الاكولگە بارىپ قايتقاندا
الپىس جىلدىق مەرەيتويدى جالعاستىرامىز دەپ الاكول جاققا ارنايى بارىپ قايتقان ەدىم. "قالاي بارىپ قايتتىڭدار؟" — دەپ سۇراۋشىلار كوپ بولعان. سولاردىڭ بارىنە جاۋاپ بەرىپ وتىرۋ مۇمكىن ەمەستىگىن ەسكەرىپ، سول ءبىر جولساپار جايىن قىسقاشا عانا حاتقا تۇسىرگەن جايىم بار ەدى.
جولعا دايىندىقتىڭ ءوزى دە مەنىڭ باسىمدى ءبىراز اۋىرتىپ، جۇيكەمدى جۇقارتا تۇسكەن شارۋا بولدى. ەڭ الدىمەن، مەنىمەن بىرگە الاكولگە كىم باراتىنىن كەلىسىپ الۋ دا ءبىرشاما اڭگىمەنىڭ وربۋىنە اكەپ سوقتى. مەنىڭ مەرەيتويىمدى وتكىزۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ ءتوراعاسى، بىرەر اي بويى وسى شارۋاعا اتسالىسىپ كەلگەن اعا دوس اقىنىم تۇمانباي مولداعالييەۆ، شىعارماشىلىق جولىما شولۋ جاساعان تەمىرحان مەدەتبەكوۆتەردىڭ باراتىنى بەلگىلى بولعان دا، بۇرىنعى كەلىسىم بويىنشا تىزىمدە دوستاردان قاستەك، قۇتتىبەك، قىزمەتتەس ەسەنعالي بارتۇعىن. ەسەنعاليدىڭ بارۋ-بارماسى اقىرعى كۇنگە دەيىن بەلگىسىز بولىپ تۇردى، كەسىپ-پىشىپ ءبىر-اق ايتپاي، ءسوزبۇيداعا سالىپ، دىڭكەلەتە بەردى ول باتىر.
ماۋسىمنىڭ سوڭىن الا قاستەككە حابارلاستىم.
— مەنى ماسىل عىپ قايتەسىڭ سول، تۇك تە وكپەلەمەيمىن، قاجەت دەگەن ادامدارىڭدى الىپ ءوزىڭ جۇرە بەرسەڭشى، — دەدى ول. — ال، الدا-جالدا مەنسىز بارا الماسپىن دەپ جاتساڭ — قاشاندا دايىنمىن عوي، ونى تاعى كورەرسىڭ.
قۇتتىبەككە كولىك جاعىنىڭ قات بولىپ تۇرعانىن ايتىپ سيپاقتاتقان بولدىم. "بارماي-اق قويايىن — دەدى ول دا. — اعايىن اراسىندا وكپە-ناز دەگەن بولا بەرەدى عوي، ەشتەڭە ەتپەس"، — دەپ ىشكى رەنىشىن دە جاسىرا الماي قالدى. جۇرەك تە (قۇداش مۇقاشيەۆتىڭ بالاسى) دايىن وتىرعانىن ايتىپ ۇيگە تەلەفون شالىپتى.
جولعا شىعاردان ءۇش كۇن بۇرىن ۇيىنە بارعاندا ءىنىم سەكەن مەن كەلىنىم روزانىڭ دا بىرگە جۇرگىسى كەلەتىندەرىن، مەن ادەيى ەرتكىسى كەلمەي وتىر ما دەگەن سىڭاي تانىتقاندارىن اڭعارىپ قالىپ ەدىم. "كولىك تابىڭدار دا، ەرىپ جۇرىڭدەر"، — دەدىم ولارعا دا. "ات-كولىك وزىمىزدەن ەدى، قارا كوبەيتىپ بارىپ قايتساق" دەيتىن ءبىرى جوق، ءبارىنىڭ دە ماعان مىندەت ارتا سويلەيتىندەرى قيناپ ءبىتتى. اقىرى، قويشى، باراتىنداردىڭ باسى بۇتىندەلە باستاعانداي ەدى.
تۇمەكەڭ ءوز ماشيناسىمەن باراتىنىن، قاسىنا بايبىشەسىن الا جۇرەتىنىن ەسكەرتكەن.
اۋدانداعىلار قالاي قارايدى، قانشا ادام بارعانىمىز ءجون، كوپ بولىپ شۇبىرامىز دەپ، ول جاقتى ىڭعايسىز جاعدايعا قالدىرىپ المايمىز با دەگەن سياقتى كۇدىكتى ويلار دا مازالاي بەرىپ ەدى.
جولداس-جورانىڭ رەنىش-وكپەسىن ارقالاعانشا، بارماي-اق، ءتىپتى وسىنىڭ ءبارىن جىلى جاۋىپ قويا سالساق پا دەپ تە ءبىراز تولقىعانىم راس. ءبىراق ەل ءىشى، اۋدان باسشىلارى قۇلاقتانىپ قالدى، اعايىن-جۇرت كۇتىپ وتىرعانىن ەسكەرىپ، نە دە بولسا نار تاۋەكەل دەپ بەل بۋعان جاي بار ەدى.
سارسەنبىنىڭ كەشىندە ەسەنعالي حابارلاسىپ، الدەنە سەبەپپەن بارا المايتىنىن ايتتى. ونىسىنا دا راحمەت. "ءجا" دەپ، سونىمەن جول جۇرۋگە دايىن بولدىق.
بەيسەنبى كۇنى تاڭەرتەڭ ۇيتە قاستەك، تەمىرحان، احمەتتەر كەلدى دە، ەندى ءبارىمىز سارىلىپ تۇمانبايدى كۇتتىك. ءبىر كۇن بۇرىن ءوزى: "ەرتەرەك، ساعات ونداردا شىعىپ كەتەيىك"، — دەپ كەلىسىم جاساعانى بار ەدى، ءبىراق كەشىگە بەردى. ايتقان سوزدە قاتىپ قالاتىن مەن ءۇشىن مۇنداي قىلىقتىڭ دا جايلى بولىپ تيە بەرمەسى حاق.
