... ۇلىتاۋعا باردىڭ با؟..
(ءبىر جولساپاردىڭ كۇندەلىگى)
“سونداي ءبىر ساپاردىڭ ءساتى كەلىپ تۇرعانى، بىرگە ءجۇرىپ، ۇلىتاۋ جاعىن بەس-ون كۇن ارالاپ قايتۋعا قالايسىز؟”— دەپ كۇتپەگەن جەردەن ءجۇرسىن ەرمان تەلەفون سوققاندا، سوۆمين اۋرۋحاناسىنىڭ كۇندىزگى بولىمىندە ەم-دوم الىپ جاتقان ەدىم. قاشان بولسىن ورانىپ-قىمتانۋدى ۇمىتىپ، اڭعال-اشىق جۇرە بەرەمىن دەپ، وسىلايشا ءجيى-جيى سۋىق تيگىزىپ الاتىنىم بار ەدى، بۇل دا سونىڭ سالدارى بولاتىن...
ءوزىم سول ساتتە ۇيدەن ادەيىلەپ الا شىققان جايىق بەكتۇروۆ اعامىزدىڭ “ەنەدەن ەرتە ايرىلعان ءتول سەكىلدى” دەپ اتالاتىن ەستەلىك كىتابىن وقىپ جاتقان بولاتىنمىن. جازۋشىلىعىن كوپ ادام مويىنداي بەرمەيتىن جايىق اقساقالدىڭ بۇل كىتابىندا ەل مەن جەر، حالقىمىزدىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنگىسى، جاعىراپياسى مەن تاريحى جايىندا قانشاما ءبىر قىزعىلىقتى ماعلۇمات، ارعى-بەرگىدەن وربىگەن ءارالۋان دەرەكتەر مول بولىپ شىقتى. سارىارقا دالاسىن دا وڭدى-سولدى ءبىراز شارلاعان سىڭايى بار، سولاردان تۇزگەن جولساپار اڭگىمەلەرى دە وقۋعا جەڭىل، تارتىمدى ءھام تاتىمدى دۇنيەلەر ەكەن. اسىرەسە، ەجەلگى ۇلىتاۋ ءوڭىرى، ونداعى الاشا حان، جوشى، ەدىگە مازارلارى توڭىرەگىندەگى، سول ايماقتا ايگىلى جاھانگەر اقساق تەمىر دە بولىپتى، سولاردىڭ حان ورداسى بولعان قورىم مۇرتى بۇزىلماي ءالى جاتىر دەيتىن ەجەلگى جىر-اڭىزدار سارىنى ەرىكسىز ەلەڭدەتىپ، “رەتى كەلىپ، جاساعان مۇرشا بەرىپ جاتسا، ادەيىلەپ ىزدەپ بارىپ قايتاتىن-اق جەر ەكەن، شىركىن!” — دەگەن ويعا تابان تىرەي ەلەگىزىپ وتىرعاندا، ءجۇرسىننىڭ تەلەفون سوعۋى — ىزدەگەنگە سۇراعاننىڭ ءوزى بولدى دا شىقتى. “مۇنداي دا كەزدەيسوق سايكەستىك بولا بەرەدى ەكەن-اۋ!” — دەگەم دە قويعام.
— باس-اياعى قانشا كۇن، قانشا جەر ءجۇرۋىمىز مۇمكىن؟ — دەپ سۇرادىم جۇرسىننەن. ويتكەنى، ەمدەلىپ جاتقانىمدى ايتتىم، ونىڭ ۇستىنە بۇرىنعىداي ەمەس، سوڭعى كەزدەرى دەنساۋلىقتىڭ سىر بەرە باستاعانى اڭعارىلىپ قوياتىن.
— ءبىر اپتانىڭ و جاق، بۇ جاعى شىعار، ەكى-ۇش مىڭ شاقىرىم جول ءجۇرىپ قالارمىز،— دەدى ول.
— اپىر-اي،ءا! بارعىم دا كەلىپ تۇر، ۇزاق جولدى اۋىرلاپ قالامىن با دەگەن قورقىنىش تا جوق ەمەس. ەمدەلىپ جاتقانىم ءوز الدىنا. ەكى وتتىڭ ورتاسى دەگەن وسى بولدى-اۋ!.. قايتسەم ەكەن؟
— شارشاعان جەرىڭىزدە ايتا قويارسىز، ۇشاققا وتىرعىزىپ قايتارىپ جىبەرەمىز. ۇزىلگەن جەرىنەن ەم-دومىڭىزدى ءارى قاراي جالعاستىرا بەرەسىز،— دەپ ول كۇلگەن.
ءسويتىپ، نەدە بولسا تاۋەكەل دەۋگە تۋرا كەلگەن. تاۋەكەل دەدىك تە، الىپ جاتقان ەم-دومنىڭ ءبارىن بىرەر اپتاعا جيىپ قويىپ، بۇل دا ءبىر ورايى كەلگەن وڭ ساپار شىعار دەپ جۇرسىنگە ەرۋ جاعىنا ويىسقام.
* * *
جۇرسىندەر (قاسىندا ءاعالى-ىنىلى امەت، امانكەلدى، مۇراتبەك ەرمەگيايەۆتەر بار ەكەنىن ايتقان، ايگىلى ءومىرزاق سارسەنوۆ تە ەرە جۇرمەك ەكەن، اياق استى شەتەلگە ۇشاتىن بولىپ قالىپ قويىپتى) كۇنىبۇرىن ءبىرى ۇشاقپەن، بىرەۋلەرى جۇردەك تە جەڭىل اۆتوكولىكپەن ۇزدىك-سوزدىق بولىپ استاناعا قاراي اتتانىپ كەتە بەرىپتى دە، مەن ولاردىڭ سوڭىن الا پويىزبەن شىعىپ ەدىم. 28 مامىر، ياعني دۇيسەنبى كۇنى تاڭەرتەڭ استانا ۆوكزالىنا كەلىپ تۇسكەن مەنى قارسى العان قاناي دەگەن جىگىت (ول دا ءبىر اڭقىلداپ قالعان ازامات ەكەن، وسىنداعى ءبىر قۇرىلىس مەكەمەسىنىڭ يەسى) الدى-ارتىما قاراتپاي “دجيپ” ماشيناسىنا سالىپ الدى دا، ورتالىقتاعى “سۋسار” اتالاتىن جەكە مەنشىك مەيرامحانانىڭ تورىنەن ءبىر-اق شىعاردى. ءجۇرسىن وعان سولاي تاپسىرىپ، وزدەرى قاراعاندى، قارقارالى جاعىنا شۇعىل اتتانىپ كەتىپتى. مەن ورنالاسقان داعاراداي ليۋكس-نومىردىڭ ىشىندە فين ساۋناسى بار ەكەن، بارىنەن دە سونىسى ءبىر عانيبەت بولدى. پويىزدىڭ ەكى كىسىلىك كۋپەسى كادىمگىدەي سالقىنداۋ ەكەن، تاڭعا جاقىن اجەپتاۋىر توڭازىپ، مازاسىزداۋ كۇي كەشىپ كەلىپ ەدىم. بولمەگە الدىرعان جەڭىل-جەلپى تاڭعى مازىردەن ءدام تاتتىم دا، قانايعا راحمەت ايتىپ، جايىنا جىبەرىپ، الگى ىستىق مونشاعا قويدىم دا كەتتىم. بۇدان ارتىق نە تىلەرسىڭ! بۋلاندىم، سۋلاندىم، تەرلەدىم، تەپشىدىم، ايتەۋىر ەكى-ۇش ساعات وڭاشا قالىپ، قايتادان جان شاقىرا قالپىما كەلگەندەي راحات ءبىر كۇي كەشىپ ەدىم.
