى تۇتاس يەمدەنىپ العان قۇدىرەتتى قاجى كەڭتۇبەكتى دە كوپ جايىلىمىنىڭ ءبىرى سانايتىن. قىردان تۇسكەن تۇيەلەردىڭ الدىندا كولدەنەڭدەپ شابىنىپ تۇردى دا، بۋرا جىلعا بويىمەن جۇگىرىپ بارا جاتقان بالالاردى كورىپ قالدى، ولارعا الدىمەن تۇكسيە قارادى دا، ءبىراق ارالارى ەكى شاقىرىمداي جەر بولعانمەن قيمىلسىز شوكەلەردەن، شوعىرلاردان ءتىرى جاندى جاقسى ايىردى. ۇمتىلار الدىندا ايبات شەگىپ ەكى تىزەسىن بۇگە قالىپ، جەر ءسۇزىپ، ءمۇيىزىن جانىعان بۇقا سياقتى، بۋرا دا شاپتىعىپ، قۇيرىعىمەن سارت-سۇرت ساۋىرىن سابالاي ءتۇستى، جۇرەلەپ جاتا قالىپ ءتوس تابانىمەن ەكى سارجان جەر جورعالادى دا، قايتادان ۇشىپ تۇرا كەلدى. ونىڭ جەر باۋىرلاپ جورعالاعان جەرى بورازدانىڭ ىزىندەي ورلانىپ قالدى. باۋىرىن جازىپ، كوسىلىپ زۋلاعان بۋرادان ادام اتپەن دە قاشىپ قۇتىلا المايتىن، ونىڭ ەكپىندەپ كەلىپ، ومىراۋىمەن سوققانىنا ەشبىر جان يەسى شىدامايدى، تىك تۇرىپ قالا المايدى، ول جىعىلعان جاۋىن ءتوس تابانىمەن تاپتاپ، ەزىپ ولتىرەدى. بۇل ءقاۋىپ، ءولىم قاۋپى، جىلعانىڭ كوك مايسا جاساڭ ءشوپتى بويىمەن جان ۇشىرىپ وزەنگە قاراي قاشقان سوناۋ ەكى بالانىڭ باسىنا دا ءتوندى. اتا قازداي ۇزىن موينىن العا قاراي سوزىپ، ەسپە جەلىسىمەن زۋلاعان بۋرا اۋانى ىسقىرتا جارىپ بارادى؛ ەكى شاقىرىم جەردى كوزدى اشىپ جۇمعانشا الىپ قويارلىق؛ الىستان كويلەكتەرى جەلپىلدەپ، اعاراڭداپ ىلگەرى قاراي قۇلدىراعان بالالارمەن ەكى اراسى كورەر كوزگە قىسقارىپ بارا جاتتى. سارجانداپ جەردى كوسىلە سەرپىگەن ۇزىن سيراقتار، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە-اق تۇيەنىڭ ۇلكەن دەنەسىن جىلعانىڭ ەكى بالا بۇرىلعان يىنىنە جۋىقتاتىپ تاستادى. بورىك تولعان اق سۇر جۇمىرتقالار دا، ەتەككە سالعان قىزعىشتىڭ كىشكەنە جۇمىرتقالارى دا الدەقاشان جارىلعانى جارىلىپ، جارىلماعانى سول كۇيىندە جولدا قالىپ قويدى. ىشقىرىن ءتۇرىپ العان ادىلبەك اعاسىن سۇيرەگەندەي بولىپ كەلەدى، ءبىراق وڭ جاڭ وكشەسىنىڭ كەشە جىڭعىل كىرىپ جارالاعان جەرىنە وقىس سوققان ءبىر شوقاناق قانقاقساتتى دا الىبەك باياۋلاپ، شوڭقيىپ قالا بەردى. ول قاراسىنى ەداۋىر ۇلعايىپ جاقىنداپ قالعان بۋرانىڭ اۋانى جارعان زۋىلىن دا قۇلاعى شالىپ قالعانداي بولدى.
— جۇگىرە بەر!.. سۋعا قويىپ كەت!..— دەپ، ايقايلادى ول ىنىسىنە. ءبىراق داۋسى اششى شىقپادى، ءۇنى قارلىعىڭقىراپ شىقتى.
— سەن شە؟— دەپ ارتىنا جالتاقتاپ قاراعان ىنىسىنە ول:
— جۇگىرە بەر! جۇگىرە بەر! قاراما!— دەپ قولىن سىلتەدى.
ءسويتتى دە ءوزى جاندارمەن كۇن ىزاتتىڭ بويىنداعى كەسە كولدەنەڭىنەن سۋ جىرعان تاپ-تار، ۇستىڭگى جاعىن قالىڭ قاۋدان ءشوپ بۇركەگەن جىراشىققا ەتبەتتەپ قۇلاي كەتتى دە، ەڭبەكتەپ جىلجىپ ىلكى ورنىنان ەكى-ۇش قۇلاشتاي جەرگە جورعالاپ جەتتى. وزەن ءجۇز قۇلاشتاي- اق جەر ەدى. «مەنى بۋرا بايقاماس... ادىلبەك وزەنگە جەتەر مە ەكەن... جەتپەس پە ەكەن؟!..»— دەپ ويلادى ول ءشوپ اراسىمەن قوڭىزداي جورعالاپ بارا جاتىپ. تاپ وسى كەزدە ونىڭ قۇلاعىنا ىرسىلداعان زۋىل ايقىن كەلدى دە، ۇلكەن ءبىر زور كولەڭكە ۇستىنەن ءوتىپ كەتكەندەي بولدى.
3
جۇما نامازىنان ءجۇنىس ۇيىنە كارلى قايتتى.
— سەن شۇعىلدىڭ بالاسىنىڭ «جانىندا بولا تۇرامىن» دەگەن ءسوزىڭدى مۇنان بۇلاي ماعان ەستىرتپە. وڭباعان اكەدەن وڭدى بالا تۋعانىن كورگەنىم جوق. «ولار ەل باسقارىپ وڭدىرمايدى»— دەپ قالەن دۇرىس ايتادى،— دەدى ول بالاسىنا ايتقانىن ەكى ەتتىرمەيتىن ءوزىنىڭ ەجەلگى وكتەم ۇنىمەن.
حاكىم اكەسىنىڭ بەتىنە جالت قارادى دا، تۇتىككەن قارا قوشقىل بەتىندەگى ءالى باسىلىپ جەتپەگەن داۋىلدىڭ ءىزىن كورىپ اۋزىن دا اشپادى. ءجۇنىستىڭ قاباعى قاتۋ كۇيىندە قالىپتى دا، كوزدەرىنەن وت ۇشقىنداپ تۇر ەكەن. حاكىمنىڭ كوزىنە ءتىپتى ونىڭ تىستەنگەن ءتۇرى دە شالىنىپ قالدى. «ءوزىم دە ەحلاسقا جۇگىرە قويايىن دەپ تۇرعانىم جوق، كوكە» — دەپ ول ءابدىراحماننىڭ سوزدەرىن قايتالاعىسى كەلىپ وقتالدى دا، ءبىراق اكەسىنىڭ مىنا كۇيدە جاي سويلەسە المايتىنىن ءبىلىپ، بۇل نيەتىنەن دە باس تارتتى. ول تورى اتتىڭ دەلبەسىن قاعىڭقىراپ قويىپ، جول جانىنداعى سىرعىپ كەيىن قالىپ جاتقان قىزعالداقتاردىڭ كوزدى الديلەيتىن شەشەك اتقان القىزىل توستاعاندارىنا قارادى؛ جەر بەينە ماساتى كىلەم؛ قولمەن وسىرگەندەي جايناعان سان قيلى گۇلدەر. جەل مايدا. ساي بويىنداعى ءشوپتى جولمەن جەلگەن اتتىڭ ەكپىنى بەتكە سامال ەستىرەدى. تابيعاتقا ەلتىپ، ءوز ويىنا شومعان حاكىم اكەسىنىڭ نەگە اشۋلانعانىن ويعا جۇگىرتىپ توپشىلاي المادى. «باعاناعى شۇعىلدىڭ قىرسىق ءتىلى شىعار»— دەدى دە قويدى.
شۇعىلدىڭ ءتىلى سەبەپكەر بولعانىمەن، مەشىتتەگى بۇگىنگى ۇلكەن «كەپتەلىستىڭ» تامىرى ءارى جاتىر ەدى. سوڭعى ەكى جۇمانىڭ ىشىندە ساعاداعى ەلدىڭ اۋزىندا «بالا وقىتۋ» مەن «مەكتەپ اشۋ» بولدى. اسىرەسە بۇل ءسوزدى ورتتەي قاۋلاتقان بايەس پەن باتىر. بۇل ەكەۋى «مەشىت تۇبىندەگى ەكى مەدرەسەنىڭ ءبىرىن شكولاعا اينالدىرامىز دا، بالالارىمىزدى ورىسشا وقىتامىز. ۋچيتەلدىككە قالەندى شاقىرامىز» — دەپتى. بۇل پىكىردى بالاسى بار بەدەلدى ورىنبەك قاجى مەن امانعالي مولدا قولداپتى. مىنە، مەدرەسەگە قارسى تۇتاتقان وسى ءورتتىڭ ءتۇبىن تەكسەرىپ كەلىپ ەكى يشان «بار بالەنى شىعارعان تەكەدەن كەلگەن انا كەردەرى «ۋچيتەل»— دەپ تاپقان-دى. يشاندار وسىنى جۇماعا جينالعان جاقسىلاردىڭ ورتاسىنا سالىپ، ىنتىماعىن الماق بولدى.
ۇزاق ايتىلعان ۋاعىزدان كەيىن، عۇبايدوللا يشان سول قولداعى قوس ماعزۇمعا تومەن سالىپ تۇرعان كوزدەرىن از توقتاتىپ قاراپ، ودان ءارى جوعارى كوتەردى. ونىڭ شاكىرتتەرگە مۇزداي تيەتىن سۋىق كوز جانارى مەشىتتىڭ قىزعىلت تارتقان قاراعاي توبەسىنە تىرەلىپ، ارعى جاعىنداعى كوكتەن راحىم سۇراعانداي جالبارىنا قادالدى. ەكى ماعزۇم ايات مۇقامىمەن جاڭادان عانا جاتتاپ العان «حان سالاۋاتىن» باستاپ:
ساللا اللاھي نابيگا
اسحابلارى عاليگە
جاماعاتتار قىل دۇعا،—
دەدى. بۇعان يشان قوسىلا كوتەرىپ جۋان داۋىسپەن:
جاماعاتتار قىل دۇعا،—
دەپ قوستادى.
ۇشەۋىنىڭ داۋىستارى قوسىلىپ ءىشى قۇرعاق كەڭ مەشىتتىڭ ءىشىن اڭىراتىپ جىبەردى. ءبىرىنشى رەت ەستىپ وتىرعان جۇرت بۇل جاڭا سالاۋاتقا ۇيىپ تىڭداۋدان گورى تاڭدانا، جان-جاعىنا كوز تاستاي قۇلاق تىكتى. تاعى دا سول مۇقام:
جانىن قيعان جۇرت ءۇشىن
سارىپ قىلعان بار كۇشىن.
ازاماتقا قىل دۇعا...—
دەپ سوزا بەردى.
الدىڭعى قاتاردىڭ وڭ قاناتىندا وتىرعان ءجۇنىس «بۇل نە؟» — دەگەندەي، كوكتەن كوزىن الماي تۇرعان يشانعا دا، «سەنىڭ بالاڭا ما؟» — دەگەندەي، ەكىنشى قاناتتاعى شۇعىلعا دا تىكتەي قاتاڭ كوز تاستاپ قويدى. ءبىراق ولار ءوز نيەتىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەپ، قولدارىن قۇشتارلانا قۋسىرىپ تاعزىم ەتىپ جاتتى.
باعاناعى مەشىت الدىنداعى شۇعىلدىڭ سوزىنە بۇگىن ۋاعىز كەزىندە قايتا-قايتا ويلاپ، بىرتە-بىرتە اشۋ كەرنەي تۇسكەن ءجۇنىس ەندى مىنا سوڭعى قۇراندا دا جوق، قۇدايعا دا «كۇپىرلىك» كەلتىرگەندەي قولدان قويىپ، جاننان شىعارىپ العان «سالاۋات سىماققا» باسىن يمەدى. ول مۇنى: ادەيى شۇعىل ءۇشىن، شۇعىلدىڭ انا جىمپيتىداعى بالاسى ءۇشىن مىنالاردىڭ شىعارعانى. بۇل كادىمگى مالعا ساتىلعان يشاننىڭ بايقارانى مادىقتاپ «يا ءايۋ ءھال بايقارا، ءانتا كالبون كابيرا...» دەگەندەي ناعىز ءدىندى قورلاعاندىق! ءدىن تۋىن كوتەردى دەپ وسىلاردىڭ سوڭىنا ەرىپ جۇرگەن ءبىز دە...»— دەپ كىجىندى ول ىشىنەن. سوڭىنان جامىراپ قول جايعاندا ول دەسبىسىنەن جاڭىلعان ادامشا ءارى-سارى كۇيىندە مەلشيىپ وتىرىپ قالدى.
ازدان كەيىن ول تاماعىن كەنەگەن ۇلكەن حازىرەتتىڭ دىبىسىمەن سەلت ەتكەندەي بولدى: ونىڭ وي ارناسى جاڭا عانا قالپىنا قاراي اۋىسقان سياقتى؛ ءبىراق ۇرىنۋعا قارا ىزدەگەندەي، «سەندەر بۇزساڭدار، مىنا مەن دە بۇزدىم»— دەگەن نيەتپەن جۇگىنگەن كۇيىن بۇزىپ، مالداسىن قۇرىپ، بەزەرە وتىرىپ الدى. ءحاميدوللا حازىرەت ونىڭ بۇل قيقارلىعىن كورسە دە ەلەمەگەن بولدى، كوپ ورتاسىنا سالاتىن ءسوزىن، الدەكىمدى قورقىتا-ۇركىتە: «ەل بۇزىلىپ، جامان نيەتتەر كوبەيىپ بارادى. ءدىندى اياق استى ەتۋگە اينالدى...» — دەپ باستاپ، ۇزاق سارىننىڭ اياعىن مەدرەسەگە تىرەدى.
— ەلدەن شىققان ازعىنداردىڭ اعۋاسىمەن وسىنداعى قارسى جاماعاتتار مادرەسەنى شكولا ەتىپ، ءحادىس وقىلاتىن ورىندى ءفانيدىڭ جالعان لۇعاتىنا جارشى ەتۋ حاراكاتىندا. حازرەكاتى ازعان بايەسكە، باتىرعا قوسىلىپ مىنا...— دەپ تاماعىن قىرىپ ۇزاق كەنەپ، ۇزىن حازىرەت جۇنىسپەن قاتار وتىرعان ورىنبەك قاجىعا كوز تىكتى.
ورىنبەك تومەن قاراپ، تاۋبەگە كەلگەندەي باسىن تۇقىرتا ءتۇستى دە، وزىنەن اۋعان يمامنىڭ ءجۇزى قايدا تىرەلەر ەكەن دەپ شەتكەرى وتىرعان امانعاليعا ۇرلاپ كوز تاستادى. ورىنبەكتىڭ اتىن اتاۋعا ازداپ بوي تارتىپ، ءجۇز ىزعارىن عانا مەڭزەگەن يشان بار قاھارىن دا، ءسوز ءزىلىن دە امانعالي مولداعا اۋداردى...
— مىنا امانعالي سياقتى الدامشى ءسوزدى، قۇبىلما ءجۇزدى جاندار مادرەساگا شاك كەلتىرەدى...
ءوزىن جاقتاتىپ، وزگەنى سويلەتۋ ءۇشىن امانعالي ءادىس جاسادى. ول الدىڭعى جاعىندا مالداسىن شارت قۇرىپ، مىنالاردىڭ ءبىرىن «جاعادان» الا تۇسۋگە دايىن ءجۇنىستىڭ قۇلاعىنا:
— شۇعىلدان باسقا كىسى بالاسىن ورىسشا وقىتپاسىن دەگەن قاي لۋعاتتا جازىلعان، جۇنىسەكە؟— دەدى ەڭكەيىڭكىرەپ، جاقىنداي ءتۇسىپ.
بۇل اڭگىمەنى ءجۇنىس ءقازىر ەستىپ وتىر. مەكتەپ اشۋ كوپ ادامنىڭ اۋزىنا الىنعان، ءپىسۋى جەتكەن. بالانى جاپپاي ورىسشا وقىتۋ، قالەنگە باس يۋ جالعىز ءجۇنىستىڭ ءىسى ەمەس...
بوساڭسي باستاعان ءدىن ارقاۋىن سوزبەن يكەمدەپ، جاسى ۇلكەن بەدەلدىلەردى سيپاي ءوتىپ، امانعاليلاردى جەرگە جانىشا، قاۋىمنان بەزدىرە سويلەگەن ءحاميدوللا «ءقانى ايتشى، قاجى»— دەگەندەي شۇعىلعا سۇيەنىشتى، جادىگەر پىشىنمەن قارادى.
— قاۋىمنان شىعار، حازىرەت، ونداي الا اياقتاردى. ءبارىن ءبۇلدىرىپ جۇرگەن مىنا ماقمەتتىڭ بايەسى مەن انا...— دەپ شۇعىل كوپ اراسىنان ىزدەپ، امانعاليعا بۇرعان كوزدەرى، كۇرەسكە تۇسۋگە دايىندالىپ وتىرعان پالۋاندارداي مالداسىن قۇرىپ العان، ەتتى دەنەلى كارلى قاباقتى جاۋى جۇنىسكە ءتۇسىپ كەتتى. ول بوگەلىپ قالدى. جۇرت وعان دا، جۇنىسكە دە جابىلا قارادى. كوبى ىشىنەن: «باعانا دا ءسوز ۇشىن قاداپ ەدى اناعان. اناۋ دا ەندى قاراپ قالماس» — دەپ ويلادى. شۇعىل ءسوزىن: — انا امانعالي،— دەپ جالعاستىرا ءتۇستى دە،— امانعاليدان بۇرىن بالالارىنا تەگىسىنەن ورىسشا شاش قويدىرماقشى بولدى مىنا ءجۇنىس قاجى. بالىق باسىنان ساسيدى دەپ، ءجۇنىس پەن ورىنبەك قاجىلار جول كورسەتكەننەن كەيىن مادراساگا كىم كوزىن الارتپاس. شوقىنشىق قالەن ءمادراسا تۇگىل مەشىتكە دە اۋىز سالار. مەن وسىندا تاعى ءبىر شوقىنشىق پايدا بولدى دە ەسىتتىم. قايماققا قونعان قارا شىبىنداي وسى مەشىت پەن ءمادراسا تۇبىندە ۇيمەلەيدى ەكەن ءبادباحىتلار،— دەپ داۋسىن كوتەردى.
شۇعىل الدەكىمدى سوعىپ جىبەرەتىن جانشا جان-جاعىن قارمانىپ، سىرتتا قالعان اساسىن ىزدەدى.
بالاسىنا، وزىنە، ەڭ اقىلدى دەپ ەسەپتەيتىن قالەنگە — ۇشەۋىنە قاتار ءتىل تيگىزگەن شۇعىلعا ءجۇنىس تۋرا باس سالۋدان دا تايىنباستاي حالدە ەدى. ءبىراق ول بۇل جولى سابىرمەن، شۇعىلدىڭ بەتىنە تۇكسيە قاراپ الىپ، ۇراتىن ادامداي ورنىنان كوتەرىلە ءتۇستى دە جايعاسىڭقىراپ وتىردى.
— سەن، ءاجى،— دەدى ول داۋسىن وتە تومەن، قىلعىنعان ادامداي شىعارىپ،— شوتتىڭ باسىن باسپا. ال باستىڭ ەكەن — سارت ەتەر جەرىن سيپاي بەر. مەدرەسەنى اياق استى قىلعان الدىمەن مىنا وتىرعان سەنسىڭ. سەن ەحلاسىڭدى قايدا وقىتتىڭ، ءوزىڭ بىلەسىڭ بە؟..
— ەحلاستا جۇمىسىڭ بولماسىن...
— ەحلاستا جۇمىسىم بولماسا، سەنىڭ دە مەندە جۇمىسىڭ بولماسىن؟ انا ورىنبەكتە، امانعاليدا، بايەستe دە سەنىڭ جۇمىسىڭ بولماسىن. بالاسىن قايدا وقىتاتىنىن جۇرت سەنەن كەلىپ سۇرامايدى، ونى ءبىلىپ قوي. مەدرەسەشىلىن مۇنىڭ! مەدرەسەنى سەن سالدىردىڭ با، الدە سەنىڭ اكەڭ سالدىردى ما؟ ونى سالدىرعان مىنا وتىرعان قاۋىم. سەن بيلەيتىن مەدرەسە جوق، مەشىت پەن يمام سەنىڭ جەتەكتەپ جۇرەتىن جەل بۇيداسى بار سارى اتانىڭ ەمەس. الدە بەس تايىم بار ەكەن دەپ، جۇرتتىڭ ءبارىن ءبىر شىبىقپەن ايداماقشى بولاسىڭ با؟ مۇمكىن انا بالاڭا سەنەتىن شىعارسىڭ جىمپيتىداعى؟..— دەپ ءجۇنىس ەڭسەسىن كوتەرە ءتۇستى، ونىڭ ازداعان شەشەك داعى بار، سوپاقشا كەلگەن شاعىن بەتى كۇرەڭدەنە باستادى.
— قاجى، سابىر، سابىر؛ سابىرلىق كورسەتۋ مۇستاپانىڭ حيساپسىز حاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى،— دەپ ءحاميدوللا يشان اراعا تۇسە كەتتى.
— ول قاجى ەمەس، قاجى اتىن جامىلىپ جۇرگەن الگى... كىم ەدى؟ تەكەدەگى الگى اشىبەك. مۇنىڭ ءوزى دە اشىبەك، قالەنى دە اشىبەك. مىنا الگى بايەستىڭ ۇيىندە جاتقان ۋچيتەل دە اشىبەك!— دەدى شۇعىل «اشىبەك» دەگەن سوزبەن ابدەن مۇقاتىپ.
ونىڭ «اشىبەگىن» جۇرت تا، ءجۇنىس تە ءتۇسىندى... ارتقى جاقتا وتىرعان بىرەۋلەر مىرس ەتىپ كۇلىپ تە جىبەردى. باستا قورقىنىشتى، جات ءسوز بولعانمەن «بالشەبەك» دەگەن سوزگە ءجۇنىستىڭ قۇلاعى ۇيرەنىپ قالعان-دى. قالەننەن مۇنى ول تالاي سۇراپ، تالاي تۇسىنىك العان بولاتىن. تاپ مىنا جەردە وعان بۇل ءسوز توننىڭ ىشكى باۋىنداي كورىنىپ كەتتى. شۇعىلعا تىكەندەي قادالعان سوزدەر وعان ۇشتى قۇرال سياقتاندى.
— مەن بالشەبەك بولسام، سەن مەنشەبەكسىڭ!— دەدى ءجۇنىس داۋسىن بۇرىنعىدان الدەقايدا كوتەرىڭكىرەپ.— مەن قاجى بولماسام، سەن جاناپ كەتكەن جۇرتتىڭ ءۇستىن بىلعايتىن اربانىڭ ارتىنا بايلانىپ بايتوللاعا بارىپ قايتقان قاراماي شەلەكسىڭ،— دەدى دە ورنىنان تۇرىپ كەتتى.
جۇرت جاپىرىلىسا جول بەردى. شىعىپ بارا جاتىپ ول كوپ ادامنىڭ جۇزىندەگى ۇرەيلى، ءبىراق ماقۇلداعان پىشىندەردى بايقاپ قالدى. ايقايلاپ جاتقان شۇعىلدىڭ ءسوزىن ەستىگىسى كەلمەي ول مەشىتتەن دە، ات تۋارعان ماقىمەتتىڭ ۇيىنەن دە تەز اتتانىپ كەتتى.
ءجۇنىستىڭ ۇيىنە قاتۋ قايتقانى وسىدان ەدى.
4
جۇنىستەن ىقپايتىن جالعىز عانا زارلاۋىق دامەش. دامەش جاسىنان جەسىر قالعان قاجىنىڭ ءبىر جاقىن جەڭگەسى ەدى. باسقا ايەلدەر اياعىنىڭ ۇشىنان باسىپ، قاجى كەلە جاتقاندا بوراننان ىقتاعان قويداي، قاراسىن-قاراسىننىڭ تاساسىنا تىعىلسا، دامەش وعان قارسى شىعاتىن، ءتىپتى داۋ ايتىپ، الدەنە ءبىر ىلىك تاۋىپ قاجىنىڭ بەرەكەسىن قاشىراتىن. كوبىنەسە دامەش كۇنى بۇرىن زارلاپ: «كولىك جوق، بىزگە قاراساتىن كىسى جوق. بالا بولسا جالعىزىلىكتى، كارى دامەش كىمگە كەرەك؟!»— دەپ زارەسىن الاتىن. دامەشتىڭ داۋسى شىقتى-اق ءجۇنىس الدىن الا كەرەگىن دايارلاتا بەرەتىن. وسىنداي سىردى بىلەتىن جاقىن تۋىسقاندار قاجىعا كەرەك جەردە دامەشتى العا سالا، بەتكە ۇستاي كەلەتىن-دى.
بۇگىن دە مەشىتكە ەرتە كەتىپ، كەش قايتقان قاجىنىڭ الدىنان ولىمنەن قالعان ەكى بالانىڭ جايىن ەسىتتىرۋگە جينالعاندار دامەشتى شىعاردى.
— شەشە، قاجىنىڭ مىنەزى شاتاق، «قىردان تۇسكەن تۇيەلەردى كورمەي سەندەر نە بىتىردىڭدەر» دەپ ۇرسادى. داۋىلدىڭ الدىنان ءوزىڭ شىقپاساڭ ءبىزدىڭ بۋىن-بۋىنىمىزعا دەيىن دىرىلدەپ تۇر. جانە اقسارباستى ۇمىتا كورمە، شەشە،— دەستى.
زارلاۋىق كەمپىر جۇرت قالاعاننان كەيىن قاجى قىر باسىنان تۇسە بەرگەندە-اق زار كوتەردى.
— قاجى، كەربەز قاينىم! قۇدايدىڭ كارى دە قاتتى، مەيرىمى دە مول: نە بالە تونبەدى بۇگىن؟! نە مارحابات جاۋمادى كوكتەن؟! ءتوندى دە باسقا، اۋدى دا بالە. اق شەلەگىڭ شاعىلعىر قارا بۋرا. ايتەۋىر توبا. اقسارباس ايت، قاراقتارىمنىڭ ساداعاسىنا. امان قالدى. ساداقا، ساداقا...
ءالى تۇنەرىپ كەلە جاتقان ءجۇنىستىڭ قاتۋ قاباعى زارلاۋىقتىڭ وزىنەن بۇرىن جەتكەن ۇنىنەن شايداي اشىلىپ كەتتى. ول قاپەلىمدە كەمپىردىڭ شۇباتىلعان سارىندى سوزدەرىنىڭ ءتۇپ ماعىناسىن ۇعا الماي قالدى.
— مىنا بالە تاعى بىردەمە سۇراي ما؟— كۇڭك ەتە قالدى دا، قۇلاعىن توسىپ: — نە بولدى؟ — دەپ ايقايلادى.
— نە بولعانى سول، باس امان، مال ساداعا. اقسارباس! الىبەك پەن ادىلبەكتى بۋرا قۋدى...
— نە دەيدى؟ كىمنىڭ بۋراسى؟
— قاجى، بالالارىڭ امان...
ءمان-جايدى ول ۇيگە كىرگەننەن كەيىن ءبىلدى. ءتىلى كۇرمەلىپ سويلەي الماي قالعان الىبەكتىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، توسەك جانىندا بالىم وتىر، قاسىنا كەلگەن جۇنىسكە ول جىلاپ قويا بەردى.
الدىنان شىققان كىشكەنە ءىنىسىنىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ حاكىم بۋرادان نە عىپ قۇتىلعانىن سۇراي باستاپ ەدى، ادىلبەك:
— تفۋ، سول بۋرادان قورقىپ، مەن تۇك تە قورىققانىم جوق. تايراڭداعان تۇيە نە ىستەۋشى ەدى، ءتايىرى؟— دەپ ماقتاندى ادىلبەك،— بۋرا مەنى قۋىپ جەتسە دە مەن ءبارىبىر ونىڭ استىنا تۇسپەس ەدىم.
— ءقايتىپ استىنا تۇسپەس ەدىڭ؟
— ءقايتىپ دەيسىڭ بە؟ بۋرا جاقىنداپ كەلگەندە جالت بۇرىلار ەدىم دە، ول سوڭكەڭدەگەن نەمە ەكپىنىمەن اسىپ كەتەر ەدى، بىلەسىڭ بە مەنىڭ كوك قوشقاردى شەگىنشەكتەپ بارىپ، قۇشىرلانىپ، ءتۇيىپ جىبەرۋگە ىڭعايلانىپ شاۋىپ كەلە جاتقاندا جالت بۇرىلىپ، دەنەمنەن اسىرىپ جىبەرەتىنىمدى؟! بۋرا دا سونداي. ول قايتا ورالعانشا مەن باسقا جاققا قاشار ەدىم؛ تاعى كەلسە، تاعى سۇيتەر ەدىم، ءسويتىپ مەن ونىڭ ءوزىن بولدىرتار ەدىم.
— قازداي موينىن سوزىپ كەلگەن بۋرا سەنى جالتارتا قويماس. ەندەشە سۋعا نەگە قاشتىڭ؟ — دەدى حاكىم كۇلىپ. ادىلبەك وعان دا جاۋاپ تاپتى:
— سۋعا قاراي قاشايىق دەگەن الىبەك. جانە ءبىز ەكەۋمىز، ەكى ادام جالتارىپ قۇتىلا المايدى. مۇنداي جەردە سۋ جاقسى. جاعاعا جەتىسىمەن جۇگىرىپ كەلگەن بويىم سۋعا كۇمپ ەتىپ، سۇڭگىپ كەتتىم، ارعى قۇراقتىڭ تۇبىنەن ءبىراق شىقتىم دا، ەرەگەستىرمەيىن دەپ قامىستىڭ اراسىنان سىعالاپ قاراپ وتىردىم. وزەنگە شوگەتىندەي اۋزىنان كوبىك شاشىپ، گۇر-گۇر ەتەدى، سۋعا ومىراۋلاپ كىرىپ قايتا شىعادى، سۇڭگيتىن ادامداي وقتالىپ-وقتالىپ، شابىنىپ قويادى. ءبىر مەزگىل جاعاعا جاتا قالىپ اۋناپ ەدى، جەردىڭ ۇيقى-تۇيقىسىن شىعاردى. مۇنداي جىندى بۋرا بولماس! ءاي، ءوزىن دە توكەڭ كەلىستىرىپ سابادى-اۋ!
حاكىم باسىن شايقاپ قويىپ، بالانىڭ اڭگىمەسىن باستاناياق كولەڭكەدە وتىرىپ تىڭداي بەردى.
كەشكە دەيىن ايەلدەردىڭ دە، ەركەكتەردىڭ دە ۇيگە كىرسە دە، سىرتقا شىقسا دا تاڭدايلارىن قاعىپ، ەرىندەرىن تىستەپ، ەسى كەتىپ اڭگىمەلەگەندەرى شۇعىلدىڭ بۋراسى مەن ەكى بالانىڭ ءجايى. قاتىندار:
— جايراعىردى جايراتىپ نەگە عانا سويىپ تاستامايدى؟! ءبارىمىز دە بالا باعىپ وتىرمىز، قۇداي-اۋ توبا، ساقتاي كور!
— ول اقشەلەك تيگىردى قۇرتۋ كەرەك.
— اجالىنىڭ جوعىنا قاراي اڭقاتى بالالارعا جاقىن بولعان، سۋعا ءتۇسىپ قۇتىلعان. ال، قىردا كەزدەسسە قايدا تىعىلار ەدى، و، جاساعان!..— دەستى.
— ءاي، ءوزىنىڭ دە سىباعاسىن بەردى-اۋ! كوك دويىردىڭ قورعاسىن توپشىسى تىرسەكتى وراي سارت ەتكەندە يتشە شوڭقايىپ وتىرا كەتتى، تورى اتپەن قايتادان وراعىتىپ كەلىپ، ماڭدايدان سوققاندا موينىن باقاشا سوزىپ، قۇداي بىلەدى دەيىن، ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت جاتتى. مەن ونى، بەلكۇللى، سەسپەي قاتتى عوي دەپ ويلاپ، ارام ولمەسىن دەپ جانىمنان شاپپامدى ىزدەپ جۇرسەم، ول قارعىس اتقان باسىن شايقاپ-شايقاپ جىبەرىپ، تۇرا جونەلگەنى، ارتىنان قۋىپ زورعا جەتتىك، شەگىرشىن سويىلمەن، مەن دە پەرىپ كەلەمىن، ءبىراق مەنىڭ سويىلىم وعان توتەپ بەرەرلىك ەمەس؛ ال تويەكەڭنىڭ كوك دويىرى تيگەندە بورداعى شىققان ءبۇيىرى بىلەۋدەي بوپ شىعا كەلەدى دە، ءوزى وقتاي زۋلاپ كەتەدى؛ شابىنىپ قۇيرىعىمەن سوققان سالتاق ساۋىرى قىپ-قىزىل جوساداي، قۇداي اتقاننان ءبىر كۇلىمسى جانە اشقىلتىم ءيىس شىعادى؛ ادام ءتىپتى، بەلكۇللى، ماڭىنا جۋىرلىق ەمەس،— دەدى سۇلەيمەن قىزىل مارقانىڭ تەرىسىن سىپىرىپ جاتقان بەكەيدىڭ قاسىندا جۇرەسىنەن وتىرىپ سويلەپ.
— ەندى قايتىپ كەلمەس پە ەكەن، ول ج ۇلىنىڭ ۇزىلگىر بۋرا،— دەپ سۇرادى توياش سۇلەيمەننەن.
— ءبىر جەتىنىڭ ىشىندە بۇل ماڭدى كورمەستەي بولدى، باسقا تۇيەلەردەن ءبولىنىپ ءوزى قىرعا قاراي جالعىز لاعىپ كەتتى. ءبىر كوزىنە مىقتاپ زاقىم كەلگەن شىعار. مەن ونىڭ وڭ كوزىن اعىپ كەتتى مە دەپ ەدىم، كوزى وتاۋلانىپ، باسىن شايقاي بەرەدى، انت ۇرعان. ءبىراق كوزى اقپاعان سياقتى. ءوزىنىڭ باسىنىڭ ادام بابىن تاۋىپ بولارلىق ەمەس، بۇرقىراعان اق كوبىك باس تۇگىل، مويناعىنا دەيىن جاۋىپ كەتكەن، بەلكۇللى، بار عوي، قاراساڭ الباستى سياقتى. قاجى شۇعىلدىڭ بۋراسىنىڭ «كوزىن جوعالتام!»— دەدى عوي، ءسوز جوق، ەندى جوعالتادى،— دەدى سۇلەيمەن كوزى جەتە سويلەپ.
قىزىل مارقا سويىلىپ بولعانشا، سويىلىپ ونىڭ ەتى تۇتاسىمەن قازانعا ءتۇسىپ، ءپىسىپ بولعانشا دا، پىسكەنسىن دە وسى سياقتى اڭگىمەلەر اۋىزدان تۇسپەدى، جۇرت قايىرىلىپ، ورالىپ سوعا بەردى.
وقۋدان كەلگەن حاكىمدى ول كۇنى سول تورت-بەس ءۇي تۋىسقاندارىنىڭ ۇلكەنى مەن كىشىسى، ايەلى مەن ەرى بولىپ اۋىزعا دا المادى، ونى مۇلدە ۇمىتىپ كەتتى. ونىڭ كەلگەن تويىنا ارناپ سويىلعان مارقا دا انا ەكى بالانىڭ «ساداعاسى» بولىپ سانالادى. بالىم:
— اقسارباس ساداعا! قاراقتارىمنىڭ ساداعاسى. كەلىن، ءبىر مۇشەسىن دە قالدىرماي سال!— دەدى.
— قابىل بولسىن قاراقتارىمنىڭ ساداقاسى، قاجى-ay، بەتىڭدى سيپاسايشى،— دەپ زارلاۋىق ونى قوستاي كەتتى. دامەشتىڭ بەتىنە كوزدەرىن كولدەنەڭىنەن تىگىپ، بەتىن سيپاعان ءجۇنىستىڭ جۇمساق، كىشكەنە ساۋساقتارى ۇزىن بۋىرىل ساقالىنىڭ ۇشىنا بارىپ توقتادى.
بەسىنشى تاراۋ
1
ارادا ءبىر اي وتسە دە مۇكارامانى كورۋ، تەز كورۋ حاكىمگە باستى ارمان. ول ورالدان ەلگە جەتكەنشە اسىقتى. ويى: ەلگە ءبىر جۇما، ءارى كەتسە ون كۇن بولىپ، ار جاعىنان جىمپيتىعا كەتپەكشى ەدى. ءبىراق بۇل ويلاعان ويى جۋىردا ورىندالار ەمەس. بىرتە-بىرتە كەيىنگە سىرىلا بەردى. كەشەگى ابدىراحمانمەن ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسىنەن كەيىن جىمپيتىعا ءجۇرۋ ۇزاق ۋاقىتقا، ءتىپتى ۇزاق ۋاقىتقا كەشەۋىلدەيتىن بولدى. ەگەر قالەن ۋچيتەل دە ءابدىراحماننىڭ ويىنان شىقسا، وندا قاشان جۇرەدى، مۇلدە بەلگىسىز. «ءابدىراحمان اقىلدى ادام، ناعىز كورەگەن كىسى. ءسوزىنىڭ ءبارى شىندىق. زۇلىمدىق جالعىز عانا قالادا ەكەن دەسەم، ەل ءىشى دە شىلقىعان ادىلسىزدىك ەكەن. مۇنى ءبىز قالاي كورمەگەنبىز؟.. ءومىر قىزىق. ويلاعان ويىڭ ورىندالمايدى. كەشە عانا جىمپيتىعا جۇرەمىن دەپ بەل بايلاپ ەدىم»،— دەدى ىشىنەن حاكىم، ۋچيتەلدىڭ ۇيىنە كەلە جاتىپ، اڭقاتىنىڭ ناق جيەگىنە جەتكەندە.
جاعادان ول قايىق ىزدەدى. قايىق ارعى بەتتە دە، بەرگى جاقتا دا كورىنبەيدى. قايىقتىڭ بار-جوعىن سۇرايىن دەپ، ول ارعى بەتتەگى وزەنگە قاراي كەلە جاتقان ءبىر توپ قىزداردى كۇتتى.
كۇن ساسكە ءتۇس. ىستىققا ارقاسىن قىزدىرىپ، ءشوپ اراسىنان ورمەلەپ بۇيدايىقتىڭ باسىنا بوتا تىرسەك سارالا شەگىرتكە بەبەۋ قاعىپ شىرىلداپ تۇر.
شىركەي قاعىپ شارق ۇرعان قارلىعاشتاردىڭ قارا مۇرت قاناتتارى سيپاپ ءوتىپ سۋ بەتىنىڭ ءاجىمىن جازىپ كەتەدى. قايراڭ جاعاعا ويناققا شىققان جاسىل شاباقتارعا حاكىم جۋساننىڭ بۇرتىگىن لاقتىردى. ءشوپ قيقىمى سۋ بەتىنە تۇسكەندە ولار جالت بەرىپ جوق بولادى دا، كىرپىك قاڭقانشا بولماي قاعىپ اكەتەدى. بۇرتىك تۇسكەن جەرگە قۇرت-شاباقتار قۇجىناي قالادى.
جۇرت قىمىزعا تەگىس جۇمىلىپ، ۇلكەندەر سۋ باسىنا كەلمەيتىن كەزدە قىز-كەلىنشەكتەر وزەنگە سۋعا تۇسۋگە كەلەتىن. جاس كەلىنشەك شولپان باستاپ كەلگەن قىزداردىڭ ىشىندە ۋچيتەلدىڭ قارىنداسى زاعيپا دا بار. بۇلار ارعى جاعادا وتىرعان كويلەكشەڭ جانە جالاڭباس حاكىمدى تانىمادى؛ سۋدىڭ تاپ وسى تۇسى ەندى جايىلمالى، استى قايراڭ، كەڭ سۋات بولاتىن؛ كيىمنەن بولماسا ادامنىڭ ءجۇزىن ايىرارلىق ەمەس، ونىڭ ۇستىنە كوپتەن كورىپ، سويلەسپەگەن حاكىمنىڭ داۋىسى دا جات كورىندى.
— قىزدار-اۋ، ay، قىزدار! ىشتەرىڭدە قايىق اكەلۋگە جارايتىندارىڭ بار ما؟ ماعان قايىق اكەلىڭدەرشى،— دەپ ايقايلادى حاكىم.
تانىمايتىن بەيسەۋىت ادامعا قىزدار جامىراي:
— بۇل بەتتە قايىق جوق،— دەپ جاۋاپ قايىردى. حاكىم نە ىستەرىن بىلمەي داعدارىپ تۇردى دا، تاعى دا جاسىل شاباقتارمەن بولدى. ارعى بەتتەگى قىزدار ازدان كەيىن بۇعان نازار اۋدارماستان، كەڭسۋاتتى ويناققا شىققان وردالى بالىقتاي شومپىلداتتى. استى تاستاي قايراڭ سۋاتتىڭ ءبىر شەتىندە بالا قىزدار ەتپەتتەپ ءجۇزىپ، بىر-بىرىنە سۋ شاشىپ، سۋدان ۇزدىكسىز بوران بوراتىپ جاتىر؛ ەكىنشى جاقتا زاعيپا مەن قۇبايرانىڭ زاداسى جاعالىق ويناپ، ءبىرىن-بىرى قۋىپ ءجۇر، ولار كوسىلە جارىپ، قوس-قولداپ تارتىپ سۋدى اياقتارىمەن سەرپىگەندە شىم-شىتىرىق ىعىسقان بۇلاعاي تولقىندار قۇمساق جيەككە سىرت-سىرت سوعادى. وزەننىڭ ءون بويىن قۋالاي وسكەن جاسىل قۇراق ىشىكتىڭ قوس وڭىرىنە ۇستاعان جۇرىن سياقتى، ال جاعاسى جايىلمالى سۋات سول جۇرىن جەتپەي قالعان اشىق جەرىندەي؛ سۋى تەرەڭ ايدىندا، ورتادا شولپان ارىلەپ ءجۇزىپ، ەرەكشە قۇلاش ۇرىپ ەداۋىر جەرمەن وراعىتىپ كەلەدى. ونىڭ سۇمبىدەي سۇپ-سۇلۋ دەنەسى، جاي تەڭسەلگەن شولاق كوك تولقىندارمەن بىردە تۇتاس كومىلىپ، بىردە تۇتاس كورىنىپ، سۋعا قارا قوڭىر ساۋلە تۇسىرەدى. كۇن جەلسىز، سۋ بەتى بولماشى عانا شاربىداي ىرمەكتەلىپ جاتىر.
— ءاي، تاسپاداي بۇرالعان قاتپا بيكەشتەر، جاعانى لايلاعانشا مىنا تۇنىققا نەگە جۇزبەيسىڭدەر، بەرى كەلىڭدەر، مىنا جەر عوي — دەپ ول قىزدارعا ون بەس قادامداي جاقىنداپ كەلدى دە، ەكى شىنتاعىمەن سۋدى تىرەي سەرمەپ، بويلاپ تۇرعان ادامشا تەرەڭدە تىكەسىنەن تۇردى.
— شولپان، بويلاشى، بويلاشى،— دەپ ايقاي سالدى وعان زادا، جاعالىق ويناپ القىنىپ، قىزىل كۇرەڭ بەتى بۇرىنعىسىنان بەتەر قوشقىلدانىپ.
شولپان ەكى قولىن جوعارى كوتەرىپ، قوس الاقانىن قابىستىرا تىكەسىنەن سۋعا شىم باتتى دا، ءبىر مينۋتتەن كەيىن سۋدى بۇرق ەتكىزىپ قايتا شىقتى، «پۋ-ۋ-پ» دەپ دەمىن ءبىر-اق الدى، ادەمى باسىن سىلكىپ جىبەرىپ، كوزىن جاپقان ۇساق شاشتارىن كەرى سەرىپتى.
— ءۇش كىسى بويى بولار، اياعىمنىڭ ۇشى جەرگە ارەڭ ءتيدى،— دەدى ول قىزداردىڭ قاسىنا كەلىپ.
زادا قوس قولداپ سۋ استىنان بايقاتپاي كوك سازدى ۋىستاپ الدى دا، ماڭدايىنا ءتۇسىپ، كوزىن جاۋىپ كەتكەن شاشتارىن قولىمەن كەرى قايىرىپ بۇرىمدارىنا قوسىپ، سۋ ىشىندە تاراشتانا باستاعان شولپانعا جىبەرىپ قالدى. شاشتان اققان سۋ تامشىلارى سورعالاعان جۇمىر مويىن مەن اجارلى كەۋدەنى الا سۇيىق ساز بىلش ەتىپ سۋدان شىعىپ تۇرعان جارىم دەنەنى تۇتاس بىلعادى.
— قاعىنىپ كەت، قاعىنعان. مەن ساعان كورسەتەيىن بالشىقپەن ويناۋدى،— دەپ شولپان جالما-جان قوس قولداپ الىپ شەڭگەل-شەڭگەل بالشىقتى قاشىپ بارا جاتقان قىزدىڭ جەلكەسىنە شالپىلداتا تيگىزىپ، ۇستى-ۇستىنە ۇردى. قىز قارسىلاسپاقشى بولىپ كەرى بۇرىلىپ ەدى، شولپان ونىڭ بەتىن، يىعىن، باسىن بالشىقپەن، تەگىس سىلاپ سالدى، قىزدىڭ شاشىنا دەيىن كوك سازعا بىلعاندى.
— قوي ەندى، پەرى، جەتتى دەيمىن، قوي،— دەدى قىز وعان دارمەنسىز تۇردە، قارسىلاسا دا الماي، قاشىپ تا قۇتىلا الماي.
— ەكىنشى ءارى بالشىق لاقتىراسىڭ با سەن مەنىڭ بەتىمە؟— دەپ كەلىنشەك جەڭىلىپ جىلارمانعا كەلگەن زادانى سازبەن سىلاپ بولدى دا، ونى تاستاي بەرىپ بالا قىزدارعا جۇگىردى. شورتاننان قاشقان شاباقتاي كىشكەنە قىزدار سۋدان شىعا قاشىپ، قىرعا قاراي بەت-بەتىمەن جۇگىردى. ولارعا بىر-ەكى بالشىقتى قۋالاي لاقتىرىپ شولپان تۇنىققا قاراي بويلاپ بارىپ، شومپىپ- شومپىپ بالشىق تيگەن ءتانىن تازارتتى دا، وزەننىڭ ورتاسىنا قاراي سۇڭگىپ كەتتى. ول ءبىر مينۋتتان كەيىن سۇڭگۋىر ۇيرەكتەي شوشاڭ ەتىپ وزەننىڭ ورتاسىنان شىعا كەلدى. اياعىمەن تىك ءجۇزىپ، ماڭدايىنا تۇسكەن شاشتارىن سول قولىمەن كەرى سەرىپتى. بالا كەزىندە تالاي جاعالىق ويناپ، قىزدارمەن تالاي كەسەك اتىسقان حاكىم الدەنەشە وقتالىپ، ولارعا ارالاسىپ كەتكىسى كەلدى، ءبىراق ادەپتىلىك ەتىپ توقتالىپ قالدى.
— بەرى كەل، بەرى كەل،— دەدى ول سۋ ورتاسىندا تۇرعان شولپانعا ازىلدەپ.
— ءوزىڭ كەل! ەركەككە ايەل بارعانىن كورىپ پە ەدىڭ؟ الدە جۇزە بىلمەيتىن بوزاۋىز بالامىسىڭ؟— دەدى وعان ءازىر جاۋاپ شولپان.
حاكىم شولپاندى ەندى تانىدى. «بايعۇس، شولپان ەكەن عوي»،—دەدى ول ىشىنەن كەلىنشەكتى اياپ. شولپان جاستايىنان جەسىر قالىپ، ون ءبىر-ون ەكى جاستاعى قاينىسىنا اتاستىرعان جاس كەلىنشەك، جاسى حاكىممەن شامالاس، ءارى كەتسە ءبىر-اق جاس كىشى. كۇمىس دەيتىن جەسىر ايەلدىڭ كەلىنى.
— نە دەيسىڭ، بيكەش؟— دەپ حاكىم ءسوز تابا الماي قالدى.— مىڭگىرلەپ سويلەيسىڭ، ءوزىڭدى دە، داۋىسىڭدى دا جان تانىرلىق ەمەس.
— بيكە دە ەمەسپىن، بيكەش تە ەمەسپىن، بيكەلەردەن ءتيىمسىز دە ەمەسپىن. ءوزىڭ كىمسىڭ؟ قورىقپاساڭ بەرى كەل، جاعالىق وينايىق.
— باسە، شولپاننىڭ ءۇنى جاڭا عانا شىعا باستادى، باعانادان بەرى وسىلاي دەسەيشى...
حاكىمدى تانىدى دا جاۋاپ قايىرماستان جالت بەرىپ شولپان كەرى قاراي ءجۇزدى. ول ەركەكشە قۇلاشتاپ ارعى جاعاعا تەز جەتتى. قوعا اراسىندا تۇرعان قايىقتى وزەننىڭ ورتاسىنا قاراي سۇيرەپ شىعاردى دا، ءجۇزىپ يتەرمەلەپ، حاكىمگە قاراي جىلجىتا بەردى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، جالاڭاش شولپاننان حاكىم ەكى كوزىن ايىرمادى. جازىلعان بۇرىمدار سۋ بەتىنە جايىلىپ كەتىپتى؛ كۇن تيمەگەن دەنە وتكىر كوزدى قارا تورى جۇزدەن الدەقايدا اقشىل، وڭ قولىن كوتەرىپ قايىقتى ىلگەرى يتەرىپ جىبەرگەندە سۇلۋ كەۋدە، تۋلاعان بالىقتىڭ باۋىرىنداي، جارق ەتە قالادى. شولپان ەكى كوزىن قاداعان حاكىمگە قاراعان دا جوق، ءتىل دە قاتقان جوق، تەك قايىقتى قۇشىرلانا ىعىستىرا بەردى. جاعاعا جاقىنداعاندا ول قايىقتى قوس قولداپ يتەرىپ قالدى دا، ءوزى ارعى بەتكە قاراي سۇڭگىپ كەتتى.
ءبىر مينۋتتاي سۋ استىمەن قوس قولداپ سەرمەپ، اياقتارىن سەرىپپەدەي سىلتەگەن شولپان وزەننىڭ ارعى بەت قۇراعىنا جاقىن جەردەن ءبىر-اق شىقتى. حاكىم وعان سۋدان شىققانشا قارادى.
سۋدىڭ تولقىنىمەن لىقسىپ كەلىپ جاعاعا تىرەلگەن قايىقتىڭ سۋىن توگىپ، قوس قولداپ، الاقانىمەن ەسىپ بۇل ارعى جاققا وتكەنشە قىزدار شاپشاڭ كيىنىپ جار باسىنا شىعىپ كەتتى. شولپان مەن زاعيپانىڭ ارتىنا كەزەك-كەزەك قاراپ بارا جاتقانىن ارالارى الىس بولسا دا حاكىم انىق بايقادى.
ءوزىنىڭ بۇرىنعى شاكىرتى حاكىمدى كورگەندە قالەن ۋچيتەل قاتتى قوبالجىدى. بالا كۇننەن دەرلىك كوز الدىندا ءوسىپ ەر جەتكەن، ءقازىر مەكتەپ بىتىرگەن حاكىم ءارى بالا سياقتى، ءارى ەسەيگەن ۇلكەن ادام ءتارىزدى كورىنەدى. جاسىنان بايسالدى، اۋىر مىنەزدى، كوپ تىڭداپ، از سويلەيتىن بۇل شاكىرتىنەن سان الۋان جاڭالىقتاردى، نە قيلى وقيعالاردى، قالادا بولعان بۇكىل وزگەرىستەردى ەستىپ، ءبىلىپ قانامىن عوي دەپ ويلادى. ول امانشىلىق سۇراسقاننان كەيىن شاكىرتىن باسقالاردان قىزعانعانداي وڭاشالاي باستادى؛ اڭگىمەلەرىنە كولدەنەڭ ادام ورتاقتاسىپ، جارىم-جارتىسىن ءبولىپ اكەتەتىندەي كورىندى. حاكىم جايلانىسىپ، ەكى-ۇش مينۋت وتىرىپ ۇلگىرمەي-اق، اۋىلدى تەگىس سۇراپ بولماي-اق قالەن زاعيپاعا:
— زاعيپاجان، كولەڭكەگە كيىز جايا قويشى، حاكىم ەكەۋمىز وڭاشاراق وتىرىپ اڭگىمەلەسەيىك،— دەدى.
سۋ باسىندا كورىپ امانداسۋعا ءبىر جاعى ۇيالىپ، ءبىر جاعى حاكىمدى تانىماي «قايىق جوق» دەپ قايىرعان جالعان جاۋابىنا قىسىلىپ ۇيگە اسىققان قىز، ءقازىر سۇلۋ حاكىمگە ارمانسىز قاراپ ءجۇر؛ جۇكتىڭ ۇستىڭگى جاعىنا جيناي سالعان ءوزىنىڭ ويمىشتى الا تەكەمەتىن الىپ جاتىپ كوزىنىڭ استىمەن ءبىر قاراپ ءوتتى؛ كيىزدى كولەڭكەگە جايىپ تاستاپ، كورپە، جاستىق الۋعا كەلىپ، كۇلىمسىرگەن قالەنگە مەكتەپ جونىندە جاۋاپ قايىرىپ جاتقان جىگىتكە بايقاتپاي تاعى دا قاراپ الدى. ۋچيتەل مەن شاكىرتى كولەڭكەدە جايلانىسا وتىرىپ اڭگىمەگە كىرىسكەن كەزدە زاعيپا ءۇي الدىنا تامان كەلىپ، ەسىكتى تۇرگەن بولىپ اينالاقتاپ، ءبىر قىرىن وتىرعان حاكىمنەن ۇزاق ۋاقىت كوزىن ايىرماي تۇردى. وزگەرىپ كەتكەن: بويى ۇزىن، سۇڭعاق دەنەگە تىپ-تىك يىق كەلىسىپ تۇر؛ ماڭدايى اپپاق جانە جازىق. قالەننىڭ ماڭدايى سياقتى، ءبىراق قاسقا باس ەمەس؛ بورىك استىنان قىرعان باستىڭ كوكشىل قۇيقاسى كورىنەدى، ءجۇزى اقشىل سۇرعىلت، ۇلكەن كوزدەردىڭ الاسى قاراعاندا جارقىراي تۇسەدى. قانداي وزگەرگەن! الدە بۇرىن مۇنداي ەتىپ قاراماپ پا ەدىم...
كەلگەلى كوز توقتاتىپ حاكىم زاعيپاعا ءبىر دە قاراعان جوق سياقتى. نەگە ولاي؟ الدە مەنسىنبەي مە؟ الدە اڭگىمەمەن شۇعىلدانىپ، ويى باسقا جاقتا ما؟..
زاعيپا الدەنەگە اشۋلانعانداي اياعىن قاداپ باسىپ وشاق باسىنا كەتتى، تالدىرماش دەنە ىقشام قوزعالىپ، تىك ءجۇرىس ۇزىن شاشتى ىركىپ-ىركىپ تەڭسەيدى.
ەركىن وتىرىپ، بوي ۇيرەتكەننەن كەيىن قالەن شاكىرتىنەن كوپ اڭگىمە سۇرادى. ءبىراق حاكىم قالەننىڭ ويلاعانىنداي بولىپ شىقپادى، ول شولىركەپ كۇتكەن جاڭالىعىنا قانا المادى. قالانىڭ سوڭعى ايلاردا بولعان ۇلكەن ءومىرىن جاس جىگىت تولىق بىلمەي شىقتى، ول ءتىپتى ساياسي ومىردەگى باستى ادامداردىڭ اتىن دا بىلمەدى، كوپكە بەلگىلى ءابدىراحمان ايتييەۆتى دە ول وسىنداعى مەشىتتىڭ تۇبىندە بايەس ساۋدەگەردىڭ دۇكەنىندە كورگەن. قالەن حاكىمگە كوڭىلى تولماي ويلانىپ قالدى. «ءبىز وقىپ جۇرگەن كەزدە تاتار جاستارىنىڭ، قازاق وقۋشىلارىنىڭ اراسىندا ۇلكەن قوزعالىس بار ەدى. «بىرلىك» گازەتى، «شورا» جۋرنالدارىندا جازىلعان ماقالالاردىڭ ءوزى ءبىر ۇلكەن وقيعا. ايتىس، تالاس، رەسەيدە بولعان وزگەرىستىڭ اۋىزعا ىلىكپەي قالعانى از. قالاداعى اتاقتى ادۆوكاتتاردىڭ سوتتا سويلەگەن سوزدەرى دە دۇرلىكتىرەتىن. تولىپ جاتقان سەزدەر، قۇرىلىپ جاتقان ۇكىمەت، قارسى شىققان توپتار... عاجاپ، مۇنداي ۇلكەن ومىردەن شەتتەۋ قالعانى ما؟ ءبۇيتىپ ءجۇرىپ ادام بارىنەن دە ماحرۇم قالار...» دەپ ويلادى ۋچيتەل ىشىنەن حاكىمنىڭ جۇزىنە سىناي قاراپ وتىرىپ. ءبىراق قالەنگە بۇرىنعى وقۋشىسىنىڭ تاعى دا وقيمىن دەگەن تالابى جانە ۋادە بەرىپ قويعانىنا قاراماستان ەحلاسقا اديۋتانت بولۋدان باس تارتقانى قاتتى ۇنادى.
— جىمپيتىعا بارماعانىڭ جاقسى بولعان. بۇل نيەتىڭدى جۇكەڭ دە جاراتپاس ەدى،— دەدى ول.
اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ ەسىك جاققا جالت-جۇلت قاراپ قويىپ وتىرعان حاكىمنىڭ كوزى زاعيپانىڭ يىعىنا اسىلعان شولپانعا ءتۇسىپ كەتتى. ەكى كوزى حاكىمدە، ول قىزدىڭ قۇلاعىنا الدەنەنى سىبىرلاپ جاتىر. باعانا سۋ ىشىندە كورگەن سۇمبىدەي دەنەسى كوز الدىنا كەلدى، ونداعى جايىلعان قارا شاشتار ءقازىر ۇلكەن قوس بۇرىم؛ كەرىلگەن كەۋدەنى بۇرگەن اق سيسا كويلەك قىناپ تۇر؛ كوزدەرىندە باسقا وي ويلاپ تۇرعان جانداي ماعىناسىز تاستاعان قاراس بار. حاكىم كەلىنشەكتەن اۋدارىپ كوزىن قىزعا بۇرىپ ەدى: زاعيپا اشۋلى، قىزعانشاقتىق وتى ۇشقىنداعان جانارىن جاسىرا قويدى دا، سىقىرلاۋىقتىڭ ويمىشتى كوزىنە قاراي قالدى. حاكىم ونىڭ قۋقىل بەتىنە جۇگىرگەن قىزىل شىرايدى كوزى شالىپ، قىزدىڭ الدەنەدەن قىسىلعانىن سەزدى. ەكەۋى ەكى ءتۇرلى: قىز نازىك تە، كەلىنشەك سۇيرىكتەي جۇپ-جۇمىر؛ شولپان قىزىل شىرايلى، دوڭگەلەك بەتتى، وتە سۇيكىمدى. كەلىنشەكتىڭ بۇكىل پىشىنىندە، بويىندا، قيمىلىندا ەرىكسىز وزىنە تارتىپ تۇرعانداي ءبىر جۇعىمدىلىق بار سياقتى كورىنىپ كەتتى.
قالەننەن يمەنىپ حاكىم كوزدەرىن ۇرلاپ بۇرىپ تەكەمەتتىڭ ۇستىندە جورعالاعان شەگىرتكەگە اۋدارعان بولدى. ءبىراق ونىڭ كوزدەرى ماردىمسىز جورعالاپ سەكىرىپ كەتكەن شەگىرتكەدە بولعانمەن ويى باسقادا. «ەكەۋى دە ادەمى، مەن بۇرىن نەگە بايقاماعانمىن»— دەپ ويلادى.
جازدىڭ جايلى تىمىق كەشتەرىندە ماناۋراعان دالادا بەيعام اۋىلدىڭ ءۇستى راحاتقا باتىپ تىنىشتالا قالادى. بىرتە-بىرتە كوزدەن جاسىرىنىپ بارا جاتقان بەلدەردى قوڭىرقاي مۇنارت بۇركەيدى، الىستاعى اسپان جيەگىن سىزاتتاپ، قارا داقتانىپ تۇرعان جىڭىشكە بۇلتتار جەرمەن قوسىلىپ قاراۋىتىپ كەتەدى؛ بوزعىل تارتىپ ءوڭى كەتكەن بۇلىڭعىر اسپان شىمقاي قارا كوك بولا باستايدى؛ ءالسىز جىلتىراپ قاداۋ-قاداۋ كورىنگەن نۇرسىز جۇلدىزدار جيىلەنىپ جارقىراي تۇسەدى، جىمىڭ قاعىپ جاقىنداي بەرگەن تارىزدەنەدى؛ باتىس جاق بەتتەگى كوپكە دەيىن بەينەسى بايقالىپ تۇرعان كيىز ۇيلەر ەسكى شىتتىڭ بەدەرىندەي جوعالىپ كوزگە ىلىنبەي كەتەدى، تاياۋ ۇيلەر دە الدەنە ءبىر عاجايىپ سىر بار كۇمبەزدى سارايلارداي كولەمدەنە تۇسەدى دە، بىرتە-بىرتە كومەسكىلەنە باستايدى. كەشكى ادامنىڭ قيمىلى، مالدىڭ قىبىرى مەن ءۇنى جوعالادى، جان-جانۋار جايىمەن شۇيىركەلەسىپ، تىنىس دۇنيەسىنە ەنەدى. كوك الەمىنىڭ كەڭ استىندا تابيعات تا دارقاندىق قۇشاعىن ەركىنشە جايعانداي، دالا دا بايتاق، ءورىس تە ۇلكەن؛ توقسان ءتۇرلى شوپتەن جاس، حوش ءيىس اڭقيدى، اۋا دا تازا، جەر دە شاڭسىز.
حاكىم ءۇي جانىندا توسەك ۇستىندە جاستىقتى قۇشاقتاي ەتپەتتەپ جاتىر. تاماق ىشكەننەن كەيىن قاراڭعى ءتۇسىپ كەتىپ ول قالەندىكىنە قونىپ قالعان. ۇيقى كەلەر ەمەس. كۇندىزگى ىستىق، ءجۇرىس، كەشكى وتىرىس دەنەنى سالىقتىرسا دا، قيال الەمى تالار ەمەس، الدەنە ءتاتتى، باقىتتى مينۋتتار كۇتىپ تۇرعانداي، الدەقايدا جەتەكتەپ بارا جاتقانداي، قاراڭعىعا كوزى تالعانشا قارايدى، كەيدە كوز الدىنا قاراڭداعان الدەنە نارسەلەر ەلەستەيدى. شەتكى ءۇي جاقتان ءبىر ادامنىڭ بەينەسى كولەڭدەگەندەي... شولپاننىڭ ءۇيى. «نەگە مۇڭايعان كوز قاراس؟ نەگە تارتىمدى جان؟ الدەنە ويى بار؟.. باقىتسىز جان. جاسىنان بالاعا شىرمالعان. ءومىر گ ۇلى سولاي ءجۇرىپ سولادى عوي، شىركىن! ءارى جاس، ءارى سۇيكىمدى، قانداي جىگىتكە دە جار بولارلىق»— دەپ ويلادى ول شولپانعا جانى اشىپ.
بۇل كەزدە شولپان دا ۇيىقتاعان جوق ەدى.
— جەڭەشە، وسى قاجىنىڭ اتالارى مەن ۋچيتەلدىڭ اتالارى قىز الىساتىن جەر مە، ارالارى قانداي؟— دەپ سۇرادى شولپان اۋناقشىپ ۇيىقتاماي جاتقان ەنەسىنەن. تۋعالى قۇلاعىنا تيمەگەن مۇنداي وعاش، ءتىپتى ەشكىمنىڭ ويىنا دا كەلمەگەن كەساپات سۇراۋعا كۇمىس شوشىپ كەتتى.
— استاعپىراللا، سەن دە جوقتى سۇرايسىڭ-اۋ، شولپان! كۇنا بولاتىن ءسوزدى سويلەمەس بولار،— دەدى ول.