ءبىز سىرتقا شىعىپ، ماشيناعا قاجەت ونى-مۇنىمىزدى سالىپ جاتقاندا تۇمانباي دا جەتتى. "كۇلتاي بارمايتىن بولدى، — دەدى ول. — جول الىس، اۋىرسىندى عوي دەيمىن".
ونىڭ ماشيناسىنا تەمىرحان ەكەۋمىز وتىردىق تا، قاستەك، احمەت، ءماريا ۇشەۋى ءبىزدىڭ كولىككە جايعاسىپ، "ءيا، ءسات!" دەپ، كۇنشىعىستى بەتكە الا تارتىپ بەرگەنبىز.
قاپشاعايعا جەتكەنشە سوڭىمىزداعى ءماريالار كورىنە قويمادى دا، جولدان بۇرىلىپ، سولاردى از-كەم كۇتىپ تۇرىپ قالدىق.
ءبىر كەزدە ولار دا جەتتى. بۇلار ادەيىلەپ بۇرىلىپ، احمەتتىڭ ۇيىندەگى راۋشان كەلىندى الا شىعىپتى.
تۇمەكەڭ بىردەن-اق ءىنىمىزدىڭ بۇل قىلىعىن جاراتا قويماعانىن اڭعارتتى. "مەن كۇلتايدى ارتىقسىنىپ جۇرسەم، مىنا ىنىندىكى نە؟" — دەپ ماعان قاراپ ءبىر كۇڭك ەتتى دە، قاستەكتى شاقىرىپ، بۇل اڭگىمەنىڭ ءتۇپ توركىنى قايدان شىققانىن انىقتاي ءتۇستى. "كەلىنىڭىزدى الا جۇرەيىكشى، ورىن بار عوي"، دەپ ءمارياعا قادالعان احمەت"، — دەدى سىيپاي قامشىلاۋدى بىلمەيتىن قاسەكەڭ.
مەن نە دەي قويايىن. كەي كەزدە كەيىنگى ىنىلەرىمىزدىڭ دە وسىلايشا ارناسىنان اسىپ ءتۇسىپ جاتاتىندارى بولىپ تۇرادى. وعان دا ەرىكسىز ەتىمىز ۇيرەنگەن.
كۇن دەگەنىڭ بۇگىن توتەنشە ىسىپ بەردى. تالدىقورعانعا 50-60 شاقىرىم قالعاندا، تۇمەكەڭ جول ۇستىندەگى جەركەپە، جۇلىم اسحانالاردىڭ بىرىنەن اۋقاتتانىپ الساق دەگەن نيەت ءبىلدىردى. مەنىڭ ونشالىق قۇلقىم سوعا قويماپ ەدى، تەمىرحان، قاستەك تە قارسى بولماعاسىن، كوندىم دە، جولدان بۇرىلدىق. مەن ويلاعانداي-اق، كيىز ءۇيدىڭ كەسپەسى ەشكىمگە ۇنامادى. شۇقىلاپ، تابەتسىز عانا ءدام تاتقان بولدىق. ايەلدەر جاعى استان باس تارتتى.
تالدىقورعانعا كىرە بەرىستە تۇرسىن ابدۋالييەۆ، قانات اسقاروۆ، كەمەل قۇسايىنوۆتار باستاعان ءبىر توپ ادام كۇتىپ تۇر ەكەن. قۇشاقتاسىپ، ءسۇيىسىپ جاتىرمىز. جول شەتىنە داستارحان دا جايىپ جىبەردى جىگىتتەر. سۋسىن ءىشىپ، از-كەم اياق سۋىتىپ ايالداعان بولدىق.
"تالدىقورعان" قوناقۇيىنە ورنالاسىپ، جۋىنىپ-شايىنىپ جەڭىلدەنىپ العان سوڭ، ۋنيۆەرسيتەت رەكتورىنىڭ كابينەتىنە باردىق. قالا اكىمى كەرىمجان بيجانوۆ تا سوندا ەكەن. رەكتور تولەگەن قوجامقۇلوۆتى دا، پرورەكتور ەسەنگەلدى مەڭلىعازييەۆتى دە بۇرىننان تانيتىن بولىپ شىقتىم. رەكتورمەن وسىدان ون جىل بۇرىن ماسكەۋدە، ەسەنگەلدىمەن كەيىنىرەك الماتىدا تانىسقان ەدىم.
ساعات بەستە باستالعان جيىن ەداۋىر ۇزاققا سوزىلىپ كەتتى. زال ءىشى قاپىرىق، ادام كوپ. جەلپىنىپ، جەيدەمىزدەن جەلدەتكىش جاساعان بولامىز.
قالا اكىمى ماعان ات مىنگىزىپ، يىعىما زەرلى شاپان جاپتى. سەرىكتەستەرىم دە سىي-سياپاتتان قۇرالاقان قالعان جوق. وسى ىرىمدى ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى دا اينا-قاتەسىز اۋدارماي قايتالادى.