سول ەكى ارادا قالتا تەلەفونىمەن ءجۇرسىن دە قوڭىراۋلاتىپ، مەنىڭ قال-جاعدايىمدى سۇراپ الدى دا، باستاپقى جوسپاردىڭ ءسال-پال وزگەرگەنىن ايتىپ، وسى ورنىمدا قاپەرسىز جاتا بەرۋىمدى ءوتىندى، وزدەرىنىڭ كەشتەتە، ءتىپتى ودان دا جايىراق ورالاتىنىن، اعايىندى ەرمەگيايەۆتاردىڭ اتا-بابا جۇرتىنا بارىپ، ءتاۋ ەتىپ قايتۋعا ۇيعارعانىن، ءوزىنىڭ دە سولارمەن بىرگە بولاتىنىن حابارلادى. ءدال ءقازىر ماعان دا كەرەگى سول، ەشكىمنىڭ مازامدى الماۋى ەدى. جۇرسىنگە ەمەۋرىنمەن سونى ايتتىم دا، وڭاشا بولمەدە ءدامدى ءشايىمدى ءىشىپ، بىرەر جەرگە تەلەفون سوعىپ الدىم دا، تاعى دا وزىممەن ءوزىم بولىپ، الگى مونشانى اينالدىرا بەرگەنمىن...
* * *
ءجۇرسىننىڭ ءوزى قاشاندا ءازىل-وسپاققا بەيىم، كۇلكىگە ءۇيىر، كىسىگە ۇيىرسەك ورالىمدى جىگىت قوي. ارامىزداعى مۇشەل جاس ايىرماشىلىعىنا قاراماي، ۇدايى مەنى دە قاعىتىپ قويىپ، قاجاي ءتۇسىپ جۇرەتىنى بار. ءازىلى جاراسىپ جاتسا اتاسىمەن دە ويناي بەرەتىن قازاق ەمەسپىز بە، مەن دە ونىڭ ارتىق-كەم ءسوزىن اۋىرلاماي، كوتەرە بەرەتىن بولعانمىن. اعالى-ىنىلىدەي دوس-جار ادامدار بولىپ كەتكەنىمىزگە دە ءبىراز جىلدىڭ ءجۇزى بولىپ قالدى. راس، انەۋ ءبىر جىلدارى ارامىزدان الدەبىر قارا مىسىق جۇگىرىپ ءوتىپ، ەداۋىر ۋاقىت قىرعيقاباق كۇي كەشكەنىمىز دە بار-تۇعىن. ءبىراق سول ءبىر توڭ-تەرىس قالپىمىزدىڭ وزىندە دە ات قۇيرىعىن ءبىرجولا ۇزىسە الماي، بىر-بىرىمىزگە سىرتتاي قارايلاي جۇرسەك كەرەك، كەلە-كەلە وتكەن-كەتكەننىڭ ءبارىن جۋىپ-شايىپ، قايتا تابىسقانبىز.
ول ءوزى كوپتەن بەرى قازاقتىڭ بايىرعى ونەرى — ايتىستى قايتا جاڭعىرتىپ، سونىڭ باسى-قاسىندا ءجۇر. ونىڭ بۇل ءىسىن دە بىلايعى جۇرت سان-ساققا جۇگىرتىپ، بىرەۋ اناۋ دەدى، بىرەۋ مىناۋ دەدى، ءبىراق ءجۇرسىن قىڭق ەتپەي، قۇلاعىن ءوزى عانا بەرىك ۇستاعان بۇل ءىسىن اسپانداتا كوتەرىپ، ايگىلەۋمەن كەلە جاتىر. ءبىر كەزدە سىرباي ماۋلەنوۆ اعامىز ايگىلى ءسابيت مۇقانوۆقا قاراتا:
سەن وعان ايت: تۇگى جوق تورىعارلىق،
ولەڭمەن بىزدەر مىقتى بولىپ الدىق،
مۇقانوۆ ءسابيت دەگەن اتاعىڭ بار،
بولاشاق ۇرپاقتارىڭ جولىعارلىق،
— دەپ جازعانى بار ەدى. سول ايتقانداي، ءجۇرسىن دە بۇل كۇندەرى “ايتىسپەن ابدەن مىقتى بولىپ العان”. ايتىس ونەرىنىڭ تۋىن ول قالاي اسقاقتاتا اسپانعا كوتەرسە، ايتىس تا، ءوز كەزەگىندە، ءجۇرسىننىڭ اتىن الىس-جاقىنعا بىردەي تانىتىپ، اتاق-داڭقىن اسىرا ءتۇسىپ كەلەدى. ءقازىر بەرگىسى ءيىسى قازاق، ءارىسى التى الاشتا ءجۇرسىندى بىلمەيتىن، جۇرسىنمەن ءبىر رەت تە بولسا ءتىل ايقاستىرا تانىسقىسى كەلمەيتىن پەندە بالاسىن تابۋدىڭ ءوزى دە قيىن شىعار-اۋ.
اقىن ءجۇرسىن سوزگە دە شەشەن، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا اينالا جۇرتتى اۋزىنا قاراتىپ ۇستاۋدا الدىنا جان سالمايتىن-اق شوۋمەن. تابان استى تاۋىپ ايتاتىن تاپقىرلىعى دا بار. ۇدايى ءازىل-قالجىڭعا بەيىم تۇراتىنىن جوعارىدا ءبىر ايتتىق-اۋ دەيمىن. ميىقتان كۇلە تۇرىپ مىسقىلداعاندا اتقان وعى دالاعا كەتپەيدى، نىساناسىنا تۋرا بارىپ دارىپ جاتادى. كەيدە قاسىنداعى كىسىنىڭ سىرت كوزدەن جاسىرىپ ۇستايتىن جاندى جەرىنە ءدال تيگىزە قاعىتىپ بەرگەندە، ءالى سىرىن الا قويماعان ۇلكەن-كىشىنىڭ ءبىرازى قاپەلىمدە قامشى تيگەندەي قايقاڭداپ-اق قالادى. قايىرا سوققان قالجىڭىنىڭ ءوزى مىسقىلعا بەرگىسىز. ءبىراق كەكەتۋگە بارسا دا، مۇقاتۋعا جوق. ءازىل اراسىنداعى ءزىلدى دە ءوزى جۋىپ-شايىپ، تەگىستەپ وتىرادى.
وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن “ەگەمەن قازاقستان” گازەتىندە ءجۇرسىن ەرماننىڭ بەلگىلى قوعام قايراتكەرى مارقۇم وزبەكالى جانىبەكوۆ جايىنداعى كولەمدى ەسسەسى جاريالاندى. سونى وقي وتىرىپ، تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەي تۇرعان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسىنا قۇرداسىنداي قالجىڭداعان ءجۇرسىننىڭ سوزىنە ازدى-كەم كۇمان دە كەلتىرىپ: “ءاۋ، سەن ءتىپتى سول كەزدىڭ وزىندە سك-نىڭ سەكرەتارىمەن ازىلدەسۋگە جاراپ قالىپ پا ەڭ؟!” — دەگەنىم بار-تىن.
— جانىبەكوۆ جارىقتىق ءسوز توركىنىن تۇسىنەتىن ەدى عوي،— دەدى ءجۇرسىن. — ساعات اشىمبايەۆ مارقۇم دا (سول كەزگى ءوزىنىڭ تىكەلەي باستىعى) وندايدا قيپاقتاپ: “ءاي، ءبىر كۇنى وپىق جەيسىڭ عوي، وسى ءبىر اششى-تۇششى ءازىلدى بايقاپ ايتساڭشى!” — دەيتىن. ونىسىن ءبىزدىڭ ۇيدەگى باقىتجامالعا دا ايتىپتى. ءبىراق رەنىش-وكپە بولا قويعان جوق. وزاعاڭمەن وزدەرىڭىز سياقتى ازىلدەسە بەرەتىنبىز.