شولپان وڭ جاقتا، كۇمىس ءۇيدىڭ قازان جاعىندا جاتىر. قاسىنداعى بالاسى سارى الدەقاشان ۇيىقتاپ قالعان-دى. كۇمىس تە جاس، قىرىققا كەلمەگەن. وتىز جاسىندا جەسىر قالىپ، ۇلكەن ۇلى ون سەگىزگە كەلگەندە شولپاندى ايتتىرىپ الىپ بەرگەن-دى. ءبىر جىلدان كەيىن كۇمىستىڭ بالاسى قايتىس بولدى. ءومىر سۇرمەي جاتىپ جەسىر قالعان شولپاندى ءبۇتىن اۋىل بولىپ زورلاپ، ون جاسار قاينىسى سارىعا بىلتىر اتاستىرىپ توقتاتقان بولاتىن. ءبىراق اشىق مىنەز، وتكىر، كورۋگە سۇيكىمدى، ءوز ءسوزىن ءوزى سويلەي الاتىن شولپان بيىل «ءادىل قايناعاسى — ۋچيتەلدىڭ وزىنە ايتىپ» باسىن بوساتىپ الۋعا دا تىرىستى. ول توركىن جاعىنىڭ ۇيرەتۋىمەن ۋچيتەلگە:
— جەتىمگە كوز، جەسىرگە سۇيەۋ قايناعامىز، مۇڭىمىزدى سىزگە شاقپاعاندا كىمگە شاعامىز. سارىنىڭ ەر جەتۋىن كۇت. جاس ءومىرىڭدى قۇربان ەت دەيسىز بە، بولماسا «ماڭدايىڭنان جارىلقاسىن، تورداعى تورعاي ەدىڭ، شىراعىم، بوساتتىم، ۇش تا كەت دەيسىز بە؟»— دەگەن-دى.
قالەن قاپەلىمدە جاۋاپ تابا الماي قالعان بولاتىن. سوڭىنان دا كوپ ويلانىپ، اقىرىندا، ەسكى ادەت-عۇرىپقا قايشى كەلە الماي ۋچيتەل وعان:
— شىراعىم، شولپان، سابىر ەتە تۇر، مەن ساعان ءقازىر ءوز ەركىڭ وزىڭدە دەگەنمەن باسقالار نە دەر، كۇمىس نە ايتار؟! ءوزىم سويلەسىپ كورەيىن،— دەپ ەدى.
اۋىل بولىپ اڭگىمە قىلىپ، كوپ جۇرت كۇمىس جاعىنا شىقتى. قالەن دە ۇزىلدى-كەسىلدى ەشنارسە ايتا المادى. ءقازىر شولپاننىڭ بالاعا باسى بايلاۋلى، كۇمىستىڭ كەلىنى ەسەبىندە، بۇرىنعى باقىتسىز ورىندا قالىپ قويدى. اۋىلدىڭ اڭگىمەشى ايەلدەرى: «شولپان امانقۇلعا تيەدى ەكەن، كۇمىس تە بۇعان قارسى ەمەس ەكەن. قولعانات ەسەبىندە ءوز ۇيىنە كىرگىزىپ الماقشى ەكەن» دەپ تە شىعاردى.
سول، جاسىنان جەسىر اتانعان، ومىردە ءوشى بار شولپان بۇگىن حاكىمدى كورگەننەن كەيىن قاتتى وزگەرىلىپ كەتكەن ەدى.
— تىلەگەن سۇڭقار ۇشىپ كەلدى، كىمنىڭ قولىنا قونار ەكەن،— دەدى شولپان وزەننەن شىعىپ كەلە جاتىپ، قاسىنداعى قىزدارعا.
بوي جەتىپ قالعان ەكى قىزدىڭ ءبىرى زادا وعان كۇلدى دە قويدى. ال زاعيپا قۇپ-قۋ بولىپ كەتتى.
— ءا، سەن قىزدىڭ ويىڭ بار ەكەن عوي،— دەدى شولپان ازىلدەگەن بولىپ. ءبىراق ءىشى زاعيپانى جاراتپاي قالدى.— قۇپ-قۋ بولىپ كەتتىڭ، كۇندەس بولساڭ قانداي پىشاقتاسىپ وتىرار ەدىڭ، جاقىن اعاڭدى دا قىزعاناسىڭ.
وتە كەكشىل، ءارى سەزىمتال جانە ءور كوكىرەكتەۋ زاعيپاعا شولپاننىڭ ءسوزى تابانعا باسقان شوقتاي ءتيدى دە، ول ويلانباستان:
— جاقىن بولسا دا ءشاريعات قوساتىن جەر،— دەپ سالدى. مۇنان كەيىن ەكەۋى دە ۇندەگەن جوقتى. كەشتە دە شولپان مۇڭايىڭقى پىشىنمەن ءجۇردى. «مەنەن مىنا قاتپا قىز دا باقىتتى. جاستاي تاعىلعان جەسىر اتاق...»
ءقازىر شولپان نەگە ەكەنى بەلگىسىز، زاعيپاعا كاستەرىن تىگە، ونىڭ دارمەن ەتكەن ءتۇپ تىرەگىنىڭ بەرىك-وسالدىعىن كۇمىستەن سۇراپ جاتىر. جانە كۇمىس قولداماسا يگى ەدى دەگەندەي تىلەكپەن ابدەن باسىن اشا سويلەيدى.
— ءسىز، جەڭەشە، كۇنا بولادى دەيسىز، «انا ۋچيتەلدىڭ قارىنداسى حاكىممەن ەكەۋىمىزدى ءشاريعات قوسادى» دەدى عوي، ول اعاسىنان ەستىگەنىن ايتاتىن شىعار،— دەدى باسىن كوتەرىپ الىپ.
ايەل شوشىپ كەتتى.
— سەن ءتۇس كورىپ جاتىرسىڭ با، شولپان-اۋ، الدە بىردەمە ەستىپ كەلدىڭ بە؟ بارقىننىڭ بالاسى بىر-بىرىنەن قىز الادى، قىز بەرەدى دەگەندى، و، توبا، مىنا سەنەن ەستىپ جاتىرمىن. اقىر زامان بولعاندا نە بولماس دەيسىڭ. مىنا سوزدەرىڭ قاجىنىڭ قۇلاعىنا تيسە، سەنى دە، باسقانى دا وڭدىرماس،— دەدى كۇمىس.
كۇمىستىڭ ءسوزى ۇلكەن ءبىر تىرەك سياقتى كورىنگەنمەن الدەنەگە كۇدىكتەنگەندەي شولپان:
— كىم بىلەدى،— دەدى اقىرىن عانا كۇرسىنىپ.
3
كەلەسى كۇنى ءجۇنىس قاجىنىڭ ءۇيى كوشىپ كەلىپ، قالەننىڭ اۋىلىنان ەكى شاقىرىمداي قاشىق كولتابانعا جۇك ءتۇسىردى. بۇرىن قونعان ۋچيتەلدىڭ اۋىلىنان قۇبايرانىڭ ايەلى قىزىمەن، ماككا زاعيپامەن جانە ولارعا شولپان تاعى باسقا كەلىنشەكتەر قوسىلىپ كەلىپ، قاجىنىڭ ءۇيىن تىگىستى. ورىن كورسەتىپ بەرگەننەن كەيىن اۋىزى بەرىك ءجۇنىس قالەندىكىنە دەمالۋعا كەتكەن ەدى. قىز-كەلىنشەكتەردىڭ اراسىندا نۇرىم مەن حاكىم دە ۋىق بايلاسىپ، ەتەك كيىز ۇستاستى، ءازىل-قالجىڭ، اڭگىمە، كۇلكى ۇستىندە ۇلكەن ءۇي دە، بەكەيدىڭ وتاۋى دا ءا دەگەنشە تىگىلىپ قالدى. تۇرىك كەلبەتتى، ءىرى مۇرىندى، ولەڭشى، ۇزىن قارا نۇرىم دوكىرلەۋ تۇردە شولپانمەن اشىق ازىلدەسەتىن، ال بۇگىن ءۇي تىگىلىپ بولعانشا شولپان ەشكىممەن ازىلدەسپەدى دە، ەش ادامعا تۋرا دا قارامادى. كەشە كۇنى بويى الدەنەشە رەت كوز تىگىپ، بەلگىسىز ءبىر بۇلدىر قۇمارلىقپەن سويلەسۋگە ىنتىق بولعان حاكىم قانشاما تىرىسسا دا شولپانعا جۋي المادى. ەكى رەت قاسىنا كەلىپ، قاتار ۋىق شانىشقان حاكىمنىڭ جۇزىنە دە قاراماستان ول ىعىسىپ بارىپ ۇلكەن ايەلدەردىڭ اراسىنا كىرىپ كەتتى، كەمپىرلەرگە جاردەمدەسىپ باسقۇر ۇستاسىپ، تۋىرلىق كوتەرىستى. شاي ۇستىندە دە شولپان وتە ۇستامدى، سالماقتى تۇردە ادەپتىلىك ىستەپ، جۇمعان اۋزىن اشقان جوق: ءبىر ستاقان شاي ءىشتى دە، شاپشاڭداپ شىنى اياعىن توڭكەرە سالىپ، اۋزى بەرىك بالىمنىڭ اياققويعىشىن قۇرىسىپ، جۇگىن جيناستى؛ شاي ىشپەيتىن اۋزى بەرىكتەردىڭ اراسىندا بولدى. «جۇرت تەنتەك دەۋشى ەدى، ەسى بار بالا ەكەن عوي» دەپ قويدى بالىم ىشىنەن شولپانعا قاتتى ريزا بولىپ.
كەشكە قالەن مارقا سويىپ، ەرۋلىككە ءجۇنىستىڭ ءۇي-ىشىن تەگىس شاقىردى. اۋىز اشقاننان كەيىن ۇزاق ۋاقىت وتىرىپ اڭگىمە-دۇكەن قۇردى. كەڭ ءورىستى كوك شالعىن جايلاۋ مەن مەيماندوس ۋچيتەلدىڭ بەيىلىنە قاتتى ريزا بولعان ءجۇنىس كوڭىلدى اڭگىمەلەستى، ءسوز اراسىندا شۇعىلدىڭ ايتقانى ەسىنە ءتۇسىپ:
— مەنى الگى سودىر قاجى كەمىتۋ ءۇشىن «سەن بالشەبەكسىڭ، سەنىڭ قالەنىڭ دە بالشەبەك» دەپ مۇقاتتى،— دەدى كۇلىپ. مەشىتتە بولعان اڭگىمەنى باستان اياق سۇراپ ءبىلىپ قالەن جۇنىسكە:
— جاقسى ىستەگەنسىز. موليگەن قاريلەر دايىنداۋعا ەكى مەدرەسەنىڭ بىرەۋى دە جەتەر. شكولا اشۋدى حالىق بولىپ قولداۋ كەرەك،— دەپ، ونىڭ پىكىرىن جاقتادى دا،— ءسىز وعان نە دەدىڭىز «بولشيەۆيك» دەگەندە، قاجىعا بارا جاتقانداعىنى قايتالاعان جوقسىز با؟ — دەپ كۇلدى.
— مەن نە دەيىن وعان، ايتار ءسوز وزىنەن ءوزى كەلىپ اۋىزعا ءتۇستى، مەن بالشەبەك بولسام، سەن «مەنشەبەكسىڭ» دەدىم. ءوزىڭ ايتاتىن ناعىز بۇزىقتار الگى سول مەنشەبەك ەمەس پە، بىرىنە ءبىرىن ايداپ سالىپ سوعىستىرىپ جاتقان؟! جۇمساق قانا ەزۋ تارتىپ قوياتىن، ومىردە قارقىلداپ كۇلمەيتىن قالەن سىلق-سىلق كۇلدى، كوزىنەن جاسى دا شىعىپ كەتتى.
— بۇل قايتا جەڭىل ايتىلعان وعان، باياعى الگى كەمەدەن لاقتىرامىن دەگەندەي مەشىتتەن شىعارىپ تاستاماعانىڭىز جارايدى،— دەدى قالەن كۇلكىسىن تىيا الماي.
ءجۇنىس مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— قالەن، سەن ونى قايدان ەستىپ ەدىڭ؟— دەپ سۇرادى ول. ءبىراق قالەننىڭ جاۋابىن كۇتپەستەن ءوز سۇراعىنا ءوزى جاۋاپ بەرىپ،— ورىنبەك قوي سول اڭگىمەنى ەلگە جايىپ جۇرگەن. ءبىزدىڭ ەلدەن شۇعىل، ورىنبەك، مەن ۇشەۋمىز بولاتىنبىز سول جىلى بايتوللاعا تاۋاپ ەتىپ قايتقان. اڭگىمەنىڭ ءبارى شۇعىلدىڭ مىنەزىنەن شىقتى. بۇل ءومىرى ايتقانعا كونگەن جان ەمەس، ءبارىن كەرىسىنشە ىستەيدى، سەن وعان شۇعىل انا نارسەنى بەرى الا كەل دەسەڭ، قايتا ول سول نارسەنى ارەگىرەك اپارىپ تاستايدى. ونىڭ ۇستىنە ءتىلى قانداي، جىلاننىڭ تىلىنەن دە ۋلى، شاعىپ الادى. ورىنبەككە مەن «مىنامەن قوستاس بولمايمىن» دەدىم شىققاننان-اق. شۇعىل دا مەنىڭ مىنەزىمدى ازداپ بىلەتىن، ءتاڭىر جالعاعىر، ءوزى دە قوسىلعان جوق بىزگە، باسقا ءبىر اقبەرلى-تۇكىشتەرمەن ءبىر قوس بولىپ، تاماقتى بىزدەن بولەك ءىشىپ، بولەك جاتىپ، بولەك تۇرىپ ءجۇردى. قارا تەڭىزگە كەمەگە ءمىنىپ شىعىسىمەن-اق جۇرتتىڭ بەرەكەسى قاشا باستادى. كەمەنىڭ اۋناقشىعانىنا شىداماي قاعباشىلار ەدەندە تارىداي دومالادى. توسەكتە جاتا الماي، الدى-ارتىنان بىردەي كەتىپ، سارناعان، زارلاعان، ەتپەتتەپ جاتىپ اللالاعان ءبىر حالىق، ولاردىڭ ىشىندە ساۋ ادامنىڭ ەسى شىعارلىق. قۇداي قۋات بەرگەندە، ايتەۋىر قۇسپاعان جالعىز مەن بولدىم، باسىم ءبىراز اينالسا دا، سوڭىنان ۇيرەنىپ كەتتى. كوبىنىڭ باسىن سۇيەپ دەمەپ، ورنىنا وتىرعىزىپ، سۋسىن ىشكىزىپ، كۇتىپ، جولداستىق بورىشىمدى اقتاۋعا تىرىستىم. جۇرتتىڭ ىشىندە ەڭ كوپ قۇسىپ، كوپ قينالعانى شۇعىل بولدى، ەدەننەن باس كوتەرمەي جەر باۋىرلاپ جاتىپ الدى. مەن اياپ قاسىنا كەلىپ: «پيعىلىڭ تازارسا، قاعباتىوللاعا جەتكەنشە ءىشىڭ ءبىر تازاراتىن بولدى»—دەپ قالجىڭداپ، ورنىنان سۇيەمەلدەپ تۇرعىزباقشى بولىپ ەدىم، جىلان كوزدەرىن شانىشا قاداپ، بەتىمە قاراي قالدى دا: «باسپاشى باداۋيلەردىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ قانا جىبەرەتىن ادامسىڭ، سوندا اڭقاتىدا ءبىر دۇلەي كەمىر ەدى. سەنى دە قاجى دەر مە ەكەن ەل»، — دەيدى. «ءا، سەن مەنى باداۋيلەردىڭ قانجىعاسىنا بايلاعانشا، مەن سەنى سۇلەيمەننىڭ جۇزىگىنە جىبەرەيىن»،— دەپ قاپشىقتى الا ۇمتىلىپ ەدىم، ەدەندە ويبايلاپ جاتقان شۇعىلىم ورىنبەكتىڭ توسەگىنىڭ استىنا كىرىپ كەتتى. ولگەن ادامدى تەڭىزدە قاپشىققا سالىپ، سۋعا تاستايدى عوي، ءوزىن دە سۇيتە مە دەپ قاپشىقتان زارەسى ۇشىپ كەتسە كەرەك.
قاجى تاراۋىقتان كەيىن دە قىمىز ءىشىپ، كەمپىرىمەن ەكەۋى ۇيىنە كەش قايتتى.
اكە-شەشەسىمەن بىرگە كەلگەن حاكىم قارتتار تاراۋىق وقىعان كەزدە قىزدار مەن جاس بالالاردىڭ اقسۇيەك ويىنىنا ارالاستى. ءبىراق قىزداردىڭ ىشىندەگى بوي جەتكەنى زاعيپا ەدى، ول دا، شولپان دا كەلمەدى. «ەڭ بولماسا ەكەۋىنىڭ بىرەۋى كەلەر» دەپ ول قارايلاي-قارايلاي اۋىلدىڭ ءبىر شەتىندە بوزبالالارمەن بىرگە ۇزاق ۋاقىت وينادى دا، زەرىككەن سوڭ كەرى ۇيگە قايتىپ كەلدى. شەتكى كۇمىس ءۇيىنىڭ سىرتىنا تامان كەلگەندە:
— بۇل كىم، ءۇي سىرتىن تورۋىلداپ جۇرگەن؟— دەدى اشىق ءۇندى جىڭىشكە ايەل داۋىسى.
حاكىم سەلك ەتە ءتۇستى، انىق شولپاننىڭ داۋىسى. كۇمانسىز سول. سوندا دا ەڭكەيىپ ايەلگە كوزىن سالىپ ەدى، ەكى شەلەك سۋ كوتەرىپ، وزەن جاقتان كەلەدى ەكەن.
— تانىماي قالدىڭ با؟ ماعان ايتقاندا سۋعا بىرگە باراتىن ەدىم عوي...
شولپاندا ءۇن جوق، اقىرىن ۇيگە قاراي جىلجي ءتۇستى.
— شولپان، اقسۇيەك وينالىق، شىق...
— كەش قوي بىزگە اقسۇيەك ويناۋعا، ەسەيىپ كەتتىك.
— كەش ەمەس.
شولپان توقتاماستان ۇيگە جاقىنداپ قالدى. نە ايتۋ كەرەك؟ حاكىمنىڭ ۇشقىر ويى شارق ۇرىپ، لايىقتى جاۋاپ ىزدەسە دە، كۇتپەگەن تار ۋاقىتتا اۋىزعا ەشتەڭە ىلىكپەدى، كەلىنشەك ءۇنسىز، ۇيگە ەنىپ كەتتى.
قالەندىكىنە كىرۋگە ىڭعايسىز، ۋاقىت وتە كەش، ۇيگە قايتۋعا جاندى الديلەگەندەي جازعى ءتۇن مەن الدەقايدا جەتەكتەگەن ەسسىز جاستىق جەلى قوزدىرىپ، حاكىم شولپانمەن ءتىل قاتقان ورىندا ءسال ۋاقىت تۇرىپ قالدى دا، جۇرەسىنەن وتىرىپ اينالاعا كوز جىبەردى. شولپاننىڭ ۇيگە كىرگەنى، شەلەگىن جەرگە قويعانى، ەنەسىنە ءتىل قاتقانى ەستىلىپ تۇر. ازدان كەيىن كيىز ەسىك قايتادان اشىلعان سياقتى بولدى. ءبىراق قانشاما قاراڭعىعا كوزىن قاداسا دا ەشبىر ادام بەينەسى كورىنبەيدى. «نە قىلعان جان ەلىكپەيتىن. ءجا شىعامىن، ءجا شىقپايمىن دەپ نەگە جاۋاپ قايىرمادى؟ مۇمكىن ەمەس ءبىر حابار بەرمەي جاتىپ قالۋى...» ءۇي سىرتىندا وتىرعاننان گورى، كولدەنەڭ كوزگە تۇسپەيتىن قاراسىندى قوتان جاق بەتكە شىعىپ، حاكىم ءبىراز ايالداۋعا بەل بايلادى.
القا-قوتان قونعان ۇيلەردىڭ ءبىر قىدىرۋ ورتالىعىن تولتىرا، وتتى دالانىڭ ءداندى شوبىنە مەيلىنشە تويىپ، وزەننىڭ مول سۋىن قانىپ ءىشىپ، سيىرلار تىرىم-تىراعاي جاتقان كۇيى ءجيى-جيى اۋىر كۇرسىنىپ، تەرەڭ تىنىس اپ، ماردىمسىز ءجاي قالىپپەن جاتىق كۇيىسكە سالىپ جاتىر. ولاردىڭ كەزەك قايزالاپ، قايشىلاپ قوزعاعان جالپاق جانە جۇمساق اۋىزدارىنان شۇباتىلىپ ۇساق سىلەكەي شۇبىرادى. راحات كۇيىس باستالعان. جىلقىدان وزگە ءتورت تۇلىكتىڭ ءبارى قورا توڭىرەگىندە، ءبارى كۇيىستە. ۇساق قارالاردىڭ كەيبىرەۋلەرى كوزدەرىن كومەسكى جۇمعان، مويىندارىن بۇيىرلەرىنە قايىرا سالىپ، شالا ۇيقىدا جاتىر. ەندى بىرەۋلەرى قابىرعالارىن ۇزىن ەگەۋ تىلىمەن ءبىراز ىسىپ جالاپ الىپ، وڭدى-سولدى سۇعىپ، تاناۋىن تازارتادى. ورتاعا تامان يىرىلگەن اقتىلى قويلار دا اۋىزدارىن شاپشاڭ قيمىلداتىپ، ۇساق قايزاپ، قىتىر-قىتىر كۇيسەيدى، ورنىنان تۇرىپ كەلىپ، بىرىنە-بىرى تاقالا جاتادى؛ ءبىرى موينىن جەرگە سالىپ، ءبىرى كولبەپ، اياقتارىن كەرىپ راحاتتانادى، ال ەندى بىرەۋلەرى كىشكەنە ۇشتى ايىر تۇياقتارىمەن قۇلاقتارىنىڭ ءتۇبىن تىقىر-تىقىر قاسىپ قويادى. ەسىنە ەمشەك ءتۇسىپ كەتكەن جاس بالاداي، ەنەسىنە يەگىن سۇيەي تىنىشتىققا ءماز بوپ جۇرەلەپ جاتقان جاس قوزى كەنەت ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلىپ، قۇيرىعىن قۇشتارلانا قيپاڭداتىپ، اناسىنىڭ شابىن تۇرتكىلەي باستايدى. مازاسىز قوزىنىڭ مەزگىلسىز قاجاۋىنان قاشىپ تۇرا جونەلگەن ساۋلىق ىشقىنا جۇگىرىپ، ەكىنشى جەرگە بوي تاسالايدى؛ تىمىسكى قوزى ونى ول جەردەن دە تاۋىپ الادى، ءبىراق: «قوي، ەندى!» دەگەندەي الدىڭعى اياعىمەن تەپسىنىپ قالعان ەنەسىنىڭ امىرىنە بوي ۇسىنعانداي ەرىكسىز تىنىشتالىپ، الدىڭعى ەكى كىشكەنتاي اياقتارىن تەز بۇگىپ قوزى دا قايتادان «توپ» ەتىپ جاتىپ قالادى.
ءتۇن دۇنيەسى تىم-تىرىس. ەسىك، تۇندىگىن جاۋىپ، ءتۇرۋلى ىرگەسىن تۇسىرگەن كيىز ۇيلەردىڭ ىشىندەگى اڭگىمەلەر دە سونگەن؛ جىلتىراعان شامداردىڭ ءالسىز قىزعىلت وتتارى دا الدەقاشان جوعالعان. قىرداعى ۇيالارىنان سۋسىنداپ، سالقىنداپ قايتۋعا كولگە ساياحات شەككەن ۇيرەكتىڭ اۋىل ۇستىمەن اۋانى جارىپ، سۋسىلداي زىرلاپ ۇشقان دىبىسى ەستىلەدى دە الىستاعان سايىن السىرەپ، ول دا جوعالىپ كەتەدى. اۋا دا، جەر دە تىنىشتىقپەن مۇلگىپ تۇر. اينالا دەل-سال، قىبىرلاعان قيمىل دا بىلىنبەيدى، سىبىرلاعان ءۇن دە شىقپايدى. وسى بەيباراقات قالىپتى ارلاندىق دەلەبەسى قوزىپ، الدەقايدا جەتەكتەگەن زەڭگىبابا بۇقا بۇزادى، ول كەنەت تۇرەگەلىپ، توڭىرەگىندەگى مالداردى جايپاي جول اشادى؛ بۇل ايباتتى، شۇيدەلى، قىرتىس ماڭدايلى، اۋكەسى ءبىر قۇشاق، ىزعارلى ءپىشىندى تابىن قوجاسىنا ءبارى دە جاپىرىلا جول بەرەدى: ول وكتەم پىسىن قارسىلىقسىز جۇرگىزەدى، بۇزاۋ-تورپاقتار ۇدەرە جوسيدى؛ شاڭراق ءمۇيىز اتان وگىزدەر بەيۋاقىت شايپاعان قىزىل كوزدى وشپەندىنى كورگەندە ورىندارىنان اۋىر دەنەلەرىن جەپ-جەڭىل كوتەرىپ، ىشقىنىپ كەتەدى. ۇرپيىسكەن ەبەدەيسىز وگىزدەر مەن الابۇعاداي كىجىڭدەگەن تايىنشالاردىڭ ۇرەيىن ابدەن ۇشىرۋ ءۇشىن بۇقا توپىراقتى شەڭگەلدەپ يىعىنان اسىرا جوعارى لاقتىرىپ جىبەرىپ، قارلىققان داۋىسپەن كۇجىلدەپ بىرەر رەت قىلعىنا وكىرىپ جىبەرەدى دە، تابىنىن تۇگەندەۋگە ەكىنشى اۋىلعا جونەيدى.
كوپ ۋاقىت وتكەن سياقتى بولدى. ءبىراق ماعىناسىز وتكىزگەن ساعاتتارعا حاكىم وكىنگەن جوق. نە قيلى وقيعاعا تولى جان تەربەتكەن قالاداعى قىسىلشاڭ كۇندەردەن كەيىن مىنا كەڭ ساحارانىڭ قوينىندا ەمىن-ەركىن تىنىس الۋ، سونسوڭ تاعى دا ماگنيتتەي تارتقان قالاعا قايتا قول سوزۋ — جاس بالانىڭ ۇلكەن بولۋعا ۇمتىلعانىنداي، وتە زاڭدى سياقتاندى. ول ورنىنان تۇرەگەلىپ ءوز اۋلىنا قاراي ءجۇردى. ونىڭ ويىنا كەنەت ءامىر تۇسە قالدى. «مىنا كۇيىمدى مەنىڭ ءامىر كورسە...» بىرەۋ ەستىپ قالاتىنداي، ول وزىنەن-وزى دىبىسىن شىعارماي سول قولىمەن اۋزىن باسىپ، كۇلىپ بارا جاتتى. «ەرسى جاي... ءبىراق بۇل دا ءومىر. قالادا كلۋب، قىردا اقسۇيەك ويىنى، جاسىل قيىقتى ءۇيدىڭ بيىك باسقىشى، قىردا قوتان شەتى...» — دەدى حاكىم كۇبىرلەپ.
التىنشى تاراۋ
1
قاشاعان قارا بيە ادەتىنشە بۇگىن تاعى قاشىپ، جەلىنىڭ باسىنا جولامادى. جيرەن بايتالمەن سوڭىنا تۇسكەن جۇمايعا ول قايىرۋ بەرمەي، قىرعا قاراي شىعىپ كەتتى: ەنەسىنە ارقا تاڭىپ ەلىرگەن قۇلىنى مايدا شاشاقتى، كىشكەنە قۇيرىعىن تىگىپ الىپ، قارا بيەنىڭ الدىندا ارقان بويى قۇلدىراپ كەتىپ بارا جاتتى؛ قانشاما تەبىنىپ، ۇزدىكسىز قامشىلاپ ۇمتىلسا دا بالانىڭ مىنگەن بايتالى بيەگە جەتىپ قايتارار شاماسى جوق، جايىلىپ قالعان، اياقتارىن دارباقتاي تاستاپ، بارعان سايىن قاشاعاننان الشاقتاپ قالىپ بارادى.
— باس، قامشىنى، باس! ءاي، اتتەگەن-اي، ءوزىن ءبىر قۋىپ جەتىپ جوندار ما ەدى! قاپ، مىنا قورلىقتى-اي! بىلتىر دا وسى ىستەگەنى... بيىل قويار ما دەپ ەدىك، قويۋ قايدا، جىلدان جىلعا ۇدەي تۇسەدى عوي، قاراتالاق تيگىردىڭ مىنەزى،— دەپ كىجىندى اسان قۇرىعىن ولاي-بۇلاي سەرمەپ.
— جەلى باسىندا تۇرىپ قاشاعاندى قايىرعان قانداي وڭاي، جولدا، جوندا، انە جۋاسي باستادى، ءقازىر قۇرىعىنا ءوزى كەلەدى. مايتالماننىڭ شەشەسى اقىلدى ەدى، سوزبەن سويىلداپ-سويىلداپ العاننان كەيىن باسىنا جۇگەن تيسە مىسىقتاي بولاتىن، بۇل دا شەشەسىنە تارتقان،— دەپ كەكەتتى ونى قاسىندا تۇرعان قۇبايرا.
— ءاي، قۇبەكە-اي، سەنىڭ وسى قوتىر ءتىلىڭ قاشان قالار ەكەن. مەن بىلەمىن ول بيەنىڭ سىرىن، قۋىپ جەتىپ جونداساڭ قاشىپ، جەلىگە تىعىلادى.
— ءاي، بارەكەلدە، دۇرىسىن ايتتىڭ، ءبىراق سونى الدىمەن قۋىپ جەتۋ كەرەك قوي، سودان كەيىن جوندايسىڭ. ال، قۋماي تۇرىپ، جەتىپ قايىرماي تۇرىپ جوندار ما ەدى دەگەنىڭ، جالمۇقان مەن سارىنىڭ اقىلى سياقتى عوي. سەن ونى ەسىتىپ پە ەدىڭ، ەستىمەسەڭ ايتايىن.
— جوق، ەستىگەنىم جوق، ءبىراق نە وڭعان اڭگىمە دەيسىڭ، باياعى قوتىر ءتىلىڭ تاعى بىردەمەنى ايتۋعا قىشىپ تۇرعان شىعار.
— ءدال سەنىڭ ايتقانىڭ سياقتى دانىشپان اقىل... الاشاعىن الۋعا جالمۇقان مەن سارىنىڭ ۇيىنە جايناق بارادى. ۋاقىتىندا الاشاق الۋ وڭاي ما؟ ۇرىس باسى بىلجىراما، ۇشەۋى سوزگە كەلەدى دە، قول كوتەرە الماعان، جاسقانشاق جالمۇقان مەن مومىن سارىنى ءوز ۇيلەرىندە ساباپ-ساباپ جايناق جايىنا كەتەدى. اڭگىمەنىڭ ەڭ قىزىعى مىناۋ: جايناق كەتكەننەن كەيىن اعايىندى ەكەۋى ۇندەمەي ءبىراز ۋاقىت وتىرىسادى. ارى-بەرىدەن كەيىن سارى وتىرىپ: «بەكەر ەتتىك، اعا، ءا»— دەيدى. جالمۇقان: «نەنى بەكەر ەتتىك»،— دەپ سۇراسا، سارى: «اتتەگەن-اي، بەكەر ەتتىك، الدىمەن ونى بايلاپ الۋ كەرەك ەدى، سوندا تاياق جەمەس ەدىك!» —دەپتى. «سارىجان-اۋ، وسى اقىلىڭدى تاياق جەمەي تۇرىپ نەگە ايتپادىڭ ماعان» — دەيتىن كورىنەدى عوي اعاسى. ءالى كەلگەن كىسى بايلاتار ما تىرىدە، ءتۇسىندىڭ بە؟ مىنا سەنىڭ اقىلىڭ دا تاپ سول سارىنىڭ اقىلىنداي.
— انا، قالەكەڭنىڭ ءوزى شىقتى،— دەدى اسان كوك اتقا ءمىنىپ، قولىنا قۇرىقتىڭ سىنىعىن الىپ شىققان ۋچيتەلدى كورسەتىپ.
— بار، سەن توقتات تا، كوك اتقا ءمىنىپ ءوزىڭ قايىرىپ كەل بيەنى. ۇلكەن كىسىگە بيە قۋۋ ۇيات بولار،— دەدى قۇبايرا اسانعا.
تالاي تاياق جەپ، زاپىس بولىپ قالعان قارا بيە ارشىنداي شوقىتىپ، قاسقىر تەكىرەكپەن-اق جاقىنداپ قالعان ات پەن سويىلدى كورگەسىن جىلقىعا قاراي قاشىپ، جەلىگە تىعىلدى دا، ۇرماي-سوقپاي-اق ءدىر-دىر ەتىپ قولعا تۇردى. قۇبايرا ونىڭ قۇرىق سالىپ قۇلىنىن ۇستاپ، قۇلاقتاپ ءجۇرىپ جەلىگە بايلادى دا، بيەنىڭ وزىنە ورە سالدى.
جۇرتتى دۇرلىكتىرىپ، جارتى ساعات اۋرە ەتكەن بيە بايلانىپ، جەلىنىڭ باسىنان ەركەكتەر ۇيگە قاراي اياڭدادى. بيە قۋىپ، قۇرىق سالىپ، قۇلىن بايلاپ «ەڭبەك ەتكەن» قۇبايرا، اساندار كۇندەگى ادەتىنشە قىمىز ىشۋگە ۋچيتەلدىكىنە كىردى.
ماككانىڭ ساپىرىپ قۇيعان سارى قىمىزىنان ءبىر-بىر توستاعاننان كوتەرىپ تە تاستادى. قىمىزعا مالىنعان جيرەن مۇرتىن ەرنىمەن سورىپ، توستاعاندى قايتادان كەرى ىسىرا بەردى دە اسان:
— ءۇي سىرتىندا بىرەۋ اتتان ءتۇسىپ جاتىر بىلەم،— دەپ تۋىرلىقتىڭ ەتەگىن ءتۇرىپ جىبەرىپ، سىعالاي قالدى. ءبىراق اسان ايىرا قاراپ، كەلگەندەردىڭ كىم ەكەنىن وتىرعاندارعا ءمالىم ەتە المادى. ول تەك: جول بىلەم، سونىڭ شەكپەنى سياقتى... الدىڭعى شينەل كيگەندەر تانىس ەمەس، سولاردىڭ قاباتىندا ارتقىسى...— دەي بەرگەندە، سىرتتاعىلار اياقتارىن دۇبىرلەتە باسىپ، ەسىكتەن كىرە باستادى. ولاردىڭ ءدۇرس-دۇرس ەتىپ اتتان ءتۇسىپ، قاس پەن كوزدىڭ اراسىنداي قىسقا مەزەتتە ەسىكتى دە اشىپ ۇلگىرگەنىنە قاراعاندا، وزدەرى بايلاماي ات تىزگىنىن قاسىنداعى ءبىر ادامعا ۇستاتا سالعان سياقتى جانە ەكپىندەتە سۋىت جۇرگەن جاندارعا ۇسايدى. الدىڭعى ەكەۋى اسكەر كيىمدى، قىلىش-مىلتىق اسىنعان، جالپاق سارى بەلدىكتەرىندە ناگاندارى مەن وقشانتايلارى دا بار كورىندى. ۋچيتەلدىڭ ۇلكەن ءۇيىنىڭ كەڭ كيىز ەسىگى دەلەگەيلەنە كوتەرىلدى دە، بۇلار مىلتىعىن اسىنعان كۇيى ماڭدايشاعا دا، جاقتاۋعا دا ىلىكپەستەن تابالدىرىقتان اتتاپ ءوتىپ كەتتى. الدىڭعىسى اياعىن تارپاڭ باسىپ «زىراس» دەپ ۇيدەگىلەردى ايران كوزدەرىمەن سۇزە قارادى، ول قازان جاقتاعى قىمىز قۇيىپ وتىرعان ماككادان جوعارىراق جايۋلى قىزىل كەنەپ داستارحاننىڭ شەتىندە جاستىققا ءبىر شىنتاقتاي قيسايىپ وتىرعان ەتىك-شالبارلى، كەڭ اق كيتەل كيگەن، جازىق ماڭدايلى، جىلى ءجۇزدى، كەلبەتتى ۋچيتەلدى كوردى دە، تابالدىرىقتان ەكى-ۇش ادىم ىلگەرى اتتاعان كۇيى تۇرا قالدى، ءبىر ءسوز ايتۋعا وقتالعانداي بولدى، ءبىراق ءسوزى كومەيىندە تۇرىپ قالعانداي جۇتقىنشاعى عانا قيمىلداپ ءوتتى، سول قولىمەن ءشامبىل بەتىندەگى سۇيىقتاۋ بىتكەن سارى مۇرتىن سيپاي ءتۇستى. ونىڭ ارتىندا كەلە جاتقان ىرىلەۋ قارا جىگىت تە اۋزى جىبىر ەتىپ، ايران كوز ءشامبىل سارىنىڭ يىعىنان بويلاپ، ۋچيتەلگە كوزدەرىن قاداي قالدى. «وسى ەكەۋى ءۇشىن دە، ءوزىم ءۇشىن دە مىنا مەن سالەم بەرەتىن» دەگەندەي جول ستارشينا تابالدىرىقتان اياعىن كەرە اتتاپ، كوتەرىڭكى داۋىسپەن:
— اسسالاۋماعالايكۇم؟— دەدى.
ونىڭ جىبەرىپ قالعان ەسىگىنىڭ ويمىشتى قارعاشاسى جاقتاۋعا سارت ەتە ءتۇستى.
داستارحاننىڭ وڭ جاق شەتىندە ۋچيتەلگە قارسى وتىرعان اسان ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلىپ، ءۇيدىڭ وڭ جاعىنا قاراي شەگىنە بەردى دە، قۇبايرا ەڭبەكتەي ىعىسىپ كەلگەندەرگە جول بەرىپ، ءتور جاقتى بوساتتى.
— باعالايكۇم اسسالام،— دەدى قالەن سالماقپەن.— جوعارى شىعىڭىز!
ءوزىنىڭ سابىرلى قالپىمەن اسىقپاي قاراپ، كەلگەندەردىڭ قانداي جاندار ەكەنىن ايىرا بايقادى دا، ول قيسايعان جاستىعىن ارەگىرەك سىرىپ قويىپ، ورنىنان تۇرىپ وتىردى. ءۇي يەسىنىڭ كەلبەتى، ءتۇرى، وزگەلەردەن بولەك، سالتاناتتى جايى بۇل كەلگەن قارۋلى جاندارعا جۋاسىتا اسەر ەتتى، ولار ەكپىندى باسىپ، وكتەم ەنىپ كەلەتىن ادەتتەرىنەن جاڭىلىپ، اڭتارىلىپ قالدى. ۋچيتەلدىڭ پىسى باسقانى سونشالىق، بىرەر مينۋتتاي ولار ءجا ىلگەرى ءجۇرىپ تورگە اسپاي، ءجا سولعا بۇرىلىپ ءۇيدىڭ وڭ جاعىنان ورىن الماي، سول تۇرعان جەرىندە قالىپ قويدى. بۇلاردىڭ داندايسىپ كەلىپ، جاسىپ قالعان مۇشكىل ءحالىن قالەن دە سەزگەن بولاتىن. ول ىشىنەن فيلوسوفيالىق پىكىرگە كەلدى؛ «ءجاي جۇرگەندە ءشوبىن شاۋىپ، ەگىنىن ورىپ، مالىن جايعاپ جۇرەتىن قاراپايىم شارۋانىڭ بالالارى. ءوز قالپىندا جۇرسە قانداي اپ-اسەم بولار ەدى. قارۋ ۇستاپ، فورما كيگەنگە تاناۋلارىنىڭ جەلپىلدەپ، يىقتارىنىڭ سىرەسە قالعانىن قاراشى! تابيعي قالپىنان ايرىلسا ادام ەرسى كورىنەدى. ەڭ بولماسا مىلتىعىن دۇرىس ىلسەيشى-اۋ، قىلىشپەن ەكەۋى ايقىش كەلمەي ءبىرىڭعاي ىلىنگەن. بەلبەۋىنىڭ دوعاسى دا ءبىر بۇيىرىنە قاراي كەتكەن. وي، سورلى-اي، ەتىگىنىڭ قونشىنان شۇلعاۋىنىڭ ۇشى كورىنىپ تۇر»— دەپ ويلاپ ءشامبىل سارىنىڭ اياعىنا قاراپ ەدى، اناۋ مۇنى سەزگەندەي تىپىرشىپ، ماككاعا ءبىر كەزەك قاراپ، تىنىشسىزدانا باستادى.
— جوعارى شىعىڭىز،— دەدى قالەن تاعى دا،— ستارشينا، ساپار وڭ بولسىن!
– قىزىل ۇيدەن كەلگەن مىرزالار، جىگىت الۋ، ات جيناۋ بابىندا، ءبىزدىڭ جەتىنشى اۋىلعا شىققان ەكەن،— دەدى جول ستارشينا، كەلگەندەردى تانىستىرا، تورگە شىقسىن دەگەندەي راي ءبىلدىرىپ.
— كورىپ تۇرمىن. جوعارى شىعىڭدار، جىگىتتەر. ءىم-ىم... سىرتتا تاعى بىرەۋ بار ما؟ — دەپ قالەن سىرت جاققا قۇلاعىن تىكتى.
— بار، ول جاعالباي عوي... اقساقالداردىڭ ماقۇل دەسىپ تىزىمىنە كىرگىزگەن جىگىتتەرىنىڭ ءبىرى...
ءشامبىل سارى اقىرىنداپ يىعىنان ۆينتوۆكاسىن الدى دا، ەبەدەيسىزدەۋ اتتاپ وڭ جاققا قاراي جىلجىعان قۇبايرا مەن داستارحاننىڭ اراسىنان ءوتىپ، ءتور الدىنداعى ۇستىنە تەڭ، كيىز، كورپە، جاستىق جينالعان جۇك اعاشقا سۇيەدى؛ بەلىندەگى قىلىشىن قىنابىنىڭ ورتا بەلىنەن ۇستاپ ىڭعايلاپ كەرى قاراي ىسىردى، توسەلگەن داستارحاننان ەداۋىر كەيىنىرەك مالداس قۇرىپ وتىرا باستادى. الدىڭعى سارىدان ەداۋىر اعا، ىرىرەك كەلگەن قارا دا ونىڭ ىستەگەنىن ىستەپ، يىعىنان مىلتىعىن الىپ، ءبىراق «جوعارى شىق، جوعارى شىق» — دەگەن قۇبايرانىڭ ىزبايلى سوزىنە قاراماي:
— بىزگە وسى جەر دە بولادى،— دەپ، اسان مەن ەكەۋىنىڭ ورتاسىنا وتىردى. بىرنەشە مينۋت ءۇي ءىشى تىپ-تىنىش بولا قالدى، ءبىرىن-بىرى كۇتكەندەي ءۇنسىز وتىرىستى. ازدان كەيىن قۇبايرا:
— ستارشينا، ءۇي ءىشىڭ امان با، اۋىل جاقتارىڭ تىنىشتىق پا، مىنا جەرگە كەل،— دەپ جولعا وزىنەن جوعارى ورىن كورسەتتى.
— شۇكىر، امانشىلىق، اسان، سەن دە امان با؟ ماككا امان با؟ امان تۇراسىڭدار ما؟ قالەكە، قالاي، قونىس جايلى بولسىن! جايلاۋعا جاقىندا عانا كوشتى دەپ ەستىپ ەدىم. بيە بايلاپ، قىمىز اشىتىپ تا قويعانسىڭدار ما؟!— دەپ جول شۇبىرتا سويلەپ، ءۇي يەسىمەن جاي سۇراسا باستادى.
— شۇكىر، ءوز ءۇي ءىشىڭىز دە امان با؟ باقتىلىنىڭ دەنى ساۋ ما؟— دەدى ماككا، قىمىزىن ساپىرىپ وتىرىپ.
— شۇكىر، شۇكىر.
— قىمىزدى مەن ساپىرايىن، سەن شاي قاينات،— دەدى دە قالەن ايەلىنە، — اس-سۋ ىشۋگە ۋاقىتتارىڭىز بار شىعار؟— دەپ سۇرادى قوناقتاردان ءۇي يەسى. «مىنا وسپادارسىزدار اسقا قارامايمىز دەپ قويار» — دەگەن ويمەن جول شاپشاڭداپ:
— تەز بولسا، زيانى جوق، جازدىڭ كۇنى ۇزاق، قۇدايعا شۇكىر،— دەدى قازان جاقتاعى كەرەۋەتتەن تومەنىرەك كەبەجەنىڭ ۇستىڭگى جاعىنداعى كەرەگە باسىنا ءىلىپ قويعان تۇزداعان سەمىز قوي ەتىنە قاراپ. جانە ول، «مىنا كەبەجەنىڭ ءىشى دە قۇر ەمەس شىعار» دەگەندەي ويمىشتى كەبەجەگە جىڭىشكە قۇيرىقتى، جىپىلىق كوزدەرىن قاداي ءتۇستى.
— جوق، جوق، راحمەت، ءبىز جۇرەتىن كىسىمىز. جۇمىس قاۋىرت. قىمىز اۋىز تيسەك بولعانى. بۇل ۇيگە بۇرعان مىنا ستارشينا،— دەپ اسقا قارامايتىندارىن ايتتى دا، ءشامبىل سارى جولعا ەجىرەيە قاراپ: — سەن، ستارشينا، «كۇن ۇزاق» دەگەندى قوي. ات دەپ ات، جىگىت دەپ جىگىت، اقشا دەپ اقشا جيناعان جوقسىڭ! مەن سەنى...— دەپ اكىرەڭدەپ قويا بەردى.
باسىندا جاسىپ، مومىن وتىرعان مىنا سارىنىڭ بويى ۇيرەنگەن سايىن ستارشيناعا جەكىرە باستاعانىنا ۇيدەگىلەر اڭ-تاڭ بوپ «مىنا جامانىڭ قايتەدى؟» دەگەندەي بىر-بىرىنە ءمان بەرە قاراستى. ەلدە ادامسىپ، جۇرتقا تامسانا بيلىك ايتىپ، سوزگە دەستە بەرمەيتىن ستارشينانىڭ اكىرەڭدەگەن سارىعا باعىنىشتى تۇردە باس ءيىپ قالعانىنا قۇبايرا اقىرىن عانا مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى دە؛ «قاراشى، قاراشى، قۇيرىعىن قىسقان يتتەي جىمسيۋىن»،— دەپ سىبىر ەتە قالدى اسانعا، ىرگە جاققا سىڭبىرگەن بولىپ، قوس بارماعىمەن مۇرنىن تىڭق-تىڭق ەتكىزىپ...
ءبىراق جول ستارشينا سارىدان سونشاما يمەنىپ جىمسيگەن جوق-تى، ول: «مىنا وسپادارسىزدىڭ اۋىزعا ءتۇسىپ تۇرعان سەمىز ەت پەن سۇر قازىدان قاققانى-اي»،— دەپ قىنجىلىپ ەدى. ول مۇرنىنا پىسكەن قازىنىڭ بۇرقىراعان جايلى قوڭىر ءيىسى كەلگەندەي كوزدەرى قىشقىل شىراي بەردى. ۋچيتەل ىشىنەن تاعى دا: «تابيعي قالپىنان ايرىلسا، ادام ەرسى كورىنەدى»، — دەپ ويلادى. ءسويتتى دە قىمىزدى ءجيى-جيى ساپىرىپ جىبەرىپ، ايەلىنىڭ اكەلىپ بەرگەن توستاعاندارىنا تولتىرا-تولتىرا قۇيدى دا، سوڭعى كەلگەن ۇشەۋىنە قىمىز ۇسىندى.
— كانە، بەرىرەك وتىرىڭىز، كۇن ىستىق، قىمىز ءىشىڭىز، شولدەگەن شىعارسىز،— دەدى.
ۇلكەن-ۇلكەن سارى توستاعاندارعا تولتىرىپ بەرگەن قىمىزدى ۇشەۋى دە دەم الماستان ءىشىپ سالدى؛ ۋچيتەل توستاعاندارىن قايتادان تولتىرىپ قويدى.
— كوپ ۋاقىت بولدى ما بۇل قىزمەتكە كىرگەندەرىڭىزگە؟— دەپ سۇرادى ۋچيتەل،— قاي جەردىكى ەدىڭىزدەر؟
— كوكتەمنەن بەرى وسى لاۋازىمدامىن. بۇعانايمىز،— دەدى سارى مۇرت، بىردەن ەكى كەۋدەسىن كوتەرە، ءسوزىن باپتاي سويلەپ.
— فاميليەڭىز كىم؟ مەن ءبىر جەردە ءسىزدى كورگەن سياقتىمىن. جىمپيتىدا تۇراسىز عوي شاماسى؟
— بىلتىر بازارناي بولعانمىن. مايماقتىڭ بالاسىمىن. اتىم سارسەن.
— ءىم-م...— دەدى قالەن،— بىلەمىن. بازارناي ەمەس، بازارناي ءۇش جىل ۇدايىمەن شىمىر بولدى عوي. اناۋ، الگى سونىڭ قاسىندا جۇرەتىن جىگىت ەدىم دەسەيشى،— دەدى قالەن.
مايماقوۆ ۇندەمەي قالدى. ول جالما-جان قىمىزدى ءىشىپ بىتىرۋگە تىرىستى. ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن جاقسى بىلەتىن، جۇرت تەگىس كادىرلەيتىن مىنا ءبىلىمدى ۋچيتەل وعان ۇناماي قالعان سياقتى. مۇنىڭ الدىندا باسقالارعا كورسەتەتىن «اكىمدىك» تە، اسىرا ايتاتىن «ماقتان» سوزدەر دە پايداعا اسار ەمەس.
— بۇل جەردەگى بىتىرەتىن ءىستى ءبىتىر، كانە جۇرەيىك،— دەپ مايماقوۆ جولعا تۇرەگەل دەپ يەگىن مەڭزەدى.
جول امالسىز ورنىنان تۇرىپ:
— قالەكە، مىنا ازاماتتار مەشىت تۇبىندەگى اۋىلعا بارا جاتىر، ودان ءارى تاۋعا اسپاقشىمىز. ءۇش كۇن ىشىندە تۇرباعا سالىنعان سالىق دايىن بولسىن دەيدى. ءبىز قايتىپ ورالعانشا سونى رەتتەتىپ قويارسىز. جانە الگى جىگىت ماسەلەسى. باينازاردىڭ جاعالبايىن الىپ كەلە جاتىرمىز، جاي-مانىسكە تۇسىنگەننەن كەيىن ول ءوزى بارامىن دەپ ەرىپ كەلەدى. ال، مىنا قاجىنىڭ تۋىسقانى كارىمعاليدى لايقاتتاپ ەدىك، سونى ءسىز قاجىعا قۇلاق قاعىس ەتەرسىز،— دەدى.
قالەن از ويلانىپ وتىردى دا، قىسقا جاۋاپ قايىردى:
— مەن ءوز باسىم سالىق تولەمەيمىن. سەلسكيي ۋچيتەلدىڭ الىم تارتپايتىنىن وزدەرىڭىز بىلۋگە ءتيىسسىز. سونسىن، مەنىڭ جۇمىسىم حالىق اعارتۋ ءىسى عانا. اۋىلنايدىڭ جانىنا ەرىپ، ەل ارالاپ سالعىرت جيناساتىن جاستان مەن اسىپ تا كەتتىم جانە بۇل ەرىكسىز سالىنعان الىمدى مەن قولدامايمىن دا. باستاعان ەكەنسىزدەر مۇنداي ابىرويسىز ءىستى، اياقتاڭدار وزدەرىڭ. ال قاجىعا كىسى سالاتىن ەشنارسە جوق، ءوز ءىسىن ول ءوزى جاقسى بىلەتىن ادام،— دەدى.
باعانادان اڭگىمەنى تىڭداپ قانا وتىرعان، شەشىلىپ اڭگىمەلەسۋگە مىنا اكىمدەردەن يمەنگەندەي، سابىرمەن ناسىباي يىسكەگەن قادەس سوزگە كىرىسە كەتتى.
— جول، سەن ءوزىڭ بالا ەكەنسىڭ عوي،— دەدى قاتارىندا وتىرعان قۇبايراعا كوز قىسقان سياقتى ءبىر شىراي ءبىلدىرىپ. قۇبايرا تاماعىن كەنەدى.— ءوزىڭ بىلەسىڭ، ءبىز موماقان شارۋامىز، مىنا سياقتى ءوزىڭ ەرتىپ كەلگەن حاكىمدەردى قۇرمەتپەن سىيلاپ، مەرەيىن ۇستەم ەتىپ، قوشەمەتپەن اتتاندىرساق بىزگە ونان ارتىق نە كەرەك. ءۇش كۇن اڭگىمە ەتىپ، جاقسىلاردىڭ اۋزىنان شىققان لەبىزىن جۇرتقا جايىپ جۇرەمىز. انا ارەش قىزىل وگىزىن، مىنا قۇبەكەڭ الا قۇناجىنىن بازارعا اپارۋعا الدەقاشان ىڭعايلاپ قويدى. مەن دە التى-جەتى جاندىق اپارىپ ساتسام با دەپ وتىرمىن. حۇكىمەتتەن ايايتىن ەشنارسەمىز جوق، مالىمىزدى ساتامىز دا بەرەمىز كەرەك دەگەن سالىعىن. وسى بازاردان قالماي بارىپ قايتالىق، سەن بىزگە الگى قاعازىڭدى بەرىپ قويشى، ءمورىڭ وزىڭدە مە ەدى؟
قۇبايرا ونىڭ ءسوزىن قوستاي كەلە، ءبىراق اياعىن ەكى ۇشتى سوزگە اينالدىرىپ جىبەردى.
— راس، بازارعا جۇرۋگە دايىندالىپ وتىرمىز، مالعا قاعاز الامىز دا جۇرەمىز. ۇيرەكتىكولدەن كەلگەن ادامدار ايتىپ وتىر: قالاعا اتپەن بارۋ ءقاۋىپ، سۇراپ جاتپايدى، اتىڭدى اۋدارىپ الادى دا، قولىڭا «اتى اسكەرگە الىندى» دەپ قاعاز بەرەدى دەيدى. اتتى العاننان كەيىن ول قاعازدىڭ قانشا كەرەگى بار شارۋاعا؟ ماسەلەن، مىنا سەن، مەنىڭ بوركىمدى باسىڭا كيىپ الىپ «ءما، مىنا قاعازدى ال، بوركىڭدى مەن الدىم»— دەسەڭ، سەنىڭ ول قاعازىڭ ماعان بورىك بولار ما ەدى؟ قالاي بولعان كۇندە دە قىزىق اڭگىمەلەر شىعىپ جاتىر. اتپەن بارساق، سوندا بىزگە سالىق ءبىر ات، ءبىر سيىر تۇرا ما؟— دەدى.
جول ۇندەمەي قالدى. قارۋلى سالىقشىلار دا جاۋاپ بەرمەدى.
— ارعى بەتتەگى انا قايقاڭ قالاي ەتەدى بۇل سالىقتى؟ الدە قارا بيەسىن ساتىپ تولەي مە؟ ساتام دەپ الىپ بارعاندا بيەسىن اقشا بەرمەي تەككە الىپ كەتۋى دە نەعايبىل ەكەن،— دەپ باسىن شايقادى اسان.
— قايقاڭنىڭ ءوزى ءحال ۇستىندە جاتىر. ونىڭ بالاسىن قىزىل ۇيگە «جىگىتكە جازسا»، سالىققا قارا بيەسىن السا — سوندا مۇنىڭ اتى نە بولدى؟— دەپ ارەش نارازى پىشىنمەن جولعا قارادى. ءبىراق بۇعان ەشكىم جاۋاپ قايتارمادى.
— دۇنيەدە سالىق سالمايتىن ۇكىمەت بار ما ەكەن؟— دەپ اسان ىشتەگى ارمانىن ايتىپ سالدى.
مايماقوۆ اتىنا تەز ءمىنىپ الدى دا:
— بۇرسىگۇنى ءبارى دە دايىن بولماسا مەنەن جاقسىلىق كۇتپە،— دەپ قامشىسىن ءۇيىردى.
2
شالقاق تۋعان ايدى كورگەن كاريەلەر: «بۇل اي اقىرىنا تاڭدايلارىن قاعىسقان ەدى، اقىرى سولاي بولىپ شىقتى، ايدىڭ اقىرىنا دەيىن تامىلجىعان ىستىق بولدى.
ورازانىڭ اياق كەزىندە سارشا تامىز دا كەلىپ جەتتى. كۇن توبەدەن اۋماستان ۇزاق تۇرىپ الاتىن مەزگىل كەلدى. اسپان اقشىل تارتىپ، مۇنارتا تۇسەدى، cap شىتىر قۋارىپ جوعالىپ، ەبەلەك ۇشىپ ءبىتتى، بەتەگە بوزارىپ، قارا جۋساندار اق بۋرىل تارتتى. اۋىل ءۇستى شاڭىتىپ توزاڭ بۋالدىرىنا وراندى؛ ءشوپ-شار ۇگىندى مەن ءجۇن-قوقىردى ۇيىرە جيناپ، شيىرشىق اتىپ، دالانىڭ نايزا قۇيىنى ۇشىن كوككە قاداپ شانشىلىپ تۇرىپ الاتىن بولدى. ساسكە بولماي-اق قومدارى جارداي بولعان اتاندار، ەكى وركەشى بالاداي جاس ىنگەندەر مەن بوتا-تايلاقتار باستارىمەن شىبىننان شۇلعي قورعانىپ كۇل باسىنا، شاڭداقتى تاقىرعا شۇبىرادى. ۇلكەندەرى جاستارىن نازدانا قارپىپ جىبەرىپ كوك بۋرىل كۇلدى بۇرق ەتكىزىپ وشاقتىڭ ناق باسىنا تالاسا شوگەدى؛ كەبەجەدەي بۇيىرلەرىن تەڭكيتە، ۇزىن اياقتارىن سەرەيتە سوزىپ، كولبەپ جاتىپ الادى؛ اۋناپ ءبىراز ۋاقىت بۇيىرلەرىن ىسسى كۇل-توپىراققا ۇيكەلەگەننەن كەيىن باستارىن قايتادان كوتەرىپ، قايتادان كولبەي تۇسەدى.
جەلىنىڭ باسى قوس-قوستان ايقاسقان، بەستەن-وننان توپ-توپ بولىپ ۇيەزدەگەن جىلقى؛ بوگەلەكتەن قۇيرىعىمەن قورعانىپ، اياقتارىمەن شاپتارىن سارت-سۇرت سوققان بيەلەر؛ ۇزىن جەلىنىڭ ەكى بەتى ءورىلىپ بايلاۋلى قالپىندا ساۋىرلارىنىڭ كوبەگەن ءجۇنى قۋقىل تارتقان قۇلىندار، باستارى شاڭ-شاڭ بولىپ ولار دا كولبەپ جاتىپ الادى، ۇستىڭگى شەكەلەرى مەن تومپايعان بۇيىرلەرىن كۇننىڭ ىستىق كوزى كۇيدىرە قىزدىرادى. قويلار دا قورا-قورا يىرىلگەن كۇيى باستارىن تومەن تىعىپ تەڭسەلىپ تۇر، بەينە ءبىر ۇلكەن ورەگە تىعىز تىزگەن قۇرت سياقتى. دالادا بيە ساۋىپ كونەكتەرىن كوتەرىپ كەلە جاتقان قاداۋ-قاداۋ قاتىندار مەن قۇلىن باسىن ۇستاعان بىرەن-ساران ەركەكتەردەن بوتەن ءتىرى جان جوق، ءبارى ۇيدى-ۇيىندە اۋىزدارى بەرىك، كولەڭكەدەن قىل ەلى باستارىن شىعارماستان، جەرگە قۇر الاشا توسەتىپ، سونىڭ ۇستىندە كويلەكشەڭ كولبەيتىن بولدى.
ءجۇنىس قاجى ءۇيدىڭ ەتەك كيىزدەرىن تۇرگىزىپ، ىشىنەن تۇندىك، ەسىكتى تاس قىلىپ بۇركەنىپ، وزەننەن جاس قۇراق ورعىزىپ اكەلىپ، ءۇيدىڭ قاق ورتاسىنا قالىڭ ەتىپ توسەتىپ، سونىڭ ۇستىندە جالاڭ ءىش كيىمدى، كويلەكشەڭ، اق جاستىقتى شىنتاقتاي، قىرىنان جاتىر. دوڭگەلەك كەلگەن تىعىز ەتتى دەنەسىن، تولىق قارنىن تومپيعان جۇپ-جۇمىر جۇمساق قولدارىمەن سيپاپ قويىپ، قاراسىنان اعى باسىم ۇزىن اق بۋرىل ساقالىن سالالاپ اكەلىپ، ۇشىن اۋزىنا سالىپ قويادى. ءۇي ىشىنە سالقىن لەپ بەرگەن سۋلى قۇراقتىڭ ءۇستى جانعا جايلى راحات جاي، تىستاعى تامىلجىعان كۇننىڭ شارپىپ تۇرعان ىستىعىن دەنەگە دارىتاتىن ەمەس.
ونىڭ قىرىق كۇن شىلدەدە ىستەيتىن ەجەلگى امالى وسى، جاس قۇراق ورعىزىپ، سونى توسەپ جاتىپ، بەرەكەنى كەتىرەتىن ىستىقتى كۇنبە-كۇن وسىلاي ۇزاتىپ سالاتىن-دى. بالاسى نۇرىم مەن ءوزىنىڭ تۋعان ءىنىسى بەكەيدىڭ كۇنىنە ەكى رەت قۇراق ورىپ اكەلۋى بەينە پارىزى سياقتى. سۋى سارقىلىپ كەبە باستاعان قۇراقتى كۇندىز دە ۇنەمى بايلاۋلى تۇراتىن ۇلكەن تور اتتىڭ الدىنا سالادى. دالانىڭ شىبىنىمەن قۋقىل شوبىنەن كورى تور اتقا دا كولەڭكەدە تۇرىپ، كۇتىر-كۇتىر جەيتىن قۇراقتىڭ سالالى، ءداندى ايىل جاپىراعى جۇعىمدى، ول ومىردە توبىلعى تورى ءوڭىن بەرگەن ەمەس، ساۋىرى دوپ-دوڭگەلەك، جونى جۇمىر، سەركە ساندى ات، جەكسە دەلبەنى بوساتتىرمايدى، مىنسە تىزگىندى تەجەتتىرىپ وتىرادى.
قاجى ماقتانشاق ەمەس، ءبىراق «قاجەكە، دۇرىس ايتاسىز!»— دەپ باسقالاردىڭ ءسوزىن ماقۇلداپ قوستاعانىن، ايتقانىن «ءلابباي» — دەپ تىك تۇرىپ تىڭداپ، ەكى ەتپەي ورىنداعانىن جاقسى كورەدى، ءتىپتى ءوزىن ازداپ ماقتاپ قويعاندى دا جەك كورمەيدى. ءجۇنىس جاڭا عانا توسەگەن ساپ-سالقىن كوك قۇراقتىڭ ۇستىندە ساقالىن سالالاپ، كولبەپ جاتىپ الدەنە ويلاردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلىپ شۇباعان تىزبەكتەرىن سالماقتايدى. ونىڭ ويى جەتپەيتىن نارسەلەر كوپ. اسىرەسە ءۇش بالاسىنىڭ قانداي بولىپ شىعاتىنى، وعان ايقىن ەمەس، كوز الدىنا وتە بەلگىسىز سيپاتتا ەلەستەيدى. «قالەن سياقتى كوپ بىلەتىن عالىم، ۋچيتەل بولسا؟.. انا باكەڭ سياقتى ادۆوكات بولسا؟!. ءبىراق بالالاردى الىسقا پەتەربۋرگا، ورىنبورعا جىبەرىپ وقىتۋعا ءقازىر جول جابىق... ورىس ءوزدى-وزى قىرقىسىپ جاتىر. مىنا قىزىل ءۇي ۇكىمەتى بالانى قالاي وقىتۋ كەرەك دەگەن ءماسھالانى ويلاعان دا جوق!..— دەپ باسىن شايقايدى ول. — «بۇلار ءۋالايات قۇرا المايدى» دەگەن، ءتۇبى قالەننىڭ ايتقانى كەلەدى» دەپ ويلادى ول.
— قالەننىڭ اقىلى اقىل!— دەپ قورىتادى ول ويىن ەستىرتىپ.
— ول قانداي اقىل؟— دەپ سۇرادى قازان جاقتا ءجىپ شيراتىپ وتىرگان بالىم.
— ءجاي، انشەيىن اڭگىمە،— دەيدى قاجى ويىن بايقاماي اشكەرەلەپ العانىنا ريزا بولماعان پىشىنمەن.
كەمپىر ءجىپ شيراتىپ بولدى دا:
— ءادىلجان، مىنانى ساباقتاپ بەرشى، كوزىڭ كورەدى عوي،— دەدى، جىلقىنىڭ قۇيرىق قىلىنان سانىنا سالىپ ىجداعاتتى تۇردە قارماق باۋىن ەسىپ وتىرعان بالاعا قولىن سوزىپ.
بالا شەشەسىنىڭ وسىنداي ءاماندا «جۇمىس» ىستەپ جاتقاندا ءبولىپ جىبەرەتىن مىنەزىنە ريزا بولماي قاباعىن تىرجيتىپ، امالسىز ورنىنان تۇردى دا، ونىڭ قاسىنا كەلىپ، ينەسىن ساباقتاپ بەردى.
— بالاعىڭدى ءورىم-ورىم ەتكەنشە، ءتۇرىپ جۇرسەڭ بولماي ما؟ جۇرتتىڭ سەندەي بالاسى كيىمىن كۇتىپ كيەدى، جىرتپايدى. شەش دامبالىڭدى، بالاعىن كوكتەپ بەرەيىن،— دەدى ول بالاسىنا اقىل ايتا سويلەپ، ءبىراق ءزارسىز، انالىق قامقورلىق ۇنمەن.
— قويشى، ماما،— دەدى بالا اۋزىن بۇرتيتىپ.