مەنىمەن بۇرىن قىزمەتتەس بولعان ادامداردىڭ ءبىرازى ءسوز سويلەپ، كوڭىل قوشەمەتتەرىن اياماي-اق ءبىلدىرىپ جاتتى. ەڭ "قىزىق" ءسوز كەشكى بانكەتتە بولدى. كەشتى باسقارىپ جۇرگەن قالالىق گازەت رەداكتورى كەمەل قۇسايىنوۆ ءىنىم ءبىرشاما كوپشىك قويا كەلىپ، ءسوز كەزەگىن وسى وڭىردەگى كارى جۋرناليستەردىڭ ءبىرى، مەنىڭ ەسكى جولداسىم سەيدەش مۇقامەتشينگە بەردى. يرەلەندەپ ورنىنان ازەر تۇرعان "پولتورا قازاق" (مۇنداعىلاردىڭ كوبى بويىنىڭ وراسان ۇزىندىعىنا قاراي ونى وسىلاي اتايدى) مەنىڭ وسىدان وتىز جىل بۇرىنعى جاستىققا ءتان كەيبىر ارتىق-اۋىس قىلىقتارىمدى قازبالاي تەرىپ، قايداعىنى ەزگەنى-اي دەيسىڭ كەلىپ. مەنىڭ سۋعا ءتۇسىپ ءجۇرىپ الدەبىر وفيسەر ورىسپەن توبەلەسىپ قالعانىم، وبكوم شوپىرىنىڭ تۇمسىعىن قىزىل قان ەتەمىن دەپ ميليسيانىڭ ساۋىقتىرۋ بولىمىنە تۇسكەنىم سياقتى جاس كەزگى ابىرويسىز قىلىقتار تۇگەل ءتىزىلىپ، توسىن قۇلاق ءۇشىن اياق استى قايداعى ءبىر قاندىشەلەكتىڭ ءوزى بولدىم دا شىقتىم. ءوزى سونى اسا ءبىر تاپقىرلىعىم دەدى عوي دەيمىن، ماڭعازدانا، ماردىمسىپ تۇرىپ ۇزاق اڭگىمەلەگەنى. بىرەۋلەر كۇلدى، بىرەۋلەر جەرگە قارادى. ۇزىن ادامداردا اقىل از بولاتىنىن بۇل "دوسىم" وسىمەن تاعى ءبىر "دالەلدەپ" شىقتى.
قالا اكىمى كەرىمجان بيجانوۆتى بۇرىن بىلمەۋشى ەدىم. سىرتىنان ەستۋىم بويىنشا، قاستەك، قاناتتارعا بولە، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، ىسكەر جاستار ساناتىنا جاتاتىنداردان سياقتى بولاتىن. ايتكەنمەن، ءجون-جوسىقتى ءبىلىپ، قىزمەتكە توسەلىپ قالعان ورنىقتى جىگىت ەكەنىن بايقاتتى. ءجۇرىس-تۇرىسى ماڭعاز، ءسوزى سالماقتى، ءبىر كورگەنگە تارتىمدى ءتاۋىر باسشى كورىندى.
كەشكى ءدام سالتاناتى انىمەن، سانىمەن ءوتىپ جاتتى. قالىپتاسىپ كەتكەن ادەت بويىنشا، مەنىڭ اتىما تاعى ءبىرقىدىرۋ ماراپات، ماقتاۋلار ايتىلدى.
مەن بۇل جولى قانات پەن كەمەل سياقتى ەل باسقارىسىپ جۇرگەن ەكى ىنىمە قاتتى ريزا بولدىم. ەكەۋى ەكى جاقتان جۇرتتى يىرە قايىرىپ، كەشتىڭ كوڭىلدى، مازمۇندى وتۋىنە بارىنشا كۇش سالىپ باقتى. ماعان دەگەن شىن ىقىلاستارىن تانىتىپ، ايانىپ قالمادى. قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارى قۋانىشبەك جاڭابايەۆ تا ءتىلى ورامدى، ورنىقتى جىگىتكە ۇقسادى. ءنارلى، ءدامدى ءسوز ايتتى. بۇل كەشتە ءبىز جاقتان سويلەگەن قاستەك ءسوزى دە قويۋلاۋ دا اسەرلى، ايشىقتى شىقتى.
قالا اكىمشىلىگى اتىنان بىزگە قىزمەت كورسەتكەن بايان رىسبەكوۆا قارىنداسىما دا قاتتى ريزا بولدىم. كورگەندى جەردىڭ بالاسى ەكەنىن بايقاتتى. باياننىڭ شەشەسى جاكەن ءبىر كەزدە مەنىڭ ءمۇعالىمىم بولعان، اكەسىمەن قىزمەتتەس (اۋداندىق گازەتتە رەداكتور ەدى) بولىپ كورگەنىم بار. ءوزى دە وسىدان ون جىل بۇرىن اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى رەتىندە مەنىڭ ەلۋ جىلدىق مەرەيتويىمدى وتكىزۋگە اتسالىسقان بولاتىن. بۇل جولى دا سونشالىق جاقىندىق تانىتىپ، قىزمەتىن بۇلداماي، جانىمىزدا جارقىلداپ ءجۇرىپ، جاقسى پەيىل اڭعارتتى.
تالدىقورعان اكىمى كەرىمجان ءبىزدى قالادان ەداۋىر جەر ۇزاتىپ سالىپ، قاسىمىزعا كەشەگى تۇرسىن، قانات، كەمەلدەردى قوسىپ بەردى دە، قايىرا قۇشاقتاسىپ اتتاندىردى.
اقسۋدان اسىپ، سارقانت اۋدانىنا كىرە بەرىستە ءبىزدى ءبىر توپ قىز-كەلىنشەك اندەتە قارسى الدى. ءوزىن اۋداندىق مادەنيەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسىمىن دەپ تانىستىرعان قارىنداستاردىڭ ءبىرى: "ءقازىر اكىم دە كەلەدى، ءسال كۇتەيىك، اعاي"، — دەگەنىنە قاراماي، كۇن ىستىقتا دالادا تۇرا بەرمەيىك دەپ، قالاعا قاراي ءجۇرىپ كەتتىك. بۇل اۋداننىڭ اكىمى تۇرسىنباي شانتۋ ۇلى عالينوۆ ماعان جەكجاتتىعى بار، جاقسى كورەتىن جاقىن جەرلەس ءىنىم ەدى. ءجيى ارالاسىپ جۇرەم. بيازى، باپتى كلارا كەلىنىمنىڭ قولىنان سان رەت ءشاي ىشكەن ءۇيىم. ەندى سول تۇرسىنبايدىڭ توسىپ تۇرماعانىنا جاساعان قىرىم دا بولۋى كەرەك، بىزگە ارناپ داستارحان جايىلعان اسحاناعا ءبىر-اق تارتتىق. ەندى وتىرا بەرگەندە، قاسىندا ميليسيا باستىعى پودپولكوۆنيك ساكەن دەيتىن جىگىتى بار، تۇرسىنباي دا جەتتى. "ءبىز سىزدەردى 12-دە كەلەر دەپ مولشەرلەپ ەدىك، ءبىر بەس-ون مينۋتكە قاتەلەسىپپىز، كەشىرىڭىزدەر!" — دەپ جاتىر ول دا ءجون بىلەتىنىن اڭعارتىپ.