* * *
مامىر ايىنىڭ 29 جۇلدىزى كۇنى ءبىز استانادا باس قوسىپ، امانكەلدى ەرمەگيايەۆتىڭ ازامات بولعان بالاسى تالعاتتىڭ ۇيىنەن تاڭعى اسىمىزدى ىشتىك تە، تورت-بەس جەڭىل اۆتوكولىككە ءبولىنىپ ءمىنىپ، قورعالجىڭ كولىن بەتكە الا جولعا شىقتىق. جولباسشىمىز — بۇرىن كوپ جىلدار بويىنا ۇلىتاۋ اۋدانىندا ءبىرىنشى حاتشى، اكىم بولعان، ءقازىر استانا تۇرعىنىنا اينالعان سەرىك تىلەۋبايەۆ دەيتىن جىگىت. ويلى دا وڭدى، ورنىقتى ازامات ەكەندىگى بايقالىپ تۇر. ءباز-بازدا كوسىلە سويلەپ، قازىرمىرلانا قىزىپ بەرگەندە، ءدىلمارسيمىن دەپ پەندەلىك ماقتانعا دا بوي الدىرىپ الاتىنى بار ەكەن. ءوزى باتىربەك مىرزابەكوۆپەن بىرىگىپ “ۇلىتاۋ — ۇلتتىڭ ۇياسى” اتالاتىن كىتاپ تا جازىپتى. 2001 جىلى استاناداعى “ەلوردا” باسپاسىنان جارىق كورگەن بۇل كىتاپ تا ۇلىتاۋ ءوڭىرىنىڭ ارعى-بەرگىسىنەن ءبىرشاما حابار بەرەدى.
سول سەرىك ءسوز اراسىندا: “ءوزىم نايماننىڭ باعانالى رۋىنانمىن!” — دەگەندى دە ماقتانىشپەن قوسىپ قويدى.
وتكەن عاسىردىڭ باسىندا جاساعان ايگىلى قالامگەرلەرىمىزدىڭ ءبىرى سابىر ءشارىپوۆتىڭ “باعانالى ەلىنىڭ جايى” اتالاتىن دەرەكتى اڭگىمەسىنەن: “اقمولا گۋبەرنياسى اتباسار ويازىنىڭ وڭتۇستىك جاعىندا اۋدانىنىڭ ۇزىندىعى التى ءجۇز شاقىرىم، كولدەنەڭى ەكى ءجۇز شاقىرىم، شۋ مەن ارعاناتىعا دەيىنگى جەردىڭ اراسىندا ارعى ءتۇبى نايمان باعانالى ەكى مەكەندەيدى. ءبىر جاعى تورعاي ويازىمەن، ءبىر جاعى اقمولا ويازىمەن شەكتەسەدى. وڭتۇستىك جاعى اقمەشىت ءھام تۇركىستانمەن قوسىلادى. سولتۇستىگى — ارعاناتى ادىرى، جەلدى ادىر. بۇل ادىرلار اقمولادان ءۇش ءجۇز جيىرما شاقىرىم. وسى ايتىلعان جەردىڭ ىشىندە ۇلىتاۋ، كىشىتاۋ، ايىرتاۋ دەگەن ءۇش تاۋ بار. سارىسۋ، قاراكەڭگىر، سارىكەڭگىر، جىلاندى، جەزدى، بىلەۋتى دەيتىن سۋى تۇششى وزەندەر بار. تولىپ جاتقان ادىرلار اراسىندا جىلاپ اققان بۇلاقتار دا كوپ. باراقكول، كوپكول، اششىكول، مۇزكول دەيتىن كولدەر بار.
بۇل ەل جەرى جايلى، وتى مول، سۋى جەتكىلىكتى بولعان سەبەپتى مەشىن جىلعى جانە ىلگەرى جۇتتارعا بوي بەرمەي كەلگەن.
... باعانالى بايلىعىنىڭ ىلگەرى كەزدە قانداي بولعانىن تولىق ايتىپ كەتپەي بولمايدى... باعانالى ىشىندە بىرەۋدەن ات مايىن قۇلدانعان، بىرەۋدەن ساۋىن ساۋعان كىسى جوق بولاتىن. تۇركىستاننان كەلگەن قايىرشى قوجا، مولدالاردان باسقا كۇزەگەن بايتال مىنگەندى كوز كورمەيتىن. باعانالى ەلى كۇزەگەن بايتال مىنبەپتى...
... قاي اۋىلعا بارساڭ دا كەزدەسەتىن ويىن-كۇلكى، جابىرقاعاندارى از بولاتىن. ادىر سايىن بۇركىت، قارشىعا سالعان شال مەن بوزبالالاردى جولىقتىراتىنسىڭ. اۋىلدىڭ قىزى مەن بوزبالاسىنىڭ ادەتى — تۇنىمەن التىباقان تەبۋ ەدى... قاي اۋىلعا بارساڭ دا توي، كوكپار تارتۋ ۇشىراساتىن. بايلار بالاسىن سۇندەتتەگەندە، اتقا مىنگىزگەندە ەلۋلەپ جىلقى سويىپ، توي جاسايتىن. ءبىر جاعى قىمىزدىڭ بۋى، ءبىر جاعى مال كوپتىكتەن جەر جەتپەي توبەلەس بولىپ تا جاتاتىن. مىنەكي، وسىنداي قىزىقپەن جىلدىڭ ءۇش ءجۇز الپىس بەس كۇنىن دۋمانداتىپ وتكىزەتىن.
1915 جىلى قازىنانىڭ بيدايى اتباساردان قىزىلجارعا تارتىلعاندا باعانالىدان جيىرما ءتورت مىڭ تۇيە جيناعان”،— دەگەن سوزدەردى وقىعانبىز. “مىنە، بايلىق قايدا بولعان!” — دەپ تامسانا تاڭداي قاققانبىز.
سابىر ءشارىپوۆتىڭ كىتابىنان بۇل ءۇزىندىنى ادەيى كەلتىردىك. جولشىبايعى اڭگىمەمىزگە قاجەتى بولىپ قالار دەپ تە ويلاعانبىز.
ال جاڭاعى جولباسشىمىز سەرىككە كەلسەك، اتا-باباسىنىڭ وتكەنى بار، ءوزى كورىپ، كوڭىلىنە تۇيگەنى بار، رەتى كەلىپ تۇرعاندا نەگە عانا ماقتانباسىن، دەپ تە ءبىر قويعانىمىز بار ەدى. ويتكەنى ول دا ءوزىنىڭ جەر جايىن جاقسى بىلەتىنىن، اڭقۇمار ەكەنىن، رەتى كەلىپ قالعاندا اڭشىلىق-ساياتشىلىقتان دا قۇر الاقان قالمايتىنىن ءسوز اراسىندا اڭعارتىپ قويىپ وتىرعان. ءجولۇستى اڭگىمەدە: “مىنا جەردەن قاسقىر، مىنا جەردەن قارساق اتىپ الىپ ەدىم!” دەگەندى دە قيسىندىرا قوسىپ ماشينا ۇستىندە قوپاڭداپ قويادى. ءوزىنىڭ سوۆحوز ديرەكتورى بولىپ جۇرگەن كەزىندە سول قاسقىر اۋلاعانى ءۇشىن اۋدانعا جاڭادان كەلگەن اۋپارتكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنان ءسوز ەستىپ قالعانىن دا جاسىرماي ايتىپ قالعان. “مەن ادەيى اڭعا شىعىپپىن با، جول ۇستىندە شوقيىپ وتىرعان كوكجالدى كورە تۇرا قالاي عانا وق شىعارماي كەتەيىن” — دەگەندى دە سەرىكتىڭ ءوز اۋزىنان ەستىپ، ءبىر كۇلىپ العانبىز. بىزگە ەمەس، سول باياعى حاتشىنىڭ الدىندا اقتالىپ جاتقانداي بولىپ، ابىگەرگە تۇسكەنىنە كۇلگەنبىز.