— قويشىسى نەسى؟ ءورىم-ورىم بولىپ جۇرمەكسىڭ بە؟.. اكەل بەرى، شەش!
— جالاڭ بۇت قالاي وتىرامىن؟
— ەشتەمە ەتپەيدى، جامىل انا الىبەكتىڭ بەشبەتىن...
بالا وڭ بالاعى سانىنا دەيىن ايرىلعان جانە تىزەسى دە ىدىراپ كەتكەن كونەتوز قىزىل دامبالىن شەشە سالىپ، دولدانىپ، شەشەسىنە لاقتىرىپ جىبەردى.
— اقىرىن، كوك تومىرىق! سۇتكە ءتۇسىرىپ جىبەرە جازداعانىن قاراشى، بالەكەتتىڭ؟!— دەپ كەمپىر قازانعا قاراي اسىپ بارىپ جەرگە تۇسكەن دامبالدى الىپ، بالاعا زەكي سويلەدى.
بالا قوڭىرقاي سوپاقشا بەتى كۇرەڭدەنگەن كۇيى، قاساقانا يمەنبەستەن ابىرويىن اشىپ وتىرىپ الدى دا، ەرىكسىز ۇزىلگەن جۇمىسىنا قايتا كىرىستى، ۇزىن قارا قىلدى جالاڭاش جىڭىشكە سانىنا سالىپ، قۇشىرلانا ىسقىلاپ ەسە باستادى.
ايەلى مەن كىشى بالاسىنىڭ ەكى اراسىنداعى بۇل سياقتى شاعىن عانا، ءبىراق ءجيى ۇشىرايتىن شەكىستى كولدەنەڭنەن كورىپ تىڭداپ جاتقان قاجى ءارى كەج، ءارى سوتقار بالاعا بۇل جولى جەكىرمەدى، وعان تەك كوزىنىڭ الاسىمەن قاراپ:
— سەن اتتىڭ قۇيرىعىن جۇلىپ ءجۇرسىڭ بە؟ قولىڭداعى ۇزىن قىلدى قايدان الدىڭ؟— دەپ سۇراپ ەدى. بالا:
— ءبىزدىڭ اتتىڭ قۇيرىعى ەمەس، كەشە سۇلەيمەن كەلگەندە سونىڭ بايلاۋلى تۇرعان بيەسىنىڭ قۇيرىعىنان كورسەتپەي جۇلىپ الدىم،— دەدى سۇستى، قاتال اكەسىنەن دە يمەنبەي بەزەرە جاۋاپ بەرىپ.
اكەسىنىڭ ەسىنە بۇل بالاسىنىڭ مۇنان بىرنەشە جىل بۇرىن ىستەگەن قىلىقتارى ءتۇستى. ول اشۋلانعاندا ءوز دەگەنى بولماسا، ايتقانعا دا كونبەيتىن، ۇرعاننان دا قورقىپ قايمىقپايتىن، بەرمەن وتىر دەسە، ول ەرەگەسىپ ارمەن وتىراتىن، «شالقاڭنان جىعىلما، ميىڭا زاقىم كەلەدى» دەسە ونان ءارى شالقالاپ قۇلايتىن-دى. ءبىر كۇنى بۇل ادەتىنەن ونى بەزدىرۋ ءۇشىن ادەيىلەپ، اشۋلانعان كەزدە ارجاعىنا ءبىر تەگەش بىرشىعان اششى ايراندى قويا سالىپ، ءۇي ءىشىنىڭ بىرەۋى:
— ادىلبەك، سەن بايقا، ارجاعىڭدا ايران تۇر، قۇلاساڭ توگەسىڭ!— دەگەن-دى.
بالا ەرەگەسىپ ايرانعا شالقاسىنان قۇلاعان. سول مىنەزى ءالى قالعان جوق، ەسى كىرگەن سايىن ونان دا ۇدەي ءتۇستى. مىنە سول سۋرەت كوز الدىنا كەلدى دە بالاعا دا، ايەلگە دە كورسەتپەي مۇرتىنىڭ استىنان كۇلىپ جىبەردى. ءقازىر ول «ءۇش بالا قانداي ادام بولىپ شىعار ەكەن؟» — دەگەن، ءارى ايقىن تۇردە كوز الدىنا كەلمەيتىن بۇلدىر دا، ءبىراق قىزعىلىقتى قيال ەلەستەتەتىن ءارى جۇيرىك ىلكى ويىنا قايتا ورالدى. «حاكىم اقىلدى، مىنەزى اۋىر، بايسالدى: الىبەك وتە زيرەك، ءبىراق ۇشقالاق مىنەزدى، ال مىناۋ — توبجار، ءوتتى... ءتۇبى ءبىر جاعىن جارىپ شىعاتىن وسى بولادى. ۇشەۋى دە... مارقۇم اكەمنىڭ ايتقانى بار ەدى. «جاسىڭدا ورتەنىپ كەتە جازدادىڭ — ولىمنەن قالدىڭ، سەنىڭ ءومىرىڭ ۇزاق بولادى، دەگەنىڭە جەتەسىڭ» دەپ. ىراس-اق، داۋلەت تە بولدى، ءالى دە بار، شۇكىر. جۇرت قاتار بايتوللاعا باردىم، ابىروي بار، اتاق تا. بالالارىم ءوسىپ ادام بولىپ كەلەدى. بۇنىڭ ۇشەۋى دە ولىمنەن قالدى: حاكىم سۋعا كەتكەن جەرىنەن ەسسىز-تۇسسىز شىعارىلىپ، ءبىر ولىمنەن قالدى. مىنا ەكى جاماندى اناۋ كۇنى بۋرا ءولتىرىپ قويا جازدادى. بالكىم بۇلاردىڭ ءومىرى ۇزىن، ۇلكەن اتاق، باققا يە بولار...» — دەپ ءتۇيدى ول تۇيدەك-تۇيدەك ويلارىن، ەستە قالعان كونە سۋرەتتەردى بەينەلەي كەلىپ. قانشاما ويلاسا دا كارى قاجىنىڭ ويى باقىتجان ادۆوكات پەن قالەن ۋچيتەلگە سوعا بەرەدى. بۇل ەكەۋى دە ۇلگى بولارلىق جاستار، «وسىلارداي بولساق» دەپ ارمان ەتەرلىك جاندار. بۇل ەكى ادامنىڭ قاجى ەكەۋىن دە جاقسى كورەدى. ولاردىڭ اقىلدىلىعىنا، بىلىمدىلىگىنە پىرىندەي سەنەدى. حاكىمدى باسىندا ورىس مەكتەبىنە بەرۋدىڭ كەرەكتىگىن قالەن ايتقان بولاتىن، ول قاجىعا بالانىڭ باعى بىلىممەن اشىلاتىنىن دالەلدەگەن؛ اقىلدى، پاراساتتى، پايداسىن جاقسى بىلەتىن، دۇنيەنىڭ تەتىگىنە جاقسى تۇسىنەتىن جۇنىسكە ول ونەر-بىلىمنىڭ ارتىقشىلىعىن كوزگە باتتيتا كورسەتىپ دالەلدەگەن بولاتىن. ول قاجىعا ءومىردىڭ تاپ وزىنەن الىپ:
— ءبىزدىڭ قازاق قويدىڭ جۇنىنەن قاپ توقيدى، وعان كەرەك ءجىپتى ايەلدەر بىرنەشە كۇن يىرەدى، ونان كەيىن توقۋىنا ەرمەك ۇستىندە الدەنەشە كۇن ۋاقىتى وتەدى، سونداعى ىستەپ شىعارعانى مىناۋ،— دەپ ول ءشوپ شاباتىن ماشينانىڭ وتىرعىشىنا ءتورت بۇكتەپ سالعان الا قاپتى كورسەتكەن.— ال، ماشينامەن ءيىرىپ، ماشينامەن بىرنەشە ساعاتتىڭ ىشىندە توقىعان فابريكا شىعارعان زات مىناۋ، مەنىڭ ۇستىمدەگى شەرست شالبار. بولماسا مىنا ماشينانى الا قويىڭىز: شالعىمەن ون جىگىتتىڭ ءۇش كۇن شاباتىن جەرىن، بۇل ءبىر كۇنگە جەتكىزبەيدى، قيىپ بەرەدى. مىنە وسىنىڭ ءبارى ءبىلىمنىڭ، عىلىمنىڭ ءىسى. وقىعان جاستار وسىنىڭ ءبارىن وزدەرى ىستەپ، وزدەرى شىعاراتىن بولادى،— دەگەن-دى.
مۇنان باسقا دا قالەنمەن تالاي نارسەلەردى اڭگىمە ەتتى. ونىڭ ايتقانىنىڭ ءبارى پايدالى، ءبارى اقىل بولدى. ول بالاسىن ورىس مەكتەبىنە، قالەننىڭ ءوز قولىنا اپارىپ بەردى. مۇنان كەيىن ەكى جىل وتكەن سوڭ ول پىشەن شاباتىن ماشينە دە ساتىپ العان-دى. سونان بەرى قالەن جاز ەلگە كەلگەن سايىن ونىمەن ءجيى كەزدەسىپ، كوپ اڭگىمەلەسەتىن بولدى، ەكەۋىنىڭ اراسىندا سوزبەن ايتىپ بولماستاي جاقىندىق پايدا بولدى. شارۋاشىلىق، تىرشىلىك جونىندە دە ۇزبەي اقىل سۇرايتىن بولدى. ۋچيتەل دە بۇل بەدەلدى ءبىر بەتكەي بولسا دا، اقىلدى، جۇعىمدى اداممەن قۇرمەتتى، سىيلى تۇردە جاقىنداستى، ءتىپتى جاقىندىعى كورشىلىكتەن، اعايىندىقتان كورى دوستىق تۇرگە اينالدى. بىلتىر قالاداعى قىزمەتىن تاستاپ، ەلگە كەلىپ، ەندى ەلدەن مەكتەپ اشىپ، بالا وقىتام دەگەن پىكىرىن ايتقاندا، ءجۇنىس وعان كۇن بۇرىن شەشىپ-پىشىپ قويعانداي، ونىڭ نيەتىنىڭ شىن، ادال نيەت ەكەندىگىن قولداپ، ءسوز ايتپاستان:
— مىنە، ەكى بالامنىڭ ەكەۋىن دە سەنىڭ قولىڭا بەردىم، ەڭ بولماسا قاجىعا بارسا دا ءوز جولىن ءوزى تاۋىپ باراتىن بولار،— دەگەن ەدى.
قاجى كوشتەي شۇباعان كوپ ويلارىن تاۋسىپ ۇلگىرمەستەن قاتتى ەنتىگىپ ۇيگە الىبەك جۇگىرىپ كىردى. ول كوپكە شەيىن بۋلىعىپ سويلەي الماي زورعا دەگەندە:
— كە-ك-ە-ە-ە-ك-ى سالدات-ا-ع-ە-كەم-نىڭ تو-رى-ا-ت-ىن...— دەدى، ارعى جاعىن ايتا المادى.
قاتتى قوبالجىپ، ەكى كوزىنە جاس تولىپ، الىبەك قىلعىنعان ادامشا وتىرىپ قالدى. بۋرا قۋعاننان كەيىن ءبىر جەتى سويلەي الماي، ول سوڭعى كەزدە عانا ەكى ءسوزدىڭ باسىن قۇراپ اڭگىمەلەسۋگە جاراپ قالىپ ەدى. ءقازىر ءسوزىنىڭ باسىن باستادى دا، اياعىنا دەيىن ويىن تۇتاس ايتىپ شىعۋعا ءالى كەلمەدى. ءبىراق كەشىكپەي باسىنان قان اعىپ، بەتىن جۋىپ كەتكەن، ۇستىندەگى كويلەگى ءورىم-ورىم بولىپ بەكەيدىڭ ءوزى كەلدى. وعان ىلەسە توياش كىردى.
— ءاجى اعا، مىناۋ ستارشىنىڭ ءپىرىستاپتان جامان، قاسىندا ەكى سولدات بار. قالەننىڭ اۋىلىنان شىعا شاۋىپ، سۋ جاعاسىندا مىنا بەكەڭە كيلىككەنى. قامشى تيمەگەن جەرى جوق، بۇل ەل مە، جاۋ ما؟ تورى اتتى الىپ كەتتى. بۇل نە بولدى؟ بۇل نە ىستەيمىز؟— دەپ توياش جاتقان قاجىنىڭ ويقاستاپ ول جاعىنا ءبىر، بۇل جاعىنا ءبىر شىقتى. قاجى ورنىنان تۇرىپ، سىلەيىپ تۇرعان ىنىسىنە قاباعىن تۇيە قارادى. بۇرىن دا كوپ سويلەمەيتىن بەكەي قاجىنىڭ الدىندا مىنا سياقتى بۇرىن باستان كەشپەگەن وقيعانى نە دەپ ايتۋعا بىلمەي، مەلشيىپ، ۇندەمەي تۇر.
— نە دەپ تۇرسىڭدار وزدەرىڭ؟ كىم العان اتتى، نە دەپ الادى اتتى؟ قايدان شىققان جاۋ؟— دەدى ءجۇنىس تۇنەرگەن پىشىنمەن باستىرمالاتا سويلەپ.
— قاسىندا جول بار،— دەپ بەكەي كۇڭك ەتە ءتۇستى.
— كىمنىڭ قاسىندا؟
— سولداتتاردىڭ. بىرەۋى قازاق-اۋ دەيمىن، زاۋزادىمنان ءتۇسىپ، قازاقشا بوقتادى...
— قول قاتپادىڭ با؟— دەدى ءجۇنىس ىنىسىنە ءتونىپ،— جاستىعىڭدى الا ولسەيشى كورىنگەننەن ءسوز ەستىپ، سۇمىرەيىپ اتسىز قايتقانشا.
— قولدا قامشىم جوق ەدى، تۇساۋمەن باسقا ءبىر تارتىپ جىبەرىپ ەدىم، ەكىنشىسى قولداپ كەتتى، ەكەۋلەپ اتتان اۋدارىپ تاستادى...— دەدى بەكەي.
بەكەيدىڭ مىنا تۇرىنە داۋىس سالۋعا قاجىدان عانا سەسكەنىپ شاق تۇرعان بالىم:
— باس، كوزىڭ امان با، تاعى نە بالە كەزدەستىردىڭ، جاساعان؟! كەلىن، قايداسىڭ؟! كەلىن، قايداسىڭ؟! جۋىندىرسايشى، شىراقتى. بۇل نە دەگەن سۇمدىق! تاپا-تال تۇستە ادام ساباپ، بۇل قانداي ماسقارا؟— دەپ زارلاي باستادى.
— شاقىر قالەندى،— دەدى ءجۇنىس توياشقا.
جاماعان دامبالىن شاپشاڭداپ كيە سالىپ، سوققى جەگەن بەكەيدىڭ ءبىر الدىنا، ءبىر ارتىنا شىققان ادىلبەك ەسىككە قاراي جۇگىردى.
— قايدا باراسىڭ؟— دەدى ءجۇنىس وعان قاتال ۇنمەن.
— ۋچيتەلدى شاقىرىپ كەلۋگە.
— ايتا الماسسىڭ سەن ءتۇسىندىرىپ.
— كوكە، ايتامىن. كىشى كوكەمدى سولداتتار ساباپ، اتىن تارتىپ الىپ كەتىپتى؛ ءسىزدى كوكەم شاقىرىپ جاتىر دەيمىن،— دەدى ادىلبەك.
ءجۇنىس ۇندەمەدى. اكەسىنىڭ ۇندەمەگەنى، ماقۇل كورگەنى ەكەنىن ادىلبەك جاقسى بىلەتىن. ول ۇيدەن شىعىپ، قالەندىكىنە قاراي جۇگىرە جونەلدى.
3
كەيدە ءوزارا قىرقىسىپ، كۇجىلدەسىپ، ءتىپتى اتا-اتاعا بولىنە كەتىپ، قامشىلاسىپ تا الاتىن بۇل ءبىر ستارشين ەل سىرتقى جاۋعا كەلگەندە ءبىر اۋىز بولا قالاتىن ەدى. بازاردا بولسىن، ۇلكەن جيىن تويدا بولسىن، جەر داۋى، جەسىر داۋى الەگىنەن تۋعان شاتاقتاردا بولسىن بارقىن جۇبىن جازباي جۇرەتىن، شەتكە كەگىن جىبەرمەيتىن، ءبىر ادامى باسقامەن سوزگە كەلسە قالعاندارى ونى جاقتاپ قولداي كەتەتىن.
قالەندى شاقىرتقاندا ءجۇنىس ەكى نارسەنىڭ باسىن اشقىسى كەلدى. ءبىرى: بەكەيدى ساباپ اتىن تارتىپ العان باسقا ەلدىڭ ادامى ما، بولسا كىم — وسىنى اشپاق. سوڭعى ەلۋ جىلدىڭ ىشىندە بارقىن بالاسىنىڭ ەشكىمنەن تاياق جەگەنىن ءجۇنىس بىلمەيدى. اۋىل باسىنا كەلىپ بۇگىن قامشى ۇيىرگەن بۇل قاي باسىنعاندىق. ەگەردە حۇكىمەت ادامى بولسا، وندا ولار ەل جاقسىسىمەن اقىلداسىپ نەگە ءىس ىستەمەيدى؟ بۇعان قالەن نە دەر؟ ءبىلىمدى ادام، شاتاققا ەگەسكە كوپ بارا بەرمەيدى. ايتپەسە مىنا ادام ساباعىشتاردىڭ سوڭىنان ون جىگىت جىبەرىپ، قارۋىن تارتىپ الىپ، ارقالارىنىڭ قىشۋىن باسىپ بەرسە ءتىپتى تەرىس بولماس ەدى. مۇمكىن وسىنىڭ ءبارى شۇعىلدىڭ بالاسىنىڭ ىستەتىپ وتىرعانى شىعار... سوڭعى پىكىرگە ءجۇنىس قازىعىن اينالعان اتتاي ورالا بەردى. وسىنشاما اۋىلدىڭ ىشىنەن مەنىڭ اتىمدى كورگەنى، مەنىڭ ىنىمە قامشى جۇمساعانى — ءبىر كوزەۋشى بار عوي مۇندا. الدە سول شۇعىلدىڭ جارامساعى جولدىڭ ءىسى مە؟ جۇلقىسۋعا جارامايتىن جول ما؟ بۇعان ونىڭ تاۋەكەلى تۇرا دا قويماس...
ەكى ۇشتى ويمەن وتىرعاندا بەلگىلى جۇمساق داۋىسىمەن سوزا سالەم بەرىپ ۋچيتەل كىرىپ كەلدى.
— ءۇي ءىشىنىڭ ءسانى دە شامالى، ونىڭ ۇستىنە مىنا قۇراقپەن قوبىراتىپ ابدەن بەرەكەسىن الدىم. انا تورگە قاراي كىلەم ۇستىنە شىعا بەر،— دەدى ءجۇنىس قالەنگە.
قالەندى كورگەننەن-اق ءجۇنىستىڭ اشۋى دا، شىم شىتىرىق كەكشىل ويلارى دا جازىلىپ جۇرە بەردى. قالەن ونىڭ اسقار پاناسى سياقتى. «ءقازىر اقىلىن ايتادى» دەپ ويلادى ءجۇنىس.
بالىم كەمپىرمەن امانداسىپ، ءۇي ءىشىنىڭ ءحال-جايىن سۇراستى دا قالەن:
— جۇكە، ءسىز قوزعالماڭىز، اۋزى بەرىك ادامسىز عوي،— دەدى ورنىنان تۇرىپ، بەشبەتىن جامىلىپ، باسىنداعى تاقياسىن جوندەپ كيگەن جۇنىسكە.
«اۋزى بەرىك ادامسىز عوي» دەگەن سوزدەن ءجۇنىس ۋچيتەلدىڭ ءوزىنىڭ اۋزى اشىق ەكەن دەپ ۇقتى.
— كەمپىر، قىمىز قۇي، كۇن ىستىق... شولدەگەن شىعار... ۋچيتەل اۋزىنىڭ اشىق ەكەنىن جاسىرا المادى، ءبىراق ورازا ادامداردىڭ الدىندا قىمىز ءىشىپ وتىرۋدان باس تارتتى. بەرگەن توستاعاندى «اۋىز ءتيىپ» كەرى قايىرىپ بەردى.
— مەن ءسىزدىڭ نەگە شاقىرعانىڭىزدى ءبىلىپ وتىرمىن، جۇكە،— دەدى قالەن، قاجىنى سويلەتكىزبەي، اڭگىمەنى ءوزى باستاپ،— بۇگىن ساسكەدە جولمەن بىرگە بولىس كەڭسەسى جاعىنان ەكى ادام كەلدى؛ اقشا، ات، جىگىت سالعىرتىن جيناپ جۇرگەندەر. قاسقىر كورگەن كۇشىكتەي ءۇي ىشىندە قۇيرىقتارىن جىمقىرىپ وتىردى دا، سىرتقا شىعىپ ات ۇستىنە مىنگەننەن كەيىن قامشى ءۇيىرىپ كەتتى. ءسىزدىڭ اتىڭىزدى اكەتكەن دە، بەكەڭە قول كوتەرگەن دە سولار. تىرنادان اكىم قويساڭ توبەڭنەن قيقۋ كەتپەس، دەپ قيقۋدىڭ زورىن بۇلار ءالى شىعارىڭقىرار. ءبىراق بۇلارعا بەت-بەتىمەن ەمەس، ءبىراۋىزدان كوپ بولىپ قارسى تۇرعان ءجون. بىرەۋ الاي، بىرەۋ بىلاي دەمەي، ءبىر سوزدە تۇرۋ كەرەك. مەن ولارعا ءوز باسىم سالعىرت تولەمەيمىن دەدىم. قادەس پەن قۇبايرا بازارعا مال ساتىپ كەلگەنسىن تولەيمىز دەپ سىلتاۋراتتى، اسان ءادىلسىز سالىنعان سالىق، كەدەي مەن باي بىردەي تارتپايدى دەگەندى ايتتى. مۇنىڭ ءبارى دە، ارينە، ولارعا دالەل ەمەس. مەنىمشە ءقازىر بازار جوق، بازارعا بارۋعا مۇمكىندىك تە جوق، جۇرت بولىپ وسىنى ايتقان ءجون. ال، جىگىت الۋ ەرىكتى بولسىن دەگەنگە تۇرۋ كەرەك. ءسىز قالاي دەيسىز، جۇكە؟
— مەن ءقازىر انا ادام ساباپ كەتكەندەردى ايداتىپ الدىرسام با دەپ وتىرمىن، وسى جونىندە وزىڭمەن اقىلداسايىن دەپ ەدىم.
قالەن اقىرىنداپ قانا مۇرتىن سيپاپ قويدى. ول قاجىنىڭ بەتىنە قارادى دا، اسا «تۇتەپ» وتىرماعانىن بايقاپ، كۇلە سويلەدى:
— جۇكە، ءسىز ولاردى ايداتىپ الۋعا دا، ايداتىپ جىبەرۋگە دە اسىقپاڭىز. ايداتىپ الىپ، ايىزىڭ قانىپ سويلەسەرلىك، جۇزىنە قاراپ سۇيسىنەرلىك جاندار ەمەس. الىپ كەل، شاۋىپ كەلگە عانا جۇمسايتىن، ادال ەڭبەكتەن قاشقان ءبىر ازعىندار كورىنەدى. اڭگىمە ولاردىڭ ۇستىنەن قارايتىن، انا ۇلكەن اكىمدەردە. بولتىرىك ىنىندە كورگەنىن ىستەيدى. كەشىكپەي جاپپاي قاسقىر اۋلاۋ دا باستالار-اۋ! سابىر ەتسەڭىز ءبارىن دە كورەرسىز، قانجىعاداعى بولتىرىگىن دە، وڭگەرگەن ءبورىسىن دە. اتىڭىزعا جاڭ اساندى جىبەردىم، جولعا ايت: «قاجىنى رەنجىتپەسىن، اتىن قايتارىپ جىبەرسىن»،— دەدىم.
قاجى جىميا ءتۇستى. ونىڭ وتكىر كەلگەن كىشكەنە كوزدەرىنىڭ قۇيرىعىنداعى جۇمساق سىزىقتار قۇلاقتىڭ الدىمەن تومەن ويىسىپ، جاقتىڭ سىبدىرىم ساقالىن قۋالاي، بۋرىل مۇرتتىڭ شالعىسىنا بوي تاسالاعانداي بولدى.
جەتىنشى تاراۋ
1
اۋىلدىڭ الدىڭعى جاعىندا دالانىڭ جازعا سالىم كوكتەم سۋلارى جينالىپ اعىپ كەتەتىن ۇزىن ساي بار-دى. ساي جازدىگۇنى سۋسىز قۇرى، ءشوپتى بولادى دا، كۇندىز وندا قوزى، بۇزاۋلار جايىلادى؛ كەشكە قاراي سايدىڭ جاعاسىندا بالالار اقسۇيەك ويناپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن اسىر سالىپ جاتادى. سايدىڭ جاعاسىندا ءار جەردە شوق-شوق بولىپ شي وسكەن. بىلتىرعى اسيراق بيىك شي بۇتالارىنىڭ تۇنتەرى كوك قاۋدان، قۇتىرىپ ءوسىپ كەلە جاتقان قالىڭ نۋ. شەتكەرىرەك قاشىپ شىققان الاسا، شاعىن تۇپتەردى قابىعىن سىدىرىپ، باسىن قىرقىپ جەپ، لاقتار بەرەكەسىن الا ءتۇسىپتى دە، ال ورتاداعى ىرىلەرى اراسىنا كىرگەن ادامدى تولىق جاسىرارلىق؛ قول ۇستاسىپ، بىرىنە-بىرى قۇمارتا قاراپ، سوزدەن دە كورى كوزبەن تۇسىنىسكەندەي، ۇيالشاق لەبىز قاتىسقان حاكىم مەن زاعيپانى اۋىل كوزىنەن كولكەشتەپ تۇر.
كەۋدەسىن قىناي بۇرگەن قوس ەتەكتى قىزىل كويلەكتىڭ استىنان تاس قىلىپ تاڭىپ تاستاعان قىزدىڭ ەگىز الماسى زورعا ءبىلىنىپ تۇر، تەك قانا ءجيى-جيى تەرەڭ العان دەم كوكىرەكتى كوتەرە تۇسكەندە بالعىن دەنەنىڭ كوزگە ىستىق سۇلۋ بەينەسى ايقىندالا تۇسەدى، حاكىم ەلىرتپە قيال بۋىنا بالقىعان تاجىريبەسىز، بۇرالا، قولعا كەلگەن جاس قىزدى قاتتى-قاتتى ءسۇيدى دە، ءبىر مينۋتتاي قىپشا بەلدەن قۇشاقتاپ تۇردى. قىز راحات شارباتىنا ماستانا قانعانداي قيمىلسىز، ءۇنسىز، وڭ قولى جىگىتتىڭ يىعىنا ورالعان كۇيى قالدى؛ جىگىتتىڭ قۇشتارلى قيمىلدارىنا ۇيالشاق نازىك، كىرشىكسىز قىز قۇمارتا ءسۇيىپ جاۋاپ بەرە المادى، تاسقىنداعان ىشكى سەزىم ادەت بوگەتىنە تىرەلىپ قالدى، ونى بۇزىپ-جارىپ كەتە المادى. ول تەك قانا ادامعا بۇيىعىپ پانالاعان جاس قوزىداي حاكىمنىڭ تالدىرماشتاۋ بولسا دا مىقتى يىعىنا باس سۇيەدى، بولار-بولماس قانا ايمالاعانداي بولدى. ءبىراق تۋلاعان جۇرەكتىڭ قىزۋ قيمىلى مەن ىستىق لەبى اش بەلدەن جوعارى سىرعىعان جىگىت قولىنا دۇرسىلدەگەندەي ەستىلەدى، شارپىعانداي سەزىلدى. ۇلكەن ماحابباتتىڭ جالىندى سوزدەرىن ەسىتتىرە ايتىپ، ىستىق لەبىمەن شارپىتا ءسۇيىپ ادەتتەنبەگەن دالانىڭ سونى، ءارى بالعىن قىزىنىڭ ىشكى دۇنيەسى تەگىس كورىنىپ، جىگىتتىڭ الاقانىندا تۇرعانداي بولدى. ونىڭ جۇرەگىنىڭ سوعىسى، موماقان جۇزدەگى ءسۇيۋ شاتتىعىنىڭ بالقىعان نۇرى، قاتتى-قاتتى العان دەمنىڭ ىستىق لەبى، سۇيەنىش ىزدەگەندەي يىققا اقىرىن عانا ورالا تۇسكەن تالدىرماش قولدىڭ جاسقانشاق قيمىلى — مەن جانىممەن، تانىممەن تۇتاس سەندىك،— دەپ تۇر ەدى. مۇنى جىگىت بۇرىن دا بىلەتىن، ال ءقازىر لەبىزسىز دالەلدەندى. ونىڭ بويىن كەنەت كەلگەن بوگەۋسىز قۇمارلىق بيلەپ كەتتى. ارسىز، ءبىراق ءتاتتى پيعىل ەرىكتى كەتىرە كيلىكتى، الدەقايدا توقتاۋسىز جەتەلەدى... ساحارانىڭ ءيىستى، تارتىمدى، ماس ەتىپ ەلىكتىرەتىن اسەم گۇلىن قالاي يىسكەپ، قالاي ۋالاسا دا بولعانداي-دى. ءبىراق الدەنەدەن شوشىنعانداي، قىزدىڭ سەنگىش قولى جىگىتتىڭ بيلەي ەركىندەگەن ءالدى قولدارىن باتىل سىرىپ، وزىنەن اۋلاقتاتا باستادى، وسىنى ماقۇلداعانداي شي اراسى دا سىبىر ەتە قالدى... سىبدىر شىققان جاققا جالت قاراعان ەكەۋىنە ءارى سۇيكىمدى، ءارى سۇم عانا ءپىشىندى ءسال جاساۋراعان ءموپ-مولدىر كوزدەرىمەن كىشكەنە كوك لاق تاڭىرقاي كوز تىكتى. ول ۇپ-ۇساق تىستەرىمەن قىرقىپ العان شي باسىن جيناقتى تۇردە اسىعا قىتىر-قىتىر شايناپ از ۋاقىت قاراپ تۇردى دا، «ە، ءبىلدىم سىرلارىڭدى!» دەگەن جانشا، تەكە ادەتىنشە، ءمۇيىزسىز باسىن شايقاي بۇلعاپ قويىپ، ءجۇرىپ كەتتى. سەلت ەتە قالعان ەكەۋى لاقتىڭ «تۇرا بەرىڭدەر!» دەگەندەي بەيبىتشىلىك نيەتىن قاتار ۇققان ادامشا قوسىلا كۇلىپ جىبەردى. ساي جاقتان سالقىن سامال ەستى، وردەن جىلجىپ مايدا جەل ءۇردى، قىزدىڭ شاشىن جەلبىرەتتى. جىگىت وقىس قۋانىپ كەتكەندەي شاپشاڭ قىسىپ، قىزدى تاعى دا قۇمارتا ءسۇيىپ الدى. ابدەن بالقىپ ءلاززات دۇنيەسىنە ەسەڭگىرەي شومعان قىز وتە اقىرىن، وتە نازىك دىبىسپەن:
— ءسىز، نەگە سۇيتەسىز، ويلاپ، ءپىشىپ ىستەيسىز بە مۇنى؟..— دەي بەرىپ ەدى، تاياۋ جەردەن ءبىر ادامنىڭ تاماعىن قىرىپ قالعان دىبىسى شىقتى.
— مولدا بالا ەكەن عوي، مەن بۇل كىم دەپ تۇرسام...— دەپ اۋزىن ەمەرە، قاباعان كەرە سويلەدى قاديشا، بايقاماعان بولىپ،— جارعاق كەلمەگىر مىنا لاقتار زىتىپ، سايدان-سايعا ءتۇسىپ، ءومىرى تاپتىرمايدى. كۇنى بويى اينالانىڭ ءبارىن تەگىس كەزىپ ارەڭ تاپقانىم...
قىز قىسىلىپ قالدى، جىگىتتىڭ قۇشاعىنان تەز شىعىپ تەرىس اينالىپ كەتتى.
قىزدىڭ كومەيىندە ءبىر ءسوز قالىپ قويدى، ايتىلماي قالدى. حاكىم جالما-جان زاعيپانىڭ جۇزىنە جالت قارادى. كۇتپەگەن جەردەن كەلىپ قالعان ايەلدەن ۇيالعان قىزدىڭ بيداي ءوڭدى بەتىنە جۇقالاپ قىزىل شىراي جۇگىرىپتى؛ ۇلكەن سۇيكىمدى ءمۇلايىم قارا كوزدەر وزگەشە جارقىراپ، نۇرلانىپ كەتكەن؛ ءجيى-جيى العان دەم اشاڭ كەۋدەدەگى بولماشى بەلەستەنگەن كوكىرەك ءورىن تولقىتا-تولقىتا كوتەرەدى دە، ءسال عانا جىمقىرىلعان، جۇقا، ماعىز ەرىندەر لىقسىپ كەلىپ قالعان ءسوزدى ادەيى بولگەندەي، ءالى قالپىنا تۇسپەگەن.
حاكىم: «ساعان نە جوق ەدى وسى جەردە؟» دەگەن پىشىنمەن ادەيى كەشەۋىلدەپ، ءماسىنىڭ قونىشىنا ەڭكەيىپ بالاعىن سالىپ جاتقان قاديشاعا كوزىن سۇزە قاراپ قويىپ، قىزعا:
— نەگە بوگەلدىڭ، بۇل ۇيالاتىن كىسى ەمەس، ءوزىمىزدىڭ جەڭگەي عوي، ايتا بەر،— دەدى.
ءسويتتى دە ويىنداعىسىن قىسىلماي ايتسىن دەپ، قىزدان كوزدەرىن تەز بۇرىپ الدى، قولىنداعى ءبىر تال بۇيدايىقتىڭ بىر-بىرلەپ جاسىل جاپىراقتارىن سىدىرا بەردى.
— ءبارىمىزدىڭ دە باسىمىزدا بار، قىز كۇنىمىزدە ءبىز دە ويناپ كۇلگەنبىز... استاپىراللا. ولاي ەمەس، ءبىزدى دە وسىنداي جىگىتتەر، تاپ وسى مولدا بالا سياقتى جىگىتتەر تالاي ازعىرعان... جوق-اۋ... ازعىرعان جوق... يە قاراعىم، ۇيالما.
— ءا، ءبىلدىم سىرىڭدى، مەن اقاڭا ايتايىن سەنىڭ قىز كۇنىڭدە ويناپ-كۇلدىم دەگەنىڭدى،— دەپ حاكىم قاديشانى قالجىڭداي ءتۇسىپ ەدى. ايەل:
— مولدا بالا-اۋ، قاراعىم-اۋ، ويناي بەر، كۇلە بەر. ءبىزدى قايتەسىڭ، ءبىز اسارىمىزدى اساپ، جاسارىمىزدى جاساعان ادامدارمىز. زامان سەندەردىكى،— دەدى.
ءبىراق قىز جاۋاپ قايىرمادى، بەتى بوزعىل كۇرەڭدەگەن كۇيى ايەلگە ىلەسە لاقتاردى ايداسىپ شي اراسىنان شىقتى دا، بۇرىلىپ ءوز ۇيىنە قاراي كەتىپ قالدى.
حاكىم ونىڭ ءسوزىن ۇعا الماي قالدى. «نەگە سۇيەسىز، ويلاپ، ءپىشىپ ىستەيسىز بە مۇنى؟»— دەگەن ءسوزدىڭ شىن ماعىناسىن كەيىن قىزدىڭ وزىنەن عانا ءبىلدى.
2
سول كۇننەن باستاپ حاكىم قالەن ۋچيتەلدىكىنە كوبىرەك كەلەتىن بولدى. كوبىرەك ەمەس، كۇندە-كۇندە، ءتىپتى كەيبىر كۇنى ەكى رەت كىرىپ شىعاتىن بولدى. سىلتاۋ كوبەيدى. ول بىردە قالەكەڭە ەستىگەن ءبىر حابارىن تەزىرەك جەتكىزۋ ءۇشىن باردى، بىردە كىتاپ سۇراپ الىپ جانە ونى وقىپ «اپارىپ بەرۋگە» اسىقتى؛ بىردە جولشىباي سوعا كەتۋگە تۋرا كەلدى. ايتەۋىر نە كەرەك، جاس جىگىتتىڭ توبەسى بويلاي سول ۇيدە كورىنەتىن بولدى. كەشىكپەي ونىڭ بۇل ۇيگە بارعىشتاۋىن جۇرت تا سەزە باستادى. الدىمەن ايەلدەر اراسىندا ءتۇرلى-تۇرلى وسەكتەر قۇيىنداي جۇيتكىدى. قارا سۋدىڭ باسىندا كىر جۋىپ جاتقان ابىسىندى ءماۋىم مەن قاديشا كىرلەرىن تاستاي سالىپ، بىلەكتەرىن سىبانعان كۇيى، بىر-بىرىنە دالەلدەي، نىقتاي سويلەدى. اسىرەسە قاديشا اۋزىن كەرىپ قويىپ، باپتاپ، كەربەزدەنە ايتتى. ونىڭ ءسوزىن تىڭداپ تۇرعان كىسى شىندىعىنا ەشبىر كۇمان كەلتىرمەستەي.
— جەڭەشە-اۋ، الگى مولدا بالا ۋچيتەلدىڭ قارىنداسىن قۇشاقتايدى دا سۇيەدى، قۇشاقتايدى دا سۇيەدى! قاينىم-اۋ، ەڭ بولماسا مەنەن ۇيالسايشى دەسەم، «سەن ءوز جەڭگەمسىڭ عوي، سەنەن نەسىن ۇيالايىن» دەيدى. وسى زاماننىڭ جىگىتىمەن قىزدارى قىمسىنۋدى قويعان عوي، مۇقىم. ونەردى ورىستان ۇيرەنگەن، بىلتىر كەلگەندە جۇرت ونىڭ شاشىن اۋزىنان تاستاماپ ەدى، بيىل تاپا-تال تۇستە قۇشاقتاسىپ ءسۇيىسۋىن اڭگىمەلەپ تۇرمىز مىنە، ەندىگى جىلى ەكەۋىنىڭ قالاي ۇيلەنگەنىن جىر قىلارمىز،— دەدى.
— قويشى ءارى،— دەدى ءماۋىم جۇلىپ العانداي.— سۇيىسكەنى نەسى، ءسۇيىسۋ بىلاي تۇرسىن وزىمىزدىكى بەتىمىزدەن ءوبىپ تە كورگەن جوق. سەن دە ايتا بىلەسىڭ-اۋ، قانشاما ورىس بولىپ كەتسە دە بارقىننىڭ بالاسى بارقىننىڭ قىزىن الماس.
— ويباي-اۋ، قىز الىسپايتىن ەندى نە قالار دەيسىڭ؟
— قويشى ءارى، سونشاما دىننەن بەزىپ كەتتى دەيسىڭ بە؟!
— ءدىن ءوز الدىنا، مولدا بالا ءوز الدىنا. اناۋ كۇنى قايناعامەن سويلەسكەندە ەستىمەدىڭ بە، نە دەگەنىن. «ءدىن-دىن دەپ جالماڭداعان مولدالارىڭ دا ءوز تاماعىنىڭ قامىن كوزدەيدى. ءدىن جارلىعا جاردەم بەر، قارىنداسقا قاراس،— دەيدى. كەدەي اعايىندارىنا قاراسىپ وتىرعان مەن ەشبىر مولدا، يشان، حازىرەتتەردى كورگەنىم جوق»،— دەدى. قايناعا وعان دالەلدى جاۋاپ قايىرمادى، ءىنىسىنىڭ ايتقانىنا قول قويدى. سەن قايناعادان بىلگىش ەمەسسىڭ عوي. ەركەكتەر ءبارىن بىلەدى.
— سوندا ەندى،— دەدى ءماۋىم ىشقىرىن قاسي ءتۇسىپ،— ۋچيتەل قاينىمنىڭ قارىنداسى قاجىنىڭ كەلىنى بولىپ كەلە مە، بەتىم-اۋ؟! ءۇي اراسىندا ءۇي جوق دەگەندەي، ءارى كورشى، ءارى اعايىندى كىسىلەر قۇدا قۇداعي، كۇيەۋ، كەلىن دەپ وتىرا ما ءبىرىن-بىرى. اقىر زامان بولدى دەسەيشى. الىگى اشىبەك-ماشىبەك دەگەن ەكى اعايىندى ادام اراز بولىپ، بىرىمەن-بىرى سوعىسىپ، جەر دۇنيەنى ءبۇلدىرىپ جاتىر ەكەن دەيدى زارلاۋلىق شۇبار شەشەي.
زامان اقىر بولعاندا نە بولماس دەيسىڭ، بىرىمەن-بىرى اعايىندى كىسىلەر قىز الىپ، قىز دا بەرەر، بىرىمەن-بىرى جاۋ دا بولار.
— اشىبەك دەمە، جەڭەشە، بالشىبەك دە،— دەپ جوندەپ قويدى قاديشا، سىققان كىرىن سىلكىپ جىبەرىپ، كوك ءشوپتىڭ ۇستىنە جايىپ جاتىپ.— ايتقانىڭ ىپ-ىراس، ءبارى دە بولار. ۋچيتەلدىڭ ءوزى ايتىپتى عوي مولدا بالاعا «كوڭىلدەرىڭ جاراسسا بولعانى، ەشكىم سەندەرگە بوگەت بولا المايدى» دەپ...
— شىراعىم-اۋ، كوڭىل جاراسسا دەگەن نە سۇمدىق؟! كوڭىلى جاراستى دەپ، ادەتتە جوق نارسەنى دە ىستەي بەرە مە؟ جۇرتتىڭ كوزىنشە وسى كۇنگە دەيىن بايىمىزدىڭ بەتىنە تۋرا قاراۋعا دا ۇيالامىز، الدە كوڭىلىمىزدىڭ جاراسپاعانىنان ۇيالامىز با وسى ءبىز؟! قىزىق ەكەن، ۋچيتەلدىڭ ءوزى دە جاستاردىڭ باسىن اينالدىرىپ، جوقتان وزگەنى ۇيرەتەدى عوي دەيمىن.
— بايىمىزدىڭ بەتىنە تۋرا قاراۋعا دا ۇيالامىز دەگەننەن شىعادى-اۋ، اعەكەمنىڭ الدىندا مەن شاي قۇيۋعا دا ۇيالامىن. انەۋ كۇنى «الگى» قاينىڭ كەشكىلىكتە ۇيدە اعەكەم وتىرعاندا «قاتىن، توسەك سال!» — دەگەنى بار عوي، جەردىڭ تەسىگى بولسا كىرىپ كەتەر ەدىم، ەكى بەتىم ۇيالعاننان دۋىلداپ، كۇيىپ كەتە جازدادى؛ قىسىلعاننان نە قىلارعا بىلمەي، سىرتقا شىعىپ كەتكەنىم بار ەمەس پە. اعەكەم كەتكەنسىن اناعان: «اعەكەم كوزىنشە توسەك سال دەگەنىڭ نە، ۇيالعاننان جەرگە كىرىپ كەتە جازدادىم عوي؟» — دەسەم، ول: «سەن سونشاما جاڭا تۇسكەن كەلىنشەك پە ەدىڭ؟ تۇسكەنىڭە، قۇدايعا شۇكىر، بيىل مىنا جەتى جىل بولدى. الدە اعەكەڭ قاتىن الىپ، قاتىنىنىڭ قاسىنا جاتىپ كورمەدى دەيسىڭ بە؟» — دەدى. قاينىڭنىڭ سونداي ءبىر وعاش سوزدەرى قالمايدى عوي، تۇسكەنىمە جەتى جىل بولسا دا وسى كۇنگىنىڭ جاستارىنداي ۇلكەندەردىڭ الدىندا تالتاڭداپ كورگەنىم جوق؛ قۇدايعا شۇكىر، بىرەۋدەن جوعارى، بىرەۋدەن تومەن پالەنشەنىڭ كەلىنى، پالەنشەنىڭ ايەلى دەگەن اتاققا يە بولىپ كەلەمىز.
— قاديشا-اۋ، وسى مەن ءبىر نارسە ويلاپ تۇرمىن،— دەدى ءماۋىم شەتى شاشاقتى كەنەپ داستارڭاندى سىعىپ بولىپ، بەلىن جازىپ،— سەن ۇيلەنەدى دەيسىڭ مەن ول قاتپا قىزدى ءبىزدىڭ قاجى قايناعانىڭ بالاسى كوڭىل كوتەرۋ ءۇشىن اۋرە ەتىپ ءجۇر عوي دەپ ويلايمىن. مەن وسى ءوزىمىزدىڭ ۇيگە كەلىن بولىپ تۇسەر الدىندا كورىسۋگە ناعاشىمدىكىنە بارعاندا، تۋعان ناعاشى اعامنىڭ بالاسى باسىمدى اينالدىرعانى بار ەمەس پە...
— قويشى ءارى، جەڭەشە!
— قۇدايعا نان، وتىرىك بولسا بۇگىن كەشتى كورمەيىن.
تۇندە قاسىما كەلىپ ايمالاپ... و، توبا... كەشىرە كور... قايداعىنى ايتىپ، مەن «كۇنا بولادى» دەسەم، ول: «اق نەكەڭدى قيدىرىپ ءوزىم الامىن، ۇيلەنەمىن، مىنە جانىم، مىنە يمانىم»— دەپ قارعانعانى... و، توبا كەشىرە كور... اعەكەڭنىڭ ۇرىن كەلىپ، قالىڭدىعىن ويناپ، ەندى الىپ كەتۋگە جۇرگەن كەزى، قايداعى نەكە؟! قۇدايعا كۇنالى بولىپ، بەكەر انت-سۋ ىشكەنى؛ مىنە سول سياقتى، مىنا ءبىزدىڭ قاينىمىز دا ول قىزدى ەرمەك ەتۋ ءۇشىن ايتىپ ءجۇر. قۇداي بىلەدى دەيىن، سولاي...
— سونسوڭ ءوزىڭ نە دەدىڭ؟ نە دەپ قۇتىلدىڭ ناعاشىڭنىڭ ەرمەك ەتۋگە سالعان قولقاسىنان؟— دەپ ەگجەلەي باستادى قاديشا، موماقان ابىسىنىنىڭ اعىنان جارىلىپ جاس كەزدەگى ءبىر سىرىن اۋزىنا العانى وعان ەرسى دە، قىزىق تا كورىنىپ:
— نە دەگەنىمدى ءوزىم دە ۇمىتىپ قالىپپىن، قۇداي-اۋ، كۇناعا جازا كورمە بىلشىل سوزدەرىمىزدى؛ ءاي قاديشا-اي، ايتپايتىندى ايتتىراسىڭ-اۋ، ايتەۋىر، قايداعىنى شىعارىپ. ۋچيتەلدىڭ قارىنداسىن قايدان تاپتىڭ، بيشارانىڭ باسىن اۋىرتىپ، مومىن بالا عوي، ءارى جاس، ءارى جەتىم — جەڭگەنىڭ قولىندا تاربيەلەنگەن قىز قاي ءبىر جەتىسىپ قىز بولادى دەيسىڭ؟— دەدى ول زاعيپاعا شىن ءىشى ەلجىرەپ.
حاكىم مەن زاعيپانىڭ اراسىنداعى عاشىقتىق جايلاۋداعى ەلگە تەگىس جايىلدى. اسىرەسە «حاكىم زاعيپاعا ۇيلەنەدى» دەگەن ءسوزدى جۇرت اڭتارىلا تىڭداپ، قۇشتارلانا اڭگىمەلەدى.
3
ۋچيتەل اۋلىنا قۇداشا كەلدى دە، ءبىر كۇنى ويىن بولدى. ىمىرت جابىلا الىسىراقتاعى اۋىلداردان اربالى، اتتىلى جاستار اعىلدى؛ جاقىن جەردەن جاياۋلاپ قىز-بوزبالا جىلجىدى؛ قايىنسىڭلىلەرىنىڭ شاشپاۋىن كوتەرگەن كەلىنشەكتەر قاپتاپ كەتتى. قاس قارايعانشا-اق ەسىكتەس تىگىلگەن ەكى ءۇيدىڭ ءىشى-سىرتى بىردەي تولى — كىشىگىرىم قايناعان ءبىر بازارعا اينالدى.
ءازىلدى ءسوز، نازدى لەبىز، ەركە قالجىڭ، سيقىر سىبىر، سىلدىر شولپى، سۋسىل جىبەك — ءبارى قوسىلىپ دەلبەلى ءبىر تۇتاس گۋىل...
قىساڭ جەردە كەزدەسىپ الىستان عانا كوز قيىعىمەن ىمداسقان ىنتىق جۇرەك جاس جارانداردىڭ جۇزدەرى شايداي، اسىل سىردىڭ ۇشىن اسىعا شىعارىپ جاتىر. ءسوز كەستەسىنە شەبەر كەربەز كەلىنشەكتەر كوز تىككەننىڭ الدىندا، ەكىندىدە اۋىل ۇستىمەن وتكەن اياڭشىل اتتى سالدارشا كولبەڭدەيدى. كوپ اراسىنا سۇڭگىپ كەتىپ قايتا شىعىپ، شاباقتاي جۇيتكىپ، بالالار دا ءماز. جامبى اتاتىن مەرگەندەي ىرگەدەن جانتايا سىعالاعان كىشكەنە ادىلبەكتىڭ ەلىكتەي كوز تىككەنى حاكىم؛ قىزدار بىرىنەن-بىرى قىزعانعانداي اعاسىنا جان-جاقتان كوز سالىپ، قاباق شىتا قاستارىن كەرگەنىنە ونىڭ توبەسى شاڭىراققا جەتكەندەي، «مەنىڭ اعامنان ادەمىسى دە، وقىمىستىسى دا جوق» دەپ ويلايدى جاس بالا، ءۇي ىشىندەگى جاعالاي وتىرا باستاعان جاستاردى كوزىمەن ساناپ، قۇداشادان وزگەسى كورگەن، ەستىگەن قىزدار — كادىمگى زاعيپا، زادالار. ادىلبەك ەسىككە تاياۋ جەردەن سىعالاپ ەدى، ءتور الدىنداعى مەڭدى قۇداشا وعان قارسى الدىنان كورىندى. اسپالى شامنىڭ جارىعى ءدوپ تۇسكەن قىزدىڭ دوڭگەلەك جۇزىندەگى ۇلكەن مەڭى ادىلبەككە كادىمگى كۇندە كورىپ جۇرگەن تانىس ادامنىڭ مەڭىندەي. ول ءسال ويلانىپ قالدى دا: «ءا، ماككا. اۋعان جوق، ماككا سياقتى، ءسىڭلىسى ەكەن عوي. كوزدەرى دە ۇقساس ۇلكەن... بەتى اق قۇبا..» دەدى ىشىنەن. قۇداشانى باسقالارعا دا تەز كورسەتپەكشى بولىپ، ول ورنىنان تۇرىپ ەكىنشى ءۇيدىڭ ىرگەسىندەگى بالالارعا كەتتى.
— ءارى ءجۇرشى شىرماۋىقشا ورالماي،— دەپ شولپان قاراڭعى جەردە قۇشاقتاي الماقشى بولعان امانقۇلدى يتەرىپ جىبەرىپ، ءوزى ەسىككە قاراي جارىققا شىعىپ كەتتى. ول جىگىتتىڭ ءبارى ىنتىزار قۇداشانىڭ الدىنا كىم وتىرار ەكەن، كىمگە نازار اۋار ەكەن دەپ سۇقتاندى؛ ۇيگە كىرىپ قازان جاقتاعى قىز-كەلىنشەكتەردىڭ اراسىنا تۇرا قالدى. الدىندا تۇرعان حاكىمدى شولپان سىرتىنان تانىدى؛ اق سارى جەلكەسىنىڭ بولار-بولماس شۇقىرىنداعى شيىرىلعان ءبىر بولەك شاش، يىقتى تالدىرماشتاۋ كەلگەن سۇڭعاق تىك دەنە — قۇشتارلىق ءۇشىن عانا جارالعانداي كورىندى. ول حاكىمدى سىرتىنان ويناپ قۇشاقتاپ العىسى كەلدى، ەرىكسىز جىلجىپ جاقىنداي ءتۇستى، ءبىراق ءاربىر قيمىلدى، جۇزدەگى شىرايدى، كوزدىڭ قيىعى اڭدىعان، لەبىز ىرعاعىنا قۇلاق توسقان سىنشى كەلىنشەكتەر بوگەت بولدى — ول توقتالىپ ەكى كوزىن تومەن ءتۇسىردى. مەزەت وقتان دا ۇشقىر: «ول وقىعان... سۇلۋ... اتاقتى ادامنىڭ بالاسى!.. ال مەن شە؟..» دەگەن اراسى الشاق تەڭەۋلەر تاعى دا شانشۋداي قادالىپ ءوتتى دە، تاكاببار مەنمەندىك ىلەسە ول شانشۋدى تارقاتىپ جىبەردى. «جاس اتاۋلى كوز تىكسە، وسى جايلاۋداعى ەلدىڭ اۋزىندا سۇلۋ شولپان، العىر شولپان اتانسام، ءبىر قالاۋلى جان تىم بولماسا زامانداستىق نازىن دا ايتپاي ما؟ مىنا شەتتەن كەلگەن قيسسا وقيتىن قۇداشا بولماسا باسقاسىنىڭ قايسىسى تەڭ؟ جىگىتكە دۇرىستاپ شاي دا قۇيىپ بەرە المايتىن قارا دۇرسىندەر... الدە شەكە تامىرى كوگەرگەن قاتپا زاعيپا جول بوگەي مە؟.. دەگەن ونىڭ ءور ويلارىن سۇلەيمەن ءبولىپ جىبەردى.
— كانە، جول بەرىڭدەر،— دەدى ويىن اعاسى.
ول كەشەدەن بەرى جيناپ، باستارىن قوسقان جاستار ساۋىعىن ءوزى باسقارعان. جۇرت جول اشا بەردى. شولپان سەرپىلە ءتۇسىپ سۇلەيمەنگە ەرگەن جارتاي مىرزاعا ماعىناسى از جانسىز پىشىنمەن سامارقاۋلاۋ كوز تاستادى دا، ال دوڭگەلەك ءجۇزدى قىزىل كۇرەڭ جارتايدىڭ تىلەمسەك كوزدەرى الما-كەزەك قىسىلىپ، ەزۋلەرى كۇلىمدەي قالدى. بي-بولىس بولعان داۋلەتتى ادامنىڭ جالعىزى جارتاي الدىنا جان شىقپاي وسكەن وركوكىرەك جىگىت-تى. ونىڭ تاكاببار مىنەزىن امانقۇل بۇرىننان جاراتپايتىن؛ ال ءقازىر ىشىنەن قىزعىشتاي قورىپ كولدەنەڭ ادامنىڭ كوزىنەن دە قىزعاناتىن «اساۋ شولپانعا» ونىڭ جىميا كوز قىسقانىن ۇيگە كىرگەن بويى كوزى بىردەن شالىپ قالدى.
— قالىڭدىعىن كورگەن كۇيەۋدەي ءماز بولۋىن، كەردەڭدەگەن نەمەنىڭ،— دەدى ول، جارتايعا كوزىمەن اتىپ جىبەرگەندەي قاراپ. ءسويتتى دە، سۇلەيمەنگە بۇرىلدى،— مىنانى بازارعا شىعارىپ ساتايىن دەپ تۇرسىڭ با؟..
امانقۇلدىڭ ءسوزىن جارتاي ەستىسە دە ەستىمەگەن بولدى دا، سۇلەيمەن جاراتپاي قاباعىن ءتۇيدى؛ ەسىك جاقتاعى قىز-كەلىنشەكتەر ءوزارا سىبىر ەتتى. ويىن يەسى قوناق قۇدانىڭ اتاعىنا، داۋلەتىنە قاراي لايقاتتاپ جارتايدى الدىنا وتىرعىزدى. باسقالارىنىڭ دا الدىنا رەت-رەتىمەن جۇپتاپ جىگىت قويىپ، ءارى ولەڭشى ءارى ءانشى نۇرىمعا ويىن باستاتتى.
البىرت مىنەزدى، دۋمانشىل، ولەڭشى نۇرىم ەسىكتەن ادىمداي كىرىپ ءتور الدىنداعى قۇداشاعا جاقىنداي بەردى. توپىرلاي كىرگەن جاستارعا ءۇي لىق تولدى. نۇرىم بوركىن قولىنا الىپ، تاماعىن كەنەپ قويدى دا، ايقايلاپ بوركىن ءبىر بۇلعاپ جىبەرىپ، اندەتپەي جەلدىرمەلەتىپ كەتتى:
ايتايىن ال ايت دەسەڭ، سۇلەش اعا.
وزگەدەن مويىنى وزىق تۋعان دانا.
دۋ كورسە ارقا قوزىپ وسىندايدا
جۇلدە العان ولەڭىمەن نۇرىم بالا.
بۇل ءسوزدى باعىش ەتتىم قۇداشاما،
بۇگىنگى ويىن-ساۋىق تاماشادا.
سەن اققۋ قونا كەلگەن ءبىزدىڭ كولگە،
تارانىپ سايرانداي بەر وڭاشادا.
كوركىڭە كوز توياتتاپ قانىپ بولماس،
اق ءجۇزدى، كۇلىم كوزدى جانسىڭ دارا.
سۇيرىكتەي ءمىنسىز اپپاق ساۋساقتارىڭ
بال بىلەك بىلەزىككە تولعان جانە.
اقتاماق ۇلپىلدەگەن كوز تارتادى
دەگەندەي: ماعان قارا، ماعان قارا،
اقىلىڭ، پاراساتىڭ كوركىڭە ساي،
تەڭ كەلگەن ءتورت قۇبىلاڭ تۇگەل عانا.
كەز كەلسىن تولەگەنىڭ تىلەگىم سول —
زاماننىڭ جىبەگىسىڭ-اۋ-اي، مەڭدىبالا...—
دەپ ءبىر قايىرىپ تاستادى.
— ۋا، نۇرىم، سىلتە!
— قۇي، نۇرىم، قۇي.
— شاش مارجانىڭدى، شاشۋعا تۇرارلىق، قۇداشا...
— دۇرىس، دۇرىس. قىز جىبەكتىڭ ءوزى، اۋعان جوق. بالبىلەك، اقتاماق، ۇلپىلدەپ تۇر...
قوشتاعان، جەلىككەن سوزدەر تۇس-تۇستان جاۋدى.
قۇداشا ورنىنان تۇرىپ ادەت بويىنشا ساۋىقتى باستاپ، وزىنە ماقتاۋ ءسوز مەڭزەگەن اقىنعا جىبەك ورامال ۇسىندى، ونىڭ قاسىندا وتىرعان زاعيپا قول سوزىپ نۇرىمعا جەتكىزدى. نۇرىم قورشالاي تۇرعاندارعا اينالا قاراپ، ىلكى سازبەن تاعى دا ولەڭ ايتتى. بۇل شاتتىق دۋماننىڭ بارىنە ورتاق ەكەنىن تولعادى، ءۇي تولى جاستى تەگىس ماداقتادى. ازدان كەيىن قوسىلىپ سالعان قىز-كەلىنشەكتەردىڭ اشىق اندەرى تۇنگە قىمتانعان تىنىش اۋىلدىڭ ءۇستىن دىبىسقا بولەپ، ۇنگە ەلىتتىرگەندەي بولدى. ءۇيدىڭ ءىشى دە، تىسى دا ءماز، انمەن ارالاس قالجىڭ ءسوز، ءزىلسىز كۇلكى...
قالەن ۋچيتەلدىڭ جاقىن بالدىزى — قۇداشا اتانعان بۇل مەڭدىقىزدىڭ وقىعان قىز ەكەنىن، جاسىنان اتاستىرعان كۇيەۋىنە كوڭىلى تولماي تولقىپ جۇرگەنىن جۇرت سىرتىنان ەستىگەن-دى، بۇل جاي جارتايدىڭ دا قۇلاعىنا شالىنعان بولاتىن. ءارى سۇلۋ، ءارى وقىعان قىزبەن ەركىن سويلەسىپ، بيلەپ كەتە الماي ىشىنەن تۇتانىپ وتىرعان مىرزا ءىلىپ سويلەپ مۇقاتۋ جولىن ىزدەدى. ول ءسوزدى قالاي باستاپ، قالاي ۇرىنۋعا بىلمەي ءبىر جانتايىپ، ءبىر تۇرىپ وتىرىپ زاعيپامەن ءتىل قاعىستى.
— زاعيپا، سەن قۇداشاڭنىڭ اتىن دا ايتپادىڭ، سىرت بەلگىسىنە قاراپ جىندى نۇرىمشا ءبىز دە مەڭدىبالا دەيمىز بە؟— دەدى.
— جارتاي اعا، قۇداشانىڭ اتىن ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ بالاسىنا شەيىن بىلەدى، ەگەر ءسىز شىنىمەن ەستىمەگەن بولساڭىز ايتايىن: اتى مەڭدىقىز. ءبىز قالادا تۇرعاندا نوعاي مەكتەبىندە ءبىر وقىعانبىز. نۇرىم اعانىڭ: «ءتورت قۇبىلاڭ تەڭ كەلگەن» دەگەنى راس. تاۋىپ ايتتى. ءسىزدىڭ ول كىسىنى «جىندى» دەۋىڭىز كەلىسسىز. جۇرتتىڭ ءبارى سونداي ءارى ويعا جۇيرىك، ءارى اقىن بولىپ تۋا بەرسە جامان بولماس ەدى،— دەدى زاعيپا.
ونىڭ ءسوزى ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ شىقتى، ءوزى قاتتى قوبالجىپ كەتتى. جارتايدىڭ ەكى جاعىنا كەزەك جانتايا بەرگەنى وعان ادەيى ادەپسىزدىك ىستەپ، اياق استى ەتكەندەي كورىندى.
— ۇيالماعان ولەڭشى، ەرىنبەگەن ەتىكشى دەگەن. ءارى جۇيرىك... ءارى اقىن دەيسىڭ... قاراعىم، سەن دە اقىندى كورمەگەن ەكەنسىڭ. ونداي ولەڭدى جۇرتتىڭ ءبارى دە ايتادى.
— وندا ءسىز نەگە توي باستامايسىز!
جارتاي زاعيپاعا تانىمايتىن ادامشا توسىرقاي قارادى.
— ماعان ەندى توي باستاپ، قىز ماقتايتىن ەل قىدىرعان ەسەر بول دەگەنىڭ بە؟ ونداي كاسىپتى انا نۇرىمدارعا بەردىك.
مەڭدىقىز سالماقپەن ويلاپ سويلەيتىن ەدى. ءبىراق باس جىگىت دەپ اكەلىپ الدىنا قويعان جارتايدىڭ مىنا مىنەزى، وتىرعان سيقى جۇرتتىڭ شۋلاي قوستاپ جارقىن ىقىلاس كورسەتكەن اقىن نۇرىمدى قورلاي سويلەگەنى سابىر ەتۋگە بوي بەرمەدى. مۇقاتۋدىڭ ءبىر جاعى وزىنە دە كەلىپ ءتيدى: «ەسەرلەردەن باسقا كىسى قىز ماقتار ما؟.. سەنىڭ تويىڭدى اشقان ادام جىندى» دەگەن تۋرا مەڭزەۋ.
— زاعيپا، اعاڭىزدىڭ وتىرىسى دا، ءسوزى دە جاقىندى سىيلاپ، جاقسىنى قۇرمەتتەۋ سالتىنا جات ادام ەكەنىن ابدەن اڭعارتتى. قالاۋلى دەگەن كىسىڭىز وسى بولسا بۇل كەشتە ءلاززاتتى لەبىز ورنىنا «جىندى»، «ەسەر»، «ەتىكشى» دەپ بۇزاۋ قۋعان بالالاردىڭ ءبىرىن-بىرى بالاعاتتاپ مۇقاتۋ ءۇشىن ايتاتىن سوزدەرىن ەسىتەتىن بولدىق،— دەدى.
مەڭدىقىزدىڭ بۇل ءسوزىن ءۇي تولى قىزدار مەن جىگىتتەر تەگىس ەسىتتى. ولار بىر-بىرىنە يەك قاعىسىپ قاباقتارىمەن ىمداسىپ؛ جارتايدى قىز وزىنە تەڭ كورمەدى دەپ ءبىلدى.
ەندى جىگىت جاۋابىن سابىرسىزدانا كۇتكەندەي — تاماق كەنەۋ، سىبىرلاسۋ، قوزعالىپ قويۋ جيىلەندى.
سالۋالى جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا جارتاي باسىن بۇلاڭ ەتكىزىپ، ەكىنشى جاققا قيسايتتى دا، جىڭىشكەلەۋ داۋىسپەن:
— بۇل ەلدىڭ جىگىتتەرىن سىناپ، كەلگەن جەردەن ءمىن تاعاسىڭ. قۇداشا، الدىمەن ءوز كۇيەۋىڭدى ءمىنسىز ەتسەڭ، اقىلىڭ كوپ بولسا، جارىم جارتىسىن سوعان بەرسەڭ، ءبىر كەش ەمەس كوپ كەشتەردە دە جاپا شەكپەس ەڭ،— دەدى.