ول جەردە ءۇش-تورت ساعاتتاي سۇحبات قۇرىپ، ىشىپ-جەپ، كوڭىلدى وتىردىق. مەن تۇرسىنباي مەن ميليسيا باستىعىنا قولتاڭبا جازىپ "الاكولىم — ايدىنىم" اتالاتىن كىتابىمدى سىيلادىم. تۇرسىنباي ءوز اتىنان تۇمانباي مولداعالييەۆكە ات مىنگىزۋدىڭ جورالعىسىن جاسادى.
قازاق ادەبيەتىنىڭ جاقىن دوسى بولعان، اسىرەسە ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ اعامىزدىڭ شىعارمالارىن ورىس وقىرماندارىنا جەتكىزۋگە كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن يۋريي كازاكوۆ جايلى ەستىگەن ءبىر اڭگىمەم بار ەدى. ول ءبىر توپ دوستارىمەن كەشتەتىپ ۆالەنتين كاتايەۆتىڭ ۇيىنە كەلسە كەرەك. ءيۋرييدىڭ ءىشۋدى تەرىس كورمەيتىنىن جاقسى بىلەتىن جاسى ۇلكەن، داۋلەتتىرەك كاتايەۆ مەيماندارىنىڭ الدىنا ىشىمدىك شولمەكتەرىنىڭ جەتى اتاسىن جايناتىپ، جارقىراتىپ قويادى عوي باياعى. ءبىراق ويماقتاي ريۋمكەمەن سىزدىقتاتىپ ءبىر رەت، ەكى رەت، ءۇش رەت العىزىپتى. دوستارى "ەندى كەتەيىك، ىڭعايسىز عوي" دەگەن سىڭاي تانىتادى. سوندا كازاكوۆ:
— وي، باۋىرلارىم، اياساڭدارشى، اياساڭدارشى مەنى! — دەپ شار ەتە تۇسەدى عوي. — مىناداي كوپ شولمەكتى كوزىمىز قيىپ، قالاي عانا تاستاپ كەتە بەرمەكپىز؟
سول ايتقانداي، مايىسىپ تۇرعان مول داستارقاندى قيىپ كەتۋ دە قيىن، ءبىراق امال قانشا، الدىمىزدا ءبىزدى كۇتىپ وتىرعان قالىڭ ەل بار، جول اقىسى جۇرۋدە دەگەندى ەسكەرىپ، ورنىمىزدان اۋىر كوتەرىلدىك-اۋ اقىرى.
كوكيىرىم اتالاتىن سايدان شىعا بەرىستەگى توبەگە كوتەرىلگەندە بۇكىل الاكول ءوڭىرى الاقانداي بولىپ، قارسى الدىمنان جارق ەتە قالاتىنى بار. سول توبەنىڭ ۇستىندە اۋدان اكىمى ورالبەك نۇرسەيت ۇلى جاقيانوۆ، ونىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى مۇحتار يساعۇل ۇلى جولجانوۆ باستاعان ءبىر قاۋىم ەل ءبىزدى كۇتىپ تۇر ەكەن. ىشتەرىندە الماتىدان وسى جيىنعا ارنايى كەلگەن مەنىڭ ۇستازىم مۇحامەتباي مىڭبايەۆ تا بار.
قىزىل-جاسىل ۇلتتىق كيىم كيگەن قىز-كەلىنشەكتەر نان-تۇز الىپ الدىمىزدان شىقتى. بىرەۋلەرى قىمىز ساپىرىپ، شارا-شاراسىمەن ۇسىنادى بىزدەرگە. قۇشاقتاسىپ، قاۋقىلداسىپ، مارە-سارە بولىپ جاتىرمىز. بىزگە ارنالىپ ءان-جىر ايتىلىپ، دومبىرادان توگىلگەن كۇيدە ەسەپ جوق.
وسىنداي ءسات اۋدان ورتالىعىنداعى ءقوناقۇي الدىندا دا قايتالاندى. قاۋمالاسىپ قۇشاقتاسقاڭدار ىشىندە مەنىڭ دوسىم تولعانبايەۆ قانا بولمادى. ءسىرا، مەنى اڭعارماي قالدى دەسە كەرەك، ەلپىلدەي امانداسپاعانىن بىلدىرمەگەنسىدى. مەن دە بايقاماعان، ونشالىق ءمان بەرمەگەن سىڭاي تانىتتىم. تەگى، وسى دوسىم ەرتەڭىندە دە، كەلەسى كۇندەردە دە قاسىما كوپ جولاي قويمادى. ايەلى دە كوزگە تۇسكەن جوق. ءماريا ەكەۋمىز بۇعان دا تاڭىرقاپ قانا قويعان بولدىق. سەبەبىن ءالى سۇراعان ەمەسپىن وزىنەن.
كۇتىپ الۋشىلار كوپ-اق ەكەن. ۇلكەنى دە، كىشىسى دە بار. ءبىرىن تانيمىن، ءبىرىن جاي عانا شىرامىتقان بولام. ءبارى دە ءۇپىر-شۇپىر توپىرلاي كەلىپ قۇشاقتاسىپ، قۇتتى بولسىن ايتىپ، بەتىمنەن ءسۇيىپ قۇتتىقتاپ جاتىر. مۇنداي ىقىلاس-پەيىلگە كوپ داعدىلانباعان ماعان دا وڭاي ەمەس، كوڭىلىم ءبىر ءتۇرلى بوساي بەرەدى.