امانكەلدىنىڭ “لەكسۋس” اتالاتىن ءىشى كەڭ، ءجۇرىسى جاي كولىگىنە سول سەرىك، ءجۇرسىن بولىپ، ءبارىمىز تيەلىپ العان ەدىك. اڭگىمە دەگەن اعىن سۋداي اعادى. ءبىرىمىزدىڭ ءسوزىمىزدى ءبىرىمىز قاعىپ الىپ وتىرىپ، جولدىڭ ۇزارعانىن دا بايقاماي قالىپپىز. استانادان بىرەر ءجۇز شاقىرىم ۇزاپ شىققاندا بارىپ، “قايدا بارا جاتىرمىز؟” — دەپ جان-جاعىمىزعا قاراعان بولدىق. مەنىڭ بۇل وڭىردەگى العاشقى ساپارىم. جولدى بىلمەيمىن. امانكەلدى دە، ءجۇرسىن دە داعدارىپ سەرىككە قارادى. ول قاپەرسىز وتىرعان سياقتى ەدى، كەنەت سانىن ءبىر سوقتى دا: “قاپ، باسقا جولعا ءتۇسىپ كەتىپپىز، قايتا ورالماي بولمايدى” — دەپ تۇر.
ارتتاعى ماشينالار دا ءبىزدى قۋىپ جەتىپ، ۇلكەن جولدىڭ ۇستىندە وشارىلىپ ەداۋىر ايالداپ قالدىق. ءجۇرسىن قاراپ تۇرعان با، الگى سەرىككە (وزدەرى ەجەلدەن تانىس بولعانىمەن، سىر الىسا قويماعانعا ۇقسايدى) وقىس ءبىر اششى قالجىڭ ايتىپ قالدى. سەرىك مۇنداي ءسوزدى كۇتپەسە كەرەك، قانشا سابىرلى بولعانىمەن شابىنا وت تۇسكەندەي تىكسىنىپ، شامدانىپ-اق قالعانى. ونىسىن بىلدىرمەگەنسىپ، قيپاقتاپ بىزگە: “مۇنداي ءسوزدى اكەم دە ايتپاپ ەدى!” — دەپ قالدى. ءجۇرسىن دە، ءبىز دە جۋىپ-شايعان بوپ جاتىرمىز. جاقشا ىشىندە ايتا كەتەيىن، بۇدان بىلايعى اپتاعا سوزىلعان جول ۇستىندە ءجۇرسىننىڭ اۋزىنان مۇنداي ءازىلدىڭ تالايىن ەستىگەن سەرىكتىڭ دە قۇلاعى ابدەن ۇيرەنىپ، ازىلگە ازىلمەن جاۋاپ قايتارۋ داعدىعا اينالىپ كەتىپ ەدى. ەكى جاعى دا ورىندى ايتىلعان جۇيەلى سوزگە توقتاي بىلەتىندەرىن اڭعارتقان. تەك امانكەلدى ەرمەگيايەۆتىڭ اعاسى امەت قانا سەرىكتىڭ ءاربىر رەاكسياسىنا قاراي: “وسىمەن پالەنبايىنشى ەسكەرتۋ بولدى!” دەپ كۇلە جۇرە رەت-رەتىمەن ساناپ قويىپ وتىردى. وعان ءبىز دە قوسىلا كۇلەتىنبىز، ءازىلدى ۇستەمەلەي تۇسەمىز.
وسى جەردە مەنىڭ ەسىمە بۇدان كوپ بۇرىن بولعان ءبىر وقيعا ءتۇسىپ ەدى. ەل بيلەپ، جۇرت شۇيلەپ قالعان جاس ازاماتتاردىڭ جالىنا قول اپارتپايتىن باس اساۋلىعى دەگەن بولادى. ولار ەندى اينالاسىنداعى جاعىمپاز، جاندايشاپتارىنىڭ قوشەمەت-قۇرمەتىنە ابدەن ەتى ۇيرەنىپ، قۇلاعىنا جاقپايتىن ءاربىر توسىن اڭگىمەگە وسقىرىنا قارايتىن ءبىر وقىس ادەت شىعارا باستايدى.
1992 جىلى تالدىقورعان وبلىسى اقسۋ اۋدانىندا تۋىپ-وسكەن اقىن قۇداش مۇقاشيەۆتىڭ 60 جىلدىق مەرەيتويى اياسىندا ونىڭ وتباسى، ءبىراز جولداستارى، تاعى ءبىر توپ قالامگەرلەر بولىپ، سول جەرگە بارعانبىز. مەن توي وتكىزۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ تەڭ ءتوراعاسى (اۋدان اكىمىمەن بىرگە) ەدىم. اۋداندىق مادەنيەت ۇيىندەگى جيىن ۇستىندە مەن استانادان ەرە كەلگەن اقىن-جازۋشى ازاماتتاردى جەرگىلىكتى جۇرتپەن تانىستىرا كەلىپ، سول ساتتە سىرتتا جۇرگەن ەسكى دوسىم قايرات جۇماعالييەۆتىڭ اتىن اتاۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىن. ساحنا تورىندە اۋدان اكىمى (تەڭ ءتوراعامىز) ەكەۋمىز وتىرعانبىز. قولىما قايرات زالدان جولداعان ءبىر جاپىراق قاعاز ىلىكتى. “اۋىلىڭا ەرتىپ اكەلىپ، اتىمدى “ۇمىتىپ” كەتكەنىڭە كوپ راحمەت!” دەپتى ول ءوزىنىڭ قىمس ەتكەنگە تورساڭداي قالاتىن وكپەشىلدىگى ۇستاپ كەتىپ.
مەن جالما-جان ءسوز الىپ، قايراتتان كەشىرىم سۇراي وتىرىپ، قاسىمداعى تەڭ ءتوراعا ەكەۋمىزدەن ۇلكەن قاتەلىك كەتكەنىن، قايراتتىڭ تانىمال اقىن ەكەنىن، اسىرەسە “اناسى بار ادامدار ەشقاشان قارتايمايدى” دەپ اتالاتىن، ەل اۋزىنان تۇسپەي جۇرگەن ءان ءماتىنىنىڭ دە اۆتورى ءوزى ەكەنىن تاپتىشتەپ جۇرتقا ءتۇسىندىرىپ شىقتىم.
سول-اق ەكەن الگى اكىمىمىز ەرىن باۋىرىنا الا تۋلاپ بەرسىن. قۇداشتىڭ اۋىلى — سۇتتىگەنگە قاراي اعىلعان ەلدى باستاپ سونىڭ ماشيناسىمەن كەلە جاتىر ەدىك، بىلاي شىعا: “قاتەلەسكەنىڭىزگە مەنى قوسىپ ايتقانىڭىز تەرىس بولدى-اۋ، اۋدان جۇرتىنىڭ الدىندا ابىرويىمنان ايىردىڭىز عوي” — دەپ، وعان قاسىنا ەرىپ جۇرگەن كومەكشىسى قوسىلىپ، ەكەۋلەپ “مۇنىڭى دۇرىس بولمادىعا” سالىپ، يت اۋرەمدى شىعارماسىن با. اقىرى مەنىڭ دە تالاعىم تارس ايرىلىپ، “ءاي، حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بولادى” دەۋشى ەدى. سەن دە حان بولماعانىڭمەن، ەل باسقارىپ جۇرگەن ازاماتسىڭ عوي، ءبىر كىسىلىك اقىلىڭ بولسا كەرەك ەدى، سونشا نە ءبۇلىنىپ كەتىپتى؟” دەپ ءۋاج ايتقان بولىپ ەدىم، سوزگە توقتاماي: “دۇرىس بولمادى، دۇرىس بولمادى” — دەي بەرگەن سوڭ، ماشيناسىن توقتاتىپ، جالىنىپ-جالپايعانىنا قاراماي، جول ورتاسىندا ءتۇسىپ قالىپ، باسقا كولىككە اۋىسىپ مىنگەنىم بار-تىن.
الگى سەرىكتىڭ باستاپقى شامدانۋىنان دا سوعان ۇقساس سارىن اڭعارىلىپ قالعانداي بولعاسىن با، وسى وقيعا ەرىكسىز ەسىمە ءتۇسىپ ەدى. ىشتە جۇرگەن ءسوز عوي، اتاسى ولمەسىن دەپ، رەتىنە قاراي ادەيى ايتىپ جاتقانىم، باسقاداي استار-ماقساتى جوق ەكەندىگىنە وقىرماندى يلاندىرا الامىن.