ءسويتتى دە ول «تاۋىپ ايتتىم» دەگەن ادامشا سول جاققا ناساتتانا كوز تاستاپ، موينىن وڭعا بۇرىپ ەدى، ەسىككە تاياۋ شولپانمەن سويلەسىپ تۇرعان حاكىمنىڭ تۇيسىنگەن ءتۇرىن كوزى شالىپ قالدى. قاسىنداعى ادەمى كەلىنشەكپەن جارقىن ازىلدەسپەي سازارىپ تۇرعانىنا قاراعاندا سوزگە ارالاسىپ تيىسۋگە دايىن تۇرعان سياقتى. «اعاسىن جىندى دەگەنگە نامىستانىپ تۇر عوي. وقىدىم دەپ بۇل دا اقىلدى بولعىسى كەلەدى، جۇگەنسىز ءجۇنىستىڭ شىلتيعان بالاسى»— دەدى جارتاي ىشىنەن. ءبىراق ول مىقتىمسىعانمەن نۇرىمنان قاتتى سەسكەنۋشى ەدى. «جىندى» دەگەن ءسوزدى نۇرىم ەستىسە شەكىسپەي قالمايتىنى انىق. «جىندىنىڭ اتى جىندى، ءبىراق سونى بەكەر-اق ايتتىم» دەپ وپىندى دا، نۇرىمنىڭ بۇل ۇيدە كامىل جوق ەكەنىن بىلگەننەن كەيىن عانا كوڭىل جاي تاپتى. ول تاعى دا شالقايا ءتۇستى.
— مۇنىڭىز وتە ەرتە ايتىلعان جانە بايقاماي ايتىلعان اقىل. مەن سىزگە بولاشاق جولداسىم جونىندە شاعىنعان جوقپىن. ونىڭ ءمىنى بار ما، جوق پا — ول تاعى دا بەلگىسىز نارسە،— دەدى قىز.
— بىلەمىز، سىبىرلاعاندى قۇداي ەستىمەي مە دەگەندەي، كۇيەۋىڭدى مەنسىنبەي جۇرگەنىڭدى نەسىن جاسىراسىڭ. قۇداشا، جاسىرساڭ دا جاسىرماساڭ دا باسىڭ بايلاۋلى. تۋلاعانمەن تالاي اساۋ قىزدى قىرىق جەتى قىرقادان اسىرماي-اق جۋاسىتاتىن. ءوزىڭ دە سونىڭ ءبىرىسىڭ،— دەدى جارتاي، بۇرىنعىدان كورى داۋىسىن جۋانداتا، ءسوزىن نىقتاپ سويلەپ.
قۇداشا دا اشىنىڭقىراي ءتۇستى. ول:
— تۇيە بويىنا سەنىپ جىلدان قۇر قالىپتى دەگەندەي، قىرىق جەتىڭىزگە سەنگەن ءسىز سياقتى مىرزالارعا ورنىن عانا سيپاتقان اپا-سىڭلىلەرىمىز از ەمەس،— دەدى.
— قۇداشا ءولتىردى،— دەدى امانقۇل قاسىنداعى جىگىتكە،— جارتاي قاتىندارعا كوز قىسۋدى عانا بىلەدى. مەڭدى قۇداشاعا قايدان توتەپ بەرسىن. ءوزىن ابدەن شالقاسىنان سالدى، تىپىر ەتكىزبەدى. جىگىتىڭ ۇننەن قالدى.
جوق، ءالى يت جىعىس.
— جارتايدىڭ ءسوزى دە تاقاعا قاققان مىقتاي...
— قاتىن وسەك... «قۇداشا كۇيەۋىن مەنسىنبەيدى ەكەن» دەگەندى سىرتتان ەسىتىپ بەتىنە باسا بەرەدى. مۇنىمەن جەڭە الا ما، انا سياقتى جۇرت اۋزىنا ىلىككەن ءارى سۇلۋ، ءارى وقىعان قىزدى،— دەستى ەسىك جاقتاعى جىگىتتەر ءوزارا ءسوز جارىستىرىپ.
نۇرىمنىڭ ۇيگە كىرىپ كەلگەنىن جۇرتتىڭ كوبى بايقاماي قالدى، تەك قانا ونىڭ سوزگە ارالاسقانىن كۇجىلدەگەن داۋىسىنان ءبىلدى.
— جارتاي، سەن ءپىش-پىش قاتىن وسەككە قۇلاعىڭدى تۇرمەي ورىندى اڭگىمەگە كوشسەڭشى. بۇل جەردە اسپانداۋدىڭ قاجەتى شامالى، ويتكەنى وقىعان، تاربيەلى زامانداسىمىز داۋلەتىنە ماس بولىپ توقسان جەتىسىن الا جۇگىرگەن مىرزالارعا تاڭسىق ەمەس كورىنەدى،— دەپ نۇرىم قۇداشانى قولداي. جارتايعا كيلىگە سويلەدى.
— سەنىڭ ويىڭ نە؟— دەدى جارتاي موينىن ارەڭ قوزعاعانداي اسىقپاي بۇرىپ. — ماعان اقىل ايتا كەلدىڭ بە، الدە ويىن ءوز اۋىلىمدا دەپ قوجالىق ەتكىڭ كەلە مە؟ قىز-كەلىنشەكپەن قالاي سويلەسۋدى مەن جاراپازانشىلاردان سۇراپ الىپ جۇرگەنىم جوق.
نۇرىمنىڭ قارا سۇر بەتى قوشقىلدانىپ كەتتى؛ جۇرت ىشتەن تىنا قالدى؛ كوپ كوزدەر جالعىز عانا سونىڭ سوپاق جاقتى، ەر كەسكىندى بەتىنە جابىلا بۇرىلىپ ىشكى قۇبىلىستىڭ سىرتقى نىشانىن تىنتكىلەدى؛ قاباعىنىڭ تۇكسيە تۇسكەنىن، تۇرقى بيىك تاناۋلاردىڭ ىرگەسىن داۋىل تۇرگەن كەبەندەي كوتەرىلگەنىن، توتىققان مويىننىڭ كۇرە تامىرلارى مەن شىقشىت ەتتەرىنىڭ بۇلكىلدەي باستاعانىن، كوز جانارىنىڭ شوقتانىپ ءبىر جايناپ، ءبىر تۇتەگەنىن تەگىس قامتىدى. امانقۇل ىشىنەن: «نۇرىمنىڭ بەلگىلى ۇلكەن جۇدىرىعى ءقازىر اناۋ جارتايدىڭ دوڭگەلەك باسىنا سارت ەتەدى»— دەپ ويلادى. قىز-كەلىنشەكتەردىڭ كوبى ءسوز كەزەگىن كۇتتى.
— جاراپازانشى بولىپ، جارتاي، مەن سەنىڭ ەسىگىڭنىڭ الدىنا بارىپ، اتا-باباڭدى ماقتاپ شارشى ورامال سۇراعانىم جوق. ماقتار دا ەدىم، ءبىراق ارعى جاعىڭ جۇقا، سەپ-سەلدىر...! سۇيەگىڭنىڭ قالىڭداي باستاعانى كۇنى كەشە عانا... بەلبەۋىڭدى كەۋدەڭە قاراي ىسىرا بەرمەي، ۇرتىڭدى تولتىرا بەرمەي جايىڭمەن وتىرىپ شامامەن سويلە...
— ءا، سەن كىم ەدىڭ سونشاما شوقتىعىڭ بيىك، قۇلاعىڭا قول اپارتپايتىن؟
— مەنىڭ شوقتىعىم قانداي بولسا دا سەنىڭ قولىڭ جەتىپ كورگەن ەمەس.
— ءىنىم وقىمىستى دەپ جەلكەڭدى كۇجىرەيتەسىڭ بە؟
— ءىنىمسىز ءوزىم دە سەنى ءۇش وراپ الۋعا جەتەرمىن. ىنىممەن سويلەسۋگە اياعىڭنىڭ استىنا بيىك ساتى قوي، ايتپەسە ورەڭ جەتپەيدى، تارتەڭ قىسقا...
جارتاي ۇندەمەي قالدى. جۇرت تا تىم-تىرىس، ەندىگى ءسوز ۇلكەن ەگەسكە سوقتىراتىنداي بولدى. ءبىراق ءسوزدى قويىپ جارتاي كەك الۋدىڭ باسقا ءادىسىن ىزدەدى. ەگەسكەن جاقتى اياق استى ەتۋدىڭ ەڭ اۋىر ءتۇرى ساۋىقتىڭ شىرقىن بۇزۋ، سوڭىنان ەرگەن ادامىن الىپ شىعىپ، ويىندى تاستاپ كەتۋ. بوزبالا باس قوسقان جەردە ۇدايى ءوp كوكىرەكتىك ەتەتىن، سوزبەن جەڭە الماعاندا ورەسكەل امالىمەن بوي كورسەتەتىن جارتايدىڭ ادەتى ەدى. ول سول ادەتىنە كوشىپ شاپشاڭ ورنىنان تۇردى دا، سىرتقا شىعىپ كەتتى. ونىڭ قىڭىر قىلىقپەن تۇرىپ كەتكەنىن وتىرعاندار تەگىس ءتۇسىندى، ويتكەنى باستان-اق، سابىنداي بۇزىلىپ، قۇداشامەن اڭگىمەسىنىڭ جاراسپاعانىن، قاتار ءوسىپ كەلە جاتقان نۇرىمنىڭ جيىن جەردە ونان الدەقايدا بازارلى ەكەنىن، مۇنى جارتايدىڭ كورەر كوزگە كۇندەپ، وعان ءتىل تيگىزە سويلەپ وتىرعانىن ءبارى دە بايقاعان-دى.
— مەن نۇرىم بار جەردە بولا المايمىن. مەن ول سياقتى ەسەردەن ءسوز ەستۋ ءۇشىن كەلگەنىم جوق، — دەدى جارتاي ەكىنشى ۇيدەگى سۇلەيمەنگە. ءسويتتى دە ەرتىپ اكەلگەن قارىنداستارىنا قاراپ: — تۇرىڭدار، كەتەمىز،— دەپ بۇيرىق ەتتى.
— جارتاي، ساعان نە بولعان، قۇربى اراسىندا ءازىل-قالجىڭ سوزدەر بولماي ما ەكەن؟ مۇنىڭ، بەلكۇللى، دۇرىس ەمەس. سەن كەك تۇتقانداي ارتىق ءسوز ايتىلعان جوق، — دەدى ويىن باسقارۋشى.
— مەنىڭ اتا-تەگىمە ءتىل تيگىزدى، مەن ونداي ءسوزدى كوتەرە المايمىن.
— جارتاي، سەن، بەلكۇللى، بالا ەكەنسىڭ. مىناۋىڭ ۇيات، شاتاق ىزدەگەن جارتايدىڭ قىلىعىنا شىداماعان نۇرىم:
— سۇلەكە-اۋ، قايتەسىڭ توقتاتىپ، جۇرە بەرسىن. جارتايسىز ويىن تاراپ كەتەر دەپ قورقاسىڭ با، الدە كەلەلى كەڭەس ايتاتىن ادام كەتىپ قالادى دەپ قىسىلاسىڭ با؟— دەدى.
— سەنىمەن ءبىر جەردە وتىرىپ كەڭەس ايتاتىن اقىماق جوق.
— اي، كەت، كەۋدەڭدى كوتەرمەي،.. جولىڭ اشىق، انە! — دەدى نۇرىم قىزىپ.
— نۇرىم، سەن قويسايشى، جارقىنىم.
— قويمايمىن. اكەم ءبىر جىل بولىس بولدى دەپ كەۋدەسىن كوتەرە مە، قىزعا جاۋاپ قاتا المايتىن شارتىق.
— ءاي، سەن ءتىلىڭدى تارتىپ سويلە.
— تارتپاعاندا نە قىلايىن دەپ ەدىڭ؟
— كورەسىڭ، نە قىلعانىمدى...
— كورسەتە عوي...— قارۋلى ۇزىن نۇرىم وڭمەننەن يتەرىپ، جارتايدى ەسىككە قاراي تىقسىرىپ الىپ كەتتى. جۇرت قورشالاي قالدى اراعا سۇلەيمەن جانە باسقالارى ءتۇسىپ، ەگەسكەن ەكەۋىن ەكى جاققا ايىرىپ اكەتىستى. ازدان كەيىن ەرتىپ اكەلگەن ەكى قىزدى ارباسىنا وتىرعىزىپ، جارتاي ويىندى تاستاپ اۋىلىنا قايتىپ كەتتى دە، ابىر-سابىر باسىلىپ، ساۋىق قايتا قىزدى؛ قوسىلىپ سالعان ءان قايتادان جاڭعىردى؛ ازىل-كۇلكى كۇشەيدى، قىسقا تاڭ قىزىقپەن قىسقارا بەردى...
قۇداشانى جالعىز وتىرعىزۋدى لايىقسىز كورگەن سۇلەيمەن:
— ءبىر تەنتەگىمىز كەتتى دەپ رەنجىمە، قۇداشا قاراعىم. مىنا ءىنىم وندايدىڭ بەلكۇللى، ون بەسىنە تۇرادى،— دەپ قولىنان جەتەكتەپ اكەلىپ، مەڭدىقىزدىڭ الدىنا حاكىمدى وتىرعىزدى.
حاكىم وتىرار ورنىن، سىرلاسار ادامىن جاڭا عانا تاپقانداي بولدى. ول مەڭدىقىزعا قالا جاستارىنىڭ ساۋىق-سايرانىن اڭگىمەلەدى، قازاننان كەلگەن ارتيستەردىڭ ويىنىن ايتتى... ءبىراق قاسىندا وتىرعان زاعيپانىڭ ءتۇسى ءبىر كوگەرىپ، ءبىر بوزارىپ ۇزدىكسىز قۇبىلا بەردى. ول قاتتى قوبالجىدى. نەشە كۇننەن بەرى قيال دۇنيەسىنىڭ قۇشاعىندا ءجۇزىپ كۇندىز ويدان، تۇندە تۇستەن شىقپايتىن حاكىممەن بىرگە يرانداعى گاۋھارنەكين شاھارلارىن ارالاپ جۇرەتىن ءتاتتى مينۋتتار، ارماندى ويلار، قولعا تۇسپەيتىن ساعىمداي جوعالىپ جاتتى... ونى قۇيىنداي ۇيتقىتقان، قىزعانىش سەزىمى ەرىكسىز بيلەپ كەتتى — مەڭدىقىزعا تۇيىلە قارادى، حاكىمدى قولىنان ۇستاپ، جەتەكتەپ الىپ كەتكىسى كەلدى.
سەگىزىنشى تاراۋ
1
كوپ جەر جاياۋ ءجۇرىپ شارشاپ كەلگەن ءابدىراحمان كەشكىلىكتە تاماق جەمەستەن ۇيىقتاپ قالعان ەدى، شالقاسىنان جاتقان كۇيى قوزعالماستان ول ەرتەڭىنە ساسكەدە ءبىر-اق وياندى.
مايدىڭ ماۋجىراعان ءبىر جۇمساق شۇعىلالى جايدارى كۇنى، اشىق جاتقان ەسىك-تەرەزەلەردەن شىم ۇيگە تىستان نوسەرلەپ نۇر قۇيىلىپ تۇر؛ ءۇي ءىشى جاپ-جارىق ساۋلەگە جانە بوي بالقىتارلىق ءبىر ءمولدىر اۋاعا ورنەكتەپ تولىپ كەتكەن سياقتى. كەشەگى سالىققان دەنە ءقازىر سامارقاۋ تارتىپ بوگىپ قالعان، ورنىنان قوزعاۋعا جار بەرەر ەمەس. ول كوزدەرىن اشقان كۇيى كورگەندەرىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ءبىراز ۋاقىت ويىن جيناقتاپ جاتتى... بارعان جەرى قاراسۋ مەكتەبى؛ بۇل جايىققا تاياۋ جەردەگى ەگىنشىلىك پەن بالىق اۋلاۋعا قوسىمشا جوسا، بور قازىپ كاسىپ ەتەتىن وتىرىقشى ەلدەردىڭ اراسىنداعى مەكتەپ-تى. اششىنىڭ بويىمەن باسقا دا ءبىراز جەرلەردى ارالاپ، ءابدىراحمان بىرنەشە كۇن ءجۇرىپ ساعاعا كەشە ىمىرتتاتىپ جەتكەن بولاتىن. «ۋچيتەلدەر... عاجاپ ادامدار! ەسكىگە جاۋ. جۇزدەن توقسانى بىزگە جاقتاس... سورلىنىڭ مۇڭىن كوبىرەك تىڭداپ، ەل ىشىندەگى ادىلسىزدىكتى تەزىرەك كورەدى. سوندىقتان قاس بۇلار وزبىر وكىمەتكە. مەن ءوزىم دە سونداي ەدىم عوي...» — دەپ ويلادى ءابدىراحمان قاراسۋدىڭ ۋچيتەلدەرى مەن سوندا وقىعان اياعى مۇكىس ءبىر جاس جىگىت كوز الدىنا ەلەستەپ. قاجىمۇقاندىكىندە جاتقانىن ول تىستان كىرگەن ماناردى كورگەندە عانا ءبىلدى.
مانار قوناعىنىڭ گيمناستەركاسىن جۋىپ كەپتىرىپ، قىرتىسىن قولىمەن جازىپ بۇكتەپ اكەلىپ قاسىنا قويدى دا، ءوزى ۇندەمەستەن قايتادان تىسقا شىعىپ كەتتى. سوڭعى كەزدە ويعا كوبىرەك ورالىپ، تۇسكە ءجيى-جيى ەنەتىن ءۇي ءىشىن كۇتىمپاز ايەلدىڭ مىنا ءىسى ادەيى ەسكەرتكەندەي بولدى. ونىڭ ۇيدەن كەتكەنىنە ءۇش ايدان ارتىعىراق ۋاقىت ءوتتى. ايەلىنە: «اۋىلعا ءوزىم كەلىپ كەتەرمىن، كەلە الماسام سەنى قالاعا الدىرارمىن» دەپ جۇرگەندە اتاماندار ويرانى كەزدەستى؛ ۇلكەن تارتىس ۇيگە مويىن بۇردىرماستان ارانى الشاقتاتا بەردى؛ كورىسۋ ىنتىقتىعى كۇن ساناپ ۇلعايىپ، ۇشتالىپ، اسىقتىق سەزىمدى ۇدەتە ءتۇستى. «مەنىڭ كۇلشانىم دا تاپ وسى مانار سياقتى كىردى جۋىپ، كەپتىرىپ، قىرتىسىن جازىپ، بۇكتەپ كيۋگە دايىنداپ قوياتىن... ايەلدەر بىرىنە-بىرى ۇقساس. ىستەرى دە ۇقساس... كەيدە مىنەزدەرى دە، ءتىپتى كەسكىندەرى دە ۇقساس كەلەدى؛ كۇلشان دا اق، مىنا مانار دا اپپاق، ءبىراق كۇلشان كىشىرەك، وتكىر. ال مىنا كىسى كەربەزدەۋ، ماڭعازداۋ ايەل. قاجىمۇقان بايعۇس قاپ-قارا، ناعىز ىسقاياق قارا... اپپاق ايەلدى قالاي الدى ەكەن؟ جانە سۇلۋ ادام... تفۋ... ادامنىڭ ويىنا كەيدە كەلمەيتىن نارسەلەر كەلەدى... قايداعى ءبىر كەسەپات ويلار!— وسىنىڭ ءبارى ءۇيدى اڭساۋدان...
ءابدىراحمان ورنىنان ۇشىپ تۇرا كەلدى دە، تەز كيىنىپ تىسقا شىعىپ كەتتى.
— قاي جاققا باراسىز، شاي ءازىر،— دەگەن مانارعا، ول:
— سۋ جاعاسىنا بارىپ قايتامىن. كەلەمىن قاجەكەڭمەن بىرگە ىشەرمىز شايدى،— دەپ اياعىن اسىعا باستى.
سۋ باسىنا جەتكەنشە ونى الدە نەبىر ويلار شىرماۋمەن بولدى، ءبىراق كوزدى ەرىكسىز سۇيرەپ اكەتەتىن كوركەم كورىنىس كەشىكپەي ونىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ، ويىن جادىراتىپ جىبەردى. وزەننىڭ ساعاسى ەندى، ارعى بەتتەگى ەكى-ۇش قىستاۋ بۇلدىراپ، ەداۋىر الىستا تۇر. سۋ بەتىنە جاڭا عانا قىلتيىپ شىققان بالا قۇراق، قوسقۇلاق جارىپ جەر بەتىن جاسىرا باستاعان ەگىندەي، وزەننىڭ ءۇستىن جاۋىپ كەتىپتى دە، تەك ورتالىقتا عانا بەتى جەلگە شىمىركىگەن ايدىن قالىپتى. ارعى بەتتەگى كەڭ جايىلمادان ايدىنعا قاراي سىڭار ەسكەكپەن ەسىپ، قايىقپەن ەكى ادام كەلە جاتىر. جاي ەسىپ، ءجيى توقتاپ، جىلجىپ جۇرگەنىنە قاراعاندا اۋ قاراعان بالىقشى سياقتى. جايىقتىڭ جاعاسىندا وسكەن ءابدىراحمانعا ەندەپ جاتقان سۋ دا، ay قاراعان بالىقشى دا، وزىنە ەرىكسىز تارتىپ تۇراتىن ارعى بەتتەگى كوك بۇيرا جاعا دا جىلى ۇشىراپ كەتتى. ول الىستاعى جاعانى، جەل تولقىتقان ايدىن ۇستىندەگى نوقاتتاي بولىپ كورىنگەن ۇيرەكتەردى كوزى تالعانشا قاراپ، ۇزاق تۇردى. بالدىر ءيسى اڭقىعان وزەن بويىنىڭ جۇمساق اۋاسىن كەۋدەنى كەرە-كەرە جۇتتى. ازدان كەيىن ول تومەن ءتۇسىپ، ناق جاعاعا كەلدى دە، بىلدىرلاپ الدەنەنى سويلەپ وتىرعان جىڭىشكە ءۇندى بالانىڭ دىبىسىن ەسىتتى. دىبىسقا قۇلاعىن تۇرە ول ون شاقتى ادىم ىلگەرى اتتاپ، شاپپالاۋ جەردە قارماق سالىپ وتىرعان بالانىڭ ءوزىن دە كوردى. قارماقشى ءابدىراحماندى كورگەن دە جوق، كورسە دە ەلەگەن جوق — ەكى كوزى سۋداعى جىبىر-جىبىر ەتكەن قالتقىدا، ولەڭدەتىپ بالىق «شاقىرىپ» وتىر. اۋەلى ول ءسوزىن انىقتاپ ايىرا المادى دا، شاپشاڭ سويلەگەن بالانىڭ ءۇندى جىڭىشكە داۋسىنا ازدان كەيىن قۇلاعى جاتتىعا باستادى. بالا:
— سۋ يەسى سۇلەيمەن، سەنەن بالىق تىلەيمىن. الابۇعا اق بالىق، قارماعىما شاپ بالىق! سۋ يەسى سۇلەيمەن، سەنەن بالىق تىلەيمىن. الابۇعا اق بالىق، قارماعىما شاپ بالىق!..— دەپ ۇستى-ۇستىنە قايتالاپ، لەكىلدەتىپ سوعىپ وتىر.
ءبىر مينۋتتىڭ ىشىندە بالا مۇنى ەڭ كەمى ون بەس قايتارا ايتقان شىعار. سونشاما شۇعىلدانىپ، بار نازارىن، بار ىنتاسىن ۇلكەن سەنىممەن سۋعا اۋدارعان بالانىڭ بالالىق ارەكەتىنە جىميا كۇلدى دە، ءابدىراحمان دا ۇندەمەي، كوزىن ايىرماستان، ارت جاعىنا كەلىپ قاراپ تۇردى. قالتقى جىبىر-جىبىر ەتەدى، بالا بەزىلدەتىپ سوعا بەرەدى. ەشبىر وزگەرىسسىز سۋ دا اقىرىن تەڭسەلەدى، قالتقى دا جىبىر-جىبىر قوزعالادى. ءبىراز ۋاقىت تۇرعاننان كەيىن ءابدىراحمان اقىرىنداپ تاماعىن كەنەپ قويدى. وزىنە ۇيرەنشىكتى، تانىس ادامنىڭ تاماق كەنەۋى دەپ ويلاعان بولۋى كەرەك، بالا بۇرىلىپ قاراماستان قارماقتىڭ قۇرىعىنان بوس سول قولىن كوتەpiپ، سۇق ساۋساعىمەن نۇقي ارتىنداعى ءابدىراحمانعا «ۇندەمە» دەگەن ىم قاقتى. ءابدىراحمان ەزۋ تارتقان كۇيى ۇندەمەستەن تۇرا بەردى. بالا دا ۇزبەستەن، قيمىلداماستان «سۋ يەسى سۇلەيمەن... الابۇعا اق بالىقتى» لەكىلدەتە بەردى...
ءبىر مەزگىلدە قارماققا بالىق شاپتى دا، قالتقى توڭقاڭ ەتىپ ەكى ەلىدەي تەرەڭگە قاراي جىلجىپ، شىم باتىپ كەتتى. ءابدىراحمان «ءايت» دەپ ۇلگىرگەنشە بالا قۇرىعىن قوس قولداپ كوتەرىپ الىپ، باسىنان اسىرا كەرى قاراي سەرىپتى. سۋدان سوپاڭ ەتىپ شىعىپ، قارماق باۋىمەن بىرگە جوعارى كوتەرىلگەن كىشكەنە بالىق اۋەلەپ كەلىپ جەرگە تورس ەتە قالدى. جان-جاعىنا قاراماستان بالىقتىڭ تۇسكەن جەرىنە جۇگىرگەن بالاعا قاراي كۇلىمسىرەگەن بويى ءابدىراحمان دا جاقىنداي ءتۇستى. بالىق الابۇعا ەكەن، جەرگە سوعىلىپ، ەسەڭگىرەگەن بويى ۇلكەن اۋزىن اشىپ، قۇيرىعىن ءالسىز ءيىپ، دارمەنسىز تىپىرلاپ جاتىر.
— سەن تاماعىڭدى كەنەمەگەندە باعانا شاباتىن ەدى، قارماقتى باتىل قاپقانمەن الابۇعا وتە ساق بالىق،— دەدى بالا بايسالدى تۇردە تىپىرشىعان بالىقتى سول قولىمەن قىسىپ ۇستاپ، وڭ قولىمەن ونىڭ اۋزىنان قارماعىن شىعارىپ جاتىپ.
— ولاي بولسا سەن ءوزىڭ دىبىس بەرىپ نەگە ولەڭدەتەسىڭ؟
— مەنىڭ ايتقانىم ولەڭ ەمەس، سەن نە، بالىق شاقىرۋدى بىلمەيسىڭ بە؟— دەپ بالا الابۇعانىڭ ەرنىن جىرىپ، قارماعىن بوساتىپ الىپ، ءابدىراحمانىڭ بەتىنە جاڭا عانا تۋرا قارادى.
ول ءبىر ادىم كەرى شەگىنە ءتۇستى، قاسىنداعى قاراماي سويلەسىپ تۇرعانى ۇيرەنشىكتى مەرعالي شال ەمەس، بايەستىڭ ۇيىندە جاتقان ۋچيتەل ەكەن. بالا قىسىلا تاڭىرقاعانداي، ءابدىراحماننىڭ اۋزىنا قاراپ قالدى.
— سەن كىم بالاسىسىڭ؟
— باتىردىڭ بالاسىمىن.
— اتىڭ كىم؟
— ۇزاق.
— نەمەنە «اق بالىق، قارماعىما شاپ بالىق» دەگەنىڭدى بالىق تۇسىنە مە؟— دەپ كۇلدى ءابدىراحمان.
— تۇسىنگەندە قانداي! كەيدە جيىرما بەس ايتقاندا دا قارماقتى قابادى، ال، قىرىق ايتقاننان قالمايدى. كەشكە قاراي، ايتساڭ دا، ايتپاساڭ دا قارماعىڭدى سۋعا تۇسىرمەيدى،— دەدى بالا.
بۇلاردىڭ جانىنان ەكى بالىقشى دا قايىقپەن كەلىپ سۋدان شىقتى. بۇل قاجىمۇقان مەن كەنجەكەي ەكەن. كەنجەكەي ابدىراحمانمەن امانداسقاننان كەيىن:
— قانجىعاڭىز قاندى ەكەن، بۇگىن ازداپ تابان جۇرە باستاپتى. اتتەڭ، تەك تابان اۋىمىز از، ايتپەسە جەۋگە دە، تۇزداۋعا دا جەتەرلىك ەتىپ ۇستار ەدىم،— دەدى دە،— قاجەكە، ەڭ سەمىز، ەڭ ىرىلەرىنەن ابەكەڭە كوتەرگەنىڭشە ءتىزىپ بەرشى، ءبىزدىڭ بايلاعانىمىز بولسىن،— دەدى. ءسويتتى دە ءوزى قاجىمۇقاننىڭ جاۋابىن كۇتپەستەن، بەلىندەگى كەندىر تىزبەگىنە جونى قارا قوشقىلدانعان كۇرەكتەي تاباننان ون بەسىن ءتىزىپ:
— ابەكە، جيىرماسىن تىزسەم اۋىر بولماس پا؟ — دەپ سۇرادى.
— ويباي، ونىڭ ءبارىن قايتەمىن، ماعان ەكەۋى دە جەتەدى مىنا دىعال تابانداردىڭ، ايتپەسە ءتىپتى كەرەگى دە جوق... بالا-شاعانىڭ نەسىبەسىن ماعان بەرىپ،— دەدى.
— بالا-شاعاعا سۋدىڭ شاباعى جەتەدى، جيىرما كوپ بولادى دەسەڭىز، مىنا تىزىلگەندى-اق الىڭىز،— دەپ ول ونىڭ قولىنا زورلاعانداي ەتىپ تىزبەكتى ۇستاتتى دا، قايىقتاعى بالىعىن ەكى قاپشىققا ءبولىپ سالا باستادى.
— قۇدايدىڭ بەرگەن بالىعىن دا اۋزىما تيگىزبەي كەلىپ ەدى. ەندى مىنە، ءوزىمىز قوجا،— دەدى قاجىمۇقان جونى كوكشىل جالپاق تاباندارعا ماساتتانا قاراپ.
— مەن ايتتىم عوي، اۋىر بىرىكتىرىپ جۇمىلساڭدار سۋدىڭ دا، جەردىڭ دە قوجاسى وزدەرىڭ دەپ. سول وزدەرىڭنىڭ بەلگىلەگەن ارتەلدەرىڭ زاڭ، ونى ەشكىم دە بۇزا المايدى. جاقىندا شوراقتىڭ اۋ قۇرالدارىن، قايىق سايماندارىن الىپ، اڭقاتىنىڭ ساعاسىنداعى بالىقشىلارعا ۇلەستىرەمىز، سونان سىزدەرگە دە ءبىر ۇلەس بەرگىزەمىز.
— ابەكە، كوپ راقمەت. ايتقان اقىل، بەرگەن كەڭەسىڭىزدى ولسەك تە ەسىمىزدەن شىعارماسپىز. ايتەۋىر بىزگە دە ءبىر تەڭدىك ءتيىپ، ادام قاتارىنا كىرەتىن كۇن بولسا ارمان نە،— دەدى قاجىمۇقان.
مەشىت تۇبىندە كوشپەن قالىپ بالىق اۋلايتىن كەدەيلەردىڭ اراسىندا سول از كۇندەردىڭ ىشىندە-اق ءابدىراحمان ءوز ادامىنداي بولىپ كەتتى؛ ونى ۇلكەنى دە، جاسى دا قۇرمەتتەپ، شايعا شاقىرىپ، بالىقپەن سىيلاماعان ءۇي قالمادى. قاجىمۇقان مەن كەنجەكەي «ءوزىمىزدىڭ ابەكەڭ» دەپ سويلەدى. «ابەكەڭ بىلەدى، ابەكەڭنەن سۇرا» دەسەتىن بولدى. ال، قىرعا شىققان اۋىلداردىڭ اراسىندا: «ساعاداعى قارا سيراق تانابايلار ارتەل بولىپتى. تەكەدە كەلگەن زاكونشىك ۋچيتەل مەكتەپ اشىڭدار دەپتى. ارتەلگە انا شوراق كۋپەستىڭ اۋلارىن الىپ بەرەدى ەكەن. ولار سالعىرت تارتپايتىن كورىنەدى. شالقاردىڭ سۋى دا، بالىعى دا سولارعا تۇگەل تيەدى ەكەن،— دەستى.
2
كوپ جىل بىرگە وقىپ، كەيىنگى ون جىل ىشىندە ءبىرىن-بىرى كورمەگەن قالەن مەن ءابدىراحمان قۇشاقتاسىپ كورىستى، جاس بالاشا قۋاندى. ۇزاق ۋاقىت قۇشاقتارىن جازباستان، بىر-بىرىنەن كوزدەرىن الماي قاراستى.
— قالەكە، ءتىپتى وزگەرمەپسىڭ! باياعى سالماقتى سارى قالەن!
— مۇرتىڭدى قىرعانىڭ بولماسا، ءابىش، سەن دە سول كۇيىڭمەن قاراپ تۇرسىڭ. وتىر، مىنا ورىندىققا وتىر، قالاساڭ جەرگە وتىر. ماككا، قىمىز ساپىر. مۇندا كەل، ابىشپەن تانىس. ءابىش، سەنىمەن ماككا سىرتىڭنان ابدەن تانىس... «ءابىش دەگەن بولە قايدان شىقتى؟» — دەپ سەنىڭ جىبەرگەن گازەتىڭدى وقىتپايدى؛ ەندى ءوزىڭ ۇگىتتەشى، — دەپ ايەلىنە قالجىڭداپ، قالەن جىميىپ كۇلىپ قويدى.
— كەلىنشەك، سالەمەتسىز بە؟ امان تۇراسىزدار ما؟!
— شۇكىر،— دەپ جاۋاپ قاتتى ماككا، بۇرىن كورمەگەن اداممەن كوپ سوزگە بارماي.
ءابدىراحمان ورىندىققا وتىرىپ، ءۇيدى اينالدىرا قاراپ:
— قالەكە، قونىس جايلى بولسىن! ءۇيىڭ چۋلاكوۆتاردىڭ ۇيىنەن كەم ەمەس قوي. بالا وقىتىپ، مال جيناپ جاتىرسىڭ با؟— دەدى.
قالەن ونىڭ ازىلىنە جاۋاپ قايتارماستان:
— ءابىش، بايبىشە، بالا-شاعا بار شىعار؟— دەپ سۇرادى.
— بار، بار، قالەكە-اۋ، كۇلشاندى ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي، ۇمىتىپ قالعانىڭ با؟
— ءتۇۋ، ايىپ مەندە. بىلتىر ساقىپكەرەيدى كورگەنمىن، ۇيىندە بولدىم. سونىمەن شاتاستىرىپ، كۇلشان ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى. بالا بار ما؟
— قاليما دەيتىن ءبىر كىشكەنە بالامىز بار. وزىڭىزدە شە؟
— اناۋ كىشكەنە قارا قىز،— دەپ قالەن ءۇي الدىندا ويناپ جۇرگەن تورت-بەس جاسار قىز بالانى كورسەتتى،— ەسىمى كۇلايمان.
— بالالارىمىز ءبىر وڭكەي ەكەن، ايتپەسە قۇدا بولار ەدىم،— دەدى ءابدىراحمان كۇلىپ.
— ءبىز اتاستىرماي-اق ەندىگى بالالار وزدەرى دە ءبىرىن-بىرى تاۋىپ الاتىن،— دەپ قالەن قارىنداسى زاعيپاعا قاراپ، جىڭىشكە مۇرتىن سيپاپ قويدى.
زاعيپا قىسىلىپ قالدى. ونىڭ قۋقىل بەتى الما بۇيرەكتەنىپ كەتتى. ول اعاسىنىڭ ءازىل رەتىندە حاكىم ەكەۋىنىڭ «ماشۇقتىعىن» مەڭزەگەنىن بىردەن ءبىلدى. كەشە دە ول زاعيپاعا سايپۇلمالىكتىڭ قيسساسىن بەرىپ، وقى، سەندەر سياقتى ماشۇقتاردىڭ حيكاياسى دەپ ازىلدەگەن ەدى. ءبىراق ءزىلسىز قالجىڭ: «مىنا تانىمايتىن كىسىنىڭ الدىندا تاعى دا سونى ايتا ما»— دەپ كۇدىكتەندى زاعيپا. ءبىراق ءجونى بولىپ، قالەن ولاي دەمەدى.
— بالالاردىڭ باقىتى الدا، ابەكە. ءبىزدىڭ شىرىلداپ جۇرگەنىمىز وسىلار ءۇشىن عوي. ءۇي ءىشىن تەگىس تانىستىرايىن: مىنا بالا كىشى قارىنداسىم (ول زاعيپانى كورسەتتى)، بۇعان تەتە تاعى ءبىر ءىنىم بار،— دەدى.
— جاقسى، جاقسى. وقىتىپ ءجۇرسىڭ بە، قالەكە، بۇل بالالاردى؟
— وقىپ ءجۇر. ورتا ءبىلىم الامىن دەگەن تالابى بار.
ال، ءوزىنىڭ جايىڭدى ءوزىڭ تولىق ايتىپ بەرمەسەڭ، سىرتتان ەستىگەنىم، قارلىعاشتىڭ اۋزىمەن تاسىعان سۋىنداي، ءشول قاندىرارلىق ەمەس،— دەپ قالەن قوناققا قىمىز ۇسىندى.
ولار كوپ اڭگىمەلەستى. ءابدىراحمان ورالدا بولعان وقيعانى، قازىرگى كەزدەگى جاعدايلاردى ۇزاق ۋاقىت ءسوز ەتتى. قالەننىڭ جەگجاتى ساقىپكەرەيدىڭ ورال قالاسىنان قالاي قاشىپ شىققانىن دا اڭگىمەگە قوستى. بۇل وقيعانى قالەن الدەقاشان ەستىگەن-دى.
— بالىق وراپ اپارعان تورپىشقا وراي سالدىم دا، ۇستىنە لىق تولى ەكى قاراماي شەلەكتى قويىپ، تاس قىلىپ تاڭىپ تاستاپ ەدىم، ورىستار: مىناۋىڭ نە دەپ سۇراعان دا جوق، دەپ ەحسەكەڭ قىزىق ەتىپ ايتادى،— دەپ قالەن اقىرىن عانا جىميا ءتۇستى.
— قازاق وقىعاندارىنىڭ ىشىندە ساقىپكەرەيدەي قۋعىندا بولعاندارى از. ون ءۇش جىل بولدى عوي، ونىڭ اباقتى، كاتورگا، جەر اۋدارۋ، قۋدالاۋ الەگىنە ۇشىراعانىنا. كۇرەسسىز ماقساتقا جەتۋ جوق. قالەكە،— دەپ ءابدىراحمان ءتاتتى قىمىزدىڭ ەكىنشى توستاعانىن توياتتاي ءسىمىردى.
— سولاي، سولاي. مۇنىڭ ءبارىن دە شەت-پۇشپاقتاپ، اركىمنەن ەستىگەنمىن، تاپ ءوزىڭ ايتقانداي ەشكىم قاندىرار ماعلۇمات بەرە العان جوق ەدى،— دەپ شۇبار توستاعاننىڭ تۇبىندە قالعان قىمىزىن قالەن ۇزاق شايقاپ وتىردى.— عاجاپ قيىن، سىناقتى كەزەڭگە تىرەلىپ تۇرمىز، ءابىش. ەلدەگى ءبىزدىڭ كوز تىگەتىنىمىز سەندەر...
Ac جەلىندى. تاعى دا قىمىز ءىشىلدى. اڭگىمە تاۋسىلارلىق ەمەس. تور الدىندا سالعان توسەكتىڭ ۇستىندە وتىرىپ ءابدىراحمان قالەننەن:
— قالەكە، «ۇران» گازەتىنىڭ وتىز ەكىنشى نومەرىن وقىعان شىعارسىڭ؟— دەپ سۇرادى.
قالەن ىلەسە:
— ايتپاقشى ۇمىتىپ كەتىپپىن، مەنىڭ وزىڭنەن سۇرايىن دەگەن اڭگىمەمنىڭ ءبىرى سونداعى اۆتونوميا جونىندە ەدى. دوسمۇقامبەتوۆتاردىڭ لەنينمەن سويلەسكەنى مە، بۇل قالاي ءوزى؟ گازەت اۆتونوميا الىپتى دەپتى، وسىنى تۇسىنبەي-اق قويدىم،— دەدى.
— قالەكە، مۇندا تۇسىنبەيتىن ەشنارسە دە جوق. لەنينگە ولاردىڭ بارۋى دا مۇمكىن، لەنيننىڭ اۆتونوميا يدەياسىن قولداۋى دا مۇمكىن، نەگە دەسەڭىز، بۇل بولشيەۆيكتەردىڭ پروگرامماسىندا بار نارسە. ءبىراق الدىمەن سوۆەت وكىمەتىن ورناتۋ كەرەك، ويتكەنى بۇل تەڭدىگىن سول سوۆەت ارقىلى عانا الۋعا بولادى.
— سوندا بۇلار سوۆەت وكىمەتىن قۇرۋدىڭ ورنىنا بايلار وكىمەتىن قۇرعانى ما؟
— قۇر بايلار دا ەمەس، ناعىز شونجارلاردىڭ: سۇلتانداردىڭ، تورەلەردىڭ، پراۆيتەلدەردىڭ، حازىرەتتەردىڭ وكىمەتى، بىلايىنشا ايتقاندا — مونارحيا. حاندىق دەگەن نەگىزىندە ءبىر ادامنىڭ وكىمەتى عوي.
قالەن سيرەك سارعىش مۇرتىن باپتاي سيپاپ، ءابدىراحمانعا قاراپ، از ويلانىپ وتىردى دا:
— وندا الاي، مۇندا بىلاي دەگەنى بالانىڭ ويىنى سياقتى نارسە ەكەن. بالالار جاسىرىنباق ويناعاندا «مەنى تاۋىپ ال!»— دەپ ايقايلاۋشى ەدى، مىنا جىگىتتەردىكى ايقايلاماي-اق تابىلىپ، مەن مۇندا تۇرمىن دەگەندەي عوي،— دەدى.
— مۇنى بالانىڭ ويىنى دەۋگە بولمايدى، قالەكە، بۇل الداۋدان گورى تەرەڭىرەك. «بىرلىك تۋى» گازەتىندەگى مادياردىڭ ماقالاسى بۇعان ايعاق. «قازاقتا باي جوق، الپاۋىت جوق، تاپ جوق، كۇرەس جوق»،— دەپ سەندىرمەكشى جۇرتتى. ماسكەۋگە دە سونى ايتپاقشى، «مىنە، بىزگە لايىق وكىمەت ءتۇرى» دەپ حاندىقتى العا تارتپاقشى. مادياردىڭ پىكىرى — بۇكىل بايشىل وقىمىستىلاردىڭ پىكىرى. بۇل پىكىردىڭ جالعاندىعىن مىنا مىسالدان ايقىن كورۋگە بولادى: ءسىزدىڭ ەلىڭىز ءۇش جۇزدەي ءۇي. وسى ءۇش ءجۇز ءۇيدىڭ ىشىندە جەتى باي بار. مەن ولاردىڭ اتتارىن سىزگە اتاماي-اق قويايىن، ونى ءوزىڭىز دە بىلەسىز. جۇزگە تارتا ءۇي ورتا شارۋا بار. قالعاندارى ءبىر ات، ءبىر سيىرى بار كەدەيلەر، بايلارعا جالداناتىن باتراكتار. ال، اناۋ ارعى بەتتەگى «ون ەكى پاستوكتەرىڭ» قىسى-جازى ورىس بايلارىنىڭ مالىن باعىپ، كۇنەلتىپ جۇرگەندەر. اناۋ جەتى بايدىڭ توڭىرەگىندە، ەڭ كەمى ەلۋ كەدەي بار. ولار سول وزدەرى پانالاعان بايلاردىڭ مالىن باعادى، ءشوبىن شابادى، ەگىنىن ورادى، ۇيلەرىن كوشىرىسەدى، قىسقى زەمليانكالارىن وڭداسادى، قورا-قوپسىلارىن جوندەسەدى، اربا-شانالارىن تۇزەتەدى، ايەلدەرى مالدارىن ساۋادى، قۇرتىن قايناتادى، تەزەگىن تەرەدى، جاماۋىن جامايدى، جۇندەرىن سابايدى، كيىزىن باسادى. ال، وسى ەڭبەكتەرىنە سولار نە الادى، بايلار ولارعا نە بەرەدى؟ مىنۋگە ءبىر اتىن بەرەدى، ساۋۋعا ءبىر سيىرىن بەرەدى. ال، بۇل ات پەن سيىردى ولار قىستان ولتىرمەي اسىراپ شىعادى، ءتولىن قوسىپ ەكەۋ ەتىپ قايتارادى. ال، تاماعىن ىشەدى دەيىك. تاماق دەگەندە ايران-شالاپتان باسقا ولارعا قوي سويىپ بەرمەيدى، ماي جالاتپايدى. جەردى الساڭ: شۇرايلىسىنا ەگىن ەگىپ، وتتى-ويپاڭىنا مالىن جايدىرماي ما؟! بۇل قاناۋدىڭ ەڭ جامان ءتۇرى وسىنى جۇرت ەلەمەيدى، ەلەسە دە تەڭدىگىن الا المايدى، ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن تاتا المايدى. وسىنى تۇسىندىرەتىن، قولدايتىن، سورلىلاردى جاقتايتىن ۇكىمەت بولۋ كەرەك. مىنا حاندىعىڭىز ەلدى ونان ءارى ەزىپ بارادى؛ ەڭبەكشىلەرگە قاجەتى جوق ۇكىمەت. وسىنى جۇرتقا جاقسىلاپ ءتۇسىندىرۋ كەرەك. حاندىقتىڭ كەرەگى جوق ەكەنىن حالىققا اشىق ايتۋعا كەرەك؛ جۇرتتىڭ سانا-سەزىمىن وياتۋ قاجەت، كىمنىڭ دوس، كىمنىڭ قاس ەكەنىن ۇعىندىرۋ بورىش.
— دۇپ-دۇرىس. شىندىق ءسوز. ءتۇسىندىرۋ كەرەك.
3
كەشكە قاراي اياسىنان كوتەرىلىپ كەتەتىن شالقار كولدىڭ ۇستىندە كۇن تۇساۋ بويى جوعارى تۇر. ۇزاق كۇن ۇزدىكسىز شىرىلداعان شەگىرتكەلەر تىنىپ قالعان؛ سارى شۇناق تا ءۇنسىز، باتىسقا قاراپ قويىپ ءىن اۋزىندا سۇڭگىپ كەتۋگە ءازىر وتىر. ورىستەن قايتقان مال اۋىل ۇستىنە ءتونىپ كەلەدى، كەشكى كوپ ءۇندى جارمەڭكە باستالۋعا تاياۋ.
پىشەن شابۋعا ءالى كىرىسپەگەن بوس حالىق اۋىلدا لەك-لەك؛ ەكى كىسى باس قوسسا اڭگىمە تىڭداۋعا توپتانا قالادى. اۋىل الدىنداعى قيسىق سايعا قاراي اڭگىمەلەسۋگە شىققان قالەن، ءابدىراحمان، بايەستەرگە جۇرت بىرتىندەپ قوسىلا بەردى. الدىمەن ۇيدەن قىرىنداپ اسان شىقتى، وعان قۇبايرا ەردى. ەكىنشى اۋىلدان بۇلاردى كورىپ سايعا قاراي قادەس پەن اقماديا اياڭدادى. كەشىكپەي كولەڭكەدە وتىرعان كارى-جاسى ارالاس تاياق تايانعان، ەكى قولىن ارتىنا ۇستاعان، شەكپەن جامىلعان، شاپان كيگەن، ىشىندە كويلەكشەڭدەرى دە بار؛ ەل ادامدارى ۋادەلەسكەندەي قىرقانىڭ باسىنا قاپتاپ كەتتى.
— جايلاۋىڭىزدىڭ اتى نەمەنە؟ شابىندىق، ەگىستىك جەرلەرىڭىز مول ما؟— دەپ سۇرادى ءابدىراحمان قالەننەن مال مەن جاننىڭ اياعىنا جاپىرىلا باستاعان كوك ءشوپتىڭ ۇستىنە وتىرىپ جاتىپ.
ءابدىراحمان وزگە بولىستىڭ ادامى، بۇل ەلدە ءبىرىنشى رەت، وعان جەرى دە، ەلى دە تانىس ەمەس. قالەن جايلاۋ وبروچنىي دەپ اتالاتىنىن، وزەننىڭ ارعى بەتى توعايلىق، بيدايىق وسەتىن ساي-سالالى كەلەتىنىن، جون ءۇستى قۇماق وعان تارى جاقسى شىعاتىنىن ايتتى.
— وبروچنىي دەگەنىڭىز الگى كازاك-ورىستارمەن شەكارا اشقان كەزدە شىققان بىردەمە شىعار،— دەپ سۇرادى تاعى دا ءابدىراحمان.
— بۇرىن وسى مىنا ەكى اڭقاتىنىڭ ارالىعىنداعى ۇلكەن جازىقتى قازىنانىكى ەتكەن، ەل جايلاسا شاڭىراققا ەسەپتەپ اقشا تولەتەتىن ەدى. ءقازىر ەشكىم دە اقشا تولەمەيدى، ونى سۇراپ جاتقان قازىنا جوق. ءشوبى بەلۋاردان، جايلاۋعا وتە قولايلى جەر،— دەدى ۋچيتەل اينالاسى الىس جازىق دالانى كوزىمەن شولىپ.
— كازاك-ورىس الپاۋىتتارىنىڭ قولىنا بيلىك قايتادان تيسە باياعى پولوساسىن دا، وبروگىن دا قايتا قوزعار-اق ەدى، جەرگە سالعىرتىن دا سالار ەدى، ءبىراق ول داۋرەن كازاك وزبىرلارىنا ەندى قايتىپ ورالماسقا كەتتى عوي،— دەدى دە، ءابدىراحمان بۇرىلىپ، بۇلاردىڭ اڭگىمەسىنە شىنتاقتاپ جاتىپ قۇلاعىن تىككەن قۇبايرادان: يا، وتاعاسى، نەشە شەتەن جەر ايدادىڭ بيىل؟— دەپ سۇرادى.
قۇبايرا ورنىنان ۇشىپ تۇرا كەلدى؛ ويلماعان جەردەن مىنا بەيتانىس وقىمىستىنىڭ سۇراعى ونى ازداپ ساستىرىپ تاستادى؛ ءبىراق ول سۇيىق قارا ساقالىن ءبىر سيپاپ جىبەرىپ:
— نەشە شەتەن دەيسىز بە؟ شەتەنىڭىزبەن ەسەپتەمەيمىز، ءبىز تاياقپەن ەسەپتەيمىز. شەتەندەپ جۇمىس كولىگى مول، قىزمەت ىستەيتىن سانى كوپ ۇيلەر جىرتادى،— دەدى قۇبايرا.— بىزدەر تەك بالالارعا تارى-تالقان بولسىن دەپ جيىرما-وتىز تاياق ايدايمىز.
— ىم...— دەپ ءابدىراحمان كەلىپ وتىرىپ جاتقاندارعا اينالا كوز تاستادى.
— ۋا، كەڭەس بىرىكسىن! بايەس امان با؟ امان-ەسەنسىزدەر مە؟— دەدى قادەس، وتىرعاندارمەن امانداسىپ.
— ورتا تولسىن!
— قالەكە، امان تۇراسىز با؟
— بايەس، امان با؟
بىرەۋلەرى جۇرەلەپ، بىرەۋلەر مالداسىن قۇرا وتىرىپ، بىرەۋلەرى جەرگە شىنتاقتاي ءبىر جانباستاپ قيسايا باستادى؛ ءوزارا اماندىق سۇراستى.
— مىنا كىسى كىم؟
— قاي جاقتان كەلگەن! — دەپ كۇبىرلەستى، ءابدىرحماندى كوزدەرىنىڭ قۇيرىعىمەن، يەكتەرىمەن مەڭزەي كورسەتىپ.
— كەردەرى كورىنەدى. بايەستىڭ دوس-جارانى بىلەم. ءبىزدىڭ ۋچيتەلگە سالەم بەرە كەلسە كەرەك،— دەدى اسان ولارعا.
— ىم-م...
— تەكە جاقتان كەلگەن دەسەيشى.
— كەردەرى بولعاننان كەيىن ەندى قاي جاقتان كەلۋشى ەدى،— دەدى قۇبايرا.
— ە، كەردەرى تەكەدەن باسقا جاقتا جۇرمەي مە ەكەن، باسقا جاقتان كەلمەي مە ەكەن؟ قۇبەكە، سەن دە ايتاسىڭ-اۋ،— دەپ قويدى. اقماديا تامسانىپ. شەتكەرىرەك توپتالىپ وتىرعاندار قالجىڭ-كەكەسىنى ارالاس اڭگىمەلەر ايتىپ جاتتى. كوپ ءسوزدى، ەل ىشىندەگى بيلىك، داۋ-جانجال سوزدەرگە ەشكىم اتاپ شاقىرماسا دا ءوز بەتىمەن ارالاسىپ ماجىلىستەن قالمايتىن توپقا ءۇيىر قادەس، كەلگەن قوناقپەن اڭگىمەلەسۋگە تىرىستى. ول الىستان وراپ، ءوزىنىڭ ۇيرەنىسكەن ادامى بايەستەن ءجون-جوسىق سۇراۋدان باستادى.
— بايەس، اۋىل-ايماق امان با؟ كوپتەن كورىنبەيسىڭ، ەلدەمىسىڭ؟— دەپ سۇرادى ول.
— شۇكىر، امان. جول بۇزىلىپ، قالامەن قاتىناس ۇزىلگەننەن بەرى ەلدە جاتىرمىن.
— كوپىر تۇسكەن جوق پا ەكەن؟
— تۇسكەن شىعار. ءبىراق تا ءقازىر قالا تىنىش ەمەس جانە بۇرىنعىداي كەلتىرەتىن توۆاردىڭ ءتۇرى دە شاعىن.
— شاي-شەكەر جاعى قالاي؟
— تاپشى، وتە تاپشى.
— قىزىل ۇيدەن كەلگەندەر دە دۇكەندە تۇك جوق دەپ كەلەدى. بۇل توۆاردىڭ قۇرىپ كەتكەنى قالاي؟ — دەدى قادەس، كونەتوز ءماسىسىنىڭ قونىشىنان شاقشاسىن سۋىرىپ جاتىپ.
— سوعىس بىتپەي مولشىلىق دۇنيە قايدان بولسىن. ەسكى قور عوي ازىرگە جۇرتقا تالشىق بولىپ تۇرعان،— دەپ بايەس قاسىنداعى قالەنمەن سويلەسىپ وتىرعان ءابدىراحمانعا قارادى؛ ونىڭ كوز قاراسىندا «سەن ايتساڭشى» دەگەندەي ءبىر يشارا بار ەدى.
ءابدىراحمان شارۋالاردىڭ سوزدەرىن مۇقياتتاپ تىڭداپ، ءجۇز-شىرايلارىنا سىناقتى كوز جىبەرىپ وتىر. كوبى اقجارقىن ءجۇزدى، ەزۋلەرىندە، كوز قۇيرىقتارىندا كوڭىل ساۋلەسىن كورسەتەرلىك مازدىك كۇلىمسىرەۋ بار؛ كەيبىر دوڭگەلەك، توق بەتتەر قۋلىق-سۇمدىق جوق، ءسابي كەيىپتە؛ كەيبىرەۋلەرى سويلەگەن ادامنىڭ اۋزىنا قاراپ ەشبىر لايىقسىز، ءتىپتى ماعىناسىز ىرجيادى. «اقكوڭىل، ءادىل، بالا سياقتى بيعام، كەڭ پەيىل جاندار ەكەن»— دەپ ويلادى ءابدىراحمان.
— ءبىر سوعىس ءبىتىپ، مايدانعا كەتكەن جىگىتتەرمەن جۇرت جامىراعان قويداي تابىسىپ ەدى. ەندى بۇل تاعى قاي سوعىس؟ بىرەۋلەر: — ورىستار ءوزدى-وزى قىرقىسىپ جاتىر دەسەدى، ەندى بىرەۋلەر: — سول گەرمان سوعىسىنىڭ الەگى عوي، قايتالاعان كەزىكشە اينالىپ سوعىپ جاتقان دەپ سوعادى. وسى، ادام سوعىسسىز تۇرا الا ما ەكەن، ءسىرا؟!— دەپ قويدى قادەس ەشبىر ادامعا قاراماي، ەش ادامعا بۇل سۇراعىن باعىشتاماي، تومەن قاراپ وتىرىپ. ءسويتتى دە ول جايىمەن وتىرىپ ناسىبايىن اتتى، تىرناعىن تاعى دا تولتىرىپ، شاقشاسىن قونىشىنا قايتا قىستىردى.
— ءبىزدىڭ قادەكەڭ كوپتەن بەرى سىيلاسىپ، ارالاسىپ جۇرگەن قۇداسىنداي-اق اڭگىمەنى گەرماننان باستايدى. گەرماندى قويا تۇرىپ، ماعان شاقشاڭدى بەرە تۇرشى، قادەكە، تۇشكىرىپ جىبەرەيىن، بىلمەيتىن گەرماننان گورى ماعان سول پايدالىراق بولار،— دەدى قۇبايرا.
— قادەكەڭ قۇدا بولماسا دا، نيكولاي قۇدا ەكەن گەرمانمەن. باس بالە سول قۇدالاردىڭ كەلىسە الماعانىنان شىققان عوي. ۋچيتەل، سولاي ەمەس پە، رەسەي پاتشاسىمەن گەرمان پاتشاسىنىڭ جاۋلاسۋ سەبەبى؟— دەپ، ءاماندا اعاسىمەن قوسارلانا ءجۇرىپ، جارىسا سويلەيتىن اقماديا اعاسىن جاقتاعانداي بولدى.
— نەمەنە، نيكولاي كيىت كيگىزبەي جىبەرىپ، سوعان وكپەلەپ پە سەنىڭ گەرمان ناعاشىڭ؟— دەپ قۇبايرا ۇشتى ءتىلىن وعان دا قاداپ الدى.
— قۇبايرا، سەن قالجىڭدى قوي، گەرمان مەنىڭ قۇدام دا ەمەس، ناعاشىم دا ەمەس، ونداي تاياز قيقارلىق، تەرەڭ ماعىنالى ءسوزدىڭ باعاسىن تۇسىرەدى.
— تەرەڭ ماعىنالى سوزىڭمەن تۇسىندىرسەيشى انا قادەستى، ول سوعىس قايدان شىعادى، سوعىسپاي ادام وتىرا الا ما؟— دەپ سۇراپ وتىر عوي. سەن، وسى الگى ادۆوكات باكەڭدەرمەن بىرگە وقىپ پا ەدىڭ پەتەربۋردا؟—دەدى قۇبايرا اقماديانى كەكەتىپ.
«ادۆوكات باكەڭدەرمەن بىرگە وقىپ پا ەدىڭ»— دەگەن سوزگە جۇرت تاعى دا دۋ كۇلىستى.
— باكەڭ دەگەنى كىم؟— دەپ سۇرادى ءابدىراحمان ەزۋ تارتىپ، قاسىنداعى قالەننەن.
— باقىتجان قاراتايەۆتى ايتادى.
— ىم-م، باقىتجاندى جاقسى بىلەدى ەكەن عوي حالىق، — دەپ، ءابدىراحمان ويلانا باستادى.
ونىڭ تۇيگەنى «ءالدىسى بار، ءالسىزى بار، ءتىلدى، پاراساتتى، سوزگە جۇيرىكتەرى بار، مىنا قالىڭ شارۋانىڭ قۇلاعىن تىگىپ تىڭدايتىنى سوعىس، سوعىستىڭ ىلاڭى. قۇمارلانا سۇرايتىنى سونىڭ نەمەن بىتەتىنى، ويتكەنى نە قيلى وقيعالار، دۇنيەنىڭ كەمتارلىعى، ۇرەيلى، كۇدىكتى نارسەلەردىڭ ءبارى سول سوعىسپەن بايلانىستى، بۇگىنگى كورىپ وتىرعان كۇنىڭ مەن ەرتەڭگى ەتەتىن تىرشىلىگىڭ دە سول سوعىسپەن بايلانىستى. بۇلارعا بولىپ جاتقان جاعدايدى مىقتاپ ءتۇسىندىرۋ كەرەك ەكەن، بىرىندەپ بولسا دا حالىقتىڭ قۇلاعىنا شىندىق قۇيىلا بەرسىن.
بۇل اعايىندارعا ءسىز «ورال سوۆدەپىنىڭ ۇندەۋىن» وقىپ بەرىڭىز،— دەدى ءابدىراحمان، اقىرىن عانا قالەنگە.
— وندا جۇرتتى جيناڭقىرايىق.
— ءوزى دە جينالىپ قالىپتى.
— جوق، قارتتار كەلگەن جوق. كەڭەس قۇرىپ اقىلداساتىن اڭگىمە بار دەپ، مەن بىر-ەكى بالانى جۇگىرتەيىن، اقساقالدار كەلسىن.
— دۇرىس-اق!— دەپ ءابدىراحمان ءسال بوگەلدى دە، قۇبايراعا قاراپ: — وتاعاسى، ءسىز باكەڭدى بىلەتىن بە ەدىڭىز؟— دەپ سۇرادى.
— ە، باكەڭدى بىلەمىز، بىلمەگەندە...
— بىلەمىز.
— وي، باكەڭ دەگەن ادام جامپوز عوي،— دەستى،— اسان، اقماديا تاعى ءبىر شارۋا قۇبايراعا دەستە بەرمەي جامىراپ.
— باقىتجان دەگەن كىسىنى ءبىزدىڭ ەل تۇتاس قادىرلەيدى. بالاعا «باكەڭدەي بول!» دەپ باتا بەرەمىز. ونداي كىشىپەيىل ادام از عوي. وسىندا وتىرعان ادامنىڭ باكەڭە مۇڭىن شاققانى، باكەڭنەن جاردەم كورمەگەنى جوق شىعار. انا جىلى جىگىت الاردا سول باكەڭ عوي ءبىزدىڭ ەلدى قۇتقارىپ قالعان. ءبىزدىڭ ءۇش ءجۇز ۇيدەن ءۇش-اق جىگىت شىعارىپ بەردىك سول كىسىنىڭ جاقسىلىعىمەن،— دەدى قۇبايرا.
— باقىتجاندى بىلگەنىڭىز وتە جاقسى، اقساقال، باكەڭ دەگەن جاقسى ادام. جۇرت ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەن، ءسىز سياقتى شارۋالاردىڭ قامىن جەپ جۇرگەن ادام. ال، باكەڭنەن باسقا كىمدى بىلەسىزدەر قازاق وقىعاندارىنان؟
— قاراعىم، ءبىز كورگەن ادامىمىزدى، جاقسى بىلگەن ادامىمىزدى ايتامىز. باكەڭ مىنا ءجۇنىس قاجىنىكىنە بىلتىر دا، الدىڭعى جىلى دا ءتۇسىپ كەتكەن. سوندا كورگەنبىز ول كىسىنى. وقىمىستى كوپ قوي، ونىڭ قايسى ءبىرىن بىلە بەرەمىز. مىنا ءسىزدى كورىپ وتىرمىز، ءسوز لەبىزىڭىزگە قاراعاندا كىشىپەيىلدى، جىلى ءجۇزدى ادام كورىنەسىز، ءبىراق ءبىز ءسىزدىڭ اتىڭىزدى دا دۇرىس بىلمەيمىز، ءبىرىنشى رەت كورىپ وتىرمىز. ۇيدەن قارىس اتتام شىقپايتىن شارۋامىز،— دەدى قۇبايرا، تاياعىنىڭ ۇشىمەن جەردى سىزعىلاپ وتىرىپ.
قارتتار كەلگەنشە ءابدىراحمان جۇرتپەن ۇزاق اڭگىمەلەستى.
4
ءجۇنىس قاجىعا ءابدىراحمان تۇرەگەلىپ، قول بەرىپ كورىستى دە، قاسىنا جاقىن جەرگە وتىرعىزدى، بۇرىن كورمەسە دە جاقسى بىلەتىن تانىس ادامشا اماندىق سۇراستى. قالەن ارقىلى، اسىرەسە مەشىتتە بولعان ءجۇنىس پەن شۇعىلدىڭ «كەرىسىنەن» كەيىن ءابدىراحمان بۇل ادامدى اينالا سۇراستىرىپ، سىرتتان جاقسى ءبىلىپ العان ەدى. حالىق الدىندا بەدەلى كۇشتى، تۋرا سويلەيتىن، ادىلسىزدىكپەن جانى قاس ءجۇنىستى قاجى بولسا دا، ول سىرتتاي ۇناتىپ قالعان ەدى. مۇنداي ادامدى «كوپ شارۋالارمەن قوسىپ ىشكە تارتا ءىس ىستەۋ كەرەك ەكەندىگىن» ول كۇنى بۇرىن ءتۇيىپ قويعان-دى. ءجۇنىس تە ءبۇل ۋچيتەلدى جاقسى ءبىلىپ قالعان. ول ءابدىراحماننىڭ بەتىنە ءبىر قاراپ قويدى دا:
— جولىڭىز بولسىن، شىراعىم! شەتتەن كەلگەن ادام دەپ ەسىتتىم... جولاۋشى كوپ جۇرەدى، جولى بولار دەپ جۇرەدى. جاقسى لەبىز سىزدەن، قۇلاق سالۋ بىزدەن،— دەدى.