قوناقۇيگە ءسال عانا ايالداپ، ماعان جيەن كۇيەۋ بولىپ كەلەتىن امان وماربايەۆتىڭ ۇيىنە تارتتىق. داستارقانى جايۋلى ەكەن. رايگۇل دە ءماز. تۋىستار تۇگەل سول ۇيگە جينالىپتى. ءشول قاندىرىپ، كۇنى بويعى ءجۇرىس، ىستىقتان ەپتەپ تە بولسا ەس جيعانداي بولدىق.
ساعات دەگەن دەگبىرىمىزدى الا تىقسىرا تىقىلداپ، انە-مىنە دەگەنشە كەشكى بەس تە بولىپ قالدى. اۋداندىق مادەنيەت ۇيىندە وتەتىن جيىنعا كەلدىك. كىرە بەرىستەگى كەڭ زالعا مەنىڭ شىعارماشىلىق جولىمدى پاش ەتەتىن ايشىقتى كورمە جاسالعان ەكەن. كىتاپتار، گازەت-جۋرنالداعى ماتەريالدار، ءارتۇرلى قۇجاتتاردان ويلاستىرىلا ورىندى جاسالعان كورمە جۇرت كوڭىلىنەن شىققانعا ۇقسادى. جيىنعا اجەپتاۋىر-اق ەل جينالىپ قالىپتى. الماتىدان كەلگەندەر جۇپ جازباعان قالپىمىزدا ساحناعا جايعاستىق. زالعا قارايمىن. الدىڭعى قاتاردا ءبىر كەزدە ماعان ساباق بەرگەن بولىسبەك، قۇسايىن، زايىر، المەن سياقتى اعالارىم وتىر. قۇرداس، سىرلاستار بار. ارىرەكتە مەن بىلە بەرمەيتىن ءبىر توپ جاستار كورىنەدى.
جيىلىستى اۋدان اكىمى ورالبەك اشتى. ءسوزىن اياقتاي كەلە مەنىڭ يىعىما شاپان جاپتى. تۇمەكەڭە ات مىنگىزىپ، باسقا سەرىكتەرىمە دە سىي-قۇرمەت كورسەتىپ، قوشەمەت ءبىلدىردى.
مۇنداعى جيىندا ماكەتاي جاقىپبەكوۆ سويلەپ، تاعى دا مەنىڭ بۇرىنعى ۇيگەنتاس اۋدانىنداعى تالدىبۇلاقتا تۋعانىمدى تىلگە تيەك ەتىپ ءبىراز دالەلدەپ تۇرىپ الدى.
مۇنىڭ ءوزى ءبىر ءبىتۋى جوق ونبەس داۋعا اينالىپ كەلە جاتقان اڭگىمە. اناۋ ءبىر جىلدارى مەن حالىق دەپۋتاتتىعىنا سايلاناردا وسى اڭگىمە ءبىراز ادامنىڭ باسىن اۋىرتا ءوربىپ بارىپ ارەڭ باسىلعان بولاتىن. سەبەبى، مەنىڭ قارسىلاسىم بولعان كامال ۇيگەنتاس اۋدانىنان ەدى. الاكولدەگى مەنى جاقتاپ سويلەۋشىلەر سونى تىلگە تيەك ەتىل، "قارىستان سۇيەم جاقىندى" سىلتاۋراتىپ، مەنى ءىشتارتا، ءوز جەرلەستەرى، كامالدى ءسال دە بولسا ءبولىپ، سىرت اعايىنعا بالاپ، ءبىراز دۇرلىگىسكەن ەدى. سوندا دا وسى اعا دوسىم ماكەتاي مەنىڭ تالدىبۇلاقتا تۋعانىمدى دالەلدەپ، ءبىراز ەلمەن تاجىكەلەسكەن بولاتىن. سونى تاعى كولدەنەڭ تارتا بەردى.
تالدىبۇلاقتا تۋعانىم دا راس. اكەمىزدىڭ ءۇيىنىڭ ورنى سوندا ءالى وشپەي جاتىر. ويتكەنى وتىزىنشى جىلداردىڭ سوڭىن الا كولحوزدا بريگادير بولىپ جۇرگەن جەرىنەن مەنىڭ اكەم "حالىق جاۋى" رەتىندە ۇستالىپتى. بار ايىبى — بريگاداعا ءتيىستى تۇقىمدىق كارتوپ ءشىرىپ كەتكەن. تۇرمەگە وتىرعىزۋعا اپارعان جەرىنەن جاناشىر دوستارى ەسەبىن تاۋىپ، تاۋ اسىرا قاشىرىپ جىبەرگەن كورىنەدى. تالدىبۇلاقتا ورنالاسقاننان كەيىن اكەم استىرتىن تۇردە ءوزىنىڭ وتباسىن دا سوندا كوشىرىپ الىپ، 1938 جىلى مەن دۇنيەگە كەلسەم كەرەك، 1942 جىلدىن باسىندا اكەم سوعىسقا الىنىپ، ءبىز قايتا ءوز اعايىنىمىزدىڭ اراسىنا — الاكولگە كوشكەنبىز. اعايىن جۇرتتى ەكىۇداي اڭگىمەگە اپارىپ، ارا-تۇرا تالاستىرىپ قويىپ جۇرگەن دە سول ءجايت.
ماكەڭ دە قايداعىلاردى قوڭىرسىتىپ، قىرىق جىل بۇرىن مەنىڭ چەچەن بالالارىمەن توبەلەسكەنىمدى دە ايتا كەتتى ءسوز اراسىندا. "ءاۋ، سەن ءوزىڭ مۇلدەم حۋليگان بولىپسىڭ عوي!" — دەپ تۇمەكەڭ كۇلەدى "تابالاپ". اقتالىپ جاتقىم كەلمەي، مەن دە باس يزەي قۇپتاي بەرەم. جوق جەردە ءسوز كوبەيتىپ، داۋلاسىپ جاتقىم كەلمەيدى.