* * *
جول ۇزاق، دوڭعالاقتار، دوڭعالاشى
قازاقتىڭ جەتكىزبەيدى كەڭ دالاسى،— دەپ باستالاتىن وتەجان نۇرعالييەۆ دوسىمنىڭ باياعىداعى ءبىر ولەڭى بولۋشى ەدى. سول ايتقانداي، سارىارقانىڭ ۇشى-قيىرسىز ۇزاق جولى دا جۋىق ماڭدا جەتكىزە قويمايدى ەكەن. ەلسىز-كۇيسىز ەن دالا، اينالا ونداعان، ءتىپتى جۇزدەگەن شاقىرىم بويىنا قىبىر ەتكەن جان بالاسى كوزگە تۇسە قويمايدى. ءتىپتى جۇگىرگەن اڭ، ۇشقان قۇس تا كورىنبەيدى. ءتورت اياقتى مال دا جوق. ارا-تۇرا قارا جولدى كەسىپ وتكەن زورمان، تاعى ءبىر مەن اتىن ەستىمەگەن تىشقانداردى عانا كورەسىڭ. جولباسشىمىز سەرىك ۇلىتاۋ ءوڭىرى، ونىڭ قادىرى مەن قاسيەتى، ايگىلى ادامدارى مەن ايدىك وزەن-سۋى جايىندا ۇزىك-ۇزىك اڭگىمە ايتىپ، ءتىپتى اۋىز جابار ەمەس. وعان كەيدە ءجۇرسىن قوسىلادى. امانكەلدى ەكەۋمىز كوبىنە-كوپ ءۇنسىز مۇلگىپ، تىڭداۋعا بەيىمبىز. اۋدەم جەر ۇزاپ بارىپ ارا-تۇرا توقتاپ، الا شىققان قورجىنداعى ازىق-تۇلىكتەن ءدام تاتامىز. بىزگە ەرمەگيايەۆتەرمەن ىلەسە شىققان ناعاشىلارى قايدار، باسقا كولىكتەگى سەرىك پەن ءجۇرسىننىڭ كەلىنشەكتەرى كەلىپ قوسىلادى، تاعى دا گۋ-گۋ اڭگىمە، تاعى دا سەرىك تىلەۋبايەۆتىڭ اۋزىنا قارايمىز. بۇل ءوڭىردى نەگىزىنەن باعانالى، بالتالى اتالاتىن نايمان رۋلارى مەكەندەيدى ەكەن. باياعى “قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ” جىرىنداعى:
بالتالى، باعانالى ەل امان بول،
باقالى، بالدىرعاندى كول امان بول،—
دەيتىن سىڭسۋ وسى ارادان وربىسە كەرەك.
سول باعانالىنىڭ ءتورت بوساعاسى دەپ باعالانعان قادىر، بابىر، شەگىر، ساندىبايلار (ايگىلى اعا سۇلتان ەردەننىڭ اكەسى) وسى ءوڭىردىڭ تۇلەكتەرى. سولاردىڭ ءبىرى باعانالى بابىر ءبيدىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى (ىشىندە وسى سەرىكتىڭ ءوزى دە بار) بىرەر كۇننەن سوڭ جەزقازعاندا اس بەرىپ، ايتىس وتكىزبەك ەكەن. وسى ساپار اياسىنا وراي جاسالعان باعدارلاماعا سولار دا كىرەتىن كورىنەدى. ىشىمىزدە باعانالى بابىر ءبيدىڭ اتىن ەستىمەگەندەرىمىز دە بار ەكەن، سەرىكتىڭ ايتۋىنشا، ول باياعى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ “ويانعان ولكەسىندەگى” نيكون ۋشاكوۆقا جەزقازعان كەن ايماعىن ءتورت ءجۇز سومعا ساتقان ادامىڭ ءدال ءوزى. “بۇگىنگىنىڭ تىلىمەن ايتساق، ەڭ العاشقى ينۆەستورى” — دەگەندى قوسىپ قويدى سەرىك. بۇل ايماقتى ءبىزدىڭ ءبىر كورۋگە قۇشتار بولىپ كەلە جاتقانىمىزدى جاقسى بىلەتىن سەرىك ءوزى تۋىپ-وسكەن ولكەنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن، ايگىلى ادامدارىن تىلىنە تيەك ەتە وتىرىپ، تاعى دا كوسىلە سويلەپ كەتەدى. كەشەگىدەن ساندىباي بالالارى ەردەن، دۇزەن، سولاردىڭ ءىزىن الا كەلگەن يمانجان جىلقىايدار ۇلى، تايجان قالماعانبەت ۇلى، بولمان، ومار، نياز سىندى اۋزى دۋالى اقىن-جىراۋلار، بەرگىدەگى باۋبەك بۇلقىشيەۆ، كامال سمايىلوۆ جايلى دا ماقتانا ايتىپ، ماسايراي تۇسەدى. ءبىرىنىڭ اتىن ەستىگەمىز، ءبىرىنىڭ مۇراسىن جيناپ قۇراستىرۋعا، كىتاپ ەتىپ شىعارۋعا قاتىسىمىز بولعان، بىرىمەن ۇزەڭگى قاعىستىرا قاتار جۇرگەنىمىز بار، ونىڭ ەرتەگىدەي اڭگىمەسىن ءبىز دە زەيىن قويا تىڭداپ، قۇپتاي تۇسەمىز.
وسىنداي جاراسىمدى ازىل-اڭگىمەمەن جەتى-سەگىز ءجۇز شاقىرىم ءجۇرىپ تاستاعانىمىزدى بايقاماي دا قالىپپىز. كۇن ۇياسىنا ىلىنەر ساتتە نۇرا وزەنىن بويلاي كەلىپ، بەلبۇلاقتىڭ جاعاسىنداعى كوك شالعىن ۇستىنە قاتارلاي تىگىلگەن ەكى-ۇش كيىز ۇيگە ات باسىن تىرەدىك. بىزگە ارنالىپ تىگىلگەن ۇيلەر ەكەن. قارسى الىپ جاتقان ادامدار قاراسى اجەپتاۋىر. ۇلكەنى دە، كىشىسى دە بار. ايەل-ەركەگى ارالاس. اياق سۋىتىپ، ءبىراز بوي جازا سەيىلدەگەننەن كەيىن وزىمىزگە ارنالىپ دايىندالعان داستارقان باسىنا جينالدىق.
قايدا بارساڭ قارسى الدىڭنان شىعا كەلەتىن قازاقتىڭ سول ءبىر استا-توك اق داستارقانى. العاش ات باسىن تىرەگەن العاباس اۋىلىنىڭ ءسۇت بەتىنە شىعار قايماقتارى باس قوسقان داستارقانى ۇسىندە ينە شانشار جەر جوق، ىشپەي-جەمەي توياتىن نەشە ءبىر ۇلتتىق ءدامدى تاعامدارعا تولتىرىپ قويىپتى. قىستان قالعان، قالاي ساقتالعانى بەيمالىم، تىسكە باسساڭ ءالى دە جۇپ-جۇمساق ءسۇر، بىلەۋ-بىلەۋ سارى قازى، جال-جايانىڭ، جاس جىلقىنىڭ تەلشەسى دەيسىڭ بە، بىزگە ارناپ جاڭا سويىلعان قويدىڭ كەلىستىرە ۇيىتىلگەن باسى دەيسىڭ بە، ايتەۋىر، اڭقىلداعان اعايىننىڭ ءبار ءمازىرى الدىمىزدا. وزدەرى بالقايماق دەپ اتايتىن، جاڭا تارتىلعان كىلەگەيگە بال، ماي قوسىپ جاسالاتىن، شاعىن-شاعىن توستاعاندارعا تولتىرىپ، اركىمنىڭ الدىنا قوياتىن ءسۇت تاعامى دا ءتىلدى ءۇيىرىپ بارادى، ءبىراق بارىنەن دە بۇرىن بۇل جاقتىڭ قىمىزى ەرەكشە بولادى ەكەن.