— جۇكە، بۇل كىسىنىڭ حالىققا ايتار ءسوزى بار ەكەن، ءسوزى تاسقا باسىلعان كورىنەدى، سونى مەن وقىپ بەرەيىن، سىزدەر قالعانىن اڭگىمەلەسىپ تۇسىنىسەرسىز،— دەدى دە، قالەن «جۇمىسشى مەن شارۋا جانە سولدات دەپۋتاتتارىنىڭ ورال وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى ۇندەۋىن» وقۋعا كىرىستى.
ۇندەۋ جاتىق تىلمەن قىسقاشا تۇردە سوۆەت وكىمەتىنىڭ ماڭىزىن، بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن جاڭا وكىمەت ءتۇرىنىڭ قالاي دۇنيەگە كەلگەنىن، ونىڭ نەگىزگى ماقساتتارىن تۇسىندىرە كەلىپ، وسى وكىمەتتىڭ ءبىر بولشەگى بولعان ورال وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنە بيىل كازاك اتاماندارى مەن گەنەرالدارىنىڭ قالاي باس سالعانىن بايان ەتتى. باستا اڭگىمە ەسىتۋگە، سوڭىنان شاقىرۋىمەن جينالعان شارۋالار بۇل جالىندى ۇندەۋدى بار ىنتاسىن سالا تىڭدادى. ۇندەۋگە قول قويعان ادامداردىڭ اتتارىن قايتا-قايتا سۇراپ الدى. كوبى «باكەڭدى بىلەمىز»،— دەستى.
— باقىتجاننان كەيىن قول قويعان ءابدىراحمان ايتييەۆ دەگەن كىسى مىنا الدارىڭىزدا وتىرعان قوناقتارىڭىز،— دەدى قالەن كوپكە ءابدىراحماندى كورسەتىپ.
ءابدىراحمان باسىن ءيدى.
— باكەڭ قايدا ءقازىر؟— دەپ سۇرادى بىرەۋ.
— باكەڭ گەنەرالداردىڭ قولىندا تۇتقىندا وتىر...
— وي، ساباز-اي.
ۇندەۋ ءسوزى جۇرتقا قاتتى اسەر ەتتى. قاپىرىق جەرگە بەينە ءبىر سامال ەسكەندەي، حالىق قوزعالىپ، قوبالجي ءتۇستى. كوپتەن ىشتە ىركىلىپ كەلگەن ويلار، سوزدەر وزىنەن-وزى تۋىپ جاتتى. كەشىكپەي، دالادا القا قوتان وتىرعان حالىق، ءبىر ۇيدە وتىرىپ كەڭەسكەن ادامدارداي، دوڭگەلەنە سويلەسىپ، كىشكەنە ءماجىلىس ۇلكەن اڭگىمەگە اينالىپ كەتتى. سۇراق كوبەيدى. كوبى ءابدىراحمانعا كوز تىكتى.
— ات باۋىرىن قۇرعاتپاي مال سۇراپ، جان سۇراپ مىنا الگى سالعىرتشىلار جايلاۋىمىزدىڭ ءۇستىن شاڭداتىپ بولدى. كۇنى كەشە وسىندا «جالعىز سيىرىڭىزدى سات، جەتپەسە انا مىلتىعىڭدى قوسا سات» — دەپ كىجىڭدەپ كەتتى. ءجۇز تەڭگەسىنە سيىرىمدى ساتىپ تولەسەم، سوندا مەنىڭ قاتىن-بالامدى سولاردىڭ ءوزى اسىراپ بەرە مە؟ وسىلارعا ءبىر تىيىم سالىنباي ما ءوزى؟— دەدى.
ونىڭ ءسوزىن ءابدىراحماننىڭ قارسى الدىندا وتىرعان ارەش قوستادى:
— بۇرىنعىدان گورى بۇل ۇكىمەت جاقسى بولادى ەكەن دەپ ەدى. جۇكتى كوتەرە الماساڭ ارقاڭا تاعى دا سالا ءتۇس بولدى دا قويدى، — دەدى.
اكىرەڭدەگەن شوشاق تۇماقتىلار جاۋىپ كەتتى عوي، ايتەۋىر.
— مايماق پا ەدى، كىم ەدى اناۋ كۇنگى ءشامبىل سارىنىڭ اتى. مايماڭداتار ءالى،— دەگەن سوزدەر ءار جەردە ەستىلىپ جاتتى.
سوزگە قادەس ارالاستى.
— جامىراماڭدار، توقتاي تۇرىڭدار. انا تەكەدەن كەلگەن قوناق ايتسىن،— دەپ قويدى دا، تىرناعىنداعى ناسىبايىن كورسەتپەي شاپشاڭداپ يىسكەي سالدى.— سوندا ەندى اناۋ الگى قىزىل ۇيدەگى ۇلىقتاردى قالاي، ءبىز تەرىس دەپ تابامىز با؟.. — دەدى ول قۇبايراعا قاراپ.
بۇل سۇراقتىڭ وزىنە مەڭزەلگەنىن بىلە قويدى دا، ءابدىراحماننىڭ كوزى جايناي ءتۇستى.
— تەرىس دەپ تاباسىز با، دۇرىس دەپ تاباسىز با، ونى مىنا كوپشىلىك ايتىپ كورسىنشى. مەنىمشە جاۋاپ وزىنەن ءوزى-اق تابىلىپ تۇر. ەگەر مەن سىزدەردەن — مىنانى سۇراسام: «قىزىل ۇيدەگى» حانىڭىز، ونىڭ سوڭىنان ەرگەن تورەلەرىڭىز وسى قالىڭ توپتىڭ ورتاسىنا ءبىر كەلىپ كوردى مە؟ «ازاماتتار، سىزدەر ءۇشىن مىنا ءبىر يگى ءىس ىستەلىپ جاتىر، مۇنى قالاي كورەسىزدەر» دەپ سۇرادى ما؟ «نە مۇڭىڭىز بار ايتاتىن؟» دەدى مە؟..
— جوق.
— جوق.
— ءسىز ءوزىڭىز قالاي ويلايسىز،— دەپ ءابدىراحمان قادەسكە ءجۇزىن اۋداردى، — بالاڭىزدى وقىتۋعا شكولا اشىپ بەرمەسە، جەردەن قازساڭ دا سالىق تولە دەپ ساباسا، مەنى قورعاۋعا كەرەكسىڭ، ءجۇر سولداتقا دەپ اكىرەڭدەسە، وسىنداي اكىمدەردى، وسىنداي ۇكىمەتتى جاقسى كورەر مە ەدىڭىز؟..
— ءبىز مۇنداي تەرەڭ ساۋالدارعا جاۋاپ قايتارا المايمىز. بۇعان قاجى عانا جاۋاپ بەرە الادى. سول كىسى قايدا بولسا، ءبىز سوندامىز،— دەپ قادەس جالتارىپ كەتتى.
— بولسىن، بولسىن، قاجى ايتسىن. حان سايلاعاندا وزدەرىڭىزدەن قاتىناسقان كىسى بار ما؟ الدە سىزدەرسىز-اق ءوزىن-وزى سايلاپ الدى ما؟ وسىنى دا ايتا كەتىڭىزشى،— دەدى ءابدىراحمان قاجىعا قاراي بۇرىلىپ.
جۇرت قوزعالا ءتۇستى، ۇلكەندەر الدەنەنى ماقۇلداعانداي باستارىن يزەدى. ءابدىراحماننىڭ سوزىنە نەشە كۇننەن بەرى دەن قويىپ ۇيىپ، باعانادان بەرى اۋزىنا قاراپ وتىرعان حاكىم اكەسىنىڭ نە جاۋاپ قايتارارىن بىلمەي قىسىلا باستادى. ول: «مىنەزى شالكەس، ەشكىممەن اقىلداسىپ كورمەگەن ءبىر بەتتى ادام، ءبىر بۇيىردەن شىعىپ جۇرمەسە يگى ەدى...» — دەپ ويلاپ تومەن قارادى.
وزىنە ءسوز باسىنىڭ اۋماي تيەتىنىن جاقسى بىلەتىن ءجۇنىس قاجى، كۇن بۇرىن ويلانىپ قويعان ادامداي، ىركىلمەستەن باستاپ كەتتى:
— مەن، شىراعىم، ءسوز لەبىزىڭدى بايقاپ وتىرمىن، قالەنمەن ءبىلىم قىرقاسىنا بىرگە شىققان سياقتىسىڭ. ەل جۇيرىگى باكەڭمەن ىستەس ەكەنسىڭ. باسقا سوزىڭە باپ: ەلدى بۇرىن باتىر باستار ەكەن، كەيىن بي جەتەلەدى. ەلۋ جىلدا ەل جاڭا، ەندى جۇرت قامى اقىلدىدا. اقىل بىلىمنەن شىعادى؛ ءبىلىم قالادان شىعىپ جاتىر. باكەڭ بار، ءوزىڭ بار قاعاز ارقىلى ءجۇز بۇرىپ، ءبىزدى تەرەك دەپ تاۋىپسىڭدار. كولەڭكەسى سايا، وزىنە سۇيەنەمىن دەگەنگە تەرەكتەن تىرەك قاي زاماندا دا شىعار بولار. ەكىنشى سوزىڭە جاۋاپ: حان كوتەرۋدىڭ ەكى ءتۇرى بار. ءبىرى اق كيىزگە سالىپ كوتەرۋ، ءبىرى نايزانىڭ ۇشىمەن كوتەرۋ. سىرىمنان بەرگى ءۇش دۇرلىگىستە اتا-بابامىز حان كوتەرۋدىڭ ەكىنشى تۇرىنە عانا ارالاسقان. مەن كىسىنىڭ ادامىمىن، قۋعانىم سول ۋاسيەت. مەن بولدىم، شىراعىم. احشام بار، اۋىز اشۋ بار، رۇقسات ەتسەڭ كەتەيىن.
— راحمەت، سىزگە. مىنە، اتالى ءسوز،— دەپ ءابدىراحمان ءجۇنىستى قوستاي كەتتى.— مەنىڭ بۇعان قوسارىم: مەزگىلسىز شاقىرعان تاۋىقتىڭ ءجۇنىن جۇل. بىزگە سىرىم مەن يساتايلاردىڭ جوق ەتۋگە تىرىسقان سۇيەگى قۋراپ قالعان حانزادالاردىڭ، سۇلتانداردىڭ وكتەمدىگى كەرەك ەمەس، بىزگە حاننىڭ ەمەس قارانىڭ، ءبىردىڭ ەمەس بۇقارانىڭ تىلەگىن ورىندايتىن وكىمەت كەرەك. مۇنداي جۇرتتىڭ كوكسەگەن وكىمەتى ءقازىر دە رەسەيدىڭ بار جەرىندە قۇرالىپ وتىر، ءامىرىن جۇرگىزدى، تەك قانا مىنا ءبىزدىڭ ات توبەلىندەي ورال گۋبەرنياسى مەن دون دەگەن وزەننىڭ ولكەسىندە كۇشپەن توقتالىپ تۇر. بۇل بىرنەشە ايدىڭ ىشىندە، ءارى كەتسە ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ورنايدى. مۇنى ورناتىپ كەلە جاتقان قىزىل ارميا. قىزىل ارميا جۇمىسكەر مەن شارۋانىڭ ۇلدارىنان قۇرالعان ارميا. مۇنى باسقارىپ وتىرعان بولشيەۆيكتەر، بولشيەۆيكتەردىڭ كوسەمى لەنين دەگەن دانىشپان. ول دانىشپاننىڭ كوزدەگەنى: جەتىم مەن جەسىرگە، جارلى مەن شارۋاعا، ەڭبەكپەن كۇنەلتكەن قالىڭ بۇقاراعا تەڭدىك اپەرۋ؛ ءبىز سەكىلدى پاتشا ۇكىمەتىنەن ەزىلگەن ەلدەرگە تەڭدىك اپەرۋ... مەن وسىنى ايتايىن دەپ ەدىم سىزدەرگە. كىم دوس، كىم قاس ەكەنىن تۇسىندىرۋگە كەلىپ ەدىم. جۇم بولىڭدار، ءبىلىپ تۇرىڭدار، جاقىندا شىن دوس وكىمەتىڭ كەلەدى، سونى قارسى الىڭدار، قورىقپاڭدار، ۇرىكپەڭدەر، وسەك-وتىرىككە سەنبەڭدەر، قاستىقپەن تەرىس تۇسىندىرۋشىلەرگە سەنبەڭدەر، دەمەكشى ەدىم، مىنە وسى سياقتى ازاماتتىق بورىشىمدى وتەۋگە كەلدىم. دۇرىس پا مۇنىم؟! – دەدى ءابدىراحمان كوتەرىڭكى داۋىسپەن.
— دۇرىس!
— ابدەن دۇرىس!
— جاسىڭ ۇزاق بولسىن!
— ءتاڭىر جارىلعاسىن!— دەستى توپ شۋلاپ.
تۇندە ءابدىراحمان، قالەن، بايكە، اسان، سۇلەيمەن، حاكىم وڭاشا وتىرىپ كەڭەستى. ءابدىراحمان ءوزىنىڭ بولشيەۆيكتەرگە تىلەكتەس توپ ۇيىمداستىرىپ جۇرگەنىن ايتتى. قىسقاشا تۇردە بۇل توپتىڭ ەل كەدەيلەرىنە ۇيتقى بولىپ، قىزىل ارميانى، سوۆەتتى ۇگىتتەيتىن توپ ەكەنىن، بولاشاق وكىمەتتىڭ نەگىزى بولاتىنىن ايتتى. ساعادا دا وسى توپ ۇيىمداسقان، ولاردىڭ گازەت-جۋرنال وقىپ، كۇندەلىكتى جاڭالىقتاردى حالىققا تۇسىندىرەتىنىن، مەكتەپ (جاڭا باعىتتا ورىس ءتىلىن وقىتاتىن اشۋ) ارەكەتىن قولعا العانىن، سالعىرتتى بايلار عانا تولەۋ كەرەك ەكەندىگىن قولداپ جاتقانىن مالىمدەدى.
— بۇل تىلەكتەستەر توبىنا ەڭبەكشى شارۋاعا جانى اشيتىن، سولار ءۇشىن شىن نيەتىمەن يگى جۇمىس ىستەي الاتىن ازاماتتار كىرۋ كەرەك،— دەدى ءابدىراحمان.— مەنىڭ ويىمشا وسى وتىرعان تورتەۋىڭىز دە لايىقسىزدار، بۇل توپقا كىرۋگە. قالەكەڭ تۋرالى ەشنارسە ايتپايمىن. ول بەلگىلى كىسى، حالىق ءۇشىن قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان ادام. مىنا اسان مەن سۇلەيمەن كەدەي ەڭبەكشىلەر، كوزى اشىق ازاماتتار، وقىماسا دا تۇسىنەتىن، وزدەرى سياقتىلارعا جاردەم كورسەتە الاتىن جىگىتتەر. ال حاكىم ورال قالاسىندا نە بولعانىن كوزىمەن كورىپ كەلگەن، وقىعان جاس جىگىت. بۇلار حالىققا قىزمەت ەتۋ ءۇشىن وقىدى. ەندى، مىنە، جۇرتقا ىسپەن كورىنەتىن كۇندەر تۋىپ تۇر. وسى تورتەۋىڭىزگە مەن سەنەمىن، ۇلكەن مىندەتتەر جۇكتەيمىن.
ءابدىراحماننىڭ سوزىنە ەشقايسىسى دا قارسى بولعان جوق. تەك قانا سۇلەيمەن:
— ءبىزدىڭ باسقا دا ازاماتتارىمىز كوپ جازىلاتىن،— دەپ ەدى، ءابدىراحمان:
— توپتارىڭىزدى كوبەيتۋ ءوز مىندەتتەرىڭىز. قاتارىڭىزعا كىمدى تارتاتىنىڭىزدى ءوزىڭىز بىلەسىز،— دەدى.
ول ەرتەڭىنە الا كولەڭكەمەن ۋچيتەلدىڭ اۋلىنان اتتانىپ كەتتى.
توعىزىنشى تاراۋ
1
ەل قۇلاعى ەلۋ.
وبروچنىي جايلاۋىنداعى ءابدىراحماننىڭ شارۋالار مەن اڭگىمەلەسكەنى ەرتەڭىندە-اق بۇكىل وڭىرگە جايىلدى. مۇنى جول ستارشينا دا ەستىدى.
جول باسقا اۋىلداردا جۇرگەن.
ۇيگە كەلىسىمەن ايەلى باقتىلى:
— ستارشين دەگەن سەنىكى قۇر اتاق، كەشىكپەي، ەلدى انا قالەن بيلەيدى. جيىلىس بولسا قالەندىكىندە، شەتتەن كەلگەن ادام بولسا قالەندىكىندە؛ اقىل سۇراسا جۇرت قالەننەن سۇرايدى؛ قاعاز جازدىرتسا قالەنگە جازدىرتادى. جەر داۋى دا قالەندە، جەسىر داۋى دا قالەندە. سەنىڭ موينىڭدا انا كيىز قاپتى كۇيەك ورنىنا بايلاعان. سونى اسىن دا ءجۇر،— دەپ تىلدەدى.
جول ايەلىنىڭ ءسوزىن كەكسىز تىڭدادى، ولاي ەتپەۋگە امالى دا جوق، «بي باقتىلى» ەرى قارسى كەلسە ونان ءارى جاپىرىپ تاستايتىن؛ ونىڭ بويىنداعى كەمشىلىگى مەن ءمىنىن ءبىرىن قالدىرماي جىپكە ءتىزىپ جۇرت الدىندا ماسقارالايتىن دا ادەتى بار؛ سوندىقتان جول بولعان وقيعانى ايەلىنەن ەپتەپ قانا سۇراپ شەت جاعاسىن ءبىلىپ الدى دا، قالعانىن قادەستەن ەستۋگە كەتتى. باس پايداسىنا شەبەر، قۋلىعى مول قادەس اۋەلى ستارشينانىڭ قۇلاعىنا جاعىمدى اۋىل اڭگىمەسىن ايتىپ بەرىپ، سوسىن، جولدان بولىس پەن ۋەزدە نە بولىپ جاتقانىن ءبىلىپ الاتىن «بولىستار پالەن اۋىلعا شىعىپتى. ۋەزدە مىنانداي ەدى. وسى بىلگەن حابارىن ول ەكى كىسى باس قوسقان جەردە: جاڭالىقتار بار ەكەن...» دەپ سويلەيتىن.
قادەس جولعا اڭگىمەنىڭ ءبارىن ايتىپ بەردى. ءبىراق ول باقتىلىشا قالەنگە بالە جاپقان جوق. قالەننىڭ ۇيىنە كەلگەن ءابدىراحمان دەيتىن بولشيەۆيك دوسىنىڭ حالىققا ايتقان اتالى سوزدەرىن عانا قايتالاپ ايتىپ بەردى.
ستارشينا بولعان وقيعانى، ايتىلعان سوزدەردى ىشىنە ءتۇيدى. ول قادەسپەن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ ناسىبايدى ءالسىن-السىن اتتى، مۇرنىن تاڭقىلداتا ءسىڭبىرىپ قويىپ، قىمىزدى تامسانىپ ءىشتى، مۇرتىن دا قايتا-قايتا شيىرىپ قويدى. «بار بالەنى شىعاراتىن وسى ۋچيتەل. الا-بۇلىك، قايداعى الا اياقتار دا وسىنىڭ ۇيىنە كەلەدى. قالەن سالعىرت تولەمەگەننەن كەيىن جۇرت تا تولەمەيدى. جىبەرەتىن انا ءتورت جىگىتتىڭ كەشەۋىلدەگەنى دە وسىدان. ءبىزدىڭ ايەل دۇرىس ايتادى — جۇرت قاي مالىن، قانداي ساۋدەگەرگە ساتۋدى دا وسى قالەنمەن اقىلداساتىن بولدى «ىسقوت، حالايىققا اعۋا تاراتۋ... اۋىلنايدى جۇرت ءوزى سايلايدى دەپ، كوردىڭ بە، تاعى بۇيرەكتەن سيراق شىعارا باستاعانىن. بولشەبايىڭنىڭ ءوزى ناعىز وسى شىعار...»— دەپ ويلادى جول ىشىنەن قالەنگە قاتەرىن تىگىپ.
— قادەكە، قالاي، مىنا اۋىلدارىڭىز قاراجات جاعىن جيىستىرىپ جاتىر ما؟ — دەپ جول سالعىرت جونىندە سويلەسكەن بولدى دا، كەنەت قالەندى ماقتاي باستادى.— ءبىزدىڭ قالەكەڭ اقىلعا دا، سوزگە دە جۇيرىك ادام-اۋ. وسى كىسىنىڭ دوستارى ورىنبوردا دا كوپ شىعار. مىنا كەلگەن دوسى كۇيىك قالانىكى دەيسىڭ بە؟ ۇلكەن حاكىم ادام با ەكەن؟
— ۇلكەن،— دەدى قادەس.— تەكەدە بولعان ۇلكەن سىياز سايلاعان عوي ول كىسىلەردى، ورىنبور — سارىتاۋعا دا لاۋازىمى بەلگىلى ادام.
— پەتەربور — ماسكەۋ بىلەتىن سياقتى عوي ابەكەڭدەردى.
سوزگە جۇيرىگىن-اي، سابازدىڭ!— دەپ اقماديا اعاسىن قوستاي ءتۇستى.
جول ابدەن سىر تارتقىسى كەلىپ:
— بۇلار الگى پاتشاعا قارسىلار ما؟ پاتشاعا قارسىلار حانعا دا ءتىل تيگىزە مە قالاي؟— دەپ ەدى. «ءاي، سەنى مە»—دەپ جۇرگەن قۇبايرا سوزگە ارالاسا كەتتى.
— جول، وسى سەن انا قۇلاعان ميكولايدىڭ تۇسىندا ستارشين بولىپ ەدىڭ-اۋ. ءاي، بالە ەكەنسىڭ، ءبىر سۇرىنبەي كەلەسىڭ،— دەپ باسىن شايقاپ، تاڭدايىن قاقتى.— ءبىزدىڭ ەسقاليدىڭ ءبىر اسىعى بار، ءومىرى بۇك تۇسكەن ەمەس، قالاي يىرسەڭ دە «دىك» ەتىپ الشىسىنان تۇرادى. سەن تاپ سول سياقتىسىڭ. ميكولاي تۇسەردە ستارشين بولدىڭ. كەرەنگە دە ستارشين بولدىڭ، مىنا الگى سولاردىڭ ءبارىن قۋىپ جاتقان بولشيەۆيكتەر كەلگەندە دە ستارشين بولاسىڭ عوي دەيمىن. سەن بولاسىڭ، بولاسىڭ...
جول قۇبايرانىڭ استارلى كەكەسىنىن تۇسىنگەنمەن جاۋاپ قايىرعان جوق. «سەن دە قالەنگە ارقا سۇيەيسىڭ. ايتپەگەندە كورەر ەدىم سەنىڭ جايىڭدى دا...»—دەپ ويلاپ قويدى. كورگەنىن، ەستىگەنىن ىشكە بۇكپەيتىن، ماقتاۋدى ءتاۋىر كورەتىن اقماديادان ەجىكتەڭكىرەپ ءبىلۋ كەرەك بولدى، ستارشينا سونىڭ ءبىر ءتىنىن تارقاتۋعا كىرىستى.
— اقماديا-اۋ، ول پەتەربور بىلەتىن قاي ۇلىڭ؟ پەتەربور — ماسكەۋ باقىتجاندى بىلەدى دەسەڭ ءبىر ءسارى؛ بۇل تايپادا باسقا اتى جايىلعان ادام جوق ەدى عوي،— دەدى جول.
اقماديا مۇرتىن سيپادى.
— باكەڭمەن قاتار ادام. قاعازدا ايتييەۆ دەگەن اتى دا باقىتجاننان كەيىن ىلەسە شىعىپ تۇر،— دەدى ول جولعا ماڭعازدانا قاراپ،— ستارشيندى ەندى ەلۋ باسى سايلامايدى. قۇبايرا، سەن جولدى ستارشين بولادى تاعى دا دەيسىڭ، قالاي بولادى ول كوپ قالاماسا؟ ماسەلەن ايەلدەر ارالاسسا نە بولماق؟ سەنىڭ قاپيزاڭ كەشە: «ەندى جول اقشا سۇراپ كەلسە، مىنا شومىشپەن سوعامىن ونىڭ تازى تۇمسىعىنا»،— دەپ شاپتىعىپ وتىر. ءاي، قيىن، ستارشين بولۋ ەندى قيىنعا اينالار.
جول قىزارىپ كەتتى. اقماديانىڭ كەلەكە ەتپەيتىنىن، ەستىگەنىن، كورگەنىن تۋرا ايتاتىنىن جول جاقسى بىلەتىن. سوندىقتان ول اقمادياعا ەمەس، قۇبايراعا تاقىمىن باتىرۋعا بەت الدى.
— كىم سايلاپ، كىم سايلاناتىنىن كوك ايىل قاتىنداردان سۇراپ جاتپاس: ال، اعايىندار، سەندەر دە ەرتەڭنەن قالدىرماي مويىنداعى بورىشتارىڭدى وتەڭدەر. قۇبايرا، سەن ماعان بيەڭدى بەرەسىڭ تاۋداعى اۋىلعا ءمىنىپ بارىپ قايتۋعا. ءوز بيەم بولدىرىپ قالدى، بىرەر كۇن بەلىن كوتەرسىن. جۇمىس وتە قاۋىرت، ارعى كۇنى تاعى بولىسقا جۇرەمىن،— دەدى ستارشينا قۇبايرانىڭ جالتارۋىنا ورىن قالدىرماي.
ات بەرمەۋگە قۇبايرا دا امال تاپتى، ول ويلانباي-اق:
— ەرتەڭ ەرتەمەن قالاعا جۇرەيىن دەپ وتىرمىن، ساتۋعا مال اپارامىن. انا نىعمەتتەن نەگە مىنبەيسىڭ، ات دەسەڭ ات تۇر بەلدەۋدە، بيە دەسەڭ بيە تولىپ تۇر جەلى باسىندا،— دەدى.
— نىعمەتتەن مەن اراعا جۇما سالماي ات ءمىنىپ ءجۇرمىن. كۇندە ءمىن دەمەسەڭ جەتەر، و دا اعايىن، بارقىننىڭ بالاسى.
— نىعمەت پەن شۇعىلدان كۇندە ات مىنسەڭ دە جەتەدى جىلقىسى. شارۋانىڭ بازارعا مىنەتىن، شوپكە جەگەتىن شولاعىن سۇراعانشا سالماعىڭدى سولارعا سالمايسىڭ با؟— دەدى قۇبايرا دا ات بەرمەۋگە بەل بايلاپ. قۇبايرانىڭ ات بەرمەيتىن ىڭعايىن ءبىلىپ، ەندى كەزەك ماعان كەلە مە دەگەن قاۋىپپەن قادەس قيپاڭداي ءتۇستى دە، اقماديا جالما-جان ورنىنان تۇرىپ:
— ەسىمنەن شىعىپ كەتە جازداعانىن قاراشى، قاجەكەڭ كەلىپ كەتسىن دەگەن ەكەن، اڭگىمەمەن وتىرىپ، كەشىگىپ قالىپپىن،— دەپ ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
— قۇبايرا، مەن سەنەن كىمنەن ات الايىن دەپ سۇراپ وتىرعانىم جوق. سىرتتان كوزەۋ اعايىندى الا كوزدىككە كەزدەستىرەدى. نە كەرەك سونداي ءسوز، بىرەۋ ءۇشىن بىرەۋ مال جينامايدى، داۋلەتى بار دەپ اسىلا بەرۋگە جارامايدى عوي،— دەپ جول اعايىنعا قامقورسي سويلەدى.
— شۇعىلدىڭ تىكەندى تىلىنەن، نىعىمەتتىڭ بۇقا كوزىنەن يمەنەمىن، قۇبايرا — اتقا جەڭىل قۇباشا دەسەيشى. ءبىراق ويلاپ قوي، «اتقا جەڭىل قۇباشالار» قىرىنداپ قونا-تۇستەنىپ پايدالانا كەتەتىن قۇداشا ەمەس،— دەپ قۇبايرا ءزىلدى ءسوز تاستادى.
«قالەنى— قالەن، ءجۇنىسى— ءجۇنىس، ءتىپتى بۇلار دا جونىن كۇدىرەيتپەكشى ماعان؟!»— جولدىڭ ەرتەدەن بەرى ويىنا ون ورالىپ سوعا بەرگەن، اساۋعا بۇعالىق تاستاپ جىبەرگەندە تابان تىرەپ، كۇش الاتىنداي بەرىك «شوكەسى» كوز الدىنا ايقىن ەلەستەدى. «سەن بالشىبەكتەر... توقتاي تۇر...»— دەدى ول ىشىنەن.
— قۇبايرا، سەنىڭ ءۇنىڭ شىعىڭقىرايىن دەپتى، كومەيىڭدە ءبىر نارسە بار عوي سىرتقا تەۋىپ تۇرعان. بۇل جالعىز ات بەرمەۋ عانا ەمەس، مەن تۇسىنسەم ودان دا ءارى جاتىر. تاۋداعى اۋىلعا مەن جاياۋلاسام دا جەتەرمىن. ءبىراق بايقا، «قيسىققا تەز، قىڭىرعا كوز بار»،— دەدى ستارشينا.
قادەس اڭگىمەنىڭ ارتى كەرىسكە اينالاتىنىن باعانادان سەزگەن ەدى، ءبىراق «كەرىسسە كەرىسسىن، جولدىڭ ءجۇنىن ازىراق جىعىپ العان دا تەرىس بولماس»— دەپ ويلاپ وتىرعان. ەندى ول: «ءتىلدى قۇبايرانىڭ قولى دا جۇيرىك، ۇرىس باسى، بوق جەمە بولىپ كەتپەگەي»،— دەپ قاۋىپتەندى.
— سەندەردىڭ وسى قالجىڭدارىڭنىڭ قايسىسى ەكەنىن قالجىڭ ەمەسىڭنىڭ قايسىسى ەكەنىن بىلمەي-اق قويدىم. «اتقا جەڭىل قۇباشا» دەپ سەنى جەڭىلسىنگەن جول جوق، قۇبايرا. ال، «قيسىققا تەز» دەگەندەي، جول، سەنىڭ دە قۇبايراعا سالماقتى ءسوز تاستاۋىڭ ارتىق. جول، ءبىزدىڭ جاققا بولىس كەلمەي مە ەكەن، ونداي اڭگىمە قۇلاعىڭا شالىنعان جوق پا؟— دەپ قادەس كەلىستىرە سويلەپ، ءسوزدى باسقا ارناعا بۇردى.
— تاۋعا بارعاندا سەنىڭ سەنەتىن قيسىقتى تۇزەتەر تەزىڭدى دە بىلەمىز. الگى ءوزىڭدى «قوس قۇلاعىن قايىرىپ بايلاعان ستارشين» دەيتىن قاجىڭ عوي... قۇبايرانىڭ سوڭعى ءسوزىن ەستىمەستەن جول ۇيدەن شىعا جونەلدى. ول قادەستىڭ:
— وتىر، قاتىن ءشاي قايناتىپ جاتىر،— دەگەن سوزىنە دە جاۋاپ قاتقان جوق.
2
جول ستارشينا تاۋعا، شۇعىل قاجىنىڭ اۋلىنا قاراي شاپتى. بۇعان قۇبايرانىڭ ءسوزى قامشى بولعان جوق، «قوس قۇلاعىن قايىرىپ بايلاعان ستارشين» دەگەن ءسوزدى دە ول بۇگىن عانا ەستىگەن ەمەس. ونىڭ ويى باسقا الدەقايدا تەرەڭىرەك— ۋىستان شىعىپ بارا جاتقان ەلدىڭ تىزگىنىن قىتىڭقىراپ ۇستاۋ...
...مەشىت تۇبىندەگى ەل جولدى ەلەمەيدى. وندا قوس حازىرەت كوپ ماعزۇمدار بار. باستى ادامدار ىستەر ءىسىن سولارمەن كەڭەسەدى، ورتا قاتارلى شارۋا جاعى، اسىرەسە جاستار بايەس ساۋداگەردىڭ توڭىرەگىندە. جىر دا، گازەت تە، قيسسا دا، ءتۇرلى جاڭالىق تا — ءبارى دە بايەستىڭ دۇكەنىنىڭ اينالاسىندا. سوڭعى كەزدە جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ اڭگىمەسى شكولا اشۋ، بالاسىن ورىسشا وقىتۋ بولىپ كەتتى. تەكەدەن كەلگەن اناۋ الگى ابەكەڭ دەي مە، ايتەي دەي مە «مەكتەپ اشىپ، بالا وقىتىڭدار، گازەت وقىڭدار، ءوز قوتىرلارىڭدى وزدەرىڭ قاسىڭدار» — دەپ قۇتىرتتى ەلدى. ونىمەن قويماي ول مىنا جەردە «بالشىبەك سحود» اشىپ بولىسقا، ۋيازعا قارسى ۇگىتتەدى.
قالەن ۋچيتەل تۇرعانىمەن ءورت. «زورلىق تا جوق، زومبىلىق تا جوق، بەرسەڭ ءوز ەركىڭ، بەرمەسەڭ ءوز ەركىڭ. ءحۇرريات»،— دەيدى. «توقتاي تۇر، — دەدى جول ويىن جيناقتاپ، شۇعىلدىڭ اۋلىنا جاقىنداعاندا. — مۇنىڭ ءبارىن دە شۇكەڭ ءوزى اۋىزدىقتاپ بەرەدى. اناۋ كۇنى مەشىتتە شكولا تۋرالى ءسوز بولعاندا جۇنىسكە ول— «ءبالشابايدىڭ ءوزىسىڭ» — دەپ ابرويىن ايرانداي توكتى جاقسىلاردىڭ الدىندا. ەندى ونىڭ اۋلىندا «بالشىبەك سحوت» بولدى دەسەم... توقتاي تۇر... ءجۇنىسىن دە، قالەنىن دە، ايتەيىن دە جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكىزىپ بەرەر... ءاي، ءوزى دە ءبىر ءتىلىڭ كۇيگىر، شال-اۋ. «قوس قۇلاعىن قايىرىپ بايلاعان ستارشين... ءتۇپۋ، ءۇيىڭ كۇيگىر شۇعىل، جاسقا دا، ۇلكەنگە دە ماسقارا قىلىپ...»
جۇرتتىڭ بارىنە ءمىن تاعىپ وتىراتىن شۇعىل جولدى «قوس قۇلاعىن قايىرىپ بايلاعان ستارشين» دەپ اتاتتى جۇرتقا. بالاسىنىڭ جاقسى كورەتىن تازىسىن ەكى قۇلاعىن قايىرىپ، جەلكەسىنەن قىسىپ ۇستاپ وتىرىپ، «جولدىڭ كىمگە ۇقسايتىنىن بىلەسىڭدەر مە، بىلمەسەڭدەر مەن ايتايىن: مىنا قۇلاعىن قايىرىپ بايلاعان تازىعا ۇقسايدى؛ تۇمسىعى سۇيىرلەنىپ، ەكى كوزى جىمسيىپ، ءيىنى سوپايىپ، قانشىرداي قاتىپ قالعان، تازىدان اۋعان جوق» — دەگەن. سودان بەرى جولدىڭ اتىن اتاماي-اق جۇرت سىپايىگەرشىلىككە «تازى» دەگەن ءسوزدى الىپ تاستاپ، «قوس قۇلاعىن قايىرىپ بايلاعان ستارشينا» دەسە، قاجى دا، جۇرت تا تۇسىنە قالىپ، جىميا كۇلىسەدى. امال جوق، شۇعىلعا نە ايتارسىڭ، نە ىستەرسىڭ. جولعا ات قويعان دا، ستارشينانىڭ زناگىن الىپ بەرگەن دە سول شۇعىل. باستاعى اۋىلمەن ەرەگەسكەندە «وسىنى-اق سايلاي سالىڭدار. كيىز قاپ ارقالاپ جۇرۋگە جاراسا بولدى. ستارشينا دەپ ونان اقىل سۇراپ، بيلىك تىڭدايمىن دەيسىڭدەر مە؟!» — دەگەن شۇعىل.
كەشە «بەرەتىن جىگىتتەرىڭدى تەز جەتكىز. تۇندىككە ءجۇز سومنان تۇسكەن سالعىرتتى قالايدا جيناپ ءبىتىر!» — دەگەن بولىستىڭ جەر تەپكىلەپ تۇرىپ اۋىزشا بەرگەن كارلى بۇيرىعىن «قۇپ تاقسىرلاپ» الا جونەلگەن ستارشينا ورتاداعى اۋىلعا ءبىر سوعىپ، ونداعى بولعان وقيعانى ابدەن تۇسىنگەننەن كەيىن تاۋعا قاراي شاپقان-دى. «بۇل مەن جوق جەردە بولعان كەساپات ءماجىلىس — ىزدەگەنگە سۇراعان، كوكتەن تىلەگەنىم جەردەن تابىلعان. مۇنى مەن بولىسقا دا جەتكىزەيىن، «مىنە جىگىت بەرگىزبەي، سالعىرت جيناتپاي وتىرعان اعۋاشىلار» دەيىن. قۇدىرەتىن وسىلارعا كورسەتسىن ەگەر بولىس مىقتى بولسا، ماعان اقىرعاندا كوزى بۇقانىڭ كوزىندەي قىزارادى، ال ەندى بالشىبەكتەرگە نە ىستەر ەكەن بالەم»— دەپ ول بولىسقا دا كىجىنىپ قويدى.
ءبىراق دۇلەي قاجى ونىڭ سالىن سۋعا كەتىردى.
ستارشينانىڭ بەرگەن سالەمىن الماستان، شۇعىل كىشكەنە شۇڭعىل كوزدەرىن جىلانشا قاداپ:
— نە جاڭالىق بار؟— دەدى.
جول قىسقاشا عانا بولىستا بولعانىن، ونىڭ بەرگەن ءامىرىن، ورتاداعى اۋىلدا بولعانىن، جيىلىستىڭ جايىن بايان ەتىپ، قاجىنىڭ قادالا قاراعانىنا ءماز بولىپ، ماڭىزدى ىسكە ماڭعازدانعانداي تامسانىپ قويدى.
— قاجى بۇعان نە ىستە دەيسىز؟— دەپ سۇرادى ول قاجىنىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ.
شۇعىل قاجىنىڭ كىشكەنە كوزدەرىنەن وت ۇشقىنداپ تۇرعانداي كورىندى؛ ءجۇزى قاراۋىتىپ، ءتۇسىن ادام ايىرارلىق ەمەس — كوگىلدىر تارتىپ كەتىپتى دە، وڭ جاق بەتىندەگى ءبىر تامىرى جىبىرلاي قالىپتى.
— نە ىستەۋ كەرەك دەيسىڭ بە؟— دەدى ول جۇلىپ العانداي، جۇككە سۇيەۋلى تۇرعان تاياعىنا قارمانا قولىن سوزىپ، داۋسى الدەقايدا تۇنشىعىپ، كۇڭگىرتتەنىپ شىقتى.
جول ۇزىن موينىن سوزا تۇسكەن قالپىندا، بەتىندە ءسال ءماز بولعان شىرايى جوعالماعان كۇيىندە قالدى.ول قاجىنىڭ نە پيعىلمەن تاياققا ۇمتىلعانىنا انىقتاپ كوزى جەتپەدى، ءبىراق ونىڭ ءتۇسىنىڭ بۇزىلىپ، داۋىسىنىڭ وزگەرىپ كەتكەنىنەن مىقتاپ شوشىندى، قاجىنىڭ اۋزىنا تۇسكەن سوزدەردى بىلش ەتكىزىپ بەتكە سوعىپ قالاتىنىن، «جىندانعاندا» قولعا تۇسكەن نارسەنى جىبەرىپ قالاتىنىن دا ول جاقسى بىلەتىن. الايدا، تۇرا جونەلۋگە دە، كەرى شەگىنۋگە دە مۇمكىن ەمەس، بۇل جەرگە كىرگەنمەن بىردەي؛ قاجىنىڭ ۇلكەن بالاسى نۇرىشپەن جاناسا اعايىنى ۇزىن ءۋالي وتىر، قازان جاقتا كەمپىر قىمىز قۇيىپ جاتىر، كوزىنىڭ استىمەن قاراپ ءوتىپ، كەلىنى كىرىپ-شىعىپ ءجۇر. مۇنىڭ ءبارى دە قاھارلى شالدىڭ سىرىن جاقسى بىلەتىن، نە ىستەرىن كۇنى بۇرىن توپشىلايتىن، ىڭعايىمەن ءجۇرىپ، ىڭعايىمەن تۇراتىن جاندار— بۇلار نە دەر؟!
— نە ىستەۋ كەرەك دەيسىڭ بە؟ — دەپ ول قايتا ايتتى دا، ەكى كوزىن جولدان الماستان ارەگىرەك تۇرعان تاياق ىلىكپەگەن وڭ قولىن جوعارى كوتەرىپ،— سيراعىڭنان اناعان اسىپ قويۋ كەرەك،— دەپ شاڭىراقتى كورسەتتى.
— مەن...— دەپ ءمان-جايدى ءتۇسىندىرۋ نيەتىمەن ستارشينا ءسوزىن باستاي بەرىپ ەدى...
— سەن! — دەپ ءبولىپ جىبەردى ونىڭ ءسوزىن شۇعىل: — سەن! جاقسى بىلەمىن، ءبارىن ىستەپ جۇرگەن سەن! سەن ءوزىڭ بالشىبەكسىڭ! ءماجىلىس اشتىرىپ جۇرگەن دە سەنسىڭ. بىلمەگەن بولىپ كولگىرسىپ وتىرسىڭ...
— قاجى، قۇداي بار، قۇران بار...
— قۇدايدىڭ ساداعاسى كەت! سەنى قۇداي ءقايتسىن؟ سەن سياقتى بۇزىقتىڭ قۇدايعا دا كەرەگى جوق.
— قاتىن-بالامنىڭ يگىلىگىن كورمەيىن...
— شاڭىراققا سەنى مەن اسپايمىن، ساعان قولىمدى بىلعامايمىن. قول-اياعىڭدى بايلاتامىن دا، جىمپيتىعا جاياۋ ايداتىپ جىبەرەمىن. قايدا اساتىنىن، قالاي اساتىنىن ونداعىلار جاقسى بىلەدى، — دەدى شۇعىل، داۋىسىنىڭ ءۇنىن بۇرىنعىدان كورى اشىعىراق شىعارىپ. ونىڭ قاراقوشقىل تارتقان ءتۇسى دە بىردەن بوزارا ءتۇستى.— انا تەكەگە بارعاندا كورگەن شىعارسىڭ بالشىبەكتەردى قالاي اسقانىن، كورمەسەڭ دە ەستىگەن شىعارسىڭ.
— كوكە، ءسىز جوكەڭدى ناحاق كۇيدىرەسىز. بۇل بايەس سياقتى الا اياق ەمەس، گازەت تاسىپ، جاسىرىپ جۇرتقا تاراتاتىن،— دەپ ەدى قاجىنىڭ بالاسى، قاجى وعان دا جەكىرىپ تاستادى.
— مەنەن ارتىق ناحاق پەن ناحاق ەمەستىڭ اراسىن ايىرعانداي سەن قايدان شىققان دانىشپانسىڭ؟ بايەس الا اياق بولسا بۇل دا الا اياق، ەكەۋى دە ءبىر قاپتان، ءبىر ساپتان، بەل نەمەرە. الدىڭعى دوڭگەلەك قايدان جۇرسە، ارتقى دا سول جەرمەن جۇرەدى. مەن ساعان اق پەن قارانى ايىرىپ بەر دەگەنىم جوق، جونەل، كوزىمە كورىنبەي!—دەدى ول بالاسىنا.
اكەسىنىڭ ءبىر قادالسا دەگەنىن ىستەمەي قويمايتىنىن جاقسى بىلەتىن نۇرىش ورنىنان تۇردى دا:
— ەرەگەسسە بۇل جار سۇزەدى،— دەپ كۇبىرلەپ، ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
بۇرىن دا الدىنا ادام شىعىپ كورمەگەن شۇعىل قاجىنىڭ بىلتىردان بەرى مەرەيى وزگەشە ۇستەم. ەحلاس بىلتىر ۋەزدىك كرەستيان ناچالنيگىنىڭ دەنساۋلىق ءىسىن باسقاراتىن پوموششنيگى بولىپ تاعايىندالدى دا، بيىل كوكتەمدە ونان دا زور حاكىم بولدى. شۇعىل بالاسىنىڭ راسحوتىنا جۇمساۋ ءۇشىن ءبىر قورا قويدى جىمپيتى تۇبىندە باقتىرىپ جاتىر، ساۋۋعا سول جەرگە جيىرما-وتىز قۇلىندى بيە دە جىبەرگەن. جاقىندا ەحلاستىڭ وتاۋىن كەلىنىمەن بىرگە كوشىرتىپ اپارىپ تىكتىرتىپ قايتقان، ارداقتى قاجى بۇل بارعاندا ەكى دوسمۇقامبەتوۆتىڭ ەكەۋىمەن دە قول الىپ امانداسىپ، حاننىڭ اقىلگويى «ارۋاقتى» قۋاناي حازىرەتتىڭ الدىنا جۇگىنىپ، تاعزىم ەتكەن بولاتىن. وسى جولى شۇعىل قاجىدان قۋاناي حازىرەت تارجەكە اۋليەنىڭ بالاسى ءحاميدوللا حازىرەتكە ارناۋلى سالەم ايتىپ جىبەردى دە، «حان دارەجەلى ءجاھانشا مىرزانىڭ مەرەيى ۇستەم بولۋ ءۇشىن» مەشىتتە ارناۋلى ەكى راكاعات ناماز وقىلعان ەدى.
وسىلاردان كەيىن «مىقتى» شۇعىلدىڭ شوقتىعى قول جەتپەس دارەجەگە جەتتى. قاتارداعى قاجىلار مەن مولدالار، سوپىلار مەن قاريلار الدىندا ول ءدىن مەن وكىمەتتىڭ اراسىنداعى ەلدىڭ ءبىر بەلدى سۇيەنىشى، بەتكە ۇستار ادامى حازىرەتتەردەن دە قۇدىرەتتى جان بولىپ شىقتى. ەلدەگى ەكى يشاننىڭ ەكەۋى دە شۇعىلدىڭ الدىندا قۇرداي جورعالاي باستادى.
وسىنداي ەرەكشە ب ا ق قونىپ، ابىرويى تاسىپ، اتاعى اسپانداپ تۇرعان، شالقىعان داۋلەتتى شۇعىل، جارىپ ايتار بيلىك قابىلەتى جوق، داۋلەتى شاعىن، سۇيەنەر تىرەگى كەم ستارشينانى تۋلاقتاي سىلكىدى، ونىڭ ءىسىنىڭ دۇرىسى دا بۇرىس، بۇرىسى دا بۇرىس بولىپ شىقتى؛ ونىڭ قاجىعا ايتايىن دەگەن جاڭالىعى وزىنە سور بولۋعا بەت الدى. ول الدەنەشە رەت وقتالىپ، مىڭگىرلەپ قاجىعا ءوزىنىڭ كىنالى ەمەس ەكەندىگىن دالەلدەمەكشى بولىپ ەدى، ءبىراق ەلىرگەن شۇعىل وعان ءسوز سويلەۋگە مۇرسا بەرمەي، جەر-جەبىرىنە جەتىپ سوگىپ، اياعىندا ۇيدەن قۋىپ شىعۋعا دەيىن باردى. ۇيدەن شىعىپ بارا جاتىپ جول:
— اقتى-قارانى ايىراتىن كۇن بولار، قۇداي ءبىر، ادىلدىككە سونىڭ الدىنا جۇگىنەرمىز،— دەپ قۇدايمەن قورقىتپاقشى بولىپ ەدى، شۇعىل اشۋمەن وعان:
— بار، بار، شاعىن مىقتى قۇدايىڭا!..— دەدى.
— استاعپىراللا، قاجى، توبا دە. باسقاعا ءتىل تيگىزسەڭ دە قۇدايعا ءتىل تيگىزبە. قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە شاك كەلتىرمە،— دەپ ءايتولىش كەمپىرى قىمىزدى قويا سالىپ، ەرىن قورقىتا جالبارىندى.
— كەمپىر، تىنىش وتىر، جوققا كىرىسپەي...
— استاعپىراللا دە، قاجى، العايازى بەللا دە، توبا قىل، ومىرىڭدە قۇدايعا ءتىلىڭ تيگەن جوق ەدى، جاۋىرىنعا ءتىسىڭ تيگەن جوق ەدى، نە بولعان ساعان. قۇدايدى اۋىزعا الماي-اق، باسقا ءسوز جەتپەي مە؟!— دەپ ءايتولىش جارىسا سويلەپ، قۇدايدان كەشىرىم سۇرا دەپ جالىندى.
— بولدى، جەتتى، قارىستىر ەندى جاعىڭدى...— دەگەن قاجىنىڭ اۋلىككەن سوزدەرىن ۇيدەن شىعىپ كەتكەن ستارشينا انىق ەستىپ تۇردى.
ول وتاۋىنىڭ جانىندا تۇرعان نۇرىشپەن تىلدەسكىسى كەلىپ، سوعان قاراي بۇرىلىپ ەدى، ۇلكەن ۇيدەن ءۋالي شىعا كەلدى دە نۇرىشقا:
— سەنى قاجى شاقىرىپ جاتىر،— دەدى.
— باقىنى شاقىر، ات جەكسىن،— دەپ ۇيگە كىرگەن بالاسىنا بۇيرىق ەتتى دە، قاجى شاپشاڭداپ ماڭدالادان تىككەن بەشپەت-شالبارىن كيە باستادى.
— كوكە، الىسقا بارماساڭىز قۇلا اتتى جەكتىرەيىن، الدە ساياقتى ايداتتىرىپ الىپ، تەڭبىل كوك پەن كوك بەستىنى جەكتىرەيىن بە؟— دەپ سۇرادى نۇرىش، قاي اتتى جەگۋدى سىلتاۋ ەتىپ، اكەسىنىڭ قايدا باراتىنىن ءبىلىپ الۋ نيەتىمەن.
— قۇلا اتتى جەكتىر. مەشىتكە بارامىن. انا اۋليە سىماق سوپاقتار قالعىپ-مۇلگىپ وتىر. يبليستەر ەل ازدىرىپ ءجۇر. ول يشانداردى بۇيىرىنەن تۇرتپەسە كوزدەرىن اشپاس،— دەدى ءالى كارىنەن قايتپاعان قاجى، ءۇزىپ-ۇزىپ سويلەپ.
— قاجى-اۋ، نە بولعان، بىرەسە قۇدايعا، بىرەسە يشاندارعا ءتيىسىپ. استاعپىراللا، توبا دە. وي، جاساعان-اي، قارتايعاندا وسىنداي قاتاڭ مىنەزدەن ءتاڭىرىم ايىرماي قويدى سەنى،— دەدى ءايتولىش كيىنىپ جاتقان شالدىڭ الدىنا قاراي ءوزىنىڭ سارى اياعىنا قۇيىپ قىمىز قويىپ جاتىپ. ول:—ءما، قاينىم،— دەپ كىشىرەك توستاعانمەن ۋاليگە دە ۇسىنىپ ەدى، تىزەرلەي ۇمتىلىپ، ۇزىن قولىمەن ءۋالي توستاعاندى ۇستاي الدى دا، كۇتپەستەن، شايقاماستان قىمىزدى ءبىر-اق جۇتا سالىپ، اياقتى ىزىنشە كەمپىردىڭ الدىنا قايتا قويدى.
— وي، توبا...— دەپ وعان موينىن بۇرا بەرگەن ايتولىشكە ءۋالي:
— ءتاتتى ەكەن،— دەدى تامسانىپ.
اكەسىن ارباعا مىنگىزىپ، دەلبە ۇستاعان باقىعا كۇندە ايتاتىن اقىلىن تاعى دا ۇيرەتىپ، اتتاندىرىپ سالدى دا نۇرىش: «ءبورى اشۋىن تىرنادان الادى دەپ، كوكەم ەندى حازىرەتتەرگە تيىسۋگە كەتتى. داۋدە بولسا ۇشەۋى بىرىگىپ الدىمەن ءجۇنىستى، قالەن ۋچيتەلدى سىبايدى عوي...»— دەپ ويلادى.
3
قاجىدان سۇيەكتەن وتەتىن سوزدەردىڭ ءبارىن ەستىپ، بولعان وقيعالاردى تاعى دا قايتادان تالداپ، وعان بۇرىنعىدان دا وزگەشە ءمان بەرىپ، تۇنىمەن ويلاپ جول ستارشينا ەرتەڭىنە بولىسقا شاپتى. ول ءجۇنىس پەن قالەن ۋچيتەلدى ەلدىڭ كوپشىلىگى قولدايتىنىن، ولاردىڭ سوڭىنا ءسوزسىز ەرەتىنىن، بۇل كوپشىلىككە توپىراق شاشىپ بولمايتىنىن جاقسى ءتۇسىندى. ءبىراق «الدىن الا ءبىر امال جاساماسام، مەنى شۇعىل ءسىبىر كەتىرەدى، مىنالاردىڭ بولىسقا، ۋەزدەگى وكىمەتكە قارسى اعۋا تاراتىپ جاتقانى راس پا، راس. ەندەشە سازايىن تارتسىن»— دەپ قورىتتى دا، ءجۇنىس پەن قالەننىڭ ۇستىنەن بولىسقا ارىز ءتۇسىردى.
كوپىرلى اششاتى بولىسىنىڭ، ۆىبورنىي ۋپراۆيتەلىنە!
7-اۋىل ستارشيناسىنان.
ءۇشبۋ عارزا ارقىلى سىزگە ەعلان ەتەمىن: وسى جىلى زاۋزانىڭ 27 جاڭاسىندا، 7-اۋىل ازامات شارۋالارىنىڭ وبروچنىي ەسىمدى جايلاۋى ۇستىندە قۇپيا سحوت اشىلعان. سحوتتى باسقارۋشى سول اتالعان اۋىلدا ۋچيتەلدىك قىزمەتىنەن شىعارىلعان، ۇكىمەتكە سەنىمسىز قالەن كوپتىلەۋ ۇلى دەگەن ادام مەن تاعى سول اۋىلدىڭ گراجدانى ءجۇنىس قاجى دەگەن باسقارعان؛ سحوتتا جاڭا ۇكىمەت ورنايدى، وسى كۇنگى ۋپراۆيتەلدەر، ۋەزدەگى لاۋازىم يەسى ۇلىقتاردى زاڭعا حيلاپ سايلانعان، پاتشاشىلدار دەگەن. تەكەدەن كەلگەن ءبىر قارا تاياق زيالى ادام ءسوز سويلەپ ۇگىت ايتقان. ەسىمى ءابدىراحمان، فاميلياسى ايتەي ۇلى. سىزگە ماعلۇم بولسىن: مەن ايتىلعان 27-زاۋزا كۇنى ءسىزدىڭ حۇزۇرىڭىزدە بولعانىم حاقيقات، سول سەبەپتى اعۋاشىلارعا تىيىم سالۋعا، سحوت شاقىرتپاۋعا مەنىڭ تاراپىمنان مۇمكىن بولمادى...
ەعلان ەتۋشى 7-اۋىل قىرعىزدار ستارشيناسى جول نۇرمان ۇلى ءمور باسىپ، قول قويدىم.
29 زاۋزادا، ءۇشبۋ 1918 جىلدا
ۋپراۆيتەل بەكەباسوۆ «عارزانى» الىپ وقىپ، باسىن شايقاپ وتىردى دا:
— سەنىڭ اۋلىڭ دىننەن بەزگەن اۋىل. انا جىلى دا بۇزىقتىڭ شىعارىپ، پاتشا اعزام حازىرەتلەرىنىڭ جىگىت جيناپ بەرۋ جونىندەگى جارلىعىنا قارسى تۇردى. ەندى مىنا سياقتى ىستەر...— دەدى ول، ارىزعا قايتا كوز جىبەرىپ.— ءبىرىنشى كەزەكتە نەشە جىگىت بەرەتىن ەدىڭدەر سەندەر؟
— ءتورت جىگىت،— دەدى جول ىلەسە جاۋاپ بەرىپ.
— سول ءتورت جىگىتتى ەرتەڭ وسىنداعى پۋنكتكە جەتكىز. قاسىڭا انا جىمپيتىدان كەلگەن ەكى ميليسيانى قوسىپ بەرەمىن. ەرتەڭنەن قالماسىن. قارسىلىق جاساعان ادامدى اكتى جاساپ، وسىندا ايداپ جىبەر. ءقازىر زاڭ قاتتى.
سالعىرت تەگىس جينالسىن. اكەلگەن اقشالارىڭدى كازناچەيگە تاپسىر،— دەدى بولىس.
بۇل جولى بولىستىڭ كارى باسەڭ كورىندى. ول ءتىپتى ستارشيناعا جاقىنداپ كەلىپ، يىعىنان قاعىپ، ونىڭ توسىندەگى زناكقا قاراپ:
— مىنا زناك كوپ ادامنىڭ قولىنا تۇسە بەرمەيتىن زناك. مۇنىڭ قادىرىن ءبىلۋ كەرەك. كۇزگە قاراي سايلاۋ بولسا... جاقسى، بار،— دەدى ول ءسوزىن تاۋىسپاي.
— «قولدان كەلگەنىن اياماسپىن دەگەن عوي،— دەپ كۇمىلجىدى دە، جول كەڭسەدەن شىعىپ كەتتى.
ول ەلگە كۇشەيىپ، بەل الىپ قايتتى.
4
بىرىنە-بىرى قارايلاپ وتىرعان ەل ءجۇنىس قاجىنىكى كوشكەننەن كەيىن تۇتاس قوزعالىپ، ارعى بەتتەگى جايلاۋعا الدەقاشان قونىپ العان-دى. توعايى شابىن، قىرى ەگىستى، قىس قىستايتىن بەتتە ءۇش-اق ءۇي قالعان. بۇل ۇيلەردىڭ كوشپەي جۇرتتا قالعانى ەشكىمنىڭ ويىنا تۇسكەن ەمەس، ويتكەنى قورىقتى جاپىرارلىق مالى جوق، كەزگە تۇسەرلىك سيقى از. موسىنىڭ ءۇش بۇتىنداي ءۇش تاعان جاپىرايعان-جاپىرايعان ءۇش شىم ءۇي. ەرتەڭدى-كەش اۋانىڭ تۇنىق، ءموپ-مولدىر كەزىندە قۇلاعان تۇربالارىنان شىجىمداپ شىققان ءالسىز تۇتىندەرى كەيدە كوزگە شالىنادى، سول كەزدەردە عانا بۇل ۇيلەر جۇرتتىڭ ەسىنە تۇسەدى. بولماسا كەيبىرەۋلەر:
— ارعى بەتتە ءبىر باران جىلقى كورىنەدى، بەيسەۋىت جۇرگەن ول كىمنىڭ ساياعى؟— دەپ سۇراسا:
— الگى قايقاڭنىڭ قارا بيەسى شىعار، باسقا مال قايدان كەلەدى،— دەسەدى.
سول، الدەقالاي اۋىزعا الىناتىن ءۇش ءۇيدىڭ ءبىرى قايىپقوجانىڭ ءۇيى. مال دەگەندە قايىپقوجادا جالعىز قارا بيە؛ قارا بيە ونىڭ ۇلكەن بالاسى كارىمعاليمەن جاستى، بيىل جيىرما ەكىدە. ءقازىر قارا بيە دە قارت، قايىپقوجانىڭ ءوزى دە ەل اعاسى. جاسى ەلۋگە يەك ارتقانشا قايىپقوجا قارا بيەمەن قايدا بارمادى؟ قانداي جەردى باسپادى، قاي جەردىڭ ءتۇز-دامىن تاتپادى؟ بايداقتىدان تاراعان التى ارىس. قارا مەن سەگىز ارىس ايتىمبەتتى ارالادى. شىدەرتىدەن ات شالدىرىپ، ولەڭتىنىڭ سالاسىن كەزدى؛ تايسويعان قاراباۋ بارىپ، جەمنىڭ بويىنا دا ورلەدى. ەندەپ جاتقان ەتەكتى ەلگە ونەرىن جايدى. قايىپقوجا سىبىزعىشىنى بىلمەيتىن جايىق القابىندا جان از...
ءقازىر قارا بيە سىرتتا، ەسىك الدىنداعى جاساڭدا، قىلى ازايعان تازعىر قۇيرىعىمەن تەبىنگى تۇرپىلەپ قىزىل شاقاسىن شىعارعان، قوس ءبۇيىرىن كەزەك-كەزەك سوعىپ تۇر. قۇجىناعان قارا شىبىن بۇيىردەن كوشىپ، سوراسى اققان رەڭسىز كوزدەرگە ۇيمەلەيدى؛ بيە جاق ءجۇنى قىرىلعان ەتسىز باسىن سامارقاۋ شۇلعيدى.
جىلدار بويى جىڭىشكەلەپ كىرىپ، ۇرلاپ مەڭدەتكەن دەمىكپەسى ارالاس كوكىرەك اۋرۋ قايىپقوجانى دا توسەككە سالدى. داۋىل جىعىپ، كەۋەكتەنىپ، وزەگىنەن مۇجىلگەن تەرەكتەي، سۇڭعاق دەنەنىڭ ءقازىر سيقى قاشقان، ەكى يىنىنە ەكى كىسى وتىرعانداي جالپاق جاۋىرىن مەن ەڭسەلىگى ەكى ەلى ەر كەۋدە ەتتەن ادا؛ قارا سۇر، ات جاقتى بەتتە رەڭ جوق؛ اۋماعى ورتايىپ ءالى دە توعى سونبەگەن كوزدەردىڭ قوڭىرقاي قاراشىقتارى ارىدەن قارايدى؛ ەكى ۇرت ىشكە قۋسىرىلىپ، شالعىسى كۇنگە كۇيىپ بوزعىل تارتقان، ءبىراق كارىلىك قىراۋى شالماعان مۇرت سەلتيىپ تۇر. ەكى كۇننەن بەرى اۋرۋ «سامال جۇتامىن» دەپ ءىشى دىمقىل، ءارى تار، جەر ءيسى شىققان شىم ۇيدەن الدىڭعى سەنەككە كوشكەن ەدى. ءقازىر ءجا بوستەك، ءجا ەسكى كۇپىنىڭ ءبىر ءوڭىرى ەكەنى بەلگىسىز جاباعىسى ۇيىسقان ءسىلىمتىر ۇستىندە جاتىر. ول جاماۋ كويلەكتى جاداۋ كەمپىرىنەن كوزىن الماي ءبىراز ۋاقىت قاراپ جاتتى دا:
— جۇباي، ماعان سىبىزعىمدى اكەلىپ بەرشى،— دەدى.
شالا ۇيىعان ايراننىڭ ىرمەگىن ارالاستىرىپ، ايەل ەرىنە شالاپ ىستەپ جاتىر ەدى. ول اڭ-تاڭ بولىپ، ەت پەن تەرى عانا قالىپ قۇر سۇلدەسى جاتقان سىبىزعىشىنىڭ وزگەشە نۇرلانعان كوزدەرىنە كوزىن ءسال كىدىرتتى دە، ۇرەيلەنىپ:
— ساعان نە بولعان، باتىر، ءقازىر سەنىڭ سىبىزعى تارتۋعا ءالىڭ كەلە مە؟— دەدى.
— تارتقىم كەلىپ جاتىر، كوڭىلىمدى سونداي ءبىر كۇي كەرنەپ بارادى. انا قاراشى، كورمەيسىڭ بە جازدىڭ جايناپ تۇرعانىن، دۇنيەنىڭ قىزىق ەكەنىن، جان-جاندىكتىڭ ءبارىنىڭ كۇبىرلەپ سويلەپ تۇرعانىن،— دەپ ول كىلەتتىڭ جابىندى قامىسپەن قوسىلار جەرىنە تاقاي جاپسىرىپ سالعان ۇياعا ءتونىپ كەلىپ، قايتا شىعىپ، قايتادان ۇشىپ كەلىپ جاناي ەتىپ جۇرگەن قارلىعاشتى كورسەتتى. ايەلى قارلىعاشتىڭ وڭدى-سولدى ۇشقانىنا كوز جىبەردى دە:
— قارلىعاشتى قايت دەيسىڭ؟ — دەپ ەرىنىڭ نيەتىن ۇعا الماي قالدى.
ول «الجاسىپ جاتىرما» دەپ ۇرەيلەنىپ، ەرىنە تەسىلە قاراي بەردى، ونىڭ ءجۇزىنىڭ تاڭەرتەڭگى كەزبەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم نۇرلى ەكەنىن بايقادى جانە كوز جانارىنىڭ جايناي تۇسكەنىنەن سەسكەنىپ «بوي جاساپ جاتىر ما؟!»— دەگەن اۋىر ويعا تىرەلدى؛ كوزىنەن ىرشي جاس شىعىپ كەتتى.
— ايەل، ساعان نە بولعان. مەن شاتتانىپ تىرشىلىككە كوڭىلىم تاسقىنداپ جاتقاندا قۋانۋدىڭ ورنىنا سەن كوزىڭە جاس الاسىڭ. اكەل، سىبىزعىمدى، كۇي تارتامىن... قارلىعاش كۇيى... بارشا عالام سويلەپ تۇر...
— شارشاپ قالاسىڭ، قوي. تاۋىرىرەك بولعانسىن تارتارسىڭ سىبىزعىڭدى. الدىمەن باسىڭدى كوتەرىپ وتىرۋعا كەلسەيشى.
— باسىمدى كوتەرىپ وتىرا الامىن. باعانا سەن جوقتا وتىرعانمىن،— دەپ اۋرۋ قوس قولداپ، شىنتاعىمەن جەر تىرەپ، باسىن كوتەردى.