ۇدايى عانا قوشەمەت-قۇرمەت كورىپ، كىل عانا ءىلتيپاتقا ىلىگىپ جۇرمەگەن ادامعا كىلەڭ ماداق پەن ودادان القا تاعىپ، ماقتاپ، ماراپاتتاپ جاتقانداردىڭ ءسوزىن ءمىز باقپاي تىڭداپ وتىرۋدان ازاپتى نارسە جوق ەكەن. قۇشاق-قۇشاق گۇلدى دە قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ وتىرىپ ارەڭ الاسىڭ. ءبىر ورنىندا بايىزداي الماي، قيپاقتاي بەرەسىڭ.
ءبىزدىڭ رۋىمىز الديار اتالادى. بۇل ءوزى اسا كوپ وسە قويماعان، ءبىراق قىران بالاپاندارىنداي شىمىر ازاماتتارى ەشكىمگە ەسەسىن جىبەرمەيتىن اۋىزبىرلىكتى ەل. الديار بابامىزدان تاراعان ۇرپاقتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن الاكولدىكتەردىڭ ۇلكەندەرى ايىرىقشا قادىرلەپ، "باباڭ بالالارى" دەسىپ وتىرادى. تورگە دە ەلدەن بۇرىن "باباڭ بالالارى" شىعاتىن ءداستۇر ءالى كۇنگە ساقتالعان. جاسى بىزدەن ەگدەلەرى اسىرەسە وسى جاعىن بەرىك ۇستانادى.
سول الديار بالالارى اتىنان الىبەك ىدىرىشيەۆ سويلەپ، ماعان ات مىنگىزىپ ەدى. سىرتتا كىسى كوپ، كىلەم جاپقان اتقا مەنى قولتىعىمنان الىپ مىنگىزۋىن مىنگىزدى-اۋ. ءبىراق الگى ماڭقا بولعىر بىلق ەتىپ ورنىنان قوزعالماي قويدى. قورشاعان جۇرتتان قايمىقتى ما، كىم ءبىلسىن، تىزگىندى قانشا جۇلقىلاپ، ەكى وكپەگە تەپكىلەگەنىممەن، ارام قاتقىر اتتاپ باسپاي، دىڭكەنى قۇرتقانى. شىلبىردى وزدەرىنە لاقتىرىپ تاستاپ، جەرگە قايتا تۇسۋگە ءماجبۇر بولدىم.
سول "باباڭ بالالارىنىڭ" ءبىرى قۇتتىبەك سەمبەكوۆ اۋلەتى شاعىن ءدامحانا اشقان ەكەن. رەڭ-باسى تازا، اشىق ءجۇزدى اق-جارقىن ادەمى قىزدارىن ءبىلۋشى ەدىم، ءبارى بىردەي جۇگىرىسىپ، سولار 40-50 ادامعا قوناقاسى بەردى. ءبىراز ادام سويلەپ، مۇندا دا ەمەن-جارقىن جاقسى وتىردىق. ورالبەك قانا رۇقسات سۇراپ ەرتەرەك قايتتى دا، قالعاندارىمىز ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن دۇرىلدەستىك-اۋ دەيمىن.
تۇمەكەڭنىڭ دە كەي-كەيدە ورىنسىز ءبىر ومىراۋلاپ كەتەتىنى بولىپ تۇرادى. "فۋتبول كورەمىن، تەلەديدار تابىڭدار"، — دەپ الەككە سالدى الدىمەن. ءقوناقۇيدىڭ تەليەۆيزورى كورسەتپەيدى ەكەن، اقىرى جالعىز ءوزىن اماننىڭ (جيەن كۇيەۋ) ۇيىنە اپارىپ سالىپ، اعا بابىن ازەر تاپقان جايلارى بار.
ەرتەڭگى استى زاۋرەنبەك پەن بەرىك (بۇل بەرىك دەيتىن جىگىت جاقسى جۋرناليست ەدى، اياق استىنان وقىس قازاعا ۇشىراپ كەتتى) بەرمەك ەكەن. زاۋرەنبەك مۇسابەكوۆ مەنىڭ پارتالاس دوسىم دا، بەرىك بولسا وبلىستىق گازەتتىڭ وسى وڭىردەگى مەنشىكتى ءتىلشىسى. ولار "بۇرمە" دەپ اتالاتىن، قارىنعا سالىپ، بۋعا پىسىرەتىن ايرىقشا ءبىر ءدام ازىرلەپتى. مۇنىڭ ءوزى 5-6 ساعاتسىز پice قويمايتىن كورىنەدى. اسحانا الدىنا ءيىرىلىپ ۇزاعىراق كۇتىپ قالدىق... ايتسە دە، ەڭبەگىمىز ەش بولا قويعان جوق، ءدامدى استى جالاپ-جۇقتاپ جەپ الدىق.
ەندىگى بەتالىس — كوكتۇما. جاڭا عانا ءبىزدى شىعارىپ سالعان مۇحتار جولجانوۆ: "وندا جىگىتتەر كۇتىپ الادى، جاعدايلارىڭىز جامان بولا قويماس. ءبىز ەرمەدى دەپ سوكپەڭىز، توسىن ءبىر شارۋا تۋىپ قالدى" دەگەن بولاتىن. الماتىدان زامانبەك باتتالحانوۆ دەيتىن زەينەتكەر كەلىپتى. "بۇرىن اۋدان باسقارعان سىيلى ادام ەدى" دەيدى بىلەتىندەر. سول كىسىنى كۇتپەك ەكەن ەندى. "زەينەتكەر دەگەندەر الاكولدىڭ وزىندە دە ءورىپ ءجۇر ەمەس پە. الماتىدان كەلگەن تاعى ءبىرى نە بىتىرەتىنىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن" دەگەن ويدى ارقالاپ ءارى تارتا بەرگەنبىز.
كول باسىندا ءبىزدى ساپاش، نۇربەك، ساتايلار، امان، رايگۇل جانە باسقا جاستار كۇتىپ الدى. ءبىز وتكەن جىلى گاۋھار (قىزىم) ءبارىمىز جاتقان ءۇش بولمەلى، اجەپتاۋىر جيھازى بار جەكە ۇيگە تۇستىك. جاتاتىن ەكى بولمەسى، دەمالاتىن زالى بار.