وسىدان ءتورت-بوس جىل بۇرىن بەلگىلى جازۋشىمىز بەكسۇلتان نۇرجەكەنىڭ 60 جىلدىعىن تويلايمىز دەپ، توي يەسىنە ىلەسىپ ءبىر قاۋىم ەل بولىپ وسىلاي جاركەنت جاعىنداعى بەلجايلاۋعا بارعانىمىز ەسىمە ءتۇستى. تاۋدىڭ مىڭ بۇرالعان ويقى-شويقى جولىن اۋىرلاپ، اۋزىمىز كەبەرسي شولدەپ كەلگەن باسىمىز بىردەن ساباداعى قىمىزعا باس قويىپ ەدىك. تاۋ باسىنىڭ بيىكتىگىنەن بولدى ما، بولماسا ارتىعىراق سىلتەپ جىبەرگەن الگى ءبىر بىرەر تۇنەگەن بال قىمىزدان كەلدى مە، ايتەۋىر، قان قىسىمىم شۇعىل كوتەرىلىپ كەتتى دە، ءبىرتۇرلى مازاسىزدانىپ، بۇدان ءارى الدىما كەلگەن اسقا دا قاراعىم كەلمەي قويعانى بار ەدى. سودان بەرگى بەس-التى جىلدىڭ جۇزىندە اڭسارىم اۋا تۇرا قىمىز ىشۋگە ءداتىم بارمايدى، ساقتانا جۇرەتىن بولعانمىن. ۇلىتاۋدىڭ قىمىزىن “ىشكەن دە ارماندا، ىشپەگەن دە ارماندا” دەپ، بىلەتىندەردىڭ ءبارى ماقتاۋشى ەدى، راس بولىپ شىقتى، ىشكەن سايىن جۇتىنا تۇسەدى ەكەنسىڭ. بەتىندە قارامىققا ۇقساپ مايى قالقىپ جۇرگەن بال قىمىز ءتىلىمدى ۇيىرە بەرگەن سوڭ، الدىما كەلگەن كەسەنى كەرى قايتارماۋعا كوشتىم. قۇدايعا شۇكىر، قارنىم دا ورنىمدا، قان قىسىمىم دا بەلگى بەرە قويعان جوق.
قازاق جەرىنىڭ ءبىراز ءوڭىرى مەن ولكەسىن ارالاپ ءجۇرمىز عوي، قايتالاپ ايتسام، بۇل جاقتىڭ كەڭ قولتىق قونايجايلىلىعى، ادامدارىنىڭ مىنەز-قۇلقى ءوز الىنا ءبىر دارا، وزگەلەرگە ۇقسامايتىن سىڭايدا سياقتاندى. وعان، بالكىم، سارىارقانىڭ سالقار دالاسى، جەرىنىڭ كەڭدىگى، سول جەردە ادامداردىڭ سيرەك ورنالاسۋى دا اسەر ەتتى مە، كىم ءبىلسىن. ويتكەنى، ءبىر ءسوز رەتى كەلگەندە سۇراپ ءبىلدىم، ءبىز وسىنشا اڭساپ، ءبىر كورۋگە قۇمارتىپ كەلە جاتقان ۇلىتاۋ اۋدانىندا بار-جوعى 17 مىڭداي عانا ادام تۇرادى ەكەن.
ءجۇرسىننىڭ سوزىنە سەنسەك، ونىڭ قازىرگى مەكەن-جايىنا اينالعان الماتى تۇبىندەگى ءقازىر مۇزباستاۋ اۋىلى دەيتىن بە ەدى، بۇرىنعى كالينين اتىنداعى ۇجىمشار تۇرعىندارىنىڭ سانى 13 مىڭعا جەتىپ جىعىلاتىن كورىنەدى. بۇل جاقتا ەل سيرەك. استانادان شىققالى 6-7 ءجۇز شاقىرىم جول جۇرگەندە العاشقى كەزىككەن اۋىلىمىز الگى العاباس ەدى. مەنىڭ تۋعان جەرىم تالدىقورعان وڭىرىندەگى الاكول اۋدانى عوي، الماتىدان 600 شاقىرىمعا جەتەر-جەتپەس سول جاقتى بەتكە الىپ شىعار بولساڭ، اۋدان ورتالىعى ءۇشارالعا جەتكەنشە 6-7 اۋداننىڭ ءۇستىن باسىپ وتەسىڭ. ىعى-جىعى حالىق، ەرسىلى-قارسىلى اعىلىپ جاتقان كولىكتەن كوز تۇنار ەدى.
الگىندە ايتقان جازۋشى سابىر ءشارىپوۆتىڭ سول ءبىر بۇدان 70-80 جىل بۇرىن جازىلعان “باعانالى ەلىنىڭ جايى” اتالاتىن جازباسى: “... بۇرىن... باعانالى ەلىنىڭ جەتى مىڭ ءتورت ءجۇز بەس شاڭىراعىنا قاراستى قىرىق مىڭ جان بولاتىن. باعانالى — نايمانعا قاراعان باي رۋ ەدى. ورتا ەسەپپەن، ۋاق جاندىقتارىن ءىرى مالعا شاققاندا، ءار شاڭىراققا وتىز ءتورت قارادان كەلەتىن. ءقازىر سول باعانالى كۇيزەلىپ، كەدەيلەنىپ بولعان”،— دەپ باستالۋشى ەدى.
ال ەندى وسى ايتقاندارىمىزدىڭ ءبارىن، ويشا بولسا دا، بۇگىنمەن ءبىر سالىستىرىپ كورىڭىز.
راس، ءقازىر تەحنيكانىڭ زامانى. ءۇي سايىن دەرلىك بالا-شاعانىڭ استىندا ارقىراپ تۇرعان شەتەلدىك اۆتوكولىك، جەر اپشىسىن قۋىرادى. ولارعا جەر تۇبىندەگى دەرلىكتەي جەزقازعانعا ما، وبلىس ورتالىعى قاراعاندىعا، ءتىپتى استانانىڭ وزىنە مە،— اعىزىپ وتىرىپ بارىپ-قايتۋ بۇل كۇندە تۇككە تۇرمايدى. ويتكەنى، سول ماۋسىم ايىنىڭ 2-3 جۇلدىزىندا جەزقازعان قالاسىندا باعانالى بابىر بيگە ارنالىپ وتكىزىلگەن رەسپۋبليكالىق ايتىسقا تايلى-تاياعى قالماي جەتكەن ۇلىتاۋ تۇرعىندارىنىڭ ىشىندە كەشە عانا ءوزىمىز تۇستەنىپ اتتانعان، قونا جاتىپ ءتانىس-بىلىس بولعان ۇيلەردىڭ ۇلكەن-كىشى ادامدارى تەگىس جۇرگەنىن كورىپ، ولارمەن ەسكى تانىستارىمداي شۇرقىراسا تابىسقان دا بولاتىنبىز.
كەشەدەن بەرى ۇلىتاۋدىڭ ءار جاعىنان وراعىتىپ ءوتىپ ءجۇرىپ ەگىندى، قاراكەڭگىر اۋىلدارىنىڭ ءبىراز جەرىن شارلاعانبىز. بىرەۋىنە تۇستەنىپ، بىرىنە قونا جاتىپ، ءارقيلى اڭگىمەگە دە قانىق بولعانبىز. جەرگىلىكتى جىگىتتەر دە: “انە، ۇلىتاۋ!” — دەپ، بىرەسە تۇستىك، بىرەسە تەرىستىك تۇسىنان يەكتەرىمەن نۇسقاي بەرگەن. قاراعاندا بيىكتىگى شامالى عانا بولىپ كورىنەتىن بۋناق-بۋناق تاۋ سىلەمدەرى سونايدايدان وقشاۋلانىپ “مەنمۇندالاپ-اق” تۇر. “ۇلىتاۋعا باردىڭ با، ۇلار ەتىن جەدىڭ بە؟” دەگەن بايىرعى ءبىر قايىرماعا قۇلاعىمىز ۇيرەنگەن قازاقتىڭ ءبىرىمىز عوي، ۇلار ەتىن جەرمىز، جەمەسپىز، ايتەۋىر، سول كيەلى قونىستىڭ ەتەگىنە بولسا دا تاياپ بارىپ قايتۋعا اڭسارىمىز اۋدى دا تۇردى.