— جات، دەيمىن، جات. باتىر-اۋ، ساعان نە بولعان؟! كەشەدەن بەرى تامىر ءدارىڭدى دە ىشپەي قويدىڭ. كارىمعالي تەزىرەك قىمىز اكەلە قويسا جارار ەدى، ەڭ بولماسا قىمىزعا قوسىپ ىشەر ەدىڭ. جايلاۋداعى اۋىل دا ءبىر كوش جەردە. ۋىز قىمىز قانداي شيپا بولار ەدى،— دەدى ايەل اۋرۋدىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ.
ءبىراق اۋرۋ نيەتىنەن قايتپادى؛ ايەلىنە ۇيدەگى سىبىزعىسىن الدىرىپ، ءسۇرتتىرىپ، توستاعانىمەن سۋ سۇرادى، سىبىزعىمەن تۇتىكتەپ ۇرتتاپ، جەرگە بۇركىپ، قايتادان ۇرتتاپ، قايتا بۇركىپ ونىڭ ءىشىن ءشايدى.
— كارىمعاليدى قىمىزعا قاشان جىبەردىڭ؟— دەپ سۇرادى ول.
ءسويتتى دە سىبىزعىسىن الدىنا قويىپ، ويىن جيناقتاعانداي، توبەگە ءبىر قاراپ، ەسىكتەن كورىنگەن كوكجيەككە كوزدەرىن ءشۇيدى.
— كارتاي الگى ازىردە كەتتى، سەن كوزىڭدى ءىلىپ، ۇيىقتاپ كەتكەن كەزدە. بيەنىڭ ءبىر ساۋىمىنداي ۋاقىت ءوتتى.
— ءىم-م... بالىمنىڭ قىمىزى اشىماعان شىعار.
— شەشەيدىڭ ءۇيىنىڭ قىمىزى اشىماسا، ۋچيتەلدىكىنەن سۇرا دەدىم. ولار بيە بايلاعانىنا ءبىر جۇمادان اسقان. قاجى قايناعانىكى دە، ۋچيتەلدىكى دە كۇندە كەلىپ قىمىز الىپ تۇرىڭدار دەگەن.
— ءوزىڭ بارساڭ ەتتى. كارىمعالي ۇلكەن جىگىت... ونداي كۇنىمىزدە سۇراپ الۋ تۇگىل، بەرگەن قىمىزدى دا ۇيالىپ زورعا ىشەتىنبىز... ار عوي ەڭگەزەردەي جىگىتتىڭ قىمىز سۇراپ ءجۇرۋى.
— نە ۇياتى بار ونىڭ، ەمگە، اۋرۋعا سۇراعاننىڭ ايىبى بار ما؟ ءوزىم دە بارىپ اكەلىپ تۇرامىن عوي، بۇگىن ۇيدە جۇمىسىم بولعانسىن كارتايدى جىبەردىم،— دەدى جۇباي، بالاسىنا قىمىز سۇراتا جىبەرگەنىن اقتاي سويلەپ.
سالدەن كەيىن ايەلدىڭ كوڭىلى بىردەن ورنىنا تۇسە باستادى. ونىڭ ۇرەيلى ويى سەيىلىپ، «ءتاۋىر بولىپ كەتەر» دەگەن ءۇمىت وزگە اۋىر بولجالدارعا جول بەرمەدى. «قىمىز ىشسە اياعىنان تىك تۇرىپ، تەز ساۋىعار ەدى، جازدان قالماي كوتەرىلىپ جۇرت قاتارىنا قوسىلار ەدى»— دەگەندى ارمان ەتتى. ءبىراق ايەل اسىعا كۇتكەن بالاسىنىڭ قىمىزسىز قايتقانىن، ونىڭ ۇلكەن ءبىر باقىتسىزدىققا ۇشىراپ كەشىكپەي كەلمەس ساپارعا كەتەتىنىن سەزگەن جوق-تى.
«...نار يگەن»، «اقساڭ كيىك»، «بالا قاز»، «سوقىر قىز» دەگەن كۇيلەر كەز كەلگەن ادام تۇسىنە بەرمەيتىن عاجاپ وقيعالى سىرلى كۇيلەر. ونى جالعىز كۇيشى-سىبىزعىشى بىلەدى، «جالعىز قامىسپەن» ول سول سىرلى كۇيلەردى قۇلاققا جەتكىزەدى، مىڭ قۇبىلعان ۇنمەن ايتىپ بەرەدى، تاڭداعان جاماعاتتىڭ جۇرەگىن بالقىتادى، ءون-بويىن بيلەپ الىپ كەتەدى. تالاي توپتا، تالاي جيىندا، تالاي ۇلكەن ادامداردىڭ الدىندا «نار يگەن» مەن «اقساق كيىك» تارتىلىپ اسقان ونەر كورسەتىلدى. سىناقتى قيىن كەزەڭدەردەن ءمىنسىز ەسىپ ءوتىپ جۇلدە الىندى... قايىپقوجا، سىبىزعىشى دەگەن ات ەل-ەلگە كەتتى. سىرتتان اتىن ەستىپ داڭقىنا عانا ەلىتكەن كەيبىر جاندار سۇلۋ ءۇندى ۇقپاسا دا باستارىن شۇلعىدى. ءبىراق كوپ جۇرت زارلى، قاسىرەتتى كۇيدى ەلجىرەپ تىڭدادى. قۋانىشتى، شاتتى، جان تولقىتقان اسەرلى ۇنگە سەرپىلە ۇيىدى. جاستار قورشالاپ «بالا قاز» بەن «سوقىر قىزدى» تىڭدادى؛ كۇن-تۇنى سىبىزعىشى جۇرگەن جەر جيىن دا دۋمان... قۇرمەت... سىي. ءبارى وتكىنشى... جيىن تارادى... توي ءوتتى... دۋمان باسىلدى... «پا، شىركىن!»، «ءاي، بارەكەلدە!»، «ونەرپاز بولساڭ وسىنداي بول!» — دەگەن تاعى دا تولىپ جاتقان ارداقتاۋ سوزدەر جۇما وتپەي، اي وتپەي جوق بولدى؛ اناۋ قىراتتان ءارى كوكجيەك پەن ەكى اراداعى سۋماڭداپ سىرعىپ، سۋشا قۇيىلىپ جاتقان ساعىمشا ىدىرادى... ءومىر دە سوندا... وسى سياقتى ۇزدىك-ۇزدىك كەلگەن ويلار، وتكەندەگى كورىنىستەردىڭ بۇلدىر بەينەلەرى سىبىزعىشىنىڭ بىرەر مينۋت ىشىندە الىسقا — كوكجيەككە قاداعان كوزدەرىنە ەلەستەگەندەي بولدى دا، قايىپقوجا تىزەسىنە قويعان سىبىزعىسىن الىپ، اقىرىن عانا تارتا باستادى.
سىبىزعىنىڭ كۇجىلدەي باستاپ، سىڭعىراپ كوتەرىلگەن وتكىر ءۇنى اۋانى جارىپ، اسپانعا شىعىپ كەتتى؛ ايەل ەرىنە جالت قارادى دا، شوشىڭقىراپ، ىلگەرى ەسىككە قاراي اتتادى. ەرىنىڭ جىڭىشكەرگەن ءالسىز موينىنىڭ ەكى كۇرە تامىرى بىلەۋدەي بولىپ كوگەرىپ بۇلك-بۇلك ەتىپ تۇر؛ جايناعان كوزدەر وتىن ىشىنە جاسىرىپ، ءسال جۇمىلا تۇسكەندە، الدە ەسىكتىڭ وپىرايعان تومەنگى بوساعاسىنا، الدە سەنەكتىڭ شىڭىلتىرلانىپ قالعان جەر ەدەنىنە قاراعانداي جوعارى مۇرتتى ەرىن سىبىزعىنىڭ سارعىشتانعان كۇرەك تىستەرگە تۇرەلگەن جۋان باسىن بۇركەپ الىپتى؛ ەتتەن ارىلىپ، قۇر سۇيەگى مەن تەرىسى عانا قالعان قولدارىنىڭ ون ساۋساقتارى سىبىزعىنىڭ تومەنگى تار اۋزىن سونداي ەپتەيلى جانە كوزگە ىلىكپەستەي شاپشاڭ باسىپ، كۇي قايىرىپ جاتىر. شەكە تامىرلارى دا جارىلىپ كەتەرلىكتەي تىرسيىپ ساماي تەرىسىن كەرىپ تۇر. جىگەرلى قيمىل، ىنتالى ءپىشىن تىلمەن ورالىپ ساۋساقتارمەن پەرنەلەنىپ سىبىزعىدان تولعانىپ شىققان ىشكى سارايدىڭ عاجايىپ ءۇنى سىبىزعىشىنى اۋرۋ دەگىزەر ەمەس.
جۇباي جالما-جان تابالدىرىققا وتىرا كەتتى؛ ەرىنىڭ جان-تانىمەن ءۇن دۇنيەسىنە كوشىپ كەتكەنىن، ءقازىر ونى توقتاتۋدىڭ ماعىناسىز ەكەنىن ول ابدەن سەزدى، نە سەبەپتى ەكەنىن ايىرىپ، اشىپ بىلمەسە دە بىرنەشە سەكۋنتتان كەيىن ايەلدىڭ ءوزى دە كۇيدى ۇيىپ تىڭدادى؛ تۇلا بويى بالقىپ، ءتاتتى ەلىتۋ پايدا بولدى. قۇستار دا شىقىلىعىن قويىپ، مۇلگىپ قالعان سياقتى. ەشبىر دىبىس جوق، بەينە ءبارى دە سىبىزعىنىڭ ۇنىنە قالعىپ تۇرعانداي. سابىرسىز جۇيتكىگەن قارلىعاش تا ۇياسىنىڭ جيەگىنە قونىپ الىپ، باسىن شۇلعىپ وتىر...
كۇي ءۇنى الەمدى باسىپ، جەر بەتىنە تەگىس جايىلىپ كەتكەن ءتارىزدى. جەل تىمىپ، ءشوپ سىبدىرلاماي قالعان. جاندى-جانسىز الەمنىڭ ءبارى مۇلگىپ، راحات دۇنيەسىنە ءماز بوپ تۇرعانداي...
— توقتاشى، اتتىڭ ءدۇبىرى شىعادى،— دەدى ايەلى، سىرت جاققا قۇلاعىن ءتۇرىپ.
ءبىراق سىبىزعىشى ونى ەلەڭ ەتپەدى؛ ونىڭ كوزدەرى جۇمىلۋعا جاقىن، بار دەنەسى ۇيىپ، ەشنارسەنى سەزبەيتىن قالىپتا بالقىپ، مۇلدە قالعىپ وتىرعان قالىپتا ەدى.
ايەل جالما-جان ورنىنان تۇرىپ سىرتقا شىقتى.
5
— ءۋا، بەيبىشە، قايقاڭ ۇيدە مە؟ سىبىزعى تارتىپ جاتقان ءوزى مە؟ اۋرىپ جاتىر دەپ، مىناۋ وتىرىك ايتقان ەكەن عوي،— دەپ جول ستارشينا جىمسيگەن كوزدەرىن كارىمعاليعا الارتا تىكتى.— جالعان سويلەمەسەڭدەر ىشتەرىڭ جارىلادى عوي سەندەردىڭ. بايبىشە، قايقاڭ شىعىپ كەتسىن، شۇعىل جۇمىس بار سويلەسەتىن.
— بي قاينىم، ءتۇسىپ ۇيگە كىرىپ سويلەسپەسەڭدەر، ول اۋرۋ، حال ۇستىندە.
ايەل ۇرەيلەنىپ، ات ۇستىندە شىرەنىپ تۇرعان، مىلتىق اسىنعان سولدات كيىمدى ەكى ادامعا جالت-جۇلت قارادى.
— جۇباي، سەن نە دەپ تۇرسىڭ؟ حال ۇستىندە... حال ۇستىندە جاتقان ادام سىبىزعى تارتا الا ما؟ كۇي تارتقان سىبىزعىنىڭ داۋىسىن ءبىز ءبىر شاقىرىم جەردەن ەسىتىپ كەلەمىز. سەن ارى-بەرىدەن سوڭ «سىبىزعى تارتقان ادام جوق»— دەپ تالاسارسىڭ. وتىرىكشى بالا ەكەن دەسەم، مۇنىڭ شەشەسىنىڭ دە كوز جۇمبايى بار ەكەن عوي.
— قايىم-اۋ، قۇران ۇرسىن، قۇداي ۇرسىن وتىرىك ايتسام. ومىردە وتىرىك سويلەپ كورگەنىم جوق، مىنە جاسىم ەلۋ بەسكە كەلدى. كىرىپ كور، قۇر سۇلدەسى جاتىر. جاڭا سىبىزعى تارتامىن دەپ بولماعانسىن كوڭىلىن قيماي، سۇيەمەلدەپ وتىرعىزىپ قويعانمىن. سىرتقا شىعۋ قايدا، ورنىنان تۇرا الماي قالعانىنا ەكى جۇمادان استى. تۇسىڭدەر، قاينىم، تەك، ايتەۋىر شارشاتىپ كوپ سويلەسپەسسىز. ءوزىنىڭ دە ءقازىر دىمى قۇرىپ قالدى، سىبىزعىسى بار بولعىردى تارتامىن دەپ. جاسىنان ۇيرەنگەن ادەتىن تاستاۋعا قيماي، اۋرە بولىپ جاتقانى، حال ۇستىندە جاتسا دا.
— داباي، تۇسەلىك، ستارشينا. ەسىتتىڭ بە قالاي تارتىپ جاتقانىن. كەمپىرلەردىڭ ادەتى ەمەس پە، ولەيىن دەپ جاتىر، كومەيىن دەپ جاتىرمىز دەيتىن. ولسە انا مولاعا اپارىپ كومەمىز، كەمپىر، — دەپ ات ۇستىنەن تۇرىپ پىسىق كەلگەن مىلتىقتى سارى قامشىنىڭ سابىمەن مولانى كورسەتتى. — سىبىزعىسىن باسىنا اپارىپ قويارسىڭ.
— توبا!— دەدى كەمپىر جۇرەگىن باسىپ.
— جارايدى، تۇسەيىك.— جول الدىمەن ءتۇسىپ، اتىنىڭ تىزگىنىن سورايىپ شىعىپ تۇرعان سەنەك كىلەتىنىڭ باسىنا ىلە سالىپ، پىسىق سارىنىڭ تىزگىنىنە جارماستى. پىسىق سارى اتتان قارعىپ ءتۇسىپ، ەلپەڭدەگەن ستارشيناعا شىلبىرىن ۇستاتا سالدى دا، ءوزى اياعىن ماڭعازدانا باسىپ ۇيگە قاراي اياڭدادى. ەكىنشى سولدات تا اتتان ءتۇسىپ، تىزگىنىن كارىمعاليعا ۇستاتتى، ول دا ۇيگە بەتتەدى.
وسى كەزدە شارىقتاپ شىعىپ، شالقىپ ورالىپ، نازىك سىڭعىرلاعان سىبىزعى ءۇنى بىرتە-بىرتە تالىپ ەستىلىپ، باياۋلاپ بارىپ، ءۇزىلىپ قالدى.
— كارتاي-اۋ، قىمىز قايدا؟ سەن نەگە قايتىپ كەلدىڭ؟ اكەڭنىڭ ءحالىن كورمەيسىڭ بە، ارمانى قىمىز. «ءبىر جۇما ىشسەم، جازىلار ەدىم» — دەيدى. مىنالارىڭ كىم؟— دەپ سۇرادى جۇباي بالاسىنىڭ بەتىنە ءبىر جاعىنان ۇرەيلەنە، ءبىر جاعىنان نالي قاراپ.
— قىمىز قايدا، بىرەۋ قايدا، — دەدى جۋان، كوتەرىڭكى داۋىسپەن كارىمعالي.— قىمىزعا جىبەرۋشى مە ەدى، جان-جاعامنان الىپ، «ءجۇر، ءجۇر»— دەپ كەرى قايتارعانى ستارشيننىڭ،— دەپ قويدى ول، ءار جاعىندا ۇلكەن ءبىر سىر بارىن بايقاتقانداي.
— نەمەنەگە سەنىڭ جان-جاعاڭنان الادى، الدە سالعىرت سالىپ پا؟
— سالعىرت... سالعىرت سالاتىن ءبىز سونشا ءبىر مالى كوپ ادام با ەكەنبىز؟! سالعىرتتى مالى كوپ كىسىلەرگە سالادى. ءاي، ماما-اي، تۇسىنبەيسىڭ-اۋ اڭگىمەگە. سالعىرت ەمەس، ونان دا زورى... مەنى ساربازدىققا جازىپتى. انا ۇيگە كىرىپ كەتكەن اكىمدەردەي مىلتىق اسىنىپ، ات ۇستىندە ءجۇرىپ ەل ارالاۋعا...
— نە دەيدى؟ سەنى مىلتىق اسىندىرىپ ەلدەن اكەتۋگە مە؟ وي، جاساعان... وي، توبا... نە دەپ تۇرسىڭ سەن، جولىڭ بولعىر؟ سەنى قايتپەكشى؟— دەپ كەمپىر زار قاعا باستادى.
— ەلدەن الىستاپ كەتەدى دەمەسەڭ، نەسىنە شوشىناسىڭ، ماما-اۋ؟
— ويباي-اۋ، نە دەپ تۇرسىڭ ءوزىڭ؟ جالعىز ءجۇرىپ ءبىر جەردە اۋىرىپ-سىرقاپ قالساڭ باسىڭدى ۇستايتىن، سۋسىن بەرەتىن كىسى جوق. مىلتىق اسىنعاندى قايدان شىعارعان، جاساعان-اۋ؟ ويباي، قوي، اتىلىپ قالاسىڭ! اتاما دا اۋزىڭا الما ونداي ءسوزدى. انا اۋرۋ اكەڭ مەن ولمەلى شەشەڭدى تاستاپ كەتپەكشىسىڭ بە؟ قارتايعاندا تاعى نە پالەگە ۇشىراتاسىڭ، جاساعان!— دەپ ايەل ءۇن سالا باستادى. بولعانىنشا اقكوڭىل، ءارى اڭقاۋ، الدى-ارتىن ويلاپ، ءپىشىپ ءىس ىستەۋگە تاجىريبەسى جوق نادان كارىمعالي ستارشينانىڭ ءسوزدى قورقىتىپ باستاپ: «حالايىقتىڭ شىعارعان قارارىن ورىنداماساڭ ءسىبىر كەتەسىڭ. سەنى جۇرت ۇيعاردى، ميليسيا بولسىن دەپ. كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى. اكەڭنىڭ الدىندا بارمايمىن دەپ جالعىز اۋىز ءسوز ايتۋشى بولما!»—دەپ كەلىپ، — «ال، ايتقانعا ءتۇسىنىپ، دەگەنگە كونىپ، انا وزىڭمەن بىرگە باراتىن جىگىتتەردەن قالماي جۇرەتىن بولساڭ، «جاقسى جىگىت، قولىنان ءىس كەلەتىن»— دەپ ماقتاپ قولىڭا قاعاز بەرەمىن. سول قاعازعا قاراپ ساعان ۇلىعىڭ جالىبينا بەرەدى. بىلەسىڭ بە جالىبينانىڭ نە ەكەنىن؟ اقشا بەرەدى، كيىم بەرەدى، قارۋ بەرەدى، استىڭا ات بەرەدى. سويداۋىلداي بولىپ، كوك تيىن تاپپاي ەلدە جۇرگەنشە، ادام بولسىن دەپ ويلادىم. ءتۇسىندىڭ بە؟»— دەگەنىنە ول كونىپ قالعان ەدى. جانە ات، كيىم، اقشا دەگەن نارسەلەردىڭ قولعا وڭاي تۇسپەيتىنىنە ونىڭ كوزى جاقسى جەتەتىن، مۇنسىز ەلدە «جىگىتتىڭ» كۇنى جوق ەكەنىن دە بىلەتىن. ونىڭ ۇستىنە قارۋ اسىنىپ ءجۇرۋ كارىمعاليعا قىزىقتى، ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن سياقتى كورىندى. ار جاعىنىڭ نە بولارىن، نە ءۇشىن قارۋ اسىناتىنىن ول بىلمەدى. قورقىتا سويلەپ، قىزىقتىرا ازعىرعان جولدىڭ سوزدەرىنە باسىن شۇلعىپ «ماقۇل دەپ سالدى.
جانىنا ەكى قارۋلى ميليسيا ەرتىپ الىپ، ستارشينا ۋپراۆيتەلدىڭ كەڭسەسىنەن ەڭسەسى كوتەرىلىپ شىعىپ ەدى دە، قالاي دا بولسا ءبىرىنشى رەتكە بەرەتىن ءتورت جىگىتتى تەز جونەلتۋگە بەل بايلاعان. ءارتۇرلى ايلا، ءتاسىل، قۋلىقتاردى كوزىنەن ءتىزىپ، نەدەن باستاۋىن ءويلاپ-پىشىپ كەلە جاتقان جولدىڭ كوزىنە ءبىرىنشى قۇرباندىعى ۇشىراي كەتكەن بولاتىن. ول قىمىز اكەلۋ نيەتىمەن جايلاۋداعى ەلگە كەتىپ بارا جاتقان كارىمعاليدى جولدا ۇستاپ العان، ونى قالاعا جونەلتۋ ءۇشىن اكە-شەشەسىنە ايتىپ، كيىم-كەشەگىن جيناتتىرىپ، ءبىر جولا اتتاندىرماق بولىپ، ۇيىنە الىپ كەلگەن-دى.
— بي قاينىم-اۋ... باتىر-اۋ، بۇل قالاي بولعانى...— دەپ جۇباي كوز جاسى ەگىل-تەگىل بولىپ، ەرى جاتقان سەنەككە كىرگەندە، قارۋلى ەكى جىگىت ولىكتەن سەسكەنگەن ادامداي اۋرۋدى كورىپ كەرى شەگىنشەكتەگەن ەدى.
اقتىق قۋاتىن سارپ ەتىپ كۇي تارتقان اۋرۋ قاتتى قالجىراپ، تىرشىلىك سيپاتىنان ايرىلىپ قالىپتى: ارۋاقتاي ارىق، سۇيەكتى دەنە وتىرعان كۇيى وڭ قولىمەن جەر تىرەگەن، سىبىزعى ۇستاعان سول قولىنا ماڭدايىن سۇيەپ قارسى الدىنا قاراپ جەرگە ۇڭىلگەن؛ سيرەك-سيرەك جانە تەرەڭ ىشقىنعان دەمىن ەكى يىننەن الادى، كوزدەرىنىڭ اشىق ەكەنى، نە جۇمۋلى ەكەنى ءمالىمسىز؛ سالەم بەرگەن جولعا ءۇن قاتپاستان، باسىن دا كوتەرمەستەن، جانسىز مەلشيگەن قالىپتا وتىر.
— باتىر-اۋ، بۇل نە بولدى؟.. ساعان نە بولدى؟.. السىرەپ قالدىڭ عوي... تارتپا دەسە دە قويمادىڭ سول قۋ سىبىزعىنى. قيساي جاستىققا، دەم ال،— دەپ كەمپىر جالما-جان اۋرۋدىڭ باسىن سۇيەپ، توسەككە قيسايتتى.— شالاپ ىشەسىڭ بە؟ ەرىنىڭ كەزەرىپ كەتىپتى...
اۋرۋدىڭ ەرىندەرى قۇپ-قۋ، كەزەرىپ كەتكەن، ءجۇزى بەينە ءبىر كۇنگە كۇيىپ وڭىپ كەتكەن كەنەپتىڭ تۇسىندەي.
— ءما، شالاپ جۇتشى...
اۋرۋ ەرىندەرىن زورعا قوزعاپ تامساندى دا، بولار-بولماس ەتىپ كوزدەرىن اشتى؛ ايەلىنىڭ باسىن سۇيەمەلدەپ، اۋزىنا توسقان شالابىنان جۇتتى.
— قوزعالما، جاتا تۇر... ەسىڭدى جي...
— قايقا، ءبىز ءبىر تىعىز ىسپەن كەلدىك،— دەپ ستارشينا كوزىنىڭ استىمەن اۋرۋعا قاراپ قويدى، ءبىراق سىبىزعىشى سۋسىننان كەيىن سۇلىق جاتىپ الدى، ونىڭ ەسىنىڭ بارىن-جوعىن كەلگەندەر ايىرىپ بىلە المادى؛ سوندا دا جول ءسوزىن قايتالاپ:
— قايقا، ءبىز ءبىر تىعىز ىسپەن كەلدىك، 7-اۋىل ازاماتتارىنىڭ سحوتىندا ۇكىمەتتىڭ سۇراعان ون ەكى جىگىتتىڭ بىرىنە كارىمعالي قايىپقوجاۇلىن، ياكي ءسىزدىڭ ۇلكەن بالاڭىزدى جىبەرۋگە حالايىق ءبىر اۋىزدان ءپاتۋاعا كەلدى، سپيسوك جاساپ، قارار شىعاردى، بۇل جوعارى ۋپراۆيتەل كەڭسەسىنە ماعلۇم ەتىلدى. سول سپيسوك بويىنشا الىناتىن جىگىتتەردى تارتىپپەن جيناپ، ءتيىستى جەرىنە باستاپ اپارىپ تاپسىرۋ ءۇشىن مىنا حالىق ءۇشىن ات سابىلتىپ جۇرگەن ارداقتى ازاماتتار كەلىپ تۇر. بالاڭىزدى وڭ ساپارعا ءبۋىندىرىپ-تۇيىندىرىپ، ءقازىر جونەلتپەكبىز. باتاڭدى بەرىپ، لاۋازىم يەسى بولۋىن تىلەي بەر، قايقا!
قايىپقوجا ستارشينانىڭ بۇل سوزىنە دە قۇلاعىن سالعان جوق. ءبىراق جول «ايتىپ، ءتۇسىندىرىپ مىندەتىمدى اتقاردىم» دەگەن ادامشا باسىن شالقايتا ءتۇسىپ، اينالاعا ماڭعازدانا قاراپ الدى.
— بي، قاينىم-اۋ، باتىر-اۋ، سولدات دەگەن نە بالە؟.. اكەسى اۋرۋ، ۇيدە باس كوتەرەر كىسى جوق. ءوزىڭ بىلەسىڭ كىشى بالامىز كىسى ەسىگىندە. شۇعىل قاجىنىڭ قويىن باعادى... كارتايعا تيمە، ءتاڭىر تىلەۋىڭدى بەرسىن، بي قاينىم...
ءبىراق بۇل جالىنىشتى تىلەك جولدىڭ دا، قاسىنداعى قارۋلى ادامداردىڭ دا قۇلاعىنا جەتكەن جوق.
— ارعى بەتتەگى، انا باستاعى اۋىلدان استىڭا ات الىپ مىنگىزەم، وعان دەيىن جاياۋلاپ جەتەرسىڭ. قيىن، كارىمعالي،— دەدى ستارشينا، مىلتىق اسىنعانداردان ەكى كوزىن ايىرماي جاۋتاڭداي بالاشا قاراپ تۇرعان ءىرى دەنەلى كارىمعاليعا.
كارىمعالي ەندى اكەسى مەن جولعا كەزەك-كەزەك جالتاقتادى.
— ستارشينا، سەن مىنا سوزىڭمەن بۇگىن ەكى ادامنىڭ دا باسىن قوسىپ جولعا شىعارا المايسىڭ. باسىنىڭ اۋعان جاعىنا كەتەدى مىنا ماۋباس، ونى ەندى قايتىپ تابا المايسىڭ. انا بيەسىنە ءمىنسىن دە ءبىزدىڭ سوڭىمىزدان ەرسىن،— دەدى مايماكوۆ ميليسيونەر.
بالاعاتتاپ، اكىرەڭدەپ قويا بەرەتىن وزىنە كوپتەن تانىس مايماكوۆقا جول قارسىلاسپاي، ءسوزىن قولداي كەتتى.
— تابىلعان اقىل،— دەدى ول جالما-جان.— مۇنى باعانادان بەرى ويلاسامشى. ءمىن بيەگە كارىمعالي، ءوزىم انا باستاعى اۋىلدان ات تاۋىپ مىنگىزىپ بيەڭدى اكە-شەشەڭنىڭ قولىنا تابىس ەتتىرەمىن. تۇرما، كانە، كيىن، بول، بول!
— بي قاينىم-اۋ، بۇل نە دەگەن راقىمسىزدىق، اكەسى مىنا كۇيدە جاتقاندا...— دەپ جۇباي سارناي جونەلىپ ەدى، مايماكوۆ ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ:
— ءاي، كەمپىر، سەنىڭ بالاڭدى جاۋ جەمەيدى، ءوشىر ءۇنىڭدى. ءبىز قايتا اينالىپ تاعى دا سوعامىز. سالىعىن تولەدى مە ءوزى؟ — دەپ سۇرادى جولدان ول.
— سالىق...— دەپ جول مىڭگىرلەي قالدى.
— نەمەنەگە مىڭگىرلەيسىڭ، تولەمەسە انا بالاسى تولەر، جارايدى. ەرتتە اتىڭدى. ءاي، سوبالاق، مەن ساعان ايتىپ تۇرمىن.
كارىمعالي قورقىپ كەتتى. مىنا سارىنىڭ ەجىرەيە قالعان كوزدەرى وعان: «ءقازىر قامشىنىڭ استىنا الامىن، اۋزىڭدى اشساڭ»— دەگەندەي بولدى.
— ەر جوق...
— جايداق مىنەسىڭ، ءجۇر!
كارىمعاليدى الدىنا سالا سالىقشىلار ۇيدەن توپىرلاي قاباتتاسا شىقتى.
جۇباي سارناپ ءۇن سالدى، ول اۋرۋ شالىنىڭ اۋىر ءحالىن دا ۇمىتىپ كەتتى. ايەلدىڭ ساي-سۇيەكتەن وتەرلىك زارلانعان ۇنىنە سەلت ەتكەندەي قايىپقوجا كوزىن اشىپ جىبەرىپ وعان ماعىناسىز قارادى دا، الدەنەنى ىزدەگەندەي، كوزىمەن سەنەكتىڭ قارايىپ شىرىگەن، ءار جەرى ىشكە قاراي ويىلىپ تۇسۋگە تۇرعان سيىقسىز توبەسىن شارلادى. ونىڭ الدەنەدەن شوشىنعانداي ۇرەيلى كوز جانارى ۇيا جانىندا ساقتانا قاراپ وتىرعان قارلىعاشتارعا تۇسكەن جوق؛ ول وزىنە باياعىدان تانىس، ۇيرەنشىكتى، بىرگە وسكەن، كوڭىلگە شاتتىق نۇرىن قۇياتىن بۇل كىشكەنە قۇستاردان باسقا ءبىر جات، تۇسىنىكسىز نارسەگە تاڭىرقاپ، سوعان جاۋاپ ىزدەگەندەي...
— ەگىزدە ەكى بولما... قۇداي مەن سياقتى زارلاتسىن... جول-اۋ، جولىڭا قارا تىكەن ءوسسىن...— دەگەن اششى قارعىستار اۋرۋدىڭ قۇلاعىنان الىس جەر استىنان شىققان اۋەندەي.
بۇل قارعىستى، قارا بيەنى ەمىنە تەبىنىپ، ارتىنا جالتاقتاي قاراپ بارا جاتقان، ەندى قايتىپ شىم ءۇيدى دە، اكەنى دە كورمەيتىن، ەرىكسىز ەكى تالاي ساپارعا شىققان كارىمعالي عانا ەمىس-ەمىس ەسىتتى، ءبىراق جولدىڭ قۇلاعىنا ول تيگەن جوق.
ونىنشى تاراۋ
1
سولداتشا كيىنىپ، قارۋ-جاراق اسىنعان ەكەۋىنە ەسى كەتكەندەي قاراپ كارىمعالي كەلە جاتتى. قايدا اپاراتىنىن، نە بولاتىنىن ول ويلاعان جوق. ول تەك باعاناعى جولدىڭ: «ادام بولاسىڭ، اكىم بولاسىڭ... قايقا، بالاڭنىڭ لاۋازىم يەسى بولۋىن تىلەي بەر» دەگەن سوزدەرىن ەسىنەن شىعارماي، ەرتەگى تىڭداعان سابيدەي ۇيىپ: «جۇرتتىڭ قولى جەتپەيتىن قىلىش اسىنىپ، مىنا سياقتى قىناما قارا كيىم كيىپ، اتقا ءمىنىپ، ەل ارالاپ جۇرسەم ءبارى دە مەنەن سەسكەنىپ تۇرار. كارىمعالي كەلە جاتىر، قىلىشى بار كارىمعالي، كادىمگى مىقتى كارىمعالي. ءاي، شىراق جول بەر. ۋا، كارىمعالي، تورگە شىق. كارىمعالي، نە جاڭالىق بار؟ ات جيناپ جۇرسىڭدەر مە؟..» دەيدى عوي دەپ ويلادى. ول قارابيەنىڭ ومىرتقاسى شىققان قىر ارقاسى قۇيرىعىنا تەمىردەي باتىپ، ەمىنە تەبىنە، الدىڭعى ۇلىقتاردىڭ وكشەسىن الا تەپەڭدەپ، قىستاۋدا قالعان باينازار بالالارىنىڭ ۇيىنە جەتكەندە اكەسى قايىپقوجا جان ءتاسلىم بەرگەن.
نۇرى قاشقان كوزدەرى توبەدە قىدىرىستاپ تالىپ بارا جاتقان ەرىن كورىپ، جۇبايدىڭ ەسى شىعىپ كەتكەن-دى. ول قۇران وقىپ، يمانىن ايتاتىن ادام شاقىرۋعا ارعى بەتتەگى اۋىلعا جۇگىرىپ ەدى، ءبىراق وزەننەن ءوتىپ توياشتىكىنە جەتكەنشە، بوتاداي بوزداپ قاينىسىن الىپ كەلگەنشە قايىپقوجا قايتپاس ساپارعا اتتانعان-دى.
كەشىكپەي اۋىلدان ەركەك-ايەلى ارالاس تۋىسقاندارى جيىلىپ كەلىپ، ولىكتى جەرلەۋ جابدىعىنا كىرىستى.
2
شۇعىلدىڭ ءبارىبىر كەلمەيتىنىن ءبىلىپ، ءجۇنىس ونى قايىپقوجانىڭ جانازاسىنا شاقىرمادى. «موينىنان پارىز ءتۇسسىن» دەپ يشاندارعا حابار ەتىپ ەدى، ءبىراق ەكى قازىرەت جانە تولىپ جاتقان ماعزۋمدار مەن قاريلاردان بىردە ءبىر توبەسىن كورسەتكەن جان جوق. بۇرىننان بەلگىلى سىر: تەڭگەلەپ اقشا ۇلەستىرىپ، جىرتىس جىرتىپ، سۇيەگىنە تۇسكەندەرگە كيىمدەرىن بەرەتىن داۋلەتتى جان ەمەس، ارتىندا سىبىزعىدان وزگە نىسپى دۇنيە جوق قايقاڭا كوپ ادام كەلمەيتىنىن قاجى دا، باسقا تۋىسقاندارى دا ءبىلدى. جاياۋلاپ، جالپىلاپ باسقا اۋىلداردان كەلگەن بىرەن-ساران ادامدارمەن بىرگە قاتار قونعان بەس-التى اۋىل بولىپ، قايىپقوجانى اق جۋىپ، ارۋلاپ «قۇتتى جەرىنە» قوندىرىستى.
ادەت بويىنشا ۇيدەن عانا شىعارىپ سالىپ، ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن ەڭىرەپ قاقساعان جۇباي دا مولا باسىندا جوق؛ ءۇمىت ەتكەن ۇلىنىڭ ءبىر ۋىس توپىراعى دا قايىپقوجاعا بۇيىرعان جوق، دۇنيەمەن بۇلدىر قوشتاسقان كەزدە الدىنا كەلگەن جانداردىڭ نە سويلەگەنىن، نە ارەكەت ىستەپ كەتكەنىن، كارىمعاليدى قايدا جونەلتكەنىن دە ول بىلمەي قالعان؛ شۇعىلدىڭ كوپ قويشىلارىمەن بىرگە ءورىس پەن قوتاننان وزگە ەشنارسە كورمەي، دۇنيەنىڭ بارىنەن كەنجە قالعان ونىڭ قاليى دا اكەسىنىڭ اقتىق دەمىن ەستىگەن جوق. دۇنيەگە ابىر-جۇبىرسىز، ەلەۋسىز ەنىپ، ءبىراق سانسىز شەرلىنى كۇرسىندىرىپ، ساناۋلى سانالىنىڭ كەۋدەسىنە سۇلۋ ءۇن قۇيىپ «سوقىر قىزدىڭ زارى» مەن «بالا قازدى» بەزەكتەتكەن ايگىلى سىبىزعىشى جالعاننان سولاي جالاڭ ءوتتى...
بەيىت باسىنان قايتقان جۇرت وتە تۇنجىر. ءوزارا اڭگىمەلەسەپ كەلە جاتقان كەيبىرەۋلەردىڭ ۇزدىك-ۇزدىك سوزدەرى قۇلاققا كەلەدى.
— شىركىن-اي، تۇتۋعا تۇلدىرى جوق دەپ وسىنى ايت؛ قايىرشىدان دا دوربا قالادى دەۋشى ەدى، قايقاڭدا و دا جوق!
— سىبىزعىسى قالدى سورلىنىڭ.
— قۋ سىبىزعىدان نە پايدا؟ ەڭ بولماسا «نار يگەندى» بوزداتاتىن جان بولماعانسىن. ەكى بالاسىنىڭ ەكەۋى دە سىبىزعىنىڭ قاي جاعىن اۋىزعا سالۋدى بىلمەيدى.
— اكەسى كەرەمەت، جاننان اسقان سىبىزعىشى. ال، بالاسىنىڭ ەكەۋى دە...
— اقىل-ەسى كەم دەمەكشىسىڭ بە؟— دەپ اسان قادەسكە قادالا قارادى.
سويلەسىپ كەلە جاتقان اعايىندى قادەس پەن اقماديا ەدى. اساننىڭ ءسوزىن بولگەنىنە اقماديا ريزا بولماي:
— ە، قايىپقوجاداي بولار دەپ پە ەدىڭ كارىمعاليدى؟ جۇبايعا قاراسايشى، بالا تۋاتىن ادام سونداي بولا ما؟— دەدى.
اساننىڭ ويى باسقا جاقتا بولاتىن. ول ولەيىن دەپ جاتقان قايىپقوجانىڭ كەشە بالاسىن ۋەزگە ايداپ جىبەرگەن جولمەن ءبىر قىرقىسپاقشى ەدى. «بۇلاردىڭ ءالى تەك وسىندايلارعا جەتەدى» — دەگەن ول ىشىنەن. ءقازىر ول ويىن ءبولىپ جىبەرىپ، كورىنگەندى كەكەتە سويلەيتىن مىنا ەكەۋى ەندى جۇبايعا ءتۇستى. جۇباي اجارسىز، ايتاتىن ءسوزىن دۇرىستاپ جەتكىزە المايتىن سورلى...
— جۇباي سياقتى ءومىر بويى جوقشىلىقتا بولسا سەنىڭ قاتىنىڭ ناقۇرىس بالا دا تۋا الماس ەدى،— دەدى ول اقمادياعا تۇيىلە قاراپ.
اعايىندى ەكەۋى ۇندەمەي قالدى. ولىكتى وراپ شىعارارلىق الاشاسى دا جوق، دۇنيەسىز تاقىر ەدەندى، سوقىر تەرەزەلى جەرمەن-جەكسەن شىم ءۇيدى، تۋلاق-توسەك، جارعاق، جاستىقتى، شوقپىت ءسىلىمتىر شالا جاپقان قۇر تەرىسى بار قۋ سۇيەك دەنەنى كورىپ، جيىلعان جۇرتتىڭ جۇرەگى مۇزداپ، ارقاسى شىمىرلاپ، تومەن قاراسقان كۇيى ولىك قابىرگە كىرگەنشە ءۇن قاتىسقان جوق-تى. ءقازىر سول كوپتىڭ ىشىندەگى تۇيسىنگەن قاتتى ايانىش بىرىندەپ جان اشىر سوزبەن سىرتقا شىعىپ جاتىر. جالعىز اتتى سىبىزعىشىنىڭ ءسىڭىرى شىققان سورلىلىعىنا «كورەر كوزگە ايىپتى مىناۋ» دەسە قاباعى سالبىراپ كەلە جاتقان حالىق، كىم بولسا دا باس سالارلىق. وسى جايدى ءوزى دە ءبىلىپ كەلە جاتقان اقماديا اساننىڭ قاتتى سوزىنە جاۋاپ قايىرا المادى. جۇبايدى اڭگىمەگە كىرىستىرۋ ورىنسىز ەكەنىن سەزە قويدى. ول دا ىلكى سارىنعا كوشىپ:
— ونىڭ راس، اسان، قايڭاڭ سورلىنىڭ مۇنداي ءمۇساپىر ءحالىن ءتىرى كۇنىندە كورمەپپىز عوي،— دەدى.
— سەندەر ولگەنسىن دە كورمەيسىڭدەر. ەڭ بولماسا باسىنا ساداقاسىن بەرەتىن تىشقاق لاقتارىڭدى دا قيمايسىڭدار.
اقماديا ۇندەمەدى، قادەس سول قولىمەن كۇننەن كوزىن كولكەشتەپ، الىسىراقتا كورىنگەن ەكى-ۇش اتتىعا قارادى.
— قايقاڭ نامازىنا كەشىككەن ادامدار ما قالاي؟! — دەپ ول اسا نازار سالىپ قاراماستان ءجۇرىپ كەلە جاتتى. ىنىسىمەن ەكەۋى مىنگەسكەن كۇيى اسان دا ءۇنسىز، جيرەن شولاق اتتى تەبىنىپ قويىپ اقماديامەن قاتارلاسا اياڭدادى. تۇتانۋعا تۇرعان ءۇنسىز ىزا مەن كىناسىز كورگەن ءزابىر ءورتىنىڭ ۇشقىنى باسقا جەردەن شىقتى. ۇلكەن قارا قوعانىڭ سىرتىمەن بەرى ويىسقان ءۇش اتتىلى نامازعا كەشىككەندەر ەمەس-تى. قوقىراقتاپ جەلە تەكرەكتەگەن ەكەۋدىڭ سوڭىنداعى تۇيە ءجۇن شەكپەنىنىڭ ەتەگى دەلبەگەيلەنىپ جالپ-جالپ شاۋىپ زورعا ىلەسىپ كەلە جاتقان جول ستارشينا ەدى دە، الدىڭعىسى مايماكوۆ پەن ونىڭ قاسىنا ەرگەن ءىرى قارا ەدى. اۋىل ۇستىنە ءتونىپ كەلىپ، كولدەنەڭدەپ تۇرا قالىپ الدى-ارتىن بايقاعان قاسقىرلارداي، بۇل قارۋلى سالىقشىلار اتتىلى-جاياۋ بەستەن، ونان وزەنگە قاراي شۇبىرعان ادامداردى كورىپ تۇرا قالدى. الدىڭعى ەكەۋى سوڭىنداعى ستارشيناعا بۇرىلىپ، ءسال ۋاقىت سويلەسكەندەي بولدى دا، كول جاعاسىنان تومەن ءتۇسىپ بارا جاتقان اسانداردىڭ سوڭىنداعى ەكى ادامعا قاراپ شاپتى. بۇل ەكەۋ قۇبايرا مەن سۇلەيمەن ەدى. اناۋ كۇنى كەلىپ كەتكەن «ەكى ەسەردى» تاني سالا قۇبايرا تەبىنىڭكىرەپ جىبەرىپ ىلگەرى اسا بەردى دە، جولدى تانىعان كوپكە ۇيىرسەك سۇلەيمەن قايىرىلىپ، كولدەنەڭنەن شاۋىپ كەلە جاتقانداردى كۇتتى. مايماكوۆ تا، قاسىنداعى جولداسى دا كۇننىڭ ىستىعىنا قاراماستان قارا شينەلدەرىنىڭ تۇيمەلەرىن سالىپ، شلەمدەرىنىڭ قۇلاعىن ءتۇسىرىپ الىپتى. ەكەۋدى دە سۇلەيمەنگە ءبىر سارجان جەر قالعانشا قىسقا تارالعىعا شىرەنە كوتەرىلىپ، سولداتتارشا قوپاڭداي شاپقىلاپ كەلىپ، كىلت تۇرا قالدى. ءومىرى ءبىر سيىردان ارتىق مال ءبىتىپ كورمەگەن، ءبىراق باي تۋىسقانى نىعمەتتەن ۇزبەي ات ءمىنىپ، سالت باس ساباۋ قامشى ەل ارالاپ جۇرەتىن سۇلەيمەننىڭ استىندا جاراۋ، ادەمى تور بيە بار ەدى. ەرتەدەن اۋىلدان اۋىلعا شاپقىلاعان مايماكوۆتىڭ كەشە تاڭەرتەڭ مىنگەن ماشتەكتەۋ اتى بۇگىن ەداۋىر سالىعىپ قالعان. ول توستىكتەي كەرىلگەن تور بيەنى ءبىر شاقىرىم جەردەن-اق كورگەن بولاتىن.
— ءاي، قازاق، ءتۇس اتتان!— دەدى ول كەلگەن بويى ەردىڭ ۇستىندە شالقايا ءتۇسىپ.
— اسسالاۋماعالايكۋم. جولدارىڭىز بولسىن، جىگىتتەر،— دەدى سۇلەيمەن كەلگەندەردىڭ سالەم بەرمەيتىنىنە كوزى جەتكەندەي، كىشىلىك كورسەتىپ.
ءسويتتى دە ول تەپەڭدەپ جەتكەن جاسى ۇلكەن جولعا قاراپ، سالەمىن قايتالادى.
— سالەمىڭ سارتقا، مەن سەنىمەن سالەمدەسىپ قۇدا تۇسەيىن دەپ تۇرعانىم جوق. تۇسەسىڭ بە اتتان، جوق پا؟— دەپ مايماكوۆ ۇمتىلا ءتۇستى.
«ءاي، قازاق» — دەگەن وعاش سوزىنە قاراپ قالجىڭداپ تۇرعان شىعار دەپ، سۇلەيمەن ىرجيا كۇلىپ ەدى، ءبىراق اتىن تەبىنىپ ۇمتىلا تۇسكەن مىنا ايران كوز سارىنىڭ شاتىناعان ءتۇرى وعان قالجىڭ كۇلكىنى قويىپ، ساقتانا سويلەۋدى كەرەك ەتتى.
— زامانداس، قۇدا تۇسپەگەنمەن سالەم الىپ، سالەم بەرۋ، بەلكۇللى ءجون ەمەس پە، اتامىز قازاق، رەت سولاي عوي،— دەدى سۇلەيمەن ادەپتى تۇردە.
— قىسقارت ءتىلىڭدى، ءدىلمارسىماي.
جول جالتاق-جالتاق قاراپ، بۇيرىق تا ەمەس، سۇراۋ دا ەمەس، ەكى ۇشتى بوساڭ ۇنمەن:
— سۇلەيمەن، مىنا كىسىلەر بيەڭدى سۇراپ تۇر عوي. سەن نىقاڭنان باسقا ءبىر ات سۇراپ مىنسەڭ قايتەدى؟— دەدى. سۇلەيمەن نە ىستەرىن بىلمەدى. اپ دەگەننەن اتتان تۇسە سالۋ دا، بەرمەيمىن دەپ قارىسۋ دا قيىن بولدى؛ ول كۇيبەلەكتەپ، ارت جاعىنا قارادى. الىسىراقتا توياش، نۇرىم، حاكىم، بەكەيلەر كەلە جاتىر ەكەن. ءبارىنىڭ ءجۇزى دە سۇلەيمەنگە اۋعان سياقتاندى، الىستا بولسا دا دەم بەرىپ: «تۇسپە اتىڭنان. قورىقپا. ءبىز بارمىز» — دەپ قولدارىن شوشايتىپ ىمداعانداي بولدى.
— جۇكە-اۋ، مەنىڭ ءوز اتىم ەمەس، سۇراپ ءمىنىپ جۇرگەن بيە. وسىنشا ەلدىڭ ىشىندە الا بولە كوزگە تۇسكەندەي مەنىڭ تۇزىم جەڭىل بولعانى ما؟ بۇل، بەلكۇللى..
— ءما، ساعان بالكۇللى! اۋلىڭمەن كونتر... جيىلىس اشىپ...
سۇلەيمەننىڭ كويلەكشەڭ ارقاسىنا كولدەنەڭ كەسە تيگەن قامشىنىڭ ءىزى بىلەۋدەي بولىپ شىعا كەلدى دە، ەكىنشى، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى... ۇستى-ۇستىنە ەكى جاقتان كەزەك جاۋعان قامشى ءبىرىنشى رەت جاندىرا دۋىلداتقان جەردى سيپاپ جاتقانداي بولدى.
سۇلەيمەن دەنەسىنىڭ ۋداي اشىعانىن دا، دۋىلداعانىن دا سەزگەن جوق، ەكى قولىمەن باسىن قورعاپ، ات ۇستىندە بۇعا بەردى...
ارت جاقتاعىلاردان الدىمەن شاۋىپ حاكىم جەتتى. قارسى الدىنداعى كەلىپ قالعان ورىسشا كيىنگەن وقىعان جىگىتتى كورە سالا مايماكوۆ چەست بەرگەن ءتارىزدى قولىن باسىنا تامان ءبىر كوتەرىپ، اتىنىڭ باسىن كەرى شەگىندىردى؛ قارۋلى ۇلكەن قارا دا اينالىپ مايماكوۆتىڭ ارت جاعىنا شىقتى.
— بۇل ارادا قازاقتاردى تارتىپكە ۇيرەتكەنشە كوپ زامان وتەر،— دەدى مايماكوۆ حاكىمگە، سۇلەيمەننىڭ اتتان تۇسە قويماعانىنا شاعىنعانداي، وفيسەر ابىلايەۆتىڭ اۋزىنان تاستامايتىن ءسوزىن ايتىپ.
بۇل ءسوزدىڭ تاپ وسى جەردە ورىندى ايتىلعان، ايتىلماعانىنا مايماكوۆ ماعىنا بەرگەن جوق، ول تەك باستىق ابىلايەۆتىڭ وزدەرى سياقتى ەل جىگىتتەرىنەن جيناعان «درۋجينانى» ەرتەڭدى-كەش ساپقا ءتىزىپ شولاق قامشىنىڭ سابىمەن كەۋدەدەن ءتۇرتىپ، «ءتارتىپ» ۇيرەتكەندە ايتاتىن ۇيرەنشىكتى ءسوزىن ايتىپ سالدى، ءوزى تىزگىنىن وڭداڭقىراپ ۇستاپ، ميلىقتاڭقىراپ كەتكەن شلەمىن وڭ قولىمەن جوعارى كوتەرە ءتۇستى.
— بۇل اردا بولسىن، نادان بولسىن، ساعان بارىپ تيىسكەن جوق، سەن عوي بۇعان تيىسكەن. سەنىڭ مىنا جازىقسىز ادامدى ايدالادا قامشىنىڭ استىنا العانىڭ قانداي ايۋاندىق، سونى بىلەسىڭ بە ءوزىڭ؟— دەدى حاكىم تىستەنە سويلەپ.
ونىڭ ۇلكەن كوزدەرىنىڭ قۇيرىقتارى جىڭىشكەرىپ، ۇزارىپ كەتتى.
ەلىرىپ، قىزىپ العان سالعىرتشى، حاكىمنىڭ ءتۇسى بۇزىلىپ كەتكەنىن اڭعارعان جوق، ءوزىنىڭ دۇرىستىعىن ابدەن ۇعىندىرعانداي:
— ايتقاندى ۇقپايدى. ات كەرەك، قاراجات كەرەك دەگەن بۇيرىقتى تۇسىنبەيدى. حۇكىمەت دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى، ەرتەڭدى-كەش جانازا-پانازا دەپ ات ۇستىندە جۇرگەنى، اردالار!— دەپ تاعى دا بالاعاتتاي باستادى.
ول ءسوزىن تاۋىسىپ ۇلگىرمەدى، قۇلىندى بيەگە جايداق ءمىنىپ، سەرەيگەن سيراقتارىن جەرگە تيەتىندەي ات باۋرىنا وراي جيناقتاپ العان ۇزىن نۇرىم، مۇشە الاتىن ادامشا، ەڭسەرىلە ۇمتىلىپ كەلىپ وعان بۇركىتتەي ءتوندى. بۇرىلىپ ۇلگىرگەنشە نۇرىمنىڭ سالا قۇلاش وڭ قولىنىڭ سالالى ساۋساقتارى مايماكوۆتىڭ باشلىعىمەن قوسا جاعاسىن شەڭگەلىنە ۋىستاپ تا الدى. شاعىن دەنەلى سارى نۇرىمنىڭ ءبىر جۇلقۋىنا دا كەلگەن جوق، اتتان بورىكتەي ۇشىپ ءتۇستى دە، ەردىڭ قاسىنا تۇقىرتا ىلگەن ۆينتوۆكاسى مەن ماشتەكتورى تىزگىنىن سۇيرەتىپ شەتكە شىعا بەردى. بۇل ۇيمە-جۇيمەنىڭ ۇستىنە تورى اتقا مىنگەسكەن توياش پەن بەكەي دە جەتتى. جاقىنداپ كەلگەندە توياشتى ەركىن جىبەرەيىن دەگەن ادامشا مىڭگەسىپ كەلە جاتقان شىرىلداق داۋىستى كىشكەنە بەكەي اتتان قارعىپ كەتتى.
— انەۋگى مەنى ساباعان تاپ وسىنىڭ ءوزى،— دەدى ول، قورىققاننان جەردە ەتپەتتەي جورعالاعان مايماكوۆتى كورسەتىپ.
ءبىراق ونىڭ ءسوزىن ەشكىم تىڭداعان جوق، اركىم ءوز جۇمىسىمەن بولىپ جاتتى. مايماكوۆتىڭ قارۋلى كەلگەن ءىرى دەنەلى جولداسى باستا اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى دا، ءىستىڭ قيىنعا اينالعانىن ناچالنيگى اتتان جىعىلعاندا عانا بارىپ سەزدى. ول اقىرىپ داۋىستاپ جىبەرىپ، ەكپىنمەن بىرنەشە سارجان جەرگە قاشىقتاپ شىعىپ وراعىتىپ كەرى اينالعان جايداق نۇرىمعا ۇمتىلدى. نۇرىم قۇر قول ەكەن، قولىن جوعارى كوتەرىپ باسىن قورعاعان كۇيى بيەدەن تۇسە قالدى دا، ءىرى قارا جۋان قامشىمەن يىقتان اسىرا ونى ءبىر سوعىپ ءوتتى. ەتپەتتەپ قالعان جەردەگى مايماكوۆقا ەشبىرەۋى نازار سالعان جوق، ەندىگى ءبارىنىڭ جابىلىپ قولعا الاتىنى قارۋلى قارا سياقتاندى. نۇرىمدى سوعىپ كەتكەننەن كەيىن، ءومىرى قامشىلاسىپ كورمەگەن حاكىم، ارقاسى قىزسا دا مىنا توپشىلى، جالماڭدى جىگىتكە قارسىلاسا المادى. ونىڭ تەك ەكى كوزى «بار ءۇمىت سەندە» دەگەندەي توياشتا عانا بولدى. توياشتىڭ كۇشى دە، تالاي باس جارىلىپ، ارقا ءتىلىنىپ شىعاتىن «قامشى سوعىستا» بويىنا ەشنارسە دارىتپاي جايپاپ شىعاتىنى دا ەلگە ءمالىم-دى. ول مىناۋ ماعان دا ۇمتىلار ما ەكەن دەگەن كىسىشە، تىشقان اڭدىعان مىسىقشا قارانىڭ قيمىلىن اڭدي قالدى، دويىر ۇستاعان وڭ قولىنا تۇكىرىپ قويدى. ونىڭ استىنداعى ءجۇنىستىڭ ءىرى تورى اتى دا بەلىن جيىپ، جاۋدى جالتارتپاي ومىراۋلاي كيلىگۋگە ازىرلەنگەندەي، قوس قۇلاعىن قايشىلاي ءتۇسىپ ۇستىندەگى سالماقتى توياشتىڭ تاقىمىنىڭ بيلىگىنە كوشتى. تورى ات نۇرىمعا قايتا ۇمتىلعان قامشىلى قاراعا ومىراۋىمەن سوعىپ جىبەرەتىندەي، كولدەنەڭنەن كيلىكتى دە جەتىپ كەلگەندە ءتورت تاعانداپ تۇرا قالدى. توياش ۇزەنگىگە شىرەنىپ كوتەرىلە ءتۇستى، ونىڭ قولىنىڭ جوعارى كوتەرىلگەنىن ەشكىم بايقاعان جوق، تەك سارت ەتكەن دويىردىڭ داۋىسى عانا قۇلاققا شالىندى. حاكىم دە، بەكەي دە، نۇرىم دا اتتان ۇشىپ تۇسكەن مىقتى قارانى عانا كورىپ قالدى...
بۇل وقيعانى باسى-قاسىندا بولعان ءتورت ادام دا، سوڭىنان ارالاسقان اسان دا ەشكىمگە اڭگىمەلەگەن جوق. ەرۋلىگە — قارۋلى ىزالى ءبىر شەكىس باشەكەڭ كولىنىڭ جاعاسىندا بولدى دا ءوتىپ كەتتى. ءبىراق بۇل اڭگىمە دە ەرتەڭىنە ءبۇتىن ەلگە جايىلدى. ول مۇمكىن وقيعانىڭ ىشىندە بولماسا دا ءبارىن بىلگەن قادەستىڭ ءبىر اۋىز سوزىنەن شىعۋى دا نەعايبىل.
سول كۇنى كەشكە تامان اتىمدى الىپ قويا ما دەپ ىلگەرى اسىپ كەتكەن قۇبايرا قادەستەن:
— جولدى دا سابادى ما؟— دەپ سۇرادى سىبىرلاپ.
قادەس ناسىبايىن قاتتىراق يىسكەپ جىبەردى دە، ەكى كوزى جاساۋراپ سىبىرلاماي-اق:
— جوق، نۇرىم سابايمىن دەپ ۇمتىلعان ەكەن، قالەن ۇرعىزباپتى. ال، انا ەكەۋىن قارۋ-جاراقتارىن تارتىپ الىپ، جاياۋدان-جاياۋ «ءجونىڭدى» تاپ دەپ قويا بەرىپتى،— دەدى. ول ناسىباي سۇراعان توياشقا: — ءاي، توەكە-اۋ، وسى سەن ات ۇستىندە تاباننان سوعىپ ۇشىرىپ جىبەرەتىندى كىمنەن ۇيرەندىڭ؟ انا، مىقتى قارانى، اپىراي، ءبىر سىلتەگەننەن قالدىرمادىڭ-اۋ،— دەپ قويدى.
توياش وعان جاۋاپ بەرمەي قيسايىپ جاتىپ ناسىبايدى يىسكەي بەردى.
3
ەكى كۇننەن كەيىن پىشەن شابۋعا ەل تەگىس كىرىستى دە، جاۋىنسىز كوكتەم سۋىمەن عانا ءوسىپ پىسكەن ءشوپتى قامبادا كوپ ۇستاماي جۇرت كەلەسى كۇنى-اق شومەلە سالا باستادى. ءبىر سيىر، ءبىر اتقا جەتەتىن ءشوپتى اسان ىنىلەرىمەن بىرگە قىستاۋ توڭىرەگىنەن دە شاۋىپ، جيىپ الاتىن، ءبىراق بيىل بۇلارعا كۇمىس پەن تاعى ءبىر اعايىنى قوسىلىپ ءتورت ءۇي بولىپ، باشەكەڭ كولىنىڭ سىرتىندا شابىن ۇلەسىن الدى. ءۇش ۇيدەن وراق ۇستايتىن ءۇش ەركەك شىقتى دا، ونى جيناۋعا شولپان باراتىن بولدى. جۇمىسقا دا العىر، البىرت جاس كەلىنىنە كۇمىستىڭ كوڭلى كونشىگەندەي، سوندا دا تولقىمالى جاس ادامعا «كوز بولۋ» ءۇشىن ەكىنشى كۇنى ءشوپ جيناۋعا ونىڭ ءوزى دە كەلدى.
ۋىزداي شولپاننىڭ كوزدەن تاسا بولماعانىن كۇمىس جاقسى كورەدى. سوڭعى كۇندەردە كەلىنىنىڭ كورەر كوزگە كوڭىلى جابىق، بۇرىنعى كوپ كۇلىپ، قىزدارمەن الىسىپ جۇرەتىن مىنەزدىڭ ءبىرى جوق، جۇمىستان قولى بوس كەزدە تۋىرلىقتىڭ ەتەگىن ءتۇرىپ قويادى دا، ءۇيدىڭ ىشىندە وتىرىپ كەرەگەنىڭ كوزىنەن سىرتقا كوزىن قادايدى، قوزعالماي ءبىر ورىندا ۇزاق وتىرىپ الادى. كەيدە اقىرىن كۇرسىنىپ تە قالادى... «شولپان، سەنىڭ ءتۇرىڭ سىنىق، سىرقاتتانىپ جۇرگەن جوقسىڭ با؟» دەگەن كۇمىستىڭ بۇگىن سىر تارتا بەرگەن سۇراعىنا ول: «جوق، جەڭەشە، مامام مارقۇم تۇسىمە ەنىپ شىقتى، سونى ويلاپ وتىرمىن»،— دەدى. «مۇمكىن سولاي دا شىعار... حاكىم قالەندىكىنە كەلگەن كۇنى ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن ۇيىقتاعان جوق. سول كۇنى جانە قايداعى ادامنىڭ ويىنا كەلمەيتىن «قاجى مەن ۋچيتەلدىڭ جاقىندىعى قانداي، قىز بەرىپ، قىز الىساتىن جەر مە» دەپ سۇراعانى نەسى؟! جوق، بۇل الدەقالاي اۋزىنا تۇسكەن ءسوز ەمەس. ءسوز جوق، تاعى دا كوڭلى بۇزىلىپ ءجۇر» دەپ ويلادى كۇمىس، شولپاننىڭ ايىرلاپ، جيىرىپ اكەلگەن شالعى جولىنىڭ ءىزىن تىرناۋىشپەن سىنىق ءشوپ قالدىرماي جيناپ ءجۇرىپ.
بۇل ەكەۋى ءۇش جىگىتتىڭ ءبىر كۇن شاپقان ءشوبىن تىنىم الماي جيناپ، كەشكە دەيىن ءبىتىرىپ كەتتى، ءىرىلى-ۋاقتى جيىرما بەس شومەلە سالدى.
ءىستىق كۇن ەكىندىگە تايانعانشا كۇيدىرەدى. كولدىڭ ەكىنشى بەتىندەگى كۇنى بويى شارىلداعان قاجىنىڭ ءشوپ ماشيناسىنىڭ داۋىسى دا ءۇزىلىپ، بەكەي مەن نۇرىم اتتارىن سۋاردى، ماشينا باسىنا وتىرعان حاكىممەن ۇشەۋى وزەن باسىنا دا جەتىپ قالدى.
سوڭعى شومەلەنىڭ ءتۇبىن تاراشتاپ، ايىرمەن جىمقىرا ەتەكتەپ بولىپ، كۇمىس ونىڭ كولەڭكەسىنە وتىرا كەتتى.
— شارشاعان شىعارسىڭ، وتىرسايشى، شولپان. مەنىڭ ەكى قارىم ۇيىپ قالعان سياقتى، كوپتەن ايىر ۇستاماعان كىسىگە بىردەن قيىن ەكەن ءشوپ جيناۋ،— دەدى ول ورامالىن سىلكىپ جىبەرىپ، تەرشىگەن موينىنا قۇيىلعان ءشوپتىڭ ۇگىندىسىن ءسۇرتىپ تۇرعان شولپانعا.
شولپان ۇندەگەن جوق. ەت قىزۋىمەن شارشاعانىن بىلمەي، كۇنى بويى قيمىلداعان دەنەسى تىنىس الىپ، ەكى بەتى البىراي، شاشىنىڭ بۇرىمىن جوندەپ تۇر.
جاي كۇندە دە سوزگە ساراڭ كۇمىس، بۇگىن شوپتەن شارشاپ شىعىپ سۋ باسىنا جەتكەنشە جۇمعان اۋزىن اشقان جوق. ول قايىقتى قالتىلداتپاي شەبەر ەسەتىن اسانمەن بىرگە ءوتتى دە، اسىقپاي جۋىنعان شولپاندى وزەن جاعاسىنا تاستاپ كەتتى.
وزەننىڭ باسقا جەرىنەن وتكەن حاكىم قالەندىكىنە سوعا كەتپەكشى بولىپ، نۇرىمداردان ءبولىنىپ كەتتى دە، سۋ جاعاسىنداعى شولپاندى كورىپ، سوعان بۇرىلدى.
— شولپان، توقتاي تۇر،— دەدى ول قىر باسىنا شىققانشا ايەلدى قۋىپ جەتىپ.
كورىپ كەلە جاتسا دا ارت جاعىنا اسا قارايلاماعان شولپان تۇرا قالدى، حاكىمنىڭ كۇلىمسىرەگەن جۇزىنە جاۋاپ بەرگەندەي ازداپ ەزۋ تارتتى. «ماعان نە ايتپاقشى؟ زاعيپامەن ەكى اراسىنداعى عاشىقتىقتى اۋىل تەگىس بىلەدى. الدە باسقا ءبىر ويى بار ما؟ بىرەۋ تويىپ سەكىرەدى، بىرەۋ توڭىپ سەكىرەدى دەۋشى ەدى مامام. ەرىككەن، قولى بوس، باسى بوس جاندار»— دەپ ويلادى شولپان ىشىنەن حاكىمدى جەك كورىپ.