كول جارىقتىق باياعىداي بولىپ مولدىرەپ جاتىر ەكەن. كيىمىمىزدى شەشە سالا كۇمپ-كۇمپ ەتتىپ قويدىق تا كەتتىك. ءبىراق "ءبارى سەناريي بويىنشا" دەگەندەي، اس كۇتىپ قالعانىن ايتىپ، جىگىتتەر ءبىزدى سۋدان تەز سۋىرىپ الدى.
قوناقاسىعا سىرنە دايىندالعان ەكەن، ءدامى ءتىلدى ۇيىرەدى. ءبىراق سۋ جاعاسىندا جۇرگەن جاستاردىڭ ءبىزدى تانيتىنى بار، تانىمايتىنى بار، شاقىرىلعانى، شاقىرىلماعانى بار، ۇزىن جاسالعان ستول بويىنا 40-50 ادام سىعىلىپ بارىپ جايعاستى عوي دەيمىن. الگى سىرنەگە ءبارىمىز باس سالا كىرىسكەندە اپ-ساتتە تاقتۇعىن شىعارىپ، تاباعىنا دەيىن جالاپ-جۇقتاپ جىبەردىك. "اۋىلدا مۇنداي دا بولادى"، — دەپ كۇلگەن بولدى ساپاشتار.
تەگى، وسى شارۋانىڭ بارىنە باس-كوز بولىپ جۇرگەن سول ساپاش (ساپارعالي ءابدىنوۆ) ەكەنىن اڭعاردىم. كوپ جىلدار بويىنا "سارىقۇم" اتالاتىن كەڭەستىك شارۋاشىلىقتى باسقارىپ، ەل مەن جەردىڭ قاتپارى قالىڭ قۇپياسىن جاقسى ءبىلىپ العان بۇل ازامات وسى جولى دا ايرىقشا كىسىلىك قايرات تانىتتى. ءبۇل ءوڭىردىڭ ۇلكەن-كىشى، كەلىن-كەپشىك، بالا-شاعاسىنا دەيىن تەگىس تانيتىن ساپاشقا ولاردىڭ بارلىعىن شەتىنەن ايتقانىنان شىعارماي، ءيىرىپ-جۋساتىپ وتىرۋ اسا قيىنعا تۇسپەسە كەرەك. كەشەگى-بەرگى بارشا الاشاپقىن قاراكەتىنەن مەن سونى اڭعاردىم. الىستان بارىپ قوسىلاتىن تۋىستىعىمىز دا بارى انىق قوي، كوبىنە سىرتتان عانا باقىلاۋشى بولىپ ءجۇرىپ الاتىن اعايىندى دا كورىپ بولعان جوقپىز با. ولاردىڭ ىشىنەن "اعايىن بار بولساڭ — كورە المايدى، جوق بولساڭ — بەرە المايتىندارىن" دا ءتانىپ-بىلىپ ءجۇرمىز عوي ءبىز. ال ساپاش بولسا قىزمەتىن ساتپاي، وزىنە قاراعان ءبىراز ازاماتتىڭ باسىن بىرىكتىرە ءجۇرىپ، دوس ءسۇيىنىپ، دۇشپان قايمىعارداي ارەكەتتەر جاساعانىن ايتپاي، نەسىنە جاسىرايىن.
كۇن كوتەرىلە كەلە سونشالىق ىسىپ كەتتى دە، از-كەم دەمالعان سىڭاي تانىتتىق. ءبىزدى قورشاعان ۇلكەن-كىشى كوپشىلىك ءسال سيرەپ، ءتۇس قايتا تاعى ءبىر قويدىڭ ەتىن كەڭىردەكتەن وتكىزىن جىبەردىك تە، تالدىقورعان جىگىتتەرىنە راحمەت ايتىپ، ۇيلەرىنە قايتاردىق.
ءبىز سۋعا تۇستىك، دوپ، كارتا وينادىق. ايەلدەر دە ءار جەردە كۇڭكىلدەسىپ، كۇبىرلەسىپ قىدىرىپ جۇرگەن بولدى. كەشتەتە ساپاش ءبارىمىزدى تاعى جيناپ، الديار جىگىتتەرى اتىنان بارىمىزگە ءبىر-بىر تۇكتى كىلەم سىيعا تارتتى.
سونىمەن بۇل كۇندى دە وتكىزىپ تىندىق.
جەكسەنبى كۇنى سۋعا بىرەر سۇڭگىپ شىعىپ، جۋىنىپ، قىرىنىپ الدىق تا، ازانعى اسقا وتىردىق.
تاماقتان سوڭ مەنىڭ تاعى دا سۋعا تۇسكىم-اق كەلىپ ەدى، تۇمەكەڭ دەگبىرسىزدەنىپ، "كەتەيىك، كەتەيىكتىڭ" استىنا الدى. جاسى ۇلكەن بولا تۇرا، بۇ كىسىنىڭ كەيدە وسىلاي جوق جەردەن شي شىعارىپ، بەرەكەڭدى الىپ جىبەرەتىنى بار. ءبىراق مەن دە توزىمدىلىك تانىتىپ، بۇل جولى ۇندەي قويمادىم. ىڭعايىنا جىعىلىپ، مايىسا بەردىم.
ساپاشتىڭ ۇيىنە ساعات 11-لەردە كەلدىك. ءبىز وتباسىمىزبەن اۋىل مولداسىن ەرتىپ، اكە-شەشىمنىڭ باسىنا بارىپ قۇران وقىتىپ قايتتىق. اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى مۇقتار جولجانوۆ كەلدى. تۇمەكەڭ تازا كينگىگە (كارتا ويىنى) كىرىستى، قولى جۇرسە، كۇلمەڭدەپ، جۇرمەسە، كەسكىنى ەپتەپ كۇرەڭىتىپ قويىپ، كارتانى ءبىراز وينادى-اۋ دەيمىن.
بۇل ۇيدە ادديار بالالارىنان ساپاشتان باسقا نۇربەك، ءساتىش، ءابىتايلار بولدى. ءارقايسىنا: "ماعان كورسەتكەن قۇرمەتتەرىڭنىڭ ەسەسى كەيىنگى ىنىلەرىمنەن قايتسىن!" — دەپ راحمەتىمدى ايتتىم.