جەرگىلىكتى جىگىتتەردىڭ سوزىنە قۇلاق تۇرسەڭ، بۇل ءوڭىردىڭ ءار تاسى، ءاربىر بۇتاسى اڭىزعا اينالىپ جۇرە بەرەدى. سول اڭىزدىڭ ءبىرىن التىنشوقى توبەشىگىن باسىپ تۇرىپ ەستىدىك. بۇل جەرگە ۇلى جورىقتاردىڭ بىرىندە ايگىلى اقساق تەمىر دە ات شالدىرىپتى-مىس. ازيانىڭ بارىسى اتانعان اقساق تەمىردىڭ تابانى ءتيىپ، شاتىر تىكتىرگەن قورىمنىڭ قالدىعى دا كيەلى سانالادى. اقساق تەمىردىڭ ءوزى ارنايى جازدىرىپتى دەيتىن تاس سىنىعى دا وسىنا جاتىر. اينالا شاشىلىپ جاتقان ءتۇسى دە، تۇگى دە بولەك كۇلگىن-قارا شاقپاق تاستار سونىڭ ءبىر ايعاعى. سول تاستاردىڭ كىشكەنە سىنىعىن ىرىم ەتىپ مەن دە جان قالتاما سالىپ الدىم.
التىنشوقىدان ءارى قاراي ءجۇرىپ، “حان ورداسى” اتالاتىن، اينالاسى ات شاپتىرىم كونە قورىمعا بارىپ ات باسىن تىرەدىك. بۇل جەردە ءبىزدىڭ جولباستاۋشىمىز بولىپ كەلە جاتقان ماناعى سەرىك تىلەۋبايەۆ ءىنىمىز ءتىپتى كوسىلە سويلەپ، كوتەرىلىپ، كوسەمدىككە قاراي بوي ۇرىپ كەتتى. ونىڭ ايتۋىنشا “الاش الاش بولعالى، الاشا حان بولعالى” دەيتىن ەسكى زاماننان بەرگى قازاق جەرىن بيلەۋگە قاتىسى بار ۇلى حاندارىمىزدىڭ ءبىرازى ءدال وسى ارالدا اق كيىزگە ورالىپ، التىن تاققا وتىرعىزىلعان ەكەن. ءابىلقايىر دا، ابىلاي دا. كۇنى كەشەگى كەنەسارى دا وسىناۋ “حان ورداسىندا” حان كوتەرىلگەن.
— 1993 جىلدىڭ سوڭىن الا وسى اراعا قازاق ەلىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى — نۇرسۇلتان نازاربايەۆ تا تابان تىرەگەن،— دەپ جەلپىنىپ ءبىر كەتتى دەيسىڭ سەرىك ءىنىمىز. — ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىردى حان قولىنا ۇستاتقان كونە ءداۋىر سالتى بويىنشا ارنايى تىگىلگەن اق شاتىر ىشىنە توسەلگەن شىمقاي اپپاق كيىز ۇستىنە ويۋ-ورنەگىمەن تاق ورناتىلىپ، سوعان كارى-جاسىمىز قولتىقتاپ اپارىپ نۇرەكەڭدى وتىرعىزدىق. اۋدان اكىمى رەتىندە مەن دە نۇرەكەڭنىڭ الدىنا التىن جالى توگىلگەن، التىن-كۇمىس ەرى بار اق بوز اتتى كولدەنەڭ تارتتىم. اياعىمەن جەر تارپىپ، اسپانعا اتىلا جاراپ تۇرعان اساۋ ارعىماققا نۇر-اعاڭنىڭ ءبىر-اق ىرعىپ ءمىنىپ العانى عوي. قاراپ تۇرعان قالىڭ جۇرت دەمىن ىشىنەن الىپ، سىلتىدەي تىندى. كوز جەتەر جەردى ءبىر اينالىپ كەلىپ، نۇرەكەڭ اتتان تۇسكەندە عانا بارىپ، ءبارىمىز دۋ قول شاپالاقتاعانىمىزدى بىلمەي دە قالدىق.
— پرەزيدەنت مىنگەن اق بوز ات ورىستە، التىن تاققا ۇقساتىپ جاسالعان ايدىك بالداقتى اشەكەيلى ورىندىق مۋزەيدە تۇر،— دەيدى سەرىك، سول ءبىر وقيعا ءدال ءقازىر بولىپ جاتقانداي-اق جەلپىنىپ.
تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزدىڭ تابانى تيگەن سول اراعا ءقازىر اسپان ءزاۋلىم ەسكەرتكىش قويىلىپتى. ءۇش تارماقتان تۇراتىن بۇل ەسكەرتكىش تە ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن بىرىكتىرەر سيمۆولىنداي بولىپ، سونادايدان قول بۇلعاپ، وزىنە شاقىرىپ تۇرعانداي.
وسى ارادان اتتاناردا ۇلىتاۋ اۋدانىنىڭ باسشىلارى امانكەلدى ەرمەگيايەۆكە دە اق بوز ات مىنگىزبەك بولدى. ءبىراق كوپتى كورگەن كوشەلى ازامات: “جوق، جول دا، ءجون دە ساكەن اعامدىكى عوي، ءبارىمىزدىڭ اتىمىزدان سول كىسى ءمىنسىن!” — دەپ تۇرىپ الدى.
ءوز باسىم امانكەلدىنىڭ مۇنداي ءمارت قىلىعىنا كوپتەن بەرى-اق ءتانتى بولىپ كەلە جاتقان اداممىن. ول تۋرالى كەزىندە جازدىم دا.
ەرمەگيايەۆتىڭ وتباسى الماتى وبلىسىنىڭ كەگەن جاعىندا تۋىپ-وسكەن. ءبىراق سوناۋ ءبىر ەل باسىنا تۇسكەن ۇلى تاۋقىمەت تۇسىندا ولاردىڭ دا اتا-باباسى تۋعان جەردەن پانا تاپپاي، سەڭدەي سوعىلعان كوپكە ىلەسىپ كۇنكورىس قامىمەن ءتۇپ كوتەرىلە كوشكەن ەكەن. بوسقىنداردىڭ اقىرى بارىپ تابان تىرەگەن جەرى وسى كۇنگە جالاڭاش اۋىلىنىڭ ماڭى بولىپتى. “ارقادا قىس جاقسى بولسا، ارقار اۋىپ نەسى باردىڭ” كەبىمەن، تاۋ جايلاعان البان ىشىنە ءسىڭىسىپ، جۇرە كەلە بىرگە تۋعانداي باۋىرلاسىپ، ءبىرجولا تۋىسىپ كەتە بەرسە كەرەك. “ەر تۋعان جەرىنە” — دەپ، بۇل وڭىرگە قانشاما ءبىر باۋىر باسىپ، وگەيلىك كورمەي وسكەندەرىمەن دە، اتا-بابا توپىراعىن دا ءبىرجولا ۇمىتپاعان. وزدەرى ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقان سوڭ قولدارىنىڭ ۇزارا تۇسكەنىن ەسكەرىپ، اتا-جۇرتىن ىزدەپ تاپقان عوي. بۇل ساپار دا كوپتەن بەرى ويلاستىرىلىپ، سوعان وراي ۇيىمداستىرىلعان يگى شارالاردىڭ ءبىرى ەكەن.
— ەكى جىلدان بەرى “انە-مىنەمەن” ءجۇرىپ قالىپ ەدىك، اقىرى ءبارىنىڭ ءساتى ەندى تۇسكەندەي،— دەگەندى ءجۇرسىن دە قوسىپ قويدى.