— يا، نە جۇمىسىڭىز بار ەدى؟— دەدى شولپان اق سيسا ورامالىن جوندەي ءتۇسىپ.— الدە قىزدارعا سالەم ايتىپ جىبەرەيىن دەپ پە ەدىڭىز؟
حاكىم جاۋاپ تابا الماي قالدى. شىنىندا دا ول نە دەمەك؟ ادەمى، جاس كەلىنشەك، بالاعا اتاستىرعانى بولماسا باسى دا بوس شولپاننىڭ. ءبىراق شىن ويى شولپاندا ەمەس قوي. تەك ءبىر بۇلدىر تىلەكتىڭ جەتەلەۋى...
— شولپان، مەن سەنىمەن سويلەسۋگە قۇمارمىن، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، سەنى كورۋگە ىنتىق بولامىن دا تۇرامىن. سەن مەنەن نەگە قاشاسىڭ؟— دەپ ول شولپاننىڭ قولىنان ۇستاي الدى.
شولپان كەرى دە شەگىنبەدى، حاكىمنىڭ ۇستاپ وزىنە قاراي تارتقان قولىن دا بوساتىپ المادى — ەركىنە جىبەردى. ءبىراق بالقىپ يىلمەدى، ونىڭ جۇزىندە سالقىن ءپىشىن، قيمىلىندا سالماقتى بوي تەجەۋ بارى ايقىن كورىندى.
— سويلەسۋگە قۇمار بولساڭىز، مەن مىنە الدىڭىزدا تۇرمىن. ايتىڭىز، ءسوزىڭىزدى، تىڭدايىن.
— جاسپىز عوي، كۇلىپ-ويناپ، كوڭىل كوتەرىپ ءجۇرۋ كەرەك ەمەس پە؟
— راس، ءسىز جاسسىز. سىزگە كۇلۋ دە، ويناۋ دا، كوڭىل كوتەرۋ دە لايىق نارسە.
— و نە دەگەنىڭ، مەن جاس بولسام، سەن دە جاسسىڭ، ناعىز شەشەك اتىپ تۇرعان قىزعالداق سياقتىسىڭ،— دەدى حاكىم.
شولپان ونىڭ بەتىنە قاراپ تۇردى دا، كوزىن تومەن ءتۇسىردى، اۋىر دەم الىپ، ءجۇزىن باسقا جاققا بۇردى.
— مۇنان ەكى جىل بۇرىن بولسا، ايتقانىڭىزدىڭ ءبارى دۇرىس بولار ەدى. ءبىراق ءقازىر قار استىنان باسىن قىلتيتقان قىزعالداقتى راقىمسىز باسقان اياق تاپتاپ تاستاعان، ونى ەڭكەيىپ ءسىز جەردەن كوتەرمەسسىز، كوتەرسەڭىز دە ول شەشەك اتقان گۇلمەن تەڭ تۇسپەس...
حاكىم ونىڭ كوزىنە قاراي قالدى دا، ۇستاعان قولىن اقىرىنداپ بوساتىپ جىبەردى. شولپاننىڭ مىنا ءسوزى وعان ارناپ ايتقان كىنا سياقتى ءتيدى. ايەلدىڭ ادەمى بەتىنە جۇگىرگەن مۇڭدى ءپىشىن كۇن كوزىن جاپقان بۇلتتاي، جاڭا عانا شارىقتاعان كوڭىل كۇيىن كولەڭكەلەپ جاۋىپ كەتكەن سياقتاندى. ءوز ءسوزى شولپاننىڭ باقىتسىز ەكەنىن بىلە تۇرا اياق استى ەتۋ نيەتىمەن ايتىلعانداي كورىندى.
— مەن سەنى بۇلاي دەپ ويلاعان جوق ەدىم... بۇل ءسوز وزىڭە دە، وزگەگە دە وتە قاتتى ءسوز. دۇنيەدەن كۇدەر ءۇزۋدىڭ كەرەگى جوق،— دەپ ەدى حاكىم.
— مەن جاس كەزىمدە مىناداي وقيعانى كوردىم،— دەدى شولپان،— وسى كۇنگە شەيىن ەسىمنەن كەتپەيدى، ءالى كوز الدىمدا. ءبىزدىڭ قىستاۋدىڭ قاسىندا كول بار ەدى، كولدىڭ شەتىنە ولەڭ وسەدى دە، ارەگىرەكتە قۇراق شىعاتىن. كۇزگە قاراي كول سۋالا باستاعان كەزدە استى قۇرعاپ قالعان ولەڭ شىققان جەردى مال ابدەن وتىن ءبىتىرىپ، تاپتاپ بولعاننان كەيىن ارىدەگى مايدا قۇراققا تيىسەدى، اسىرەسە بۇزاۋ-تورپاق اراسىنا كىرىپ كەتىپ، كۇندىز شىقپاي قويادى. بىزدىكىندە ەكى الا بۇزاۋ بولاتىن، ءبىرى ەركەك، ءبىرى ۇرعاشى ەدى. ءبىر كۇنى تۇستەن كەيىن باقىرعان بۇزاۋدىڭ داۋىسى شىقتى، باقىرعاندا داۋىسى قۇلاقتان وتەرلىك، ۇستى-ۇستىنە باقىرادى. كادىمگى ۇلكەن سيىر سۇزگەندە بۇزاۋ باقىرادى عوي، مىناۋ دا سول سياقتى، ءبىراق ۇزبەي باقىرادى. ۇيدەگى ادامنىڭ ءبارى كولگە قاراي جۇگىردى، بىرەۋلەر ايقاي سالىپ، بىرەۋلەر اتپەن شاپتى. مەن دە جۇگىرىپ كەلەمىن. ءبىر مەزگىل «قاسقىر، قاسقىر!» دەگەن داۋىس شىقتى. ءبىز، بالالار ۇيگە قاراي قاشتىق. كىشىگىرىم تايىنشاداي كوك قاسقىر ەكەن. كولدىڭ جيەگىنەن شىعا كەلدى دە قىرعا تارتتى. اۋىل ءۇستى ۋ دا شۋ... نە كەرەك قاسقىر جايىمەن كەتتى دە جۇرت: «ءسوز جوق، بۇزاۋدى جارىپ كەتتى» دەستى. كەشىكپەي تاۋىپ الدى، ءبىزدىڭ ۇرعاشى الا بۇزاۋ ەكەن. بۇزاۋ ءتىرى، ءبىراق جالپاق ومىرتقاسىن، تۇتاسىمەن قاسقىر شايناپ كەتىپتى، جۇرە المايدى، ۇيگە كوتەرىپ سۇيەمەلدەپ جەتكىزدى. قاسقىر باس سالعاندا، ول ءتورت تاعانداپ باتباققا باتىپ قالىپتى دا، ءبورىنىڭ تىسىنە تەك ارقاسى ىلىككەن. كوتەرىپ الىپ كەتەتىن جاس بۇزاۋ ەمەس، كۇزگى بەس-التى ايلىق تورپاق جانە ءوزى باتپاققا باتقاسىن قاسقىردىڭ اۋزىنا شالا ىلىككەن. سول بۇزاۋ ءبىر ايداي ۇيدە بولىپ، جاراسىن تازارتىپ ەمدەپ بايلاعانسىن، مال قاتارىنا قوسىلدى. ءبىراق ارقاسى تىرتىق، بەلى ءبىر جاعىنا قيسىق ءبىتتى، ءوزى شايا بولىپ وسپەي قالدى. سوڭىنان «قيسىق قۇناجىن»، «تىرتىق قۇناجىن» اتاندى. ويلاپ قاراسام ءومىردىڭ ءبارى وسىنداي. مەن دە قاتارىمنان كەم، باقىتسىز بولىپ كەلەمىن. ءبىراق بۇعان ەشكىم ايىپتى دا بولماس، تاعدىر سولاي شىعار. تەك قول ءۇشىن بەرەر جان جوق، جاناشىر جوق...
— تۇڭىلمە، شولپان، مىنا ءبىز بارمىز قول ءۇشىن بەرەتىن،— دەدى حاكىم.
ءبىراق ونىڭ «ءبىز» دەپ سويلەگەنى كىمدەر، قانداي جاردەم بەرمەكشى — بۇل ونىڭ وزىنە دە ونشا ايقىن نارسە ەمەس-تى. شولپان ونىڭ بەتىنە تاعى دا سىناي قاراپ:
— ءسىزدىڭ جولىڭىز سارا جول عوي، توقتاۋسىز جۇرە بەرەتىن... ۋچيتەلدىڭ قارىنداسى ءارى وقىعان، ءارى تەڭ، ءبىراق شاريعات قوسسا... شاريعاتتىڭ شىلبىرى عوي مەنى سارىعا قوساقتاعان،— دەدى.
— شاريعاتتىڭ نە شارۋاسى بار...— دەپ مىڭگىرلەپ قالدى ول.
ونىڭ بۇل ءسوزى شولپانعا تىرەك سياقتى كورىنبەدى.
— مەن دە سولاي دەپ ويلاپ، ۋچيتەلگە تورەلىككە جۇگىنىپ ەدىم، ءبىراق اتا-بابانىڭ جولىنان قىل ەلى اۋمايتىن قاجىنى ەشكىم يە المادى... جەڭەشەم مەنى نەگە كەشىكتى دەپ تىپىرشىپ وتىرعان شىعار، ساۋ تۇرىڭىز. «شاريعاتتىڭ شارۋاسى جوق» ەكەن دەپ زاعيپاعا ايتايىن،— دەدى ول ءجۇرىپ بارا جاتىپ.
شولپاننىڭ بۇل ءسوزى حاكىمگە نايزاداي ءتيدى؛ وزىنە دە، وزگەگە دە كەسە كولدەنەڭ تۇرعان ۇلكەن كەدەرگىنى كورسەتىپ «كۇشىڭ جەتسە سونى الىپ تاستا» دەگەن سياقتاندى. «مەن ادام ەمەسپىن. مەن جاسىقپىن. شولپانعا دا جاۋاپ قايتارا المادىم... انا ابەكەڭ سياقتى جارىپ جول سالىپ، مايدانعا شىعۋ ماعان ەكى تالاي،— دەپ وزىنە ءوزى مەيرىمسىز كىجىندى دە، حاكىم: — توقتاي تۇر. كۇش كورسەتەر كەزەڭ دە، سىنالاتىن وتكەل دە الدا»،— دەدى.
ون ءبىرىنشى تاراۋ
1
ۇيرەكتىكول، قاراوبا، كوپىرلى، اڭقاتى بولىستارىنىڭ كارتاسىنا سۇلتان ھارون قىزىل قارىنداشپەن ءار جەردەن كرەست تاڭباسىن سالىپ كەلىپ ەدى، بۇگىن ول ەڭكەيىپ تۇرىپ، قاراوبانىڭ قاق ورتاسىنان ەرەگەسكەندەي، باتتيتىپ ەكى ۇلكەن كرەست قوندىردى دا:
— بۇل جەردە يا سەن تۇرارسىڭ، يا مەن تۇرارمىن،— دەدى ەرنىن جىبىرلاتىپ.
ءوزى ءسويتتى دە بولمە ىشىندە ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ كەتتى. «بۇل ءبىر كوز بايلاۋشى سياقتى بولدى. سۇزبە اۋدىڭ قورجىنىنان شىعىپ كەتكەن سازانداي ورال قالاسىنىڭ قاق ورتاسىنان قولدان جىرىلىپ كەتكەنسىن مىناۋ كەپ-كەڭ ساحارادا وڭايلىقپەن ىلىگەر مە؟..»
ول تۇرا قالدى دا ۇستەل ۇستىندە جاتقان ماعلۇماتقا تاعى دا كوز جىبەردى. «...ءۇشبۋ ماعلۇمات ارقىلى حابارلايمىن: بالشەبەكتەر ساراتان ايىنىڭ ەكى جاڭاسىندا كاكولدار اراسىندا حۇپيا شياز اشقان. قاتىناسقاندار پارامونوۆ، كولوستوۆ تاعى باسقا تولىپ جاتقان ورىستار. قازاقتاردان كادىمگى كەدەيشىل، حۇررياتشىل عابدىراحمان ايتييەۆ بار. بۇل سوڭعى ەسىمى اتالعان بالشابەك قازاق جايىق جاعاسىنداعى بالىق كاسىبىن ىستەۋشى كەردەرىلەردىڭ اراسىندا ءسوز سويلەگەن... ءسوزىنىڭ باسىنان اياعىنا شەيىن حانعا، اتامانعا قارسى ەپرات ناسيحات...»
«— حۇررياتشىل! كىمنىڭ ءتىلى ءوزى. نە قازاقشا ەمەس، نە ورىسشا ەمەس. «پوبورنيك سۆوبودى، چتو لي؟» — دەدى ھارون اقىرىن عانا.
سۇلتان تاعى دا ازداپ جۇرە ءتۇستى دە كەپ-كەڭ بولمە تاپ-تار كورىنىپ، ەسىكتى جانە تەرەزەلەردىڭ ءبارىن اشىپ جىبەردى. تەرەزەدەن كورىنگەن دالا كورىنىسى اسا كوز تارتارلىق ەمەس، سۇلتاننىڭ كۇندە كورىپ جۇرگەن جەرى. اياق وتكەل جاعاسىندا جالاڭاش بالالار شالپىلداتا شومىلىپ جاتقان ولەڭتى وزەنى، اراپشا نوننىڭ (ن) سۋرەتى سياقتى كىشكەنە قالانىڭ وزەنگە ءيىلىپ كەلگەن جەرىندەگى ۇلكەن نوقاتى گاۋپتۆاحتا دا، ونىڭ قاتارىنداعى وقشاۋ ءۇي وسى تورە وتىرعان كەڭسە. ھاروننىڭ جىمپيتى ۇكىمەتىنىڭ شاقىرۋىمەن كەلگەنىنە ەكى جۇماداي-اق ۋاقىت بولدى، سول ەكى جۇما ۋاقىتتىڭ ىشىندەگى ىستەلگەن جۇمىستىڭ باستىسى «ايتييەۆتىڭ ءىسى». قانشاما جىل قىزمەت ىستەگەن ورالداعى ۇلكەن مەكەمەدەن ەنشىسىنە تيگەندەي، گۋبەرنيا كارتاسىن الىپ كەلىپ ەدى، ونىڭ سارالا بەتىندە ءقازىر ون جەتى كرەست تۇر: سول سىناپتاي جىلجىعان ايتييەۆتىڭ قارا بۇقارانىڭ باسىن قوسىپ، جيىلىس اشىپ، ءسوز سويلەپ، بولشيەۆيكتىك ۇگىت جۇرگىزگەن پۋنكتتەرى. «مۇنىسىن تىيماسا، ءبىر ايدان كەيىن ۇلكەن كارتانىڭ قاق جارتىسىن كرەست جاۋىپ تۇرار» دەپ ھارون باسىن شايقادى. ول الدىڭعى بولمەدە تەرەزەنىڭ جاقتاۋىنا سۇيەنىپ تۇرعان ابىلايەۆتى شاقىرىپ الدى دا:
— قارجاۋوۆتىڭ ءىسىن مەن ءوز باسىم ماقۇلدامايمىن. اشىقتان-اشىق جازالاۋ جاقسى ءادىس ەمەس. كەشە ول ءبىر جاۋعاشتىنى اتىپ كەتكەن، شىدەرتى بويىنداعى بۇلاننىڭ ىشىندە ونىڭ قامشىسى تيمەگەنى جوق. اشىق جازالاۋعا ەل وشىگىپ كەتەدى. كوردىڭ بە، انا قارجاۋوۆتىڭ جىبەرگەن ادامدارىن... كىم ەدى الگى...
— مايماكوۆ.
— مايماكوۆتىڭ ساباعانىنا ەرەگەسىپ اڭقاتى قازاقتارى قارۋ-جاراعىن تارتىپ الىپ، ءوزىن جاياۋ قۋىپ جىبەرگەنىن. بۇلاي ەتۋگە بولمايدى،— دەدى ھارون.
— قارجاۋوۆ وزىنە-وزى سەنگەن ناعىز اقىماقتىڭ بارىپ تۇرعانى. ونىڭ سەنەتىن ادامىن دا بىلەمىن، انا ۇلىق كىسىگە ارقا سۇيەيدى، ەكەۋى دە تانا عوي،— دەدى ابىلايەۆ، باقتالاس قارجاۋوۆىنا ءتىسىن باسىپ.
— ولاي ەتپەۋ كەرەك، بىلدىرمەي ىستەۋ كەرەك، ايقاي-شۋدىڭ قاجەتى جوق، اكىرەڭدەپ حاكىمدىك ءپىشىنىن كورسەتۋ بۇرىن قولىنا بيلىك تيمەگەن قارا قازاقتاردىڭ ىستەيتىن ءىسى. ءبىزدىڭ تورەلەر بۇل جونىندە ۇلگى كورسەتۋگە ءتيىس. قارسى تاراپتىڭ كەسىرلى ادامدارىن مايدان قىلشىق سۋىرعانداي ەتىپ، بىرىندەپ الىپ، بىلدىرمەي كوزىن جوعالتا بەرگەن ءجون. جۇرت كوزىندە جىبەكتەي بولۋ ەڭ كەرەكتى قاسيەت، ءىشىڭنىڭ مۇزىن ادەپتىلىگىڭ قىمتاپ تۇرسىن، سولاي ەمەس پە، ايتعالي مىرزا؟
— دۇرىس ايتاسىز، سۇلتان ھارون احمەتوۆيچ.
ھارون مۇرتىن سيپاپ قويدى.
— كوپىرلى اڭقاتى بولىسى، نومەر جەتىنشى اۋىلداعى قالەن ۋچيتەل مەن ستۋدەنت ءجۇنىسوۆ ەرتەڭ كەشكە انا ۇيدە قوناتىن بولسىن،— دەپ سۇلتان ھارون قولىن شوشايتىپ، تەرەزەدەن تۇرمەگە اينالدىرعان ەكى قابات بيىك گاۋپتۆاحتانى كورسەتتى.— ەكەۋى دە بولشيەۆيك، ايتييەۆتىڭ دوستارى...
— الپىس شاقىرىم جەرگە ەرتەڭگە دەيىن...
ھارون ونىڭ ءسوزىن اياقتاتپاي:
— ءقازىر كەتسەڭ ەرتەڭ ەرتەمەن سول جەردە بولاسىڭ دا، كەشكە وسىندا جەتەسىڭ. ۋاقىت كۇتپەيدى. ارعى كۇنى قاراوباعا جۇرەسىڭ. قاسىڭا بەس-التى جىگىتتەن ارتىق ادام الما. شوعىرلانباۋعا تىرىسۋ كەرەك،— دەدى.
سول كۇنى كەشكە قاراي ابىلايەۆ قاسىنا بەس ادام ەرتىپ، قالەن مەن حاكىمدى ۇستاۋعا جىمپيتىدان اۋىلعا ءجۇرىپ كەتتى.
جول ستارشينانىڭ اۋىلى دا وزەننىڭ ارعى بەتىندە، قالەندەردەن التى-جەتى شاقىرىم جەردە ەدى. ساسكە تۇستە ابىلايەۆ ونىڭ اۋلىنىڭ وكپە تۇسىنا كەلىپ، شاقىرىپ كەلۋگە جولعا كىسى جىبەردى دە، ءوزى جاعادا جار استىندا قالدى.
جول نەشە كۇننەن بەرى قالەندەردى ۇستاۋعا ادام كەلەتىنىن كۇتىپ جۇرگەن. «ارعى بەتتە قارۋ-جاراق اسىنعان ادامدار ءسىزدى شاقىرىپ جاتىر» دەگەندە ول سۇيىق ساقالىن سيپاي ءتۇستى، بۇل ادامداردىڭ نە ىزدەپ جۇرگەنىن تۇسىنە قويدى.
— قاتىن، سەن بار. كەلگەن اكىمدەرگە مەنى ۇيدە جوق دە. قالەن مەن ءجۇنىستىڭ اۋلىن سۇراسا، كورسەتىپ جىبەر. ول تۇستا جاقسى قايىق بار، ىركىلمەي وتە بەرىڭىز دەرسىڭ،— دەدى ول باقتىلىعا.
باقتىلى ونىڭ بەتىنە باجىرايا قارادى دا، ەرنىن شۇيىرە باستادى. ايەلىنىڭ ەرنى ءشۇيىرىلدى-اق بەتىنەن الا تۇسەتىنىن بىلگەن جول، ونىڭ الدىن وراپ، حابار بەرگەن ايەلگە:
— كەلىن، شىراعىم، سەن جۇرە بەر. ارجاقتاعىلارعا ءوزىمىز حابار بەرەمىز،— دەپ قالدى دا،— سەن، شىراعىم، مەنى ۇيدە دەدىڭ بە؟— دەپ سۇرادى سۋ باسىنان كەلگەن كەلىنشەكتەن.
— انا اۋىلعا كەتىپ قالماسا، ايتايىن دەدىم. مەنىڭ داۋىسىمدى ولار شالا ەسىتتى بىلەم، «قاشان كەتتى؟» دەپ ايقايلادى،— دەپ جاۋاپ بەردى ايەل اقىرىن عانا.
— جاقسى ايتقانسىڭ، شىراعىم، جۇرە بەر، جۇرە بەر.
— تازىدان قاشقان قويانداي، ەلگە اكىم كەلسە سەن بۇعىپ جاسىرىناسىڭ دا جۇرەسىڭ بە؟ بۇيتكەنشە وت باسىندا وتىرسايشى، ستارشين بولىپ زناك تاعۋ نە كەرەك ساعان؟— دەپ كيلىكتى باقتىلى ەرىنە، ءجونى بار جەردە دە، ءجونسىز جەردە دە تىلدەي سالاتىن ادەتىمەن.
— قاتىن، سەن الدىمەن ءتۇسىنىپ السايشى، مۇندا ۇلكەن ءبىر ءمانىس بار. اناعان مەنى «ۇيدە جوق» دە.
— نە ءمانىسى بار؟— دەپ دىگىرلەي قالدى باقتىلى.
— قالەن مەن قاجىنىڭ بالالارىن ۇستاۋعا كەلگەن ادامدار، انەۋ كۇنى ھۇكىمەت ادامدارىن ساباپ، قارسىلىق كورسەتكەندەرى ءۇشىن،— دەدى جول سىبىرلاپ.
ايەل ونان ءارى ورشەلەنە سويلەدى.
— ھۇكۇمەت ادامدارىنا قارسىلىق ەتكەن بۇزىقتاردى ۇستاسا ونان سەن نەگە قورقاسىڭ؟ سەن قايتا لاۋازىمىڭدى كورسەتىپ ىشىندە بول، جۇرت ەكىنشىلەي وندايدى ىستەمەسىن، قورقىپ تۇرسىن: ايتقانىڭدى ەكى ەتپەي ورىندايتىن بولسىن. الدە قالەن مەن جۇنىستەن قورقاسىڭ با؟ بىرەۋىنىڭ ءوزى وقىعان، بىرەۋىنىڭ بالاسى وقىعان، سولاردىڭ الدىندا قۇرداي جورعالايسىڭ، ءا؟ سەن ەركەك ەمەسسىڭ. سەنەن باسىنا اق جاۋلىق تارتقان قاتىن ارتىق. ءوزىم ستارشين بولسام، ءبارىن ءبىر شىبىقپەن ايدار ەدىم، قاجىسىن دا، ۋچيتەلىن دە، شىلتيعان وقىعاندارىن دا...
ءبىر سويلەسە بوي بەرمەي، كەشكە دەيىن سويلەيتىن باقتىلىنى قاپەلىمدە توقتاتا المايتىنىن ءبىلىپ جول:
— ونىڭ ءمانىسى بار. مۇنداي شاتاق جۇمىستاردىڭ اراسىندا بولماي، سىرتتان كويت-كويت دەپ تۇرعان ءجون. ەرتەڭ ورنىمنان تۇسكەن كۇنى ءجۇنىس مەنىڭ شاڭىراعىمدى ورتاسىنا تۇسىرمەي مە، بۇل ءىستى ءبىلىپ قويسا؟.. ونسىز دا وڭدىرايىن دەپ جۇرگەن جوق...— دەپ كۇڭكىلدەدى.
ول ەسىك الدىنا شىقتى دا:
— شىراعىم، سەن ءوزىڭ بارىپ ايتا قويشى، مەنى ۇيدە جوق دە، انا اۋىلعا كەتتى دە! تەزىرەك بار، جۇگىر، شىراعىم،— دەپ كەلىنىن ارعى جاعادا تۇرعان اكىمدەرگە قايتا جۇمسادى.
2
قارۋىن تارتىپ الىپ مايماكوۆتى جولداسىمەن جاياۋ قۋىپ جىبەرگەننەن بەرى نۇرىم مەن حاكىم كوبىرەك ۇرەيلەنىپ جۇرگەن. اشۋ ۇستىندە ىستەلىپ قالعان ىسكە امال جوق بولدى دا، ءبىراق ءتۇبى ءبىر جاۋاپقا تارتىلاتىنىن، ول جاۋاپتىڭ جەڭىل بولمايتىنىن حاكىم جاقسى سەزىپ ەدى. ورال قالاسىنداعى قولعا ءتۇسىپ قالعانداي تاعى دا بوسقا كەتپەيىن دەپ حاكىم ساقتىق ەتە باستادى. پىشەن شابۋعا شىققاننان بەرى ول مىقتاپ ىستەي الماسا دا، نۇرىم مەن بەكەيگە ات جەگىسىپ، ماشينا باسىنا وتىرىپ ەرتەدەن كەشكە شەيىن پىشەنشىلەردىڭ اراسىنان شىقپادى. كەش اۋىلعا قايتىپ كەلىپ تاماقتانىپ الىپ، تۇندە اعاسىمەن ەكەۋى كەرى جۇمىس باسىنا كەلىپ، دالادا تۇنەپ ءجۇردى. ونداعى ويى: بولىس تاراپىنان، بولماسا ءتىپتى جىمپيتى ۇكىمەتىنەن ىزدەپ كەلۋشىلەر بولسا ۇيدە جاتىپ قاپىدا قولعا تۇسپەۋ نيەتى ەدى. قالەندى جاۋاپقا تارتادى دەگەن وي ونىڭ ويىنا كەلگەن ەمەس: ايىپتى تەك نۇرىم ەكەۋمىز دەپ ءتۇسىندى. حاكىمنەن باسقالارى مۇنى اۋىل اراسىندا بولىپ تۇراتىن تالاس-تارتىس سياقتى كوردى. «جازىقسىزدان جازىقسىز سۇلەيمەندى سابادى، سونشاما حالىقتىڭ الدىندا بەيباستاقتىق ىستەگەن وزدەرى. اتتان اۋدارىپ الىپ، قارۋىن تارتىپ العاننان وزگە ءزابىر كورسەتكەنىمىز جوق. ىزدەپ كەلسە قارۋىن الار» دەدى. ءسويتىپ بۇل ءىستىڭ باسى-قاسىندا بولعان توياش پەن اسان ەكى مىلتىقتى ەكەۋى الدى دا، يەسىز قىستاۋدىڭ كوڭىنىڭ اراسىنا كيىزگە وراپ، كومىپ قويدى. نۇرىم مەن حاكىمگە التىاتار مەن ەكى قىلىش قالدى. التىاتاردى ولار ماشينا باسىنا ۇستادى. ارادا ءبىر جەتىدەي ۋاقىت ءوتىپ كەتتى، بۇلاردى ىزدەپ كەلگەن ادام بولمادى، ءبىر رەت كەلىپ كەتكەن ستارشينا دا ەشبىر سىر بىلدىرمەدى، ەشنارسە كورمەگەندەي ءوز جۇمىسىمەن بولدى. ءسويتىپ بىرتە-بىرتە ۇرەي سەيىلە باستادى، ساقتىق سالاقسي بەردى. «مۇمكىن ەشنارسە بولماس تا» دەگەن وي دا كەلىپ ءجۇردى.
ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن قىزدارمەن قىدىرعان حاكىمدى كۇتپەي ءبىر كۇنى ىمىرت جابىلا نۇرىم كەرى پىشەن باسىنا جالعىز قايتىپ كەلدى. كۇندەگى ادەتىنشە ول ماشينانىڭ ۇستىنە توقىم جايىپ جىبەرىپ، شەكپەنىن ايقارا جامىلىپ ۇيىقتاپ قالدى.
كۇندە كۇن ۇياسىنان شىقپاي اتتاردى ايداپ اكەلىپ، قامىتتاپ، ولارمەن ادامشا سويلەسىپ جۇرگەن بەكەيدىڭ شىرىلداق داۋىسىنان تۇراتىن نۇرىم بۇگىن ءوزى وياندى. ساسكەلىككە كەلىپ قالعان كۇننىڭ كوزى شەكەسىن تەسە قىزدىرىپ تۇر ەكەن. ول قاپەلىمدە قايدا جاتقانىن ەسىنە تۇسىرە الماي ماڭدايىن سيپاي ءتۇستى، ىستىقتان بەتى دە، تۇلا بويى دا قارا تەرگە مالىنىپ قالعان ەكەن. جەڭىمەن بەتىن ءسۇرتىپ جىبەرىپ، باسىن كوتەرە بەرگەندە، ول الدىمەن باس جاعىندا جۇمساق ەزۋ تارتىپ تۇرعان قالەندى جانە ات قامىتتاپ جاتقان نايكىنى كوردى.
ساسكە تۇسكە دەيىن ۇيىقتاپ قالعانىنا قىسىلىپ، نۇرىم جالما-جان ورنىنان ۇشىپ تۇرا كەلدى دە:
— بەكەڭدى كۇتىپ توقتاپ تۇرعانىم، ماشينانىڭ داۋىسى شىقپاعانسىن كوكەم كەيىپ جاتقان شىعار،— دەدى.
ءوزى شاپشاڭداي نايكىنىڭ قولىنان اتتى الىپ جەكپەكشى بولدى دا، اڭ-تاڭ قالىپ:
— مىناۋ قۇبايرانىڭ بيەسى عوي، ءبىزدىڭ اتتار قايدا،— دەپ سۇرادى.
— نۇرىم، سەن ۇيقىڭدى اش، اسىقپا. ماشينانى مەن الايىن دەپ تۇرمىن. قاجى سەندەرگە شومەلە سالسىن،— دەدى. ءقازىر بەكەي دە كەلەدى،— دەپ كۇلىمسىرەپ قالەن نۇرىمنىڭ يىعىنان قاقتى.— نۇرىم، سەن وسى كىمگە تارتىپ ۇزىن بولدىڭ، قاجى ۇزىن ەمەس، بال جەڭگەي ۇزىن ەمەس، ال سەن كۇن سايىن ءبىر سۇيەم ءوسىپ شىعاسىڭ. ۇزىن ادام اڭقاۋ بولادى دەيدى، بايقا بالا،— دەپ قويدى ول قالجىڭداپ.
— ءسىز دە ەشكىمنەن قارىزعا بوي سۇراپ جۇرگەن جوقسىز، قالەكە، سوندا دا...
— مەن دە اڭقاۋمىن،— دەدى قالەن كۇلىپ.
نۇرىم نايكىگە ات جەككىزىپ بولىپ، ماشينانىڭ و جاق، بۇ جاعىنا شىعىپ ءجۇرىسىن سىنادى دا قالا بەردى.
ەكى شاقىرىمداي جەردەگى قالەن الىپ كەتكەن ماشينانىڭ داۋىسى نۇرىمدارعا شاڭقاي تۇسكە دەيىن ەستىلىپ تۇردى دا، كەنەت تيىلىپ قالدى.
— شاتونىن ءۇزىپ الماسا جارار ەدى، ماشينانىڭ داۋسى توقتاپ قالدى،— دەدى نۇرىم بەكەيگە ءشوپ جيناپ ءجۇرىپ. بەكەي بالاشا شىڭكىلدەپ:
— بەكەر بەرەدى، بەكەر بەرەدى. ماشينا سىنسا ءوزىمىز وتىرىپ قالامىز. جەردىڭ ءالى جارتىسى دا شابىلعان جوق. ۋچيتەل دەسە بولدى، بەرە سالادى،— دەپ قاجىنى ايىپتاي باستادى...
ۇلكەن قارا قوعانىڭ القابى جەلسىز، قاپىرىق. كۇن تامىلجىپ تۇر، ونىڭ ۇستىنە قۋارىپ كەتكەن شوپتەن كوتەرگەندە جالىن سياقتى ىستىق لەپ ەسەدى. ءجيى قامبانى ەكى جاقتان جيىرىپ كەلىپ، ەپ-ساتتە جەلىپ ءجۇرىپ شومەلە تۇرعىزا سالاتىن قارۋلى نۇرىمنىڭ سوڭىنان بەكەي زورعا ۇلگەرىپ ءجۇر. ول ايىرلاپ كەتكەن قامبانىڭ ورنىن شوپتەپ كەلىپ، شومەلەنىڭ ءتۇبىن تاراشتاپ قىمتاپ بولعانشا، نۇرىم ەكىنشىسىن تۇرعىزىپ قويادى.
— ءشول كىردى، ازىراق كولەڭكەگە بارىپ ايالداپ الايىق،— دەگەن نۇرىمعا بەكەي:
— كۇن اشىقتا ۇلگەرىپ الماساق بولمايدى عوي،— دەپ كۇبىرلەدى دە، قىستاۋدىڭ كولەڭكەسىنە قاراي جۇرگەن نۇرىمنىڭ امالسىزدان سوڭىنا ەردى.
قىرقانىڭ باسىنا قىستاۋعا قاراي قاباقتان شىعا بەرگەندە بۇلار بوشەكەڭ كولى جاعىنان جايداقتاپ شاۋىپ كەلە جاتقان سۇلەيمەندى كوردى. تاڭىرقاي قاراعان ەكەۋى قىستاۋعا جەتكەنشە، سۇلەيمەن دە كەلىپ جەتتى. نۇرىمنىڭ بەرگەن سالەمىن الماستان ول:
— التى ادام، التاۋى دا قارۋلى، قالەندى الىپ كەتتى،— دەدى ەنتىگە سويلەپ.
سۇلەيمەننىڭ جۇقا تاناۋلارى شەلتيىپ كەتىپتى دە، ەتسىز ەكى ۇرتى ىشىنە قاراي ومسىرايا تۇسكەن.
— ءىس، بەلكۇللى، ناسىرعا شاپتى،— دەدى ول اتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ، كولەڭكەگە قاراي ۇمتىلىپ.— ءبىر ۇلىق، بەس سولدات، التاۋى دا قازاق. قاسىندا ەسەنبايدىڭ جارتايى بار. جارتاي اربالى ەكەن. بۇل جاققا قايدان كەلگەنىن بىلمەيمىن، عاجاپ، شۇعىلدىڭ اتتارى قۇبايرانىڭ قوراسىندا تۇرار ما، شەتىنەن ۇستاپ-ۇستاپ، جارتايدىڭ ارباسىنا دا جەكتى، نۇرىشتىڭ كوك اتىن بىرەۋى ءمىنىپ تە الدى، نە كەرەك قالەكەڭدى ارباعا مىنگىزىپ الىپ كەتتى! شاماسى، قىزىل ۇيدەن ءبىر-اق تۇسىرەتىن شىعار...
نۇرىم سۇپ-سۇر بولىپ سۇلەيمەننىڭ اۋزىنا قاراپ قالدى.
— قالەكەڭدى ۇيگە كيىم كيىپ شىعۋعا دا جىبەرمەدى. مەن ماككاگە حابار بەرەيىن دەپ ءبىر ويلادىم دا، تورتەۋى اڭقاتىعا قاراي جۇرگەنسىن سەسكەندىم، سەندەرگە قاراي شاپتىم، «نۇرىم مەن حاكىمدى ىزدەمەسە يگى ەدى» دەپ كوڭىلىم الا قاشتى...
— بىزدىكىنە كەتكەن شىعار؟!— دەدى نۇرىم.
بەكەي جەر شۇقىپ وتىرا بەردى، ۇندەمەدى.
— سىزدىكىنە بارسا ءقازىر كورەمىز: ولار جار باسىنا شىعادى عوي، ءبارى دە قارا كيىمدى،— دەپ سۇلەيمەن ارعى جاقتاعى قىزىل جارعا كوزىن تىكتى.
وزەن مەن بۇلاردىڭ ەكى اراسى ءۇش شاقىرىمداي جەر ەدى. الىستان قىر باسىنداعىلاردىڭ كىم ەكەنىن ايىرىپ بولارلىق ەمەس، اق شاڭىتتانعان بۋالدىرلى ىستىقتا قىبىرلاعان عانا كىشكەنە قاراسىندار بوزعىلت تارتقان كيىز ۇيلەرگە قاراي جىلجىپ بارادى.
اسكەري كيىم كيىپ، اسكەر تارتىبىنە از-مۇز ۇيرەنە باستاعان ەكى قازاق جىگىتى كىرىپ كەلگەندە حاكىم سۇپ-سۇر بولىپ كەتتى. بۇلاردىڭ ءوزىن ۇستاۋعا كەلگەنىن ول جاقسى ءبىلدى: ءبىر جۇمادان بەرى كۇتىپ، ساقتانىپ ءجۇرىپ تاپ بۇگىن اڭسىزدا قولعا تۇسكەنى ويدان كەتپەس وكىنىش سياقتاندى. نۇرىممەن ەكەۋى تالاي اقىلداسىپ، جاۋ قولىنا جاستىقسىز تۇسپەۋگە سەرت ەتكەن. بالە مەن قازانى قايدان كەلەدى دەرىڭ بار ما؟— دەيدى ۇلكەندەر، دۇرىس ەكەن. نە ىستەۋ كەرەك؟! قالاي ەتۋ كەرەك. جوق الدە دە نۇرىمداردىڭ جاردەمى... دەپ ويلادى دا حاكىم كىرگەندەرگە:
— جوعارى شىعىڭىزدار،— دەدى.
ءجۇنىس شىنتاقتاپ قيسايىپ جاتقان، باسىن كوتەرىپ الدى.
— حاكىم ءجۇنىسوۆ، ءسىزدى ارعى جاقتا ناشالنيك شاقىرىپ تۇر. ءجۇرىڭىز،— دەدى كەلگەن ەكەۋدىڭ جاسى ۇلكەندەۋى.
— ول كىم؟ قانداي ناچالنيك؟
— بارعان سوڭ كورەرسىڭ قانداي ناچالنيك ەكەنىن. تەز كيىنىڭىز. كۇتىپ تۇر.
— قايدا اپارماقشى؟— دەپ سۇرادى حاكىم.
— بولىس كەڭسەسىنە...— دەپ قالدى دا سولدات،— بولىڭىز، تەزىرەك، بارعانسىن سويلەسەرسىڭ،— دەدى.
ويىنىڭ دۇرىستىعىنا ەندى ەشبىر ءشۇبا قالماعانداي، «بولىس»، «ناچالنيك» دەگەن سوزدەردىڭ سىلتاۋ ەكەنىن حاكىم كۇنى بۇرىن ايتپاي جاتىپ بىلگەن-دى. ول ادىلبەكتىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ بىردەمەلەردى ايتتى دا، بالا جۇگىرىپ ۇيدەن شىعىپ كەتتى. حاكىم كەرەگەنىڭ باسىنان اق كيتەلىن الدى، اسىقپاي تاراشتانىپ كيىنە باستادى...
وزەنگە قاراي كەلە جاتقان شولپاننىڭ سوڭىنان قۋىپ جەتىپ ادىلبەك:
— حاكىم اعامدى سولداتتار ۇستاپ اكەتتى، مەن نۇرىمدارعا حابار بەرۋگە بارامىن،— دەپ ايقاي سالىپ ىلگەرى اسا بەردى.
ارعى بەتتەگى سولداتتاردى كورىپ ادىلبەك جالت بۇرىلىپ وزەننىڭ ەكىنشى جەرى — جاناما سۋاتتان قايىقسىز قۇلاش ۇرىپ ءوتىپ كەتتى.
قايىقتىڭ كۇرەكپەن شاشىپ سۋىن توگىپ بولىپ، قوسقولداپ يتەرىپ سۋعا ءتۇسىرىپ، پىشەن جيۋعا ارعى بەتكە وتپەكشى بولعان شولپانعا حاكىمدى ايداپ كەلە جاتقان قارۋلى ەكەۋدىڭ ءبىرى:
— توقتا، قايىقتى قايدا اپاراسىڭ؟!— دەپ ايقاي سالدى.
شولپان جالت قارادى دا، ەسكەككە سۇيەنىپ، قايىقتىڭ ۇستىندە تۇرىپ قالدى. ەكى ادام حاكىمدى ەرتىپ كەلە جاتىر: ءبىرى الدا، ءبىرى ارتتا — جۇرىستەرى ەلدەن ەرەكشە، الدىڭعىسى توقتاپ قالىپ، اياعىن وتە-موتە اقىرىن باسىپ سويلەپ كەلە جاتقان حاكىمدى توسىپ الادى دا، الدەنە سوزدەردى ايتىپ، تاعى ىلگەرى جۇرەدى.
ادىلبەكتىڭ سوزىنە دە، مىنالاردىڭ ەكى جاقتاپ قايىرىپ، مال ايداعانداي جۇرىسىنەن دە حاكىمنىڭ باسىنا ءبىر بالە كەزدەسكەنىن شولپان جاقسى ءبىلدى. ءبىراق ول «بالەنىڭ» قايدان كەلگەنىن، نە ءۇشىن كەلگەنىن انىق بىلمەدى، ونى تالداپ ويلاپ جاتپادى. ايەل تاڭىرقاپ قاراپ كەلە جاتقانداردى كۇتتى دە، وزەننىڭ ارعى بەتىندەگىلەرگە كوز جىبەردى. شوعىرلانعان تورت-بەس ەرلى اتتى ۇستاپ مىلتىق اسىنعان بىرەۋى تۇر، ەندى بىرەۋى سۋ جاعاسىندا جۋىنىپ بولىپ، كىشكەنە قول ورامالىمەن بەتىن ءسۇرتىپ جاتىر. شولپاننىڭ قۇلاعىنا بالانىڭ «حاكىم اقامدى ۇستاپ اكەتتى» دەگەن اششى سوزدەرى قايتادان ساپ ەتە قالعانداي بولدى، بۇل جولى ايقىن ەستىلگەندەي، ماعىناسى دا سارالانعانداي. «ۇستاپ اكەتتى... ورىس ۇستاپ اكەتەدى دەۋشى ەدى، مىنالاردىڭ ءبارى قازاق قوي، مۇنىسى قالاي؟ ۇستاپ اكەتكەندە بۇلار دا قاراڭعى ۇيگە قاماي ما؟ حاكىمنىڭ سونشالىق نە جازىعى بار؟..» دەپ ويلادى دا، شولپاننىڭ جۇرەگى شىم ەتە تۇسكەن سياقتاندى، سوندايلىق اششى ايانىش سەزىمى ءىشىن ورتەپ كەتتى، نە ىستەرىن بىلمەي ول قاراعاي قايىقتىڭ تۇبىنە ىركىلگەن كوگىلدىر سۋدى ەسكەك كۇرەكپەن قۇشىرلانا شاشا بەردى. بۇل بىرنەشە مينۋتتىڭ ىشىندە شولپاننىڭ نە ويلاعانى، ونىڭ ءون بويىن قانداي سەزىم بيلەپ اكەتكەنى ءمالىمسىز، ول تەك قايىقتىڭ جارىعىنان جىڭىشكەلەپ شاپشىپ شىققان سۋدان ەكى كوزىن الماي، باسىندا قۇشىرلانا شاشقانمەن، بىرتە-بىرتە كۇرەكتى السىرەتە بەردى، قولدارىنىڭ دارمەنى ءبىتىپ بارا جاتقان سياقتاندى، سۋ شاشۋى مۇلدە تىيىلىپ قالدى.
— جاس كەلىنشەك، قايىق ەسە بىلەسىڭ بە؟— دەگەن اسكەري كيىمدى، بەلىنە التىاتار بايلاپ، قىلىش تاعىنعان ادامنىڭ داۋىسىنان ول سەلك ەتە ءتۇستى.
جار باسىنان بەرى تۇسكەندە داۋىستاپ قاتتى سويلەپ كەلە جاتقان حاكىم كوزىن تومەن ءتۇسىرىپ شولپاننىڭ الدىندا ۇلكەن كۇناسى بار ادامداي، سۋ جاعاسىندا قيمىلسىز تۇر. جۇقا كوكماۋىت شالبار كيىپ، بالاقتارىن قيسىق تابان قارا ەتىكتىڭ قونىشىنا سالعان، ۇستىندە بەلىن قىناپ تۇراتىن اق كەنەپ كويلەگى، جالاڭ باس، ۇزىن بويلى، ۇلكەن كوزدى كادىمگى سۇلۋ حاكىم، شولپاننىڭ كوزىنە ول قالەن ۋچيتەلدىڭ ۇيىندە تاپ كولەڭكەدە وتىرعانداعىسىنداي ىستىق كورىنىپ كەتتى. ول حاكىمدى قۇشاقتاي ءسۇيىپ، قوشتاسىپ ەڭ جىلى، ەڭ جاقىن، كوكىرەگىنە ءتۇيىپ جۇرگەن سىرلى، اسىل ءبىر سوزدەرىن ايتىپ قالعىسى كەلدى...
— جىگىتىڭە ەسىڭ شىعىپ كەتتى مە؟ تورعاي ارباعان جىلانشا بار جانىڭدى سالا ۇيىپ قالىپسىڭ عوي. قايىق ەسە بىلەسىڭ بە ءوزىڭ؟ — دەدى، تاعى دا الگى قارۋلى جىگىت جۇمساق داۋىسپەن، شولپاندى اق ورامال تارتقان باسىنان تومەن قاراي بالاعىن تۇرىنگەن جۇمىر بالتىلى جالاڭ اياعىنا دەيىن قاراپ ءوتىپ. وتكىر كوزدى، سۇيكىمدى شولپاننىڭ تىپ-تىك قۇدۋ دەنەسىنە قايتادان كوز تاستاپ، ول قاسىنداعىسىنا: — قارشىعا ىلەرلىك-اق سۇقسىر! كيىكتىڭ بالاسىنداي مولدىرەۋىن...— دەپ كۇمىلجىدى.
ءوزى تۋرالى ايتىلعان سوزدەرگە اسا قۇلاق سالماي، ەسى-دەرتى حاكىممەن سويلەسپەكشى بولىپ شولپان قايىقتان جەرگە ءتۇستى دە:
— نەشەۋىڭىز مىنەسىز، وتىرىڭىز،— دەپ حاكىمگە جاقىنداي ءتۇستى.— قايدا الىپ بارا جاتىر، اناۋ كۇنگى قارۋىن الدىرعانداردى سىزدەردەن كورە مە؟ — دەپ سۇرادى.
شولپاننىڭ ءۇنى وتە جىلى، قۇلاققا جۇرەكتى ەلجىرەتەرلىكتەي مەيرىمدى ەستىلدى. حاكىم دە قايىققا جاقىنداپ، شولپانعا تىكەلەي قارادى. ءبىر سەكۋندتەي ءۇنسىز قالدى، شولپان اقىرىن عانا كۇرسىنىپ قويدى...
— سول اڭگىمە دە بار، باسقاسى دا بار. ءبىزدى ايداپ بارادى، قاراڭعى ۇيگە قاماماقشى...
— شىراق، ءسوزدى قىسقارت. قايدا اپاراتىنى، قايدا قامايتىنى، جوعارعى ۇلىقتاردىڭ بيلىگىندە. كانە، ءمىن،— دەدى حاكىمنەن جاسى اناعۇرلىم ۇلكەن، ارت جاقتا كەلە جاتقان ەكىنشى قازاق سولداتى.
— نەگە بوگەلىپ تۇرسىڭدار، تەز!— دەپ ايقاي سالدى ارعى بەتتەگى اق ورامالمەن بەتىن سۇرتكەن.
— بول، بول! ءمىن تەزىرەك،— دەپ ارتتاعى سولدات حاكىمدى يتەرمەلەي ءتۇستى.
حاكىم اسىقپاستان ەتىگىن، شالبارىن، اق كيتەلىن شەشتى. ەتىك پەن كيتەلدى شالباردىڭ ىشىنە سالىپ، ادەتىنشە، قايىقتىڭ كەرگىشىنە اكەلىپ بايلادى. شولپاننىڭ قولىنان ەسكەكتى الىپ، ىركىلىپ قالعان قايىقتىڭ ىشىندەگى سۋدى شاشتى، كورەر كوزگە ءوتۋدى كىدىرتىپ، جايلانىسا بەردى. قىر جاققا ءبىر قاراپ، ارعى بەتتەگى تىپىرشىعان باستىعىنا ءبىر قاراپ سولداتتار تىقىرشي بەردى:
— سەن نەمەنەگە كۇيبەڭدەپ كەتتىڭ، بول؟— دەپ ايقايلادى حاكىمگە ءبىرىنشى سولدات.
ارت جاقتان ۋ-شۋ شىعا باستادى. اۋىلدان سۋ باسىنا قاراي شۇبىرعان ايەل، بالا-شاعالاردىڭ باستارى كورىندى. دابىرلاعان قارتتاردىڭ داۋىسى ەستىلدى. سول مەزەت زارلاۋىق دامەشتىڭ جان تۇرشىگەرلىك سارىنى قۇلاققا كەلدى. ۋ-شۋدى، زاردى ەستىگەن، تورتتەن-بەستەن شۇبىرىپ كەلە جاتقان حالىقتى كورگەن سولداتتار جالما-جان قايىققا ءمىنىپ الدى. «مايماكوۆتاردىڭ قارۋىن تارتىپ العان اۋىل»، «بۇزىلعان اۋىل»، «بولشيەۆيك اۋىل» دەگەن سوزدەر بۇلار جىمپيتىدان شىعاردا-اق قۇلاقتارىنا شالىنعان-دى. باستا باتىل قيمىلداپ، كوپ سوزگە كەلمەي حاكىمدى تەز كيىندىرىپ، ۇيدەن الدى-ارتىنا قاراتپاي الىپ كەتكەنمەن ءقازىر بۇلاردىڭ ۇرەيلەرى ۇشا باستادى، مايماكوۆتىڭ كەبىن بىزگە دە كەلتىرەر دەگەن ويعا كەلىپ قالدى.
— قايىقتى كەلىنشەك، سەن ەس. تورتەۋىمىزدى كوتەرەدى عوي ءوزى،— دەپ جاسى ۇلكەن سولدات ەسكەكتى حاكىمنىڭ قولىنان الىپ شولپانعا بەردى.
— ءتورت كىسى تۇگىل ون ادام مىنسەڭىز دە كوتەرەدى،— دەپ شولپان قايىقتى ىسىرىپ جىبەرىپ، ءوزى دىك ەتىپ ارتىنا ءمىنىپ الدى.
شولپاننىڭ سەكىرىپ مىنگەن ەكپىنىمەن قايىق قاتتى تەڭسەلىپ كەتتى دە، شايقالاقتاپ وڭ جاق كەنەرەسىنەن سۋ قۇيىلىپ كەتە جازدادى. ەكى ەرنەكتەن قوس قولداپ ۇستاپ، جۇرەسىنەن وتىرعان سولداتتار قايىقتى ونان ءارى تەڭسەلتتى.
— ءاۋپىرىم اللا! ءاۋپىرىم اللا! اقىرىن!— دەپ جاسى ۇلكەن سولدات جالبارىنا قالدى.
ونىڭ ۇرەيى ۇشىپ كەتتى، ەكى كوزى ۇياسىنان شىعىپ كەتە جازدادى. ەكىنشى سولدات قايىقتىڭ تۇبىندەگى سۋعا قاراماستان شىلپ ەتكىزىپ، قۇيرىعىن قويىپ وتىرىپ الدى دا:
— توبا! توبا!— دەدى.
— قالاي، جان ءتاتتى مە ەكەن؟— دەدى شولپان ءتۇسىن سۋىتىپ.
مۇشكىل حالگە تۇسكەن ەكى ايداۋشىسىنىڭ ويلاماعان جەردەن مۇنداي جۋاسىپ تاۋبەگە كەلە قالعانىنا حاكىم كۇلىپ جىبەردى. ول قايىقتىڭ باسىندا وتىر ەدى، انا ەكەۋى قايىقتىڭ قاق ورتاسىندا كەپ-كەڭ جەردە قالتالاقتاپ قالعان. ۇرەيلەنگەن تۇرلەرىنە، ەبدەيسىز وتىرىستارىنا قاراعاندا بۇرىن قايىققا از ءمىنىپ، سۋدا كوپ بولماعان ادامدار سياقتى. وسى جايدى بىلگەندەي شولپان كەنەت ەكەۋىنە باس سالۋعا كىرىستى. «حاكىمنىڭ تىرناعىنا تۇرمايتىن مىنا سۇمىرايلاردىڭ جالىن كۇدىرەيتۋىن كوردىڭ بە. قۇرتتاعان قويعا بايلاعان كەسكەكتەي انا موينىنا اسىنعان قىلىشىنا سەنەدى عوي شاماسى» دەپ ويلاعان ەدى ول، «جىگىتىڭە ەسىڭ شىعىپ كەتتى مە، جانىڭدى سالا ۇيىپ قالىپسىڭ عوي» دەگەندە:
— تاستاعان كەسەكتەي سۋ تۇبىنە جىبەرەمىن ەكەۋىڭدى دە ءقازىر. ايت، قاي جاققا اپاراسىڭدار، ەلدىڭ باس كوتەرگەن ەكى سەركەسىن؟— دەدى شولپان ەسكەگىن جوعارى كوتەرىپ.
ونىڭ كوزىنەن وت شاشىراپ كەتتى، ءتۇسى كۇرەڭ-كوگىلدىر تارتىپ، الدىندا وتىرعان سولداتتى ەسكەكپەن سوعىپ جىبەرەتىندەي كورىندى. بۇرىن-سوڭعى ومىردەن كورگەن بارلىق اششى كەگىن تاپ وسى ەكەۋىنەن الاتىنداي، ونى ەشبىر جان» ەشبىر نارسە توقتاتىپ بولمايتىن اشۋ داۋىلى ءۇيىرىپ، بيلەپ، اياعىن جەرگە تيگىزبەي كوتەرىپ اكەتتى.
— Taپ كۇنى كەشە ولشەدىم وسى جەردىڭ تەرەڭدىگىن — بەس كىسى بويى،— دەدى ايەل وزەننىڭ شەتىن كومكەرگەن قالىڭ كوك قۇراقتىڭ دەڭىنەن ءبىر سارجان اسا بەرىپ، ەسكەكپەن كەرى ءۇيىرىپ، قايىقتى توقتاتىپ.— ايت يمانىڭدى!
— اپاتاي-اي، ءبىزدىڭ نە جازىعىمىز بار ەدى. ءبىز دە ايداۋمەن جۇرگەن ادامبىز، الىپ كەل دەدى، الىپ كەلە جاتىرمىز،— دەدى كىشى سولدات جىلامسىراپ.
باسىندا شالا جوسپارلاپ، بار ءۇمىتتى نۇرىم مەن اسان، توياشتارعا ارتقان حاكىم قۇتىلۋ جولىنىڭ وزىنەن-وزى كەلىپ قالعانىن جاڭا عانا ۇقتى. ول شولپانعا ەلجىرەپ قارادى، ەلجىرەگەن جوق، — ايەلدىڭ تاپقىرلىق، ەرلىك، قايراتتىلىق قاسيەتتەرىنە سۇيسىنە، قۋانا، تاڭدانا قارادى.
— تاستا، قارۋىڭدى سۋعا!
ورنىنان تۇرەگەلىپ، شولپان جاقىن وتىرعان سولداتتىڭ باسىنا ەسكەگىن توندىرە ءتۇستى. قايىق سەلت ەتە قالدى. ەستەرى شىعىپ كەتكەن ەكەۋى اسىنعان قىلىشتارىن مويىندارىنان سىپىرا باستادى...
3
شۇعىلدىڭ قوڭسىسى كوپ، ونىڭ ىشىندە باقى توننىڭ ىشكى باۋىنداي ەدى. كوبىنەسە ول قاجىنىڭ دەلبەسىن ۇستاپ، قاسىندا جۇرەدى، ۇيگە كەلگەندە مالعا دا باس-كوز بولىڭقىرايتىن سول.
ەرتەڭگى شايدى ءىشىپ بولا بەرگەندە ول قولىندا ءيا جۇگەنى، ءيا قۇرىعى بار، قاجىعا كىرىپ قايدا باراتىنىن ءمالىم ەتەتىن.
كۇندەگى ادەتىنشە ول بۇگىن دە كىرىپ كەلىپ، وڭ جاق بوساعادا جۇرەسىنەن وتىرا كەتتى دە:
— قاجەكە، ساياقتار كورىنبەيدى، مەن بۇگىن سونى كوزدەپ قايتامىن،— دەپ قاجىنىڭ جاۋابىن كۇتىپ قۇلاعىن قالقانداي توستى.
— قاشاننان جوق؟ — دەدى شۇقىل شىنى اياق كوتەرگەن قولىن اۋزىنا، جەتكىزبەي توقتاتىپ.
— ءلابباي؟ ەكى كۇننەن بەرى سىزبەن بىرگە ءجۇرىپ اتقا مىنە الماعانىم، ءوزىم ۇيدەن شىقسام كوز سالاتىن بىرەۋ جوق. تاڭ بىلىنبەي تۇرىپ شورتانباي اعاشىنىڭ تۇبىنە دەيىن بارىپ قايتتىم، ول جاقتا جوق، ەندى قىر جاقتى ارالايمىن...
— قاشاننان بەرى جوق، قىر قۇلاق، سۋ مي؟
— ءلابباي؟ ءبىزدىڭ اتتار الىسقا ۇزامايدى، انا ءنابيدىڭ قىرشاڭقىلارى قوسىلسا شىبىنداپ، ويدان-قىرعا جەتەكتەيدى، اناۋ كۇنى دە كەڭ تۇبەكتەن تاپقانمىن،— دەدى باقى.
— انا تەبىنگىدەي بولعان قۇلاعىڭدى جولعا، جولدىڭ شۇناق قۇلاعىن ساعان قوندىرسا جەردىڭ استىنداعىنىڭ ءبارىن ەستىپ-بىلىپ تۇرار ەدىڭ. قىر قۇلاق، سۋ مي مەن ساياق قاشاننان بەرى جوق، انا الگى جولدىڭ قاسىنداعى ساتپاق تەكەلەر ءمىنىپ كەتپەسىن دەپ سۇراپ تۇرمىن،— دەدى شۇعىل شىنى اياعىن ەندى جەرگە قويىپ، شىداي الماي كوزىن باسقا جاققا اۋدارعان باقىعا تەسىلە قاراپ.
— ولارعا ءبىزدىڭ ساياقتى ءمىنۋ قايدا؟ وزدەرىن اتتان اۋدارىپ الىپ، جاياۋ ايداپ قويا بەرىپتى ءبىزدىڭ توياش پەن نۇرىم،— دەدى باقى.
شۇعىلدىڭ ءتۇسى بۇزىلىپ كەتتى. ونىڭ اشۋىنا مىقتاپ تيگەن مايماكوۆتاردى جاياۋ قۋىپ جىبەرگەن توياش پەن نۇرىمنىڭ قىلىعى ما، الدە ۇشتى-كۇيدى جوق بولىپ كەتكەن ساياقتار ما — مۇنى باقى ايىرا العان جوق، ول تەك شۇعىلدىڭ جىبەرىپ قالعان كىشكەنە شەكەر توقپاعىنان باسىن قورعاپ، بۇعىپ قالدى. شەكەر توقپاق باقىنىڭ باسىنان اسىپ ساعاناققا سارت ەتە ءتۇستى.
— ەرتەڭگە دەيىن ساياقتى تاۋىپ اكەلمەسەڭ قاتىن-بالاڭدى انا مىقتى ءجۇنىس تۋىسقانىڭا كوشىرىپ جىبەرەمىن، سول اسىراسىن،— دەدى شۇعىل تاعى دا اينالاسىن قارمانىپ، نارسە ىزدەپ.
— قاجى-اۋ، ساعان نە بولعان، داستارقان ۇستىندە،— دەپ ءايتولىش ورنىنان تۇرا كەلىپ، شەكەر توقپاققا قاراي ءجۇردى.
كەمپىردىڭ تاساسىمەن قۇتىلىپ كەتەيىن دەگەن كىسىشە باقى شاپشاڭداپ ۇيدەن شىقتى. ەكى يىعى تومەن ءتۇسىپ، ءوز ۇيىنە كىرىپ كەلگەندە:
— سەنىڭ نەگە ءتۇسىڭ بۇزىلىپ كەتتى، تاعى دا، قاجى...— دەپ باقىنىڭ ايەلى ءسوزىن تاۋىسپاي كوزىنە جاس الدى.
ەرىنىڭ اتقا ءمىنىپ جىلقى قاراۋعا شىعاتىنىن كۇنى بۇرىن بىلگەن ايەل، شالا ۇيىعان جىلى ايران بەرىپ جاتىپ:
— وزىڭدە دە بار، جوق جەردەن شارۋاسىنىپ سول جاۋ ايداعىر ساياقتى نەسىنە ايتا قويدىڭ. تۋعان بالاسىن دا كۇنىنە بەس رەت قۋىپ شىعاتىن شالدىڭ مىنەزىن بىلمەيسىڭ بە؟ ەستىمەيتىن جەردە ءسوز ەستيسىڭ، نە بارى وزىڭنەن،— دەپ ورىندى ىلىك قويدى.
— ەركەكتىڭ جۇمىسىنا، قاتىن، سەن كىرىسپە. مەن جوقتا سەن انا بالالارعا كوز بول. شارۋاعا مەن كوز سالماسام ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتپەي مە، جاستان تىرناقتاپ جيعان مال،— دەدى باقى ايران جۇققان مۇرتىن استىڭعى ەرىنىمەن جىمقىرا سورىپ.
ءسويتىپ تۇنىمەن ۇيىقتاماي، الا تاڭنان ساياق ىزدەپ، ويدى كەزىپ كەلگەن باقى تورى شولاق اتقا ءمىنىپ، قارىنا قۇرىعىن ءىلىپ، ساسكە ءتۇس كەزىندە ەندى قىرعا شىعىپ كەتتى.
تورى شولاقتىڭ ۇستىندە شۇعىلشا شىرەنىپ، شالقايا اياڭداتقان باقىنى الىستان تانىعان امانقۇل بۋرىل بايتالدى شيپاڭ ەتكىزىپ ءبىر قامشىلاپ جىبەردى دە، cap جەلىسپەن جەتىپ كەلىپ:
— اسسالاۋماعالايكۋم، باقى اعا،— دەدى اۋزىن تولتىرىپ.
الىستا جاتقان سوناۋ كوز ۇشىنداعى ۇيىرلەردى، بەرەگىرەكتەگى شاشىلىپ جايىلعان جىلقىلاردى جيناستىرىپ جۇرگەن جىلقىشىلارعا كوزدەرىن سىقسيتا قاراپ، ءبىر شولىپ ءوتتى دە، سالەم بەرگەن جىگىتكە بۇرىلىپ باقى:
— ماعالايكۋم اسسالام. جىلقىلارىڭ قالاي، يت-قۇستان امان با؟— دەپ سۇرادى.
وسى جىلقىنىڭ ءبارى وزىنىكىندەي-اق باقىنىڭ قوجايىنسىپ قايداعىنى سۇرايتىنىن امانقۇل جاقسى بىلەتىن. «شۇعىل مالىنىڭ جارتىسىن ءبولىپ بەرەتىندەي، وڭ كوزى بولا قالۋىن» دەپ ويلادى دا ول:
— قۇدايعا شۇكىر، باقى اعا، ءوزىڭىزدىڭ ايتقانىڭىزداي، ۇزاق تۇنگە كىرپىك قاقپاي كۇزەتىپ شىعامىز، جاتقان قۇلىننىڭ جالىنا شوعاينا دا جابىسقان جوق،— دەدى.
— قۇلىنداردى ايعىر شايناپ تاستاعان جوق پا؟ انا قۇلا ايعىر ۇيىرگە جاس تۇسكەن، قىزعانشاق، قوريمىن دەپ ءجۇرىپ، قيىپ سالماسىن.
— جوق، جوق، باقى اعا، قۇلانىڭ ءۇيىرىن ءبىر كوش جەر بولەك ۇستايمىز،— دەپ امانقۇل تاماعىن كەنەپ قويدى.