ساپاش ءوز وتباسىنىڭ اتىنان تۇمەكەڭە، قاستەككە شاپان جاۋىپ، تەمىرحانعا كوستيۋم كيگىزدى.
قيماي قوشتاسىپ، تاعى ىلگەرى تارتىپ كەتتىك.
تەنتەك وزەنىندەگى كوپىر اۋزىندا امان، امانجول سياقتى جيەن كۇيەۋ بالالار، تاقا ءوز تۋىستارىم قازيزا، قامار، ساۋلە، ءناسيما، داۋلەت پەن ايگۇلدەر كۇتىپ تۇر ەكەن. جاعاداعى كوگال ۇستىنە كيىز، كىلەم توسەپ، كورپە-جاستىقتى ءۇيىپ تاستاپتى. ەت اسىلىپ، ءشاي قايناپ جاتىر. داستارحاندى قورشاي كەسكەن تەرەكتەي بولىپ سۇلاي-سۇلاي كەتتىك. قاي جەرىمىزگە كەتىپ جاتقانىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن، الدىمىزعا كەلگەن اس كەرى قايتىپ كورگەن جوق.
سالدەن كەيىن سوڭىمىزدان شىققان ساپاش قۋىپ جەتىپ، جاڭا كورگەندەي بولىپ تاعى ءبىراز دۇرىلدەستىك. كەشە "كەتتىك، كەتتىك، ەندى قايتايىق" دەپ دەگبىرىمىزدى الىپ دىگىرلەپ بىتكەن تۇمەكەڭ دە اسىعار ەمەس، جان-جاعىنا سەرگەك قاراپ، ءازىل-قالجىڭ جاۋدىرىپ، جادىراي تۇسەدى. "و، كوكە!" دەپ ەسكەرتكەن بولىپ ەدىم. "ەندى نەسىنە اسىعامىز، جەتەرمىز تۇندەلەتىپ، قويا تۇر!" — دەيدى. سونىمەن، اقىرى بارىپ ساعات تورتكە تاياعاندا عانا ەل-جۇرتپەن ازىرگە قوشتاسىپ، الماتىمىزعا قاراي اتتاندىق.
تۇمەكەننىڭ، قاستەك، تەمىرحانداردىڭ ايتۋىنشا، بۇل ساپارىمىز ءساتسىز بولماعان سياقتى. تەك جاڭا ماشيناعا بىردەن بۇلاي تيەلە ءمىنىپ، سالماق سالۋعا بولمايدى ەكەن، كوكەم سونى احمەتكە رەنىش رەتىندە (بىلە تۇرا دەپ) بىرنەشە رەت ەسكەرتىپ ايتا بەردى. مەن نە دەيىن. جىگىتتەردىڭ ونداي-وندايى دا بولىپ تۇرادى ەمەس پە.
الاكولدەن ورالعالى قۇتتىبەكتى دە، جۇرەكتى دە كوپكە دەيىن كورە الماي ءجۇردىم. رەنجىپ، وكپەلەمەگەنىمەن دە، كوڭىلدەرىندە ايتپاي بىلەتىن ءبىر تۇيتكىل قالعانىن اڭعاردىم. مەنىڭ ءبىر قىزىق-قۋانىشىما ورتاقتاس بولىپ كەلە جاتقاندىقتان، وسى ءبىر تۇستا شەتقاقپاي كورگەندەي بولعانعا اڭتارىلىپ قالعان سەكىلدەندى. قۋانىشباي بولسا، ءوز وكپەسىن اشىق ءبىلدىردى.
بۇل جولجازبادا داستارحان ءمازىرى كوبىرەك ءسوز بولىپ كەتكەنگە ۇقساۋى مۇمكىن. قازاقى قۇرمەتتىڭ ءوزى دە داستارحانمەن، داممەن ولشەنبەي مە. ەڭ سىيلى ادامىن دامگە شاقىرماۋشى ما ەدى قازاق. ارينە، ارتىعىراق كەتىپ، كەيدە جالىقتىرىپ تا جىبەرەتىن قوناقاسىلار بولادى. ءبىراق ودان قايدا قاشىپ قۇتىلارسىڭ. قاشايىن دەپ تۇرعان دا نيەتىمىز جوق، كوڭىلدىڭ ءوزى سول ءدامدى، سول ءان مەن ءساندى ساعىنا قالاپ تۇرادى عوي. ءتورت كۇنگە سوزىلعان بۇل ساپاردا دا داستارحان كوپ جايىلسا — ول اعايىننىڭ بايلىعى اسقانىنان ەمەس، كوڭىلىنىڭ اقتىعىنان، نيەتىنىڭ تۇزۋلىگىن كورسەتكەن قوشامەتى بولار دەپ، شىن جۇرەگىمىزبەن قابىل الىپ جاتىپ ەدىك.
ەلگە بارعان ءبىر ساپاردىڭ ەشبىر الىپ-قوسپاسىز قىسقاشا جاي-جاپسارى وسىنداي ەدى، اعايىن. وقىپ شىققاندار بولسا، العىستان باسقا ايتارىم جوق. جاقسىلىقتا جولىعا بەرەيىك!
You Might Also Like
-
ساكەن يماناسوۆ پەن بەكسۇلتان نۇرجەكەيەۆ — ەكەۋى دە جەتىسۋلىق. ءبىرى — اعا، ءبىرى — ءىنى. ءبىرى — اقىن، ءبىرى — پروزاشى. ەكەۋىن تانىستىرعان — جەرلەستەرى دە، رۋى دا ەمەس...
-
بۇل اڭگىمەنى ماعان كوپ جىلدار بويىنا الاكول اۋدانىنىڭ شارۋاشىلىقتارىن باسقارىسقان ازاماتتاردىڭ ءبىرى ساكەن الپىسبايەۆ ايتىپ بەرىپ ەدى.