ەكى جىلقىشىنىڭ كۇندىزگى ەرمەگىنىڭ ۇلكەنى ايعىر تالاستىرۋ بولاتىن. قۇلا ۇيىرگە جاڭا تۇسكەن العىر دونەن، ءۇيىرىن شاشاۋ شىعارمايتىن، قىزعانشاق ايعىر. ماڭىنا جۋىپ كەتكەن ايعىرمەن ءبىر شايقاسپاي قالمايتىن، كوبىنىڭ ءۇيىرىن تارتىپ الاتىن جيرەن قاسقاعا توتەپ بەرگەن سول جاس قۇلا ەدى. جىلقىشىلار قۇلانىڭ ءۇيىرىن جيرەن قاسقاعا ماڭداستىرسا بولعانى — ەكى ايعىر ايقاسا تۇسەدى، جەلكە مەن ساۋىرعا ءتىس دارىتپاي تىرسەكتەن شانشىلىپ شاپالاسىپ تۇرعانى. جەڭىسە الماي ابدەن قىزىل شەكە بولعان ايعىرلار ۇيىرلەرىن ءار جاقا قۋىپ، شاشاۋ شىققان تالاي قۇلىندى شايناپ، تالاي تايدى ساۋىرلاپ تاستايتىن-دى. ءبىراق كوپ جىلقىنىڭ ىشىندە مۇنى بايقاپ جاتقان ەشكىم جوق، تەك الدەقالاي باقى ءبىر رەت ەنەسىن ەمۋگە شاماسى كەلمەي باسىن تومەن سالىپ قالجىراپ تۇرعان ءبىر قۇلىندى كورىپ قالعان-دى. «مىناعان نە بولدى؟» دەگەن باقىعا امانقۇل: «انا ارعىماق قۇلا ءۇيىرىن قىزعانىپ، وڭاشا جاققا قۋادى دا شەتكە شىققان تاي-قۇلىندى تىستەپ تاستايدى. سونىڭ اۋزى تيگەن، جاس ەت ەرتەڭ-اق ءبىتىپ كەتەدى» دەگەن. سودان بەرى باقى «قۇلا ايعىر قىزعانشاق، قۇلىن شايناپ تاستاماسىن» دەپ جىلقىعا كەلگەن سايىن ەسكەرتە كەتەتىن.
بۇگىن دە سول ءوزىنىڭ ءتول سوزىندەي بولىپ كەتكەن، ۇيرەنشىكتى ساۋالىن بەرىپ باقى سامارقاۋلاۋ تۇردە مۇرتىن سيپاپ قويدى. باقىنىڭ بۇگىن ءتۇسى سىنىق، ءسوز قۇراسى شابانداۋ سياقتى. ول ادەتىنشە مۇرتىن سيپاي تۇسەدى، ءبىراق بۇرىنعىداي ەكپىندى ەمەس، سولبىرلاۋ سويلەيدى.
— باقى اعا، ءوڭىڭىز سىنىق، سىرقات ەمەسسىز بە؟— دەدى امانقۇل، باقىنىڭ كىر-كىر كيىز قالپاعىنان باستاپ، ەسكى تۇيە ءجۇن شەكپەنى مەن سىرىسىنەن باسقان كەبىس-ماسىسىنە دەيىن مۇقياتتاپ قاراپ ءوتىپ.
ماڭدايدان كولدەنەڭ تۇسكەن ۇزىن ۇلكەن اجىمدار تەرەڭدەپ كەتكەن سياقتى دا، مۇرىنعا قاراي تىك قۇلاعان ۇساق اجىمدار الدەقايدا مولايىپ قالعان. بۇلار قاباقتى كىرجيتىڭكىرەپ، تارلاۋ ماڭدايدى تارايتىڭقىراپ تاستاعانداي. ۇزىن، ارىقشا جاقتار سولىڭقى، ۇلكەن قۇلاقتىڭ سىرعالىقتارى بوزارىپ سولپيىپ تۇر. امانقۇلعا ونىڭ بۇرىنعى كەپ-كەڭ يىقتارى دا تۇسىڭكىلەۋ ءتارىزدى. ءبىر كەزدە باقى كۇرەسكە ءتۇسىپ تە ءجۇردى. پالەندەي پالۋان بولماعانىمەن ءبىر ەلدەن شىعىپ كۇرەسكەنىندە ءبىر توپ پالۋانداردىڭ اياق-جاعىن الا، جەتىنشى-سەگىزىنشى بولىپ كۇرەسىپ، بىردە جىعىپ، بىردە جىعىلىپ تا جۇرەتىن. ورتا قاتار پالۋان بولۋعا لايىق دەنە دە بار. بويى ورتادان بيىك، بالتىرلى بولماسا دا، توپشىلى عانا ادام. سيرەك جيرەن مۇرت، سىدىرا شىققان سارعىش ءتۇستى ساقال ونىڭ كىشىرەك كوزدى، تاڭقىلاۋ مۇرىندى توتىققانداۋ جۇزىنە اق سارى ءپىشىن بەرىپ تۇر.
— جوق، سىرقات ەمەسپىن، قىمىزدى كوبىرەك ءىشتىم بە، ازىراق باسىم اۋىرىپ تۇر،— دەدى ول جىلى شىرايلى ۇنمەن، تۇنىمەن ات ىزدەگەنىن جاسىرىپ.
قولىنا قىمىز سيرەك تيەتىنىن، ونىڭ جىلى ايران ءىشىپ قانا شىققانىن شامالاعان امانقۇل:
— قىمىزدىكى بولسا ەشتەمە ەتپەس، ازداپ قيمىلداساڭىز ءقازىر-اق تارقاپ كەتەدى، كانە جارىسامىز با، باقى اعا؟— دەپ اتىنىڭ تىزگىنىن تەجەي، تاقىمدارىن قىسىپ، شابۋعا ىڭعايلانا ءتۇستى، بايتال تاقىم قىسقانعا جاۋاپ بەرگەندەي قۇيرىقتى شيپاپ قالدى.
— سەن بالا، ەلىرگەن ەكەنسىڭ ءىشىڭ پىسىپ، جاس كۇنىمىزدە ءبىز دە سولاي ەتەتىنبىز، ءبىراق ءبىز جارىستان كورى اۋدارىسپاق ويناعاندى تاۋىرىرەك كورەتىن ەدىك.
— اۋدارىسپاق ويناۋعا دا بولادى، ءبىراق مىنا بايتالدىڭ ارقاسى كەتكەن، جاڭا عانا تەرلىگىنىڭ استىنا قىل سالىپ، قايتا ەرتتەپ ءمىندىم،— دەپ امانقۇل جىلماڭ قاقتى. ەكەۋى اڭگىمەمەن اتتارىن شالدىرا اياڭداتىپ، جىلقىنىڭ ەكىنشى شەتىندە جۇرگەن قارىمساققا قاراي ءجۇردى.
— ءبىزدىڭ ساياق كورىنبەيدى، ەكى-ۇش كۇن شۇكەڭنىڭ جانىندا بولامىن دەپ اتتارعا قاراۋعا دا قول تيمەدى. سەندەردىڭ كوزدەرىڭە تۇسكەن جوق پا؟— دەپ سۇرادى باقى.
— جوق، باقى اعا. سولدات دەي مە، ميليسا دەي مە تولىپ جۇرگەن كورىنەدى. كەشە قايروللانىڭ جىلقىشىسىن كورىپ ەدىم سول ايتتى. و دا ساياق ىزدەپ ءجۇر. سونداي سالدات-پالداتتىڭ قولىنا ءتۇسىپ كەتىپ جۇرمەسە.
— سولدات كەلسە جىلقىنىڭ ماڭىنا جۋىتپاڭدار، ولار بىزدەن ات الا المايدى،— دەپ مىقتىلىق ايتتى باقى. امانقۇل وعان:
— جۋىتپاۋىن جۋىتپاسبىز، ءبىراق ولاردىڭ مىلتىعى بار عوي اتىپ تاستاپ جۇرمەسە؟— دەگەن كۇدىكتى قاۋىپتىڭ شەت-جاعاسىن كورسەتىپ قويدى.
— ايتتا ات شابىسى بولا قالسا قوسارمىز، قاسقا ايعىردى ءبىر جەتى تاڭ اسىرارسىڭ دەپ ەدى نۇرىش، ماعان سونى ۇستاسىپ جىبەرىڭدەر،— دەپ باقى جىلقىنى جيدىردى..
امانقۇل جىلقىنى توڭكەرە قايىرىپ، قارىمساقتىڭ تۇساۋلى كوك بيەسىنىڭ ۇستىنە قاراي ايدادى. تورىنى تەبىنىپ قويىپ جەلى باسىن كورمەگەن جۇمىر تورى توبەل بيەلەردى ماڭعا كەلتىرە الماي باقى جەكىردى؛ ەلەگىزىپ شوكەنىڭ تۇبىنەن ۇرىككەن بويداق جىلقىلار قۇرىقشىنىڭ وڭ جاعىن الا جوسىپ ءوتىپ جاتتى؛ قۇيرىق-جالىن تىگىپ العان تاي-قۇلىندار شۇرقىراپ شاۋىپ، بوي بەرەرلىك ەمەس، ءۇيىردىڭ ۇيتقىسى — قارنى جەر سىزىپ سالماقپەن جورتقان قوس قارا بيەنى مويىنداي قايىرىپ، قۇلاعىن جىميتقان كۇيى جالىن جەرگە توسەي جيرەن قاسقا ايعىر كەلەدى. ومىراۋلى، ۇزىن بەل، جالماڭدى جانۋار اۋانى جەلدەي ەسىپ تاساسىندا قۇرىقشى تۇرعان كوك بيەگە قۇرىق بويى ءتونىپ كەلىپ قالدى دا، باسىن كوتەرىپ الدى، جالت بۇرىلىپ ۇلگىرگەنشە ونىڭ كىشكەنە باسىنا قارىمساقتىڭ بۇعالىعى ءتۇسىپ تە كەتتى. اياعىمەن جەر تىرەي، ارقان شەتىن بەلگە سالىپ شىرەنگەن قۇرىقشىنى ون ساجەندەي جەرگە جەپ-جەڭىل سۇيرەپ، تىرناۋىششا تىرىلداتتى دا، ايعىر تۇرا قالدى.
ول اساۋلىقپەن ەمەس اسەمدىكپەن سۇيرەگەن سياقتى، قازداڭ ەتىپ تىك تۇرىپ، ارقاندى ساۋمالاپ جاقىنداعان قارىمساققا تانيتىنداي انىقتاپ ءبىر قارادى دا، جۇگەندەپ، ەر سالىپ، باقى ءمىنىپ العانشا سەلت ەتپەدى. ول تەك جىلقىدان مۇشەلىك جەر شىققاننان كەيىن اۋىزدىعىن تومەن باسىپ، جەر سۇزە ۇيىرگە تارتپاقشى بولىپ ەدى، ءبىراق ۇستىندەگى يەسىنىڭ تاقىمدى جانە قولى قاتتى ەكەنىن ءبىلىپ، جوندەم جۇرىسپەن جەردى جەمىرە باستى.
— پا، شىركىن، كەشكە تامان اۋىلدىڭ قىر جاعىمەن كۇجبەڭدەي وقىرانتىپ ەستىرىپ وتەر مە ەدى،— دەدى امانقۇل، تورى شولاقتىڭ ۇستىندە باقىشا شىرەنىپ.
جيرەن قاسقا ۇيىرىمەن قوشتاسقانداي، ەكى رەت جۋان كىسىنەپ، اياعىن لەكىتە-لەكىتە قايىرىپ جىبەردى. جۇمىر تورى توبەل بيەلەر تاڭىرقاعانداي ىلگەرى اتتاي ءتۇسىپ، قۇلاقتارىن تىگە قاراستى.
جيرەن قاسقا ايعىردى بيلەتە اياڭداتىپ توعاي-توعايعا كوز جىبەرىپ، قىستاۋ-قىستاۋدى قاراپ، ساياق ىزدەپ كەلە جاتقان باقى ءجۇنىس قىستاۋىنىڭ كولەڭكەسىندە تۇرعان بەيسەۋىت جىلقىنى كورىپ، قۋانىپ كەتتى. ول الاقانىن كۇنگە كولكەشتەي تاعى دا ءبىر قاراپ الىپ، ات ۇستىندە شىرەنە ءتۇستى. «ءبىزدىڭ اتتار سياقتى ەمەس پە قالاي؟ ءبىراق ارعى جاعىندا قورادا تۇرعان شىعار» دەپ ۇمىتتەندى ول. ۇيىردەن ۇستاپ مىنگەن قاسقا ايعىر جىلقىنى كورىپ كىسىنەپ-كىسىنەپ جىبەردى دە، كولەڭكەدە وتىرعاندار مويىندارىن سوزىپ اتتىلى جاققا قارادى.
— مىناۋ، بەلكۇللى شۇعىلدىڭ قاسقا ايعىرى...
— باقى شىعار ساياعىن ىزدەپ كەلە جاتقان، شۇعىلدىڭ اتتارىن سولداتتار ۇستاپ ءمىندى دەگەن جوقسىڭ با؟!— دەدى نۇرىم.
— باقى ەكەن،— دەدى سۇلەيمەن قاسقا ايعىردان كوزىن الماي قاراپ.— ارۋاعى بار انتۇرعاننىڭ، الدىنا ات شىقسا ءيا مەرت بولادى، ءيا ايدالاعا اعىپ قاراقشىدان باسقا جاققا كەتەدى. ايتقا دەيىن تاڭ اسىرايىن دەپ ءجۇر عوي شاماسى. جەل قۇرساق ايعىر، جاراتپاساڭ دا الادى بۇل بايگەنى.
كەلىپ، اتتان ءتۇسىپ، كولەڭكەگە ايعىرىن بايلاپ، جايلانىسىپ وتىرا باستاعان باقىعا بەكەي مەن نۇرىم سالقىنداۋ سالەم بەرىپ، سامارقاۋ امانداستى. سۇلەيمەن حال-جاي سۇراستى.
نۇرىمنىڭ ەكى كوزى اۋىلدا ەدى. ول ءوز ۇيىنە بارىپ، بىرەر توستاعان قىمىز ىشكەندەي ۋاقىت اينالىپ قايتا شىققان، جىلجىپ جار جاعاسىنا كەلىپ تومەن ويعا ءتۇسىپ كەتكەن كوز ۇشىنداعى ادامداردىڭ كىشكەنە سۋرەتتەرىن كوزى اۋىرعانشا قادالا قاراپ، ءبىراق ولاردىڭ نەشە ادام بارىپ، نەشە ادام بولىپ قايتقانىن ايىرا الماي وتىرعان. ءبىر مەزگىل اۋىلدان شۇبىرعان ايەل-ەركەكتەردى ول انىق ايىردى، قىلتيعان بالالاردىڭ دا پىشىندەرىن بايقادى. ولار دا كەلىپ، تومەن ءتۇسىپ، اۋىلدان تاعى دا ادامدار شىقتى... ءبىر مەزگىل ىستىق اۋادا الىستان اتىلعان مىلتىقتىڭ ءالسىز داۋىسى ەستىلدى. وتىرعاندار دا مىلتىق داۋىسىنا قۇلاقتارىن تۇرە قالدى.
— اسان با مىناۋ ۇيرەك اتىپ جۇرگەن، سونىڭ قارا مىلتىعىنىڭ داۋىسى عوي،— دەدى باقى سول ەكەنىنە ابدەن كوزى جەتكەن ادامشا.
نۇرىم ورنىنان تۇرەگەلدى، مىلتىق داۋىسى ەكىنشى رەت شىقتى.
— مەن بارامىن، مىناۋ تەگىن اتىس ەمەس. ىنگە تىعىلعان سارى شۇناقتاي بولىپ ءبىز مۇندا وتىرعاندا، انا اتاڭا نالەتتەر حاكىمگە بىردەمە ىستەپ قويۋلارى مۇمكىن.
نۇرىمنىڭ داۋىسى دىرىلدەپ شىقتى، قولتىعىنا قىسقان شەكپەنىنىڭ اراسىن قولىمەن ۋىستاي قىسىپ، التىاتاردىڭ بار جوعىن بايقادى.
باقى اڭ-تاڭ بولىپ سۇلەيمەنگە قارادى.
— قالادان بەس-التى سولدات كەلىپ، قالەكەڭدى ۇستاپ كەتتى، بەلكۇللى، قىرسىققا اينالدى بۇل ءىستىڭ ءتۇبى. مىناۋ مىلتىق اتقاندار حاكىمدى ۇستاۋعا كەتكەندەر. ايتقانداي، باقى اعا، سىزدەردىڭ ساياقتارىڭىز مۇندا قايدان كەلگەن، الگى سولداتتار ءبىر اتتارىڭىزدى ارباعا جەگىپ، بىرەۋىن ءمىنىپ كەتتى،— دەدى سۇلەيمەن وعان.
— نە دەيدى؟!— دەپ باقى ورنىنان ۇشىپ تۇرە كەلدى.— ول قانداي سولداتتار ءبىزدىڭ اتتى مىنەتىن؟!
— شۇعىلدىڭ اتتارىنا قارا تالاق ءتيسىن، ءبىرى قالماي جاۋ قولىندا كەتسىن. اتتى ايتادى عوي، جۇرت باسىن ۋايىم قىلىپ جاتقاندا،— دەدى نۇرىم تۇتەنىپ.
ول قاسقا ايعىرعا قاراي ۇمتىلا ءتۇسىپ ەدى، باقى تىزگىنگە جارماسا كەتتى.
— قايدا ول سولدات، كورسەتشى مەنىڭ كوزىمە، ات مىنگەندى كورسەتەيىن مەن وعان. شۇعىلدىڭ، ەحلاستىڭ، ءبىزدىڭ اتقا تيەتىن قايدان شىققان مىقتى ول. جەردىڭ تەسىگىنە كىرىپ كەتسە دە مەن ونى ءقازىر...
— ايعىردى ماعان بەرىڭىز...
— جوق، جوق، نۇرىم. مەن ءقازىر ولاردى باۋداي تۇسىرەيىن. كورسەتەيىن، مەن كورىمدى،— دەپ باقى اۋلىگە ءتۇستى.
ول ايعىردىڭ شىلبىرىن شەشىپ شاپشاڭداپ ونىڭ ۇستىنە ءمىنىپ تە الدى.
اسان قالەندى الىپ كەتكەننەن كەيىن ءارى-سارى بولىپ، ءبىر جاعى بوي تاسالاي، ءبىر جاعى نە ىستەۋگە بىلمەي قىستاۋ توڭىرەگىندە كۇيبىڭدەپ جۇرگەن، ول وزەن جاعاسىنداعىلار مىلتىق اتقاننان كەيىن شىداي الماي، كوڭ اراسىنا تىققان مىلتىعىن سۋىرىپ الىپ، اتقا جايداق ءمىنىپ نۇرىمعا قاراي شاپتى. مۇنى كورىپ وراقتارىن تاستاي بەرىپ ارەش پەن توياش، قۇبايرالار جۇگىردى.
— نە ىستەيمىز، بۇل قالاي بولدى؟— دەگەن اسانعا، سۇيلەيمەن:
— وزەن جاعاسىندا نە بولىپ جاتقانىن ءبىلۋ كەرەك،— دەدى.
— مەن بارامىن، اسەكە، ماعان بيەڭىزدى بەرىڭىز. سىزدەر انا ءبىزدىڭ اتتاردى ايداپ اكەلىپ ۇستاپ مىنىڭىزدەر،— دەدى.
بۇلار ماسليحاتتاسىپ ۇلگىرمەي-اق اڭقاتى جاقتاعى باشەكەڭ كولىنىڭ قىرقاسىنان جۇگىرىپ شىعىپ، كويلەگى جەلگە دەلەگەيلەنە جۇگىرگەن بالانىڭ ءبىر حابار اكەلە جاتقانىن سەزىپ جاكە ءبىر جۇگىرىپ، ءبىر اياڭداپ قالجىراپ قالعانىن كورىپ، نۇرىم وعان قارسى شاپتى.
— حاكىم اعامدى قارۋ اسىنعان ەكى سولدات كەلىپ ۇستاپ اكەتتى، ماعان «نۇر اعاما جۇگىر، پىشەنشىلەرگە تەگىس حابارلاسىن، سۋ باسىنا جەتسىن»،— دەدى... سۋ باسىندا تاعى ەكى سولدات تۇر. مەن توقتاماي جۇگىرىپ كەلدىم،— دەدى ادىلبەك.
بالانىڭ ەكى بەتى قارا قوشقىلدانىپ كەتىپتى، اسا ەنتىكپەيدى، ءبىراق ەكى سانى تالىپ قالعان، اياعىن تۇساپ قويعان ادامشا ادىمىن زورعا جازادى.
نۇرىم كەرى بۇرىلىپ كەلىپ، كولەڭكەدەگى حابار كۇتىپ تۇرعاندارعا:
— حاكىمدى ۇستاپ الىپ كەتىپتى ۇيدەن. بىزگە سۋ باسىنا تەز جەتسىن دەپتى. كانە مەنىڭ سوڭىما ەرەتىن قايسىڭ بارسىڭ، اسەكە، مىلتىق قايدا، ماعان بەرىڭىز،— دەدى.
— سەن مىلتىقتى قوي. مىلتىق جۇمسايتىن رەتى بولسا اساننىڭ ءوزى جۇمسار، سەنەن كورى ول ەپتىرەك تە، مەرگەنىرەك تە. اپتىعىپ، ساسىپ، جالعىز-جالعىز شابۋدىڭ كەرەگى جوق. سۇلەيمەن، سەن سوناۋ وراقشىلارعا حابار بەر، ءبىرى قالماي كەلەتىن بولسىن. قاراسىندى كوبەيتىڭكىرەپ بارايىق. كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى دەگەن، جيىرما شاقتى ادام بولساق، وزدەرى دە سەسكەنەر، سۋ باسىندا نە بارى ءتورت كىسى عوي، سولاي ما؟ — دەدى قۇبايرا.
— ءبىز توپ جيناپ نايقالىپ جۇرگەنشە ولار الارىن الىپ، ىستەرىن ىستەپ، كەتىپ تە ۇلگىرەر. قۇبەكە، نەسىنە قورقىپ تۇرسىز، قۇداي بەرگەن جاندى قۇداي الار. كانە، ءجۇرىڭىز،— دەدى نۇرىم شىداي الماي، ات ۇستىندە ويقاستاپ.
— اسكەر ىسىنە جەتىك قارۋلى ءتورت كىسىگە قۇر قولمەن بەس-التى ادام توتەپ بەرە الماسپىز، نۇرىم، سەن قىزبا. قۇبەكەڭ دۇرىس ايتادى. سۇلەيمەن، سەن شاپ، جۇرتتى جينا،— دەپ اسان، ساي بويىندا جاساڭدا جايىلىپ جاتقان ماشيناعا جەگەتىن، شومەلە تارتاتىن اتتارعا ءجۇردى.
كەشىكپەي، جەتى-سەگىز اتتى بولىپ بۇلار وزەن باسىنا قاراي قوزعالعاندا ون شاقتى اداممەن كولدەنەڭدەپ سۇلەيمەن دە اڭقاتىعا قاراي شوقىتتى، اتتىلاردىڭ سوڭىنان ءشوپ جيناۋعا كەلگەن ەرەسەك بالالار مەن ايەلدەر دە ءبىر توپ بولىپ سۋعا اعىلدى.
قايىق ۇستىندەگىلەردىڭ نيەتىن انىق بىلمەسە دە قيمىلدارىنا، داۋىستارىنا قاراپ كوڭىلى قارا قاشقان ابىلايەۆ ارعى بەتتە تۇرىپ:
— ءاي، سەندەر نەمەنەگە توقتاپ قالدىڭدار، ەسىڭدەر، تەزىرەك!— دەپ ايقاي سالدى.
باستىعىنىڭ داۋسىنا ارقا تاڭىپ، قىلىشتارىن مويىندارىنان سىپىرا باستاعان ەكى سولدات كۇيبەڭدەپ:
— بۇل ءۇشىن سەندەرگە جاقسى بولمايدى. ەكەۋىڭنىڭ دە جازاڭدى بەرەدى،— دەپ ءۇنىن شىعارا باستادى.
— قارسىلاسسا قايىقتى اۋدار، شولپان. جازانى سوڭىنان كورىپ الدىق، — دەپ حاكىم وزىنە تاياۋ كوسىلىپ وتىرعان سولداتتاردىڭ قىلىشىن جالما-جان جۇلىپ الدى دا، سۋعا تاستاپ جىبەردى.
استى قارا تۇڭعيىق قايىق قالت ەتسە سۋ تۇبىنە تاستاي باتارلىق. بۇرىن سۋدا جۇزبەك تۇگىل قايىقپەن دە بۇل سياقتى ءارى ەندى، ءارى تەرەڭ وزەننەن كوپ ءوتىپ ۇيرەنبەگەن قىر ادامدارى قايىق ۇستىندە قارۋ ەتە المادى؛ بالاشا بۇعىپ، سۋعا دا تىكە قاراي الماي، بەينە اسىراندى كوجەكتەي قورباڭدادى.
ءجۇز قادامداي جەردەن سويلەگەن سوزدەرىن جاقسىلاپ ەستي الماسا دا، ابىلايەۆ حاكىمنىڭ سولداتتارعا باس سالعانىن انىق كوردى؛ ول جالما-جان ناگانىن قابىنان سۋىرىپ الىپ، جوعارى قاراي باسىپ قالدى. مىلتىق داۋسى تاڭق ەتتى دە، كۇندىزگى كۇڭگىرت داۋىستى شولاق جاڭعىرىق جارعا ماردىمسىز سوعىپ، شىڭىلداپ كەتتى. شەت جاعى ايىل قوعانىڭ يت مۇرىنى وتكىسىز جىنىسىمەن ارالاسقان شىعاناقتاعى قالىڭ قۇراقتىڭ اراسىنا ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ جۇرگەن ەكى قاسقالداق قاناتتارىمەن سۋ سابالاي ۇركە جونەلدى، ءبىر كورىنىم جەر وزەن بەتىن بورازدالاي ۇشىپ بارىپ، ولار جالپ ەتىپ وتىرا قالدى، الىستاعى قىل مويىن ۇرپەك باس سۇڭگۋىر توڭقاڭ ەتىپ سۇڭگىپ كەتتى دە، ۇزاق ۋاقىت سۋ استىنان شىقپاي قويدى. قىردان ويعا تۇسكەن، سۋ جاعاسىنا تونگەن ايەل-بالا، شال-كەمپىرلەر كەرى قاراي جاپىرىلا ىعىستى، «توبالاعان» ۇندەر ەستىلدى، زارلاۋىق كەمپىردىڭ سارىنى سۋ باسىنداعىلاردىڭ قۇلاعىنا شالىندى...
— وزدەرىڭ ەسكەكسىز قويا بەر! ىرعى، شولپان!— دەپ حاكىم قايىقتان قارعىپ كەتتى دە، ءىشىن تارتا اۋانى مىقتاپ ءبىر جۇتىپ، كەيىنگى جاقتاعى بيىك قۇراقتىڭ جاسىل جۇرىنىنا قاراي سۇڭگىپ جوق بولدى.
سەكىرگەن ادامنىڭ ەكپىنىمەن قايىق وزەننىڭ ورتاسىنا قاراي ىعىستى. شولپان ەسكەگىن سۋعا لاقتىرىپ جىبەردى، ءوزى اقىرىنداپ سىرعىپ قانا ءتۇستى دە، قايىقتىڭ ەرنەۋىنەن ۇستاپ تۇرىپ ارعى جاقتاعى مىلتىق اتقان وفيسەرگە:
— ادامدارىڭىز مىنە، امان-ەسەن، الاسىمىز دا، بەرەسىمىز دە جوق، — دەپ ايقايلاپ قايىقتى يتەرىپ جىبەردى.
ءسويتتى دە، ءوزى ەرەكشە بويىن جازىپ الدى دا سۇڭگۋىر ۇيرەكتەي سۋ بەتىنە جەپ-جەڭىل كوتەرىلە ءتۇسىپ، حاكىم كەتكەن جاققا قاراي بۇل دا سۇڭگىپ كەتتى.
نە ىستەرىن بىلمەي ابىلايەۆ الاسۇرىپ، موسىلاپ قويعان ءۇش ۆينتوۆكانىڭ بىرەۋىن الىپ جىبەردى دە، قاتارىنان اسپانعا ەكى رەت اتتى. ۇستاپ اكەلە جاتقان ستۋدەنتتەن ايرىلىپ قالعانىن، وزدەرىنىڭ قايىق ۇستىندە، قول-اياعىن بۋىپ قويعان ادامشا دارمەنسىز وتىرعانىن كورىپ، ول سولداتتارىن بالاعاتتادى.
— اتاڭا نالەتتەر، كوتەر باستارىڭدى، ايتپەسە ەكەۋىڭدى دە اتىپ كەتەمىن،— دەپ اقىردى.— بەرمەن قاراي ەس، قوس قولداپ ەس!
جارتى ساعاتتاي اۋرەلەنىپ، جاعاعا، اياقتارى ارەڭ ىلىككەن سولداتتارىن كوماندا بەرىپ ارتتارىنا مىنگىزدى دە، ابىلايەۆ تىزگىندى كەرى بۇردى. ارعى جاقتاعى قۇراڭ تاساسىنا جاسىرىنعان حاكىمدى ەندى قايتىپ قولعا تۇسىرە المايتىنىن ول جاقسى بىلگەن سياقتى، جاعادان شىعا بەرگەندە كول قوينىنان شىعىپ قاپتاپ كەلە جاتقان اتتىلى-جاياۋ ادامدار وعان سامالاداي بولا قالدى. ول شوشىپ كەتتى. قۇلان توپ ادامداردىڭ الدى اتپەن شوقىتىپ جاقىنداپ كەلىپ تە قالعان، بىر-ەكەۋىنىڭ قولىندا مىلتىق تا بار ما قالاي، كوبى سويىل ۇستاعان، ال قاپتاعان جاياۋلار وراق، ايىر كوتەرگەن. «مىنالاردىڭ ءتۇرى باس سالۋعا كەلە جاتقان ادامداردىڭ ءتۇرى. ەندى ون مينۋت كەشىككەندە اتقا دا ءمىنىپ ۇلگىرمەيدى ەكەنبىز. قاتىندارىنا دەيىن قاعىنىپ تۋعان مىنا جەكسۇرىن اۋىلدىڭ قىلىعى... قاپ، مۇنىسىن بىلگەندە مەن باسقاشا ىستەيتىن ەدىم بۇلارعا ىستەيتىنىمدى...»— دەپ وكىنە كىجىندى دە ول:
— جۇرىڭدەر تەزىرەك،— دەدى.
اڭشىدان قاشقان قاسقىرداي سالعاننان تەكىرەكتەي جونەلگەن بۇل تورتەۋى قارا جولعا الىستان وراعىتىپ كەلىپ كەسىپ وتپەكشى بولدى، ويتكەنى جول بەتىندە نۇرىم مەن باقى باستاعان سەگىز اتتىلى دا cap جەلىپ كەلە جاتىر ەدى.
— مىنالار قاشتى عوي. ىشىندە حاكىم جوق پا؟— دەپ ايقايلادى سۇلەيمەن الدىندا كەلە جاتقان نۇرىمعا.
— جوق. تورتەۋى دە سولدات.
— كەتسىن. الدە ۇركىتىڭكىرەپ قۋا تۇسەمىز بە، ءا؟
— قۇرىسىن. قۋعانمەن جەتكىزە مە، انا نۇرىشتىڭ قارا كوگى، ۇستىندەگى باستىعى بىلەم، جيناقتىراق كورىنەدى،— دەدى اسان.
«نۇرىشتىڭ قارا كوگى» دەگەن سوزگە باقى:
— نە دەيدى، قايدا، قايسىسىنىڭ استىندا، كىم ول قارا كوكتى مىنگەن؟ كورسەتەيىن مەن وعان كورىمدى، ءقازىر،— دەپ قاسقا ايعىردى ويناقتاتىپ العا شىعا كەلدى. ول وڭ قولىمەن كۇننەن كوزىن كولكەشتەپ جارتى شاقىرىمداي جەردە تەكىرەكتەي جەلىپ بارا جاتقان تورتەۋدىڭ الدىڭعىسىنا قارادى. قارا كوك ات كوسىلە جەلىپ، كولدەنەڭدەي بەردى، ونىڭ اۋىزدىعىن سۇزە قاز مويىندى سوزا تۇسكەن تۇرىقتى سۋرەتى باقىنىڭ كوزىنە وتتاي ۇشىرادى. باقى شىدامادى، ەجەلدەن نامىسشىل، دۋشىل دەلەبە قوزىپ «ۇمتىل، ۇمتىل!» دەگەندەي بولدى. ونىڭ ۇستىنە كورەر كوزگە اتتى الدىرىپ كەرى قايتىپ، شۇعىلدىڭ ءجۇزىن كورۋ وعان ولىمنەن دە اۋىر حال.
— كىم بار ماعان ەرەتىن، شىعىڭدار بىلاي. توياش، ماعان شەگىرشىن سويىلىڭدى بەر، ءما قۇرىق،— دەپ باقى جاناپ كەلىپ توياشتان قۇلاش جارىمداي شەگىرشىن سوققىنى الدى.— ءقازىر مەن ونى جار باسىنداعى جاپالاقتاي جالپ ەتە تۇسىرەيىن...
قوياننىڭ جولىن قيالاپ كەسكەن اككى تازىداي، ايقاي سالىپ، باقى قارا جولعا قاراي كولدەنەڭ شاپتى. ەرتەدەن بەرى ءىشى بوساپ قالعان جەل قۇرساق ايعىر قاتارلاسا شاپقان نۇرىمدى ءبىر سەرپىم جەر ارتقا تاستاپ، ءا دەگەنشە-اق وقشاۋ شىعىپ كەتتى. ارت جاقتاعى قۇبايرانىڭ:
— توقتا، اسان، توياش، ەلىرمە، كەرى قايت! جاسانعان جاۋعا جالاڭاش اتتانىپ نە بولدى سەندەرگە. توقتا! توقتا!— دەگەنىنە قاراماستان دۇرمەككە ەلىرىپ اسان، توياش، سۇلەيمەندەر دە شاپتى. بۇلاردى كورىپ ەكىنشى جاقتاعى توپتان دا بەس-التى كىسى بولىنە جونەلدى. ءبىر ءمينۋتتىڭ ىشىندە باشەكەڭ كولىنىڭ القابى قيقۋلاعان ايقايلى ۇدەرە شابىسقا اينالىپ كەتتى.
Top بيەنىڭ ۇستىندە داۋىسى قارلىققانشا ايقايلاپ تۇرىپ قالعان قۇبايرا سوققىسىن سىلتەپ قارا كوك اتتىڭ الدىنان ويقاستاپ وتە شىققان باقىنى الدىڭعى ايقاستا انىق-اق كورىپ تۇردى. ءۇش مۇشەلىك جەر شاۋىپ، بويى ابدەن قىزىپ العان قاسقا ايعىر باس بەرمەي ءسۇزىپ ءبىر ءبۇيىر الىپ كەتتى دە، ارلان قاسقىرداي الىستان ورالعانشا قارا كوك ات جولدىڭ تەپسەڭىنە شىعىپ باۋىرىن جازىپ جونەي بەردى. ۇرىككەن قويداي شوعىرىن جازباي شاپقان ءۇش سولدات بولەك كەتتى دە، قارا كوك اتتىڭ ۇستىندەگى ابىلايەۆ پەن قاسقا ايعىرلى باقى ءبىر بولەك كەتتى. اياعىن توپ تاستاپ سۇلۋ شاپقان كوك اتتى قۋىپ جەتىپ، ساۋىرلاپ، جانشىپ، مىلجالاپ تاستايتىنداي جيرەن قاسقا جەرگە توستىكتەي كەرىلىپ قالعان، ونىڭ قۇلاعىن جىمپيتا شاپقان ىرسىلدى ەكپىنى قۇبايراعا دا انىق ەستىلىپ تۇرعان ءتارىزدى، كورىنىم جەردەگى كولدىڭ قىر جاق قىرقاسىنا شىققانشا كوكتى تىرسەكتەپ تاستارلىق، ەكى اراسى تاپشىرىپ-اق قالدى. قادالا قاراعاننان جاساۋراپ كەتكەن كوزىن جەڭىمەن ءسۇرتىپ جىبەرىپ، قۇبايرا قايتادان باقىعا ابىلايەۆ ات ۇستىندە تىزگىن تارتپاستان كەۋدەسىمەن بۇرىلىپ كەرى قاراعان سياقتاندى، كوگىلدىر-اقشىل ءتۇتىن بۇرق ەتە قالدى. ءبىر سەكۋند وتپەي ءالسىز عانا قاڭق ەتكەن مىلتىق داۋىسىمەن بىرگە قاسقا ايعىر، باقى، شاڭ، جەر ءبارى ارالاسىپ كەتكەندەي بولدى... قارا كوك ات ۇزدىك شىعىپ كەتتى.
ول جارتى شاقىرىم جەر ۇزاپ كەتكەن شامادا قارا جولدىڭ اق بۋالدىر شاڭى دا شوگىپ بولدى— جول ۇستىندە تەڭكيىپ قالعان ايعىردىڭ، دومالانىپ جاتقان باقىننىڭ قيمىلسىز دەنەلەرى الىستان قارايىپ كورىندى.
4
ارتىنداعى سولداتتارىن توسىپ الىپ، ابىلايەۆ قاتتى جورتاقپەن ءارى اسا بەردى. الدىمەن نۇرىم، ونان كەيىن اسان مەن سۇلەيمەن جەتىپ باقىنىڭ باسىن كوتەرىستى، ول ءتىرى بولعانمەن ەسسىز، ءتىلسىز قالعان، دەنەسىندە جارا جوق، ەشبىر جەرىنە وق دارىماعان سياقتى، كوزىن جۇمعان كۇيى، قورىلداپ ۇيىقتاپ جاتقان ادامشا، قىرىلداپ دەم الادى. ۇشەۋى جول ۇستىنەن الىپ ونى كوتەpiپ اپارىپ شاڭسىز جۇمساق كوگالعا سالدى. ارتتاعىلار جەتكەنشە ۇشەۋى دە ۇندەمەدى، تەك قانا ۇزاپ كەتكەن جاۋ مەن ءولىم حالىندە ەسسىز جاتقان باقىعا كەزەك-كەزەك قاراپ، ىشتەرىنەن تىستەنىستى. كەشىكپەي قۇبايرا كەلىپ اتىنان تۇسە قالدى دا، باقىنىڭ تامىرىن ۇستاپ، كوزىن اشىپ قاراپ، تۇلا بويىن قولىمەن تەگىس سيپاپ ءوتتى دە:
— كانە، جىگىتتەر، نە تۇرىس بار، كۇن كوزىنەن الىپ تەزىرەك ەلگە جەتكىزۋ كەرەك. نۇرىم، سەن ۇستىنە سالىپ اپاراتىن جەڭىلدەۋ ءبىر شارباق اكەل، انا قالەننىڭ قىستاۋىنىڭ توڭىرەگىندە بار شىعار،— دەدى دە، باقىنىڭ باسىن بالا ءشيدىڭ تۇبىنە قاراي قوزعاپ، كولەڭكە جاسادى.
— وق تيگەن جەرى جوق، ءبىر جەرى ءۇزىلىپ كەتۋدەن امان با ەكەن؟— دەدى اسان قۇبايراعا. قۇبايرا قىرىلداپ دەم الىپ جاتقان باقىنىڭ بوزارىپ كەتكەن بەتىنە قاراپ، ءسال ويلانىپ تۇردى دا:
— ميىنا زاقىم كەلگەن بولۋ كەرەك،— دەدى.
نۇرىم شارباق اكەلگەنشە سۇلەيمەن ايعىردىڭ استىنا قايرىلىپ قالعان باسىن تۇزەدى. اۋىزدان، مۇرىننان اعىل-تەگىل قاندى كوبىك كەتكەن، قۇلاق شەكەنىڭ تۇبىنەن اققان قان جەرگە شالا ءسىڭىپ، قوس جۇدىرىقتاي بوپ قويدىڭ باۋىزداۋ قانىنداي، توڭكەرىلىپ ۇيىپ قالىپتى، ۇستىڭگى جاعىنداعى ارتقى اياعى سوزىلىپ سەرەيىپ قالعان، جانۋار الدەكىمگە رەنجىگەندەي ايبارلى قاباعىن ءتۇيىپ الىپتى.
— قۇلاق شەكەنىڭ تۇبىنەن تيگەندە توڭقالاڭ اسىپ، بەلكۇللى، سەسپەي قاتقان ەكەن،— دەدى سۇلەيمەن باسىن شايقاپ.
ولىكتەي سەرەيتىپ شارباققا سالىپ الىپ كەلگەن باقىنى بەكەيدىڭ ۇيىنە ورنالاستىردى دا، اۋزىنا ءالسىن-السىن سۋ تامىزدىرىپ ءجۇنىس ءوزى كولەڭكەدە وتىردى. ول ەشكىممەن سويلەسپەدى، كوپ ويلاندى. جىلاپ كەلگەن ماككاعا دا اشىق جاۋاپ بەرمەدى.
— بىلەمىن، شىراعىم، قيىن-قىستاۋ كەزەڭ تۋعانىن. بارا بەر ۇيىڭە، شارۋاڭدى قارا. بالا-شاعا ازىپ قالماسىن،— دەدى دە قويدى.
اۋىلدىڭ، ءبۇتىن ەلدىڭ ەڭ باستى ازاماتىن ۇستاپ اكەتتى، بۇعان جۇرتتىڭ ءىشى تەگىس اۋىرسا، ءجۇنىس بارىنەن دە قاتتى قايعىرادى. مۇنى تۋىسقاندارى جاقسى بىلەدى، اسىرەسە ءقازىر قاجىنىڭ قاتتى ويلانىپ، ەشكىممەن سويلەسپەي سازارىپ وتىرىپ العانى بالا ەكەش بالاعا دا ايان سياقتى.
— ولەدى عوي شاماسى، پاپام قاتتى قايعىرىپ وتىر،— دەگەن الىبەككە، تۋىرلىقتىڭ ەتەگىنەن سىعالاپ قويىپ:
— ارينە، ءبىراق پاپامنىڭ كوبىرەك قايعىراتىنى باقى ەمەس، ول ۋچيتەلدىڭ ۇستالىپ كەتكەنىنە مۇڭايىپ وتىر. ۋچيتەلسىز ەلگە دە، بىزگە دە قيىن عوي،— دەدى ادىلبەك ۇلكەن كىسىشە باپتاپ سويلەپ.
كىشى بەسىن كەزىندە نۇرىم مەن سۇلەيمەندى جىبەرىپ ءجۇنىس قاجى ءبۇتىن جايلاۋداعى ەلدىڭ شاڭىراق يەسىن قالدىرماي ساداقاعا شاقىردى. كەشكە دەيىن ءپىسىرىپ-تۇسىرىپ اۋىز اشۋعا دايىن ەتۋ ءۇشىن ەكى قوي سويىلىپ جاتتى، بىرنەشە ساماۋىرىن قاتارىنان ءتىزىلىپ ساپقا تۇردى. جەلدەگەن دۋاداقتاي سامساپ، اۋىل-اۋىلدان جۇنىستىكىنە قاراي جاياۋلار جىلجىدى. اراسى الشاق تىگىلگەن بەكەيدىڭ كىشكەنە ءۇيى مەن قاجىنىڭ ۇلكەن ءۇيىنىڭ ەكى اراسىنداعى قوس-قوستان توسەلگەن كيىز-تەكەمەتتەردىڭ ۇستىنە كۇن ەكىندىگە جەتپەي-اق القا قوتان وتىرا باستاعان ادامداردىڭ قاراسىنى مولايىپ، قاتارى تىعىزدالا بەردى. ورتاداعى سەگىز اۋىلدان الپىسقا تارتا ادام جينالدى. كوبى باقىنىڭ ءحالىن كورىپ باس شايقاستى، ءبىر قاتارى ولەدى دەستى. كۇندىزگى بولعان وقيعا كۇبىر-كۇبىر اڭگىمە بولدى.
— قاجى ءسوز سويلەي مە، باسىمىزدى نەگە قوسىپ جاتىر؟
— قاي قاجى؟
— قاي قاجى كەلىپ سەنىڭ ءسوزىڭدى سويلەپ، تاياعىڭدى سوعىپ ەدى؟ بەلگىلى ەمەس پە، جۇكەڭدى ايتامىن.
— الدىڭعى جىلى دا بولىستىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا تۇسىرەردە تاپ وسىلاي جينالىسىپ ەدى جۇرت. وندا دا وسى سارىاتاننىڭ ءىشى ەدى عوي.
— يە، سارىاتاننىڭ ءىشى، ورازانىڭ باس كەزى ەدى عوي، جىگىت الۋ لاڭى شىققانى.
— ءسوز سويلەگەندە نە دەمەك؟
— انە، جول دا كەلە جاتىر، ستارشينانىڭ ايتارى بار شىعار.
— باقتىلى عوي ونى جىبەرىپ وتىرعان.
— سونىمەن حاكىمدى دە الىپ كەتە جازداعان دەي مە؟
— كۇمىستىڭ كەلىنى دەسەدى ەرلىك جاساعان.
— ءاي، بارەكەلدى! باعى اشىلماعان بالا، ايتپەسە ەركەككە تۇرارلىق ۇرعاشى.
كوبىن كەشە تاراۋىقتا كورىپ جۇرگەن ءجۇنىس كەلگەندەرمەن قىسقا-قىسقا امانداسىپ، كۇندەگىدەن تۇيىق وتىردى. جۇزىندە سالماقتى رەنىشپەن تۇنجىر ويدىڭ ءتۇيىنىن ىزدەگەن ءبىر نىشان بار ەدى، ونى وتىرعاندار تەگىس اڭعاردى. ءجۇنىس ادەتىنشە مالداسىن قۇرىپ وتىرعان كۇيى، جيناقتالىپ كوتەرىلە ءتۇستى، اق كويلەكتىڭ ۇلكەن اق جاعاسى موينىن قىسىپ تۇرعانداي، باۋىن شەشىپ، كەڭىتىڭكىرەپ قويدى. جۇرت تىنا قالدى.
— سەگىز جاسىمدا قورلىق پەن زورلىق ارقاسىنا ايازداي باتىپ، ۇدەرە كوشكەن ەلدى، قولىنا بەس قارۋ ۇستاپ، ەلگە پانا بولعان ەردى، ەر قانىنا كۇرەڭىتكەن جەردى كورىپ ەدىم. وعان مىنە ەلۋ جىل ءوتتى. كۇنى كەشە ەلەۋرەپ اتقا ءمىنىپ بەكەباستىڭ بالاسىن تەكەگە دەيىن قۋعاندا دا مۇنداي اياقاستى بولعان جوق ەدىك. مىناۋ بارىنەن دە اسىپ كەتتى. اۋىلدىڭ ۇستىنەن كۇندە ات ويناتتى، ازاماتتى سابادى — ات الدى، اتتان دا ارزان باعالاپ، ەرىكسىز ءتىزىپ جىگىتتەرىمىزدى الدى، كەمتاردى زار ەڭىرەتتى، قاتىن-بالانى شۋلاتتى، بۇگىن ارىستانداي ازاماتىمىز قالەندى توقتى ارقالاعان بورىدەي اتقا وڭگەرىپ الىپ قاشىپ كەتتى، ولار قارۋسىز جاندى قاساقانا اتىپ، ەسسىز-تۇسسىز مىنا باقى جاتىر. انا ەڭكەۋدەن قۇلاعان كۇندەي، جالعىز جاتار جەردى ەڭكەيىپ كۇتىپ وتىرعان ءبىزدى ەرتەڭ مىنا ساقالدان سۇيرەپ تۋلاقتاي سىلىكپەسىنە كىم كەپىل. جارىڭدى جەسىر، ۇلىڭدى جەتىم ەتپەسىنە كىمنىڭ كوزى جەتكەن. سوندا مالدان بيلىك، باستان ەرىك كەتىپ جەلبەزەگىنەن تىزگەن بالىقتاي، جەگەنگە جەم بولۋ عانا قالادى. قالاي دەيسىڭدەر، اعايىندار، انا حالىقتىڭ قالاۋىنسىز حاكىم بولىپ قاندى جاستى سورعالاتقان جىمپيتى بيلەۋشىلەرىنە ەڭكەيىپ ەڭسەلىگىمىز جەرگە تيگەنشە باس يەمىز بە، بولماسا ادامدىق قاسيەتىمىزدى اقتاپ، شالقايا تەڭدىك سۇرايمىز با؟ كانە، ايتىڭىزدار، مەن مىنا ساجدە مەن تاعامنان بۇرىن سونى ەستىگىم كەلىپ تۇر،— دەدى.
— دۇرىس ايتاسىز، ەڭكەيۋ جەتتى،— دەدى ءتورتباق دەنەلى قۇلاعىنىڭ سىرعالىعى سولپى بىتكەن، ەتتى، ۇزىن جاقتى پالۋان شايدوللا.
باسقا جۇرت ۇندەمەي قالدى. كوبى تومەن قاراپ، تەكەمەتتىڭ ۇستىنەن كوز توقتاتار ءبىر ىلگىش ىزدەگەندەي بولدى، ءبىر قاتارى ءجۇنىستىڭ قوڭىر ءۇنى مەن قويۋ سوزىنە ماعىز اتىپ قالعانداي ەلجىرەگەن شىرايمەن ءجۇز اۋدارماي قاراپ قالدى، ارت جاقتاعى ادامداردىڭ بىر-ەكەۋى قيسايا ءتۇسىپ، كورسەتپەي تەز-تەز ناسىباي اتىپ الدى. قۇبايرا تاماعىن كەنەدى، قادەس شوشاق ساقالىن العا قاراي شوشايتا سيپاپ قويدى.
ءبىر مينۋتتاي ۋاقىت ءوتتى، ەشكىم سويلەمەدى، وزىنەن-وزى اعىتىلاتىن ءسوز، كەنەت بۋىلعان سەڭدەي، كەپتەلىسكە كەزدەستى. جەڭىس اينالا قارادى، قۇبايرا قوبالجي ءتۇستى.
— قالەننىڭ ۇيىنە بالشەبەك كەلدى، سياز اشتى، اعۋا ءسوز تاراتتى دەپ بولىسقا عارزا بەرىپسىڭ. كانە، مىنا كوپكە جاۋاپ بەر. قالەننىڭ باسىن قاي قاپاسقا تىقتىڭ؟— دەدى قۇبايرا جولعا قاراپ.
ونىڭ ءوڭى قۋقىلدانىپ كەتتى.
— جالا، وسەك. قاتىنداردىڭ ءسوزى،— دەدى جول وزىنە تىكتەپ قاراعان قۇبايرادان كوزىن بۇرىپ.
— كىم جازعانىن دا، كىمنىڭ ۇيىندە جازعانىن دا ەسىتتىك. قۇدايدان بەزگەن سۇرقيا،— دەپ اسان ورنىنان تۇرەگەلدى.
اساننىڭ كىشىرەك كەلگەن كوكشىل كوزدەرى كىشىرەيە ءتۇستى. ول جولدان ەكى-اق ادىمداي جەردە وتىر ەدى، مىسىقتاي شاپ بەرىپ ستارشينانىڭ ەسكى نامبوك بەشپەتىنىڭ توسىندەگى زناكتى جۇلىپ كەلىپ الدى دا:
— بار، جازا بەر عارزاڭدى جازاتىن جەرىڭە!— دەپ دوڭگەلەك جەزدى توپتىڭ ورتاسىنا قاراي لاقتىرىپ جىبەردى. قاپەلىمدە اساننىڭ نە ويى بارىن بىلمەي باس قورعاۋ نيەتىمەن شالقايا تۇسكەن جول زناكتىڭ جۇلىنعانىن، جۇلقىپ تارتقان ەكپىنمەن ەڭكەيىپ قالعاندا عانا سەزدى. ول قورقىپ كەتتى، وزىنە قاراپ تىگىلگەن مىنا جۇرتتىڭ كوپ كوزى ونى وبىپ جىبەرگەندەي بولدى، ورنىنان تۇرا كەلىپ شەتكە قاراي ىعىستى، قولعا تۇسكەن ۇرىداي كۇشپەن دە، سوزبەن دە قايرات ەتە الماي ول تەك قانا ەشكىمگە ەستىرتپەي كۇبىرلەپ:
— قۇدايدان بەزگەن مەن ەمەس، سەندەرسىڭدەر. بۇل باسسىزدىق، بۇعان جاۋاپ بەرەسىڭدەر،— دەپ كەتۋگە اينالدى.
— ءما، مىناۋىڭدى الا كەت. زىلدەي ەكەن عوي ءيتتىڭ ءوزى،— دەپ توياش زناكتى الىپ جولعا قاراي ءجۇردى.— ءبىراق، ۇيىڭنەن ادىمىڭدى اتتاپ شىعۋشى بولما. بولىسىڭ مەن ويازىڭ سەنىڭ جانىڭدى دا، مالىڭدى دا كەلىپ كۇزەتىپ تۇرمايدى. بىلەسىڭ عوي بارقىننىڭ مىنەزىن، شوشاڭداعان شاباقتى شورتانداي قاۋىپ قىلق ەتكىزەر.
ادال تاماقتى ارام ەتىپ، اياعىن ۇرلاپ باسىپ ۇيدەن شىعىپ كەتكەن مىسىقتاي، توپتان شىعىپ جول ۇيىنە تارتتى. ازدان كەيىن ءجۇنىس ورنىنان تۇرەگەلىپ:
— قالەندى بوساتىپ جىبەرگەنشە بولىستىڭ قولعا تۇسسە ءوزىن، ءوزى بولماسا جان قيار جاقىنىن مەن دە قولعا ۇستايمىن. قارانىڭ بالاسى ەرسە قىزىل ۇيمەن دە سويلەسەم. كانە، ەرەسىڭدەر عوي مەنىڭ سوڭىما؟— دەدى.
— ەرەمىز.
— ەرەمىز.
— ەرمەگەندە.
— ءجۇنىس اعا، ءبىر ءمانىسى بار. ەل تەگىس بولماي جانە قۇر قول اتقا ءمىنۋ اسىعىستىق بولار. بۇگىن تۇندە ءبىز سۇلەيمەن، حاكىم ۇشەۋىمىز ساعاداعى اناۋ كاسىپكەر اعايىندارعا بارامىز. ساعاداعى ارتەل مەن تاۋداعى ەلدىڭ ەرگەندەرىن تۇگەل شىعارۋىمىز كەرەك، ەڭ بولماسا ون بەس-جيىرما جىگىت مىلتىقتى بولسا... ءۇش كۇننەن كەيىن جينالامىز دەسەك بولماس پا؟!— دەدى اسان.
ءجۇنىس ۇندەمەدى.
باعانادان بەرى ءۇيدىڭ ىشىنەن سىعالاپ وتىرعان الىبەك:
— كوكەم ۇندەمەي قالدى،— دەدى ادىلبەككە، يىعىمەن ءتۇرتىپ قالىپ.
— كوكەمنىڭ ۇندەمەگەنى ماقۇل دەگەنى، وسى كۇنگە دەيىن سونى بىلمەيسىڭ بە،— دەپ ىلىك قويدى ادىلبەك اعاسىنا. سول كۇنى تۇندە اسان، حاكىم، سۇلەيمەن ساعاداعى جىگىتتەرمەن اقىلداسىپ، ەرتەڭىنە بالىقشىلار ارتەلىنىڭ باستىعى قاجىمۇقان مەن حاكىم بايەستىڭ باستاۋىمەن ءابدىراحماندى ىزدەپ قاراوبا بولىسىنا ءجۇردى.
ولار ابدىراحمانمەن اقىلداسۋعا جانە ونىڭ بەرەمىن دەگەن قارۋىن الىپ كەلمەكشى بولدى.
ەرىكسىز جىگىت جيناعان، سۇراۋسىز ات العان، تۇتىنگە تەگىس سالىق سالعان. قارجاۋوۆتارعا اۋىل ۇستىندە قامشى ءۇيىرتىپ، ابىلايەۆتارعا وق اتقىزعان، قارسى كەلگەندەردى اباقتىعا تىققان «حان» سويقانىنا قارسى سول كۇندەرى باسقا ەلدەر دە باس كوتەرگەن ەدى. ىلكى كەزدە كىجىنۋدەن باستاپ كەلە-كەلە ستارشينالار مەن بولىستارعا جۇدىرىق كوتەرگەن جۇرت ەندى زورلىق پەن زۇلىمدىقتىڭ ءتۇپ تامىرىن جۇلىپ الۋعا بەت بۇردى.
ۇزىن وزەننىڭ بويىن ورمەلەي جايلاعان قالىڭ ەلدەر بىرىمەن ءبىرى قاتار تۇرىپ قول ۇستاسقانداي جالعاستى. اڭگىمە دە، امال دا كوپتىڭ سىنىنا ءتۇستى. «بولىستىڭ كەڭسەسىن شاپقانمەن ءىس بىتپەيدى. ءجۇنىس تاياز ويلايدى. «باس پالە انا تەكە مەن جىمپيتىداعى پاتشاشىلداردا» دەپ ايتييەۆ دۇرىس اقىل ايتىپ ءجۇر. اتامانىن دا، حانىن دا ميكالايىنىڭ سوڭىنان جىبەرۋ كەرەك!» — دەستى. وسى ءسوز ەلدەن ەلگە جىلجىدى. ساعات ساناپ، كۇن ساناپ اۋىلدان اۋىلعا اتتىلار جوسىلدى، توپ قۇرۋشىلاردىڭ قاراسىنى ۇلعايىپ، قاتارى قالىڭداي بەردى. كەشىكپەي تارتوعايدىڭ ىشىنە ەرتەڭدى-كەش ەمىن-ەركىن جينالعان توق ءجۇزدى، قارا مۇرتتى جىگىتتەر قاپتاپ كەتتى...
ءبىر ۇلكەن ءدۇبىردىڭ كومەسكى دىبىسى بىردەن ايقىندالا بەرگەندەي بولدى.
بۇل— جايىقتىڭ كەڭ القابىن مەكەندەگەن سان رۋلى ەلدەردىڭ تەڭدىككە ۇمتىلعان ءدۇبىرى ەدى. اق جايىقتىڭ ۇلى ءدۇبىرىنىڭ باسى ەدى...
1957 جىل.
ءبىرىنشى كىتاپتىڭ سوڭى.
تۇسىنىكتەمە
1930 جىلدان سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، كورنەكتى قازاق سوۆەت جازۋشىسى حامزا ەسەنجانوۆ ءوز تۆورچەستۆوسىن 1929 جىلى ورال وكرۋگتىك «قىزىل تۋ» گازەتىندە ولەڭدەر، فەلەتوندار باستىرۋدان باستاعان.
ونىڭ ورالدا، باتىس قازاقستان وبلىسىندا سوۆەت وكىمەتىنىڭ ورناتىلۋى، ازامات سوعىسىنىڭ وقيعالارىن باياندايتىن «اق جايىق» تريلوگياسىنىڭ ءبىرىنشى كىتابى 1947 جىلى جازىلىپ بىتكەن. ءبىراق ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن 1957 جىلعا دەيىن جاريالانباي كەلگەن.
روماننىڭ العاشقى ۇزىندىلەرى 1957 جىلى باتىس قازاقستان وبلىستىق «وكتيابر تۋى» گازەتىنىڭ 25 اۆگۋستاعى، 7 جونە 11 سەنتيابردەگى ساندارىندا ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ 40 جىلدىق مەرەكەسىنە بايلانىستى جاريالانعان.
ودان كەيىن «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ 1957 جىلعى 3، 5، 6، 8، 9، 10 وكتيابردەگى ساندارىندا، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 25 وكتيابردەگى سانىندا جاريالانعان. 1958 جىلى «اق جايىق» تريلوگياسىنىڭ ءبىرىنشى كىتابىن قازاقتىڭ مەملەكەتتىك كوركەم ادەبيەت باسپاسى باسىپ شىعارعان. سول جىلى رومان ورىسشاعا (اۋدارعان ا. انانيەۆ) اۋدارىلىپ، «سوۆەتسكيي كازاحستان» جۋرنالىنىڭ №7، 8، 9، 10 ساندارىندا جاريالانعان.
1958 جىلعى قازاق يسكۋسستۆوسى مەن ادەبيەتىنىڭ موسكۆاداعى ونكۇندىگى قارساڭىندا رومان ورىس تىلىندە جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىققان.
1961 جىلى قازاقتىڭ مەملەكەتتىك كوركەم ادەبيەت باسپاسى «اق جايىق» رومانىنىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى كىتابىن قوسىپ، 1968، 1969 جىلدارى «جازۋشى» باسپاسى تريلوگيانىڭ ءۇش كىتابىن جەكە-جەكە كىتاپ ەتىپ باسىپ شىعارعان. وندا ءار كىتاپقا ات قويىلىپ، تريلوگيانىڭ ءبىرىنشى كىتابى: «توڭكەرىس ۇستىندە»، ەكىنشى كىتابى: «شىڭدالۋ»، ءۇشىنشى كىتابى: «تار كەزەڭ» دەپ اتالعان.
ءبىز جازۋشىنىڭ التى تومدىق شىعارمالار جيناعىنا «اق جايىق» تريلوگياسىنىڭ وسى باسىلىمىن پايدالاندىق.
كەزىندە زامانىمىزدىڭ ۇلى جازۋشىسى م. و. اۋيەۆوۆتەن «ەۆروپا ۇلگىسىمەن جازىلعان بىزدەگى ءبىرىنشى رومان»— دەگەن ۇلكەن باعا العان حامزا ەسەنجانوۆتىڭ «اق جايىق» تريلوگياسى بىردەن وسى كۇيىندەگىدەي بولىپ دۇنيەگە كەلە قويعان جوق. ۇلكەن ىزدەنىس ۇستىندە، مول جوندەۋدەن وتكەن ۇزاق جىلدار جەمىسى.
وندا ەڭبەكشى تاپتىڭ باقىتى ءۇشىن كۇرەسكەن كوممۋنيستەر بەينەسى وتە نانىمدى بەينەلەنگەن. رومانداعى پەتر دميترييەۆ، باقىتجان قاراتايەۆ، پاۆەل چەرۆياكوۆ، پەتر پارامونوۆ، مەڭدىكەرەي ەپماعانبەتوۆ، ءابدىراحمان ايتييەۆ، يۆان بەلان ءبارى دە تاريحتا بولعان ادامدار. كوركەم ادەبيەت قاھارمانى ومىردە بولعان قايراتكەرلەردىڭ قۇر كوشىرمەسى عانا ەمەس. سوندىقتان دا رومانداعى ءابدىراحمان ايتييەۆ پەن مەڭدىكەرەي ەپماعانبەتوۆتىڭ بەلان مەن گرەچكونىڭ بەينەلەرىندە كوركەمدەۋ قۇرالىمەن سىرلانعان جولدار بارشىلىق. سونداي-اق حاكىم بەينەسى دە جەكە ءبىر ادامنىڭ ومىرىنەن الىنباعان. كوپ ادامداردىڭ بويىندا بار قاسيەتتەردى ءبىر باسىنا توپتاعان جيىنتىق كەيىپكەر. جازۋشىنىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا: «حاكىم بەينەسىن سوزبەن كەستەلەگەندە اۆتوردىڭ كوز الدىندا ءتورت ادامنىڭ كەسكىن-كەلبەتى تۇردى. ولاردىڭ اسا ەلەۋلىسى— سەرمۇقان بەكباتىروۆ. بۇل ازامات قايراتتى، سانالى، سوۆەت وكىمەتىن نىعايتۋ جولىندا ەرەكشە بەرىلگەن، ءبىلىمدى يۋريست، بەرى كەلە زاڭ عىلىمىنىڭ كانديداتى اتاعىنا يە بولدى... ەكىنشى: قادىر ماتجانوۆ ۋەزدىك پروكۋرور بولعان. كەيىن پارتيا قىزمەتىنە اۋىسىپ، جاۋاپتى ورىنداردا ىستەگەن. سوڭعى قىزمەتى اياكوز اۋدانىنىڭ پارتيا كوميتەتىندە ءبىرىنشى سەكرەتار. اسا ادال، ونەگەلى جان ەدى. ءۇشىنشى: كوپ جىل ۋەزدە سوت پەن پروكۋراتۋرادا جاۋاپتى قىزمەت اتقارعان، ءوزىمدى تاربيەلەپ، ۇزدىكسىز وقىتقان اكەمنىڭ كەنجە ءىنىسى حايىرجان ەسەنجانوۆ. ءتورتىنشى: پروكۋرور قازكەن اقجاروۆ. وسى تورتەۋىنىڭ ءىسى، ءومىر جولى، ىشكى رۋحاني كوركى مەن سىرتقى سيپاتتارى حاكىم بەينەسىن جاساۋ ۇستىندە، ءۇي سالعاندا كەرەكتى كىرپىش — تاستاي «قالانا بەردى» («جۇلدىز»، № 4، 1974) دەيدى. قارسى توپتان بەينەلەنگەن اقتاردىڭ گەنەرالدارى مەن اتاماندارى، قازاقتىڭ بۋرجۋازياشىل وقىعاندارى مەن بايلارى تۇرمىستا قانداي بولسا، كىتاپتا دا ءوز رولدەرىنە سايكەس ءوز بەينەلەرىن تاپقان.
ارينە بۇلاردان باسقا كۇردەلى كەزەڭنىڭ ۇلكەن بەينەسىن تولىقتىرا تۇسۋگە قاجەت بولعان ەپيزودتىق گەرويلار دا از ەمەس. ولاردىڭ بارلىعى دا رومانداعى ۋاقىت تىنىسىنا سايكەس بوي كورسەتىپ، وقيعا جەلىسىنىڭ وربۋىنە قاراي ءوسۋ ۇستىندە كورىنىپ وتىرعان. مۇنىڭ ءوزى رومانداعى باس كەيىپكەر پسيحولوگياسىن تەرەڭىرەك اشا تۇسۋگە سەپتىگىن تيگىزگەن. سول ارقىلى جازۋشى ءوز كەيىپكەرلەرىن ءومىر سۇرگەن ءداۋىر شىندىعىمەن بىرتىندەپ تانىستىرىپ وتىرعان.
You Might Also Like
-
«قاسيەتتى گەوگرافيا» ۇعىمى سالىستىرمالى تۇردە جاقىندا قالىپتاستى. 2017 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا قازاقستان مەملەكەت باسشىسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحانياتتى جاڭعىرتۋ» ماقالاسى (اق...