* * *
كەلەسى كۇنى ۇلىتاۋدىڭ تاعى ءبىر سىلەمى ەدىگەنىڭ ەتەگىنە تىگىلگەن اق بوز ۇيگە ات باسىن تىرەدىك. “وسى تاۋدىڭ باسىنا ەل قامىن جەگەن ەدىگە جەرلەنگەن” — دەيدى ەسكى اڭىز. بۇگىنگى ماقسات — سونىڭ ۇشار باسىنا شىعىپ، ەدىگە جاتقان جەردى ءبىر كورىپ قايتۋ بولاتىن. ماعان الماتىدا العاش حابارلاسقاندا ءجۇرسىن دە: “ءبىراز جەرىنە شەيىن ماشينامەن بارا الادى ەكەنبىز، قۇداي بۇيىرتسا، ۇلىتاۋدىڭ بيىگىنە ورمەلەپ قايتامىز دەپ وتىرمىز”،— دەگەن. جەرگىلىكتى جىگىتتەر سول جاعىن دا وزدەرى ويلاستىرىپ جاتقانىن ايتقان. تاۋعا شىعار الدىندا ازدى-كەم ءال-قۋات جيناپ الۋ ءۇشىن الگى ءبىر ارنايى تىگىلگەن التى قانات كيىز ۇيگە كەلىپ كىردىك. ايقارا اشىلعان ەسىكتەن بارشا سۇلۋلىق-سۇسىمەن الاقانداعىداي بولىپ ۇلىتاۋ تۇتاس كورىنەدى ەكەن. ءجۇرسىن ايتقانداي، جەتكەن جەرىمىزگە دەيىن ماشينامەن بارامىز دەگەن ءسوز بەكەر بولىپ شىقتى. ماشينا تۇگىلى، سالت اتپەن ءجۇرۋدىڭ ءوزى قيىن. تەك قانا جاياۋ ورمەلەۋ كەرەك. قانشاما ىنتىعا تۇرسام دا، تاۋ باسىنا قاراي باسۋعا جۇرەگىم داۋالامادى. الماتىدان، استانادان كەلگەنى بار، وسى اۋىلدان ءوز ەركىمەن ەرگەنى بار، ايتەۋىر جيىرما شاقتى ايەل-ەركەكتەن تۇراتىن ءبىر قاۋىم ەلدى ىلەستىرىپ ەدىگەنىڭ باسىنا امانكەلدى ەرمەگيايەۆ كەتتى دە، ءبىز ءجۇرسىن، سەرىك بار، ولارعا قوسىلعان وسى ەلدىڭ تاعى ءبىر جاقسى جايساڭ ازاماتى جارقىنبەك بار، — ءبارىمىز قايتادان كيىز ءۇي تورىندەگى باياعى داستارقان باسىنا جينالدىق.
تاعى دا سول استا-توك قازاقى اق پەيىل. قولدا بارىن قوناعىنىڭ الدىنا قويىپ، اۋزىنا توساتىن قازاقى ادەت. قۋناق ءسوز، قۋاقى ازىلگە ءۇيىر جارقىنبەك باسقارعان دامنەن باس تارتۋ دا مۇمكىن ەمەس. كەسەلەپ، ەسەلەپ ىشكەن قىمىزدا ەسەپ جوق، قۋىرداققا دا قاسىقتى مولىنان باتىرا تۇستىك.
باياعى بولىپ بارادى عوي، تىڭ يگەرۋدىڭ وتىز جىلدىعىن تويلاۋ قارساڭىندا رەسپۋبليكامىزعا كەلگەن ءبىر توپ شەت ەل جانە كەڭەس جازۋشىلارىن باستاپ، سايىن مۇراتبەكوۆ ەكەۋمىزدىڭ سەلينوگراد، پاۆلودار، سەمەي، وسكەمەن جاعىن ارالاعانىمىز بار ەدى. ون كۇننەن استام ات ۇستىنەن تۇسپەي دەگەندەي، ەگىستىكتى دە ارالاپ، ەرتىس ۇستىمەن دە ءجۇزىپ، اۋزىمىزعا قاراعان ءار ۇلتتىڭ وكىلدەرىنە ماقتان ارالاس اڭگىمە دە ايتىپ، ۇزاق ءبىر ءجۇرىپ قايتقان ەدىك. سوندا ءدال وسىنداي كول-كوسىر داستارقاندى كورىپ جاعالارىن ۇستاعان ۋكراينالىق ءبىر جازۋشى قايتار جولدا ماعان قالجىڭداپ: “وسى كۇندەر ىشىندە ىشىپ-جەگەن اراق-شارابى ارالاس اس پەن سۋ، مىنىپ-تۇسكەن كولىك، سونشاما ادامنىڭ جامباس اقىسى دەيسىڭ بە، بارشا شىعىندى ويشا ەسەپتەپ كورىپ ەدىم، سول اقشاعا ءسىز بەن بىزدەي جازۋشىعا كييەۆ نە الماتىنىڭ ورتاسىنان التى بولمەلى اسەم ءۇي سالىپ بەرۋگە جەتەدى ەكەن!” دەگەنى بار. مەن ونىسىن وتىرىك دەي الماعام.
ۇلىتاۋدىڭ ۇشار باسىنا كوز تىگە وتىرىپ، وسى ءوڭىردىڭ كۇلىمكوز قىز-كەلىنشەكتەرى ەسەلەي ۇسىنعان قىزىل كۇرەڭ ءشايدى سوراپتاي وتىرىپ، سول اڭگىمەنى ەسىمە الىپ ەدىم. كەشەلى-بەرگى ءوزىمىز كۋاسى بولعان، شامامىزعا قاراپ تا، قاراماي دا شەتىنەن ءدام تاتقان داستارقاننىڭ ەسەپ-قيسابىنا دا كىم جەتە قويىپتى. ايتەۋىر، قاي ۇيگە باس سۇقپايىق، قاي جەرگە اياق سۋىتىپ، ايالدامايىق، اسابالىق بيلىكتى ۇدايى عانا ءوز قولىنا الىپ، الگىندە ايتقانىمداي قۋاقى ءازىل، كۇلدىرگى اڭگىمەسىنەن استە جاڭىلمايتىن جارقىنبەكتىڭ ايتۋىنشا ءبىزدىڭ قازاقتىڭ كەلىستىرىپ بەرگەن ءبىر قوناقاسىنا كەتكەن ەتتى باسقا ۇلت وكىلدەرى ءبىر جىل ازىق ەتەتىن كورىنەدى. “راس تا شىعار وسى ءسوز!” — دەپ ويلادىم مەن تاعى دا.
* * *
كيىز ءۇي ەسىگىنەن كورىپ وتىردىق. ىشىندە ەر-ايەلى بار امانكەلدى باستاعان توپ قازداي ءتىزىلىپ، ەدىگە باسىن بەتكە الىپ ورمەلەپ بارادى. ىلديى بار، ءورى بار مىڭ بۇرالعان تاۋ جولى وڭايلىقپەن الدىرا قويعان با، ۇلىتاۋدىڭ باسىنا شىعۋعا مەن تۇگىلى، وسى ءوڭىردىڭ ءوز تۇلەگى ءجۇرسىننىڭ دە ءداتى بارا قويمادى. الدەنەنى سىلتاۋراتىپ، شارشاڭقىراپ قالعانىن، بەلىنىڭ سىقىرلاعانىن ايتىپ، ءبىزدىڭ قاسىمىزدا قالا بەردى.
مەن دە جاسىمدا تاۋ-تاستى كوپ كەزگەن ادام ەدىم. ءوز اۋلىمداعى توقتا، جابىق، تەكەلى تاۋلارىن سالت اتپەن دە، جاياۋ-جالپىلاپ تا تالاي-تالاي شارلاعام. ۇشار باسىن بەلگىلەپ العان كۇمبەزدى كوگىلدىر توبەنىڭ باسىنا شىعىپ، اينالا ماساتتانا قاراۋدىڭ ءوزى نەگە تۇرادى.
سوناۋ ءبىر جىلدارى، جاستاۋ كەزىمىزدە اقىن سابىرحان اسانوۆ ەكەۋمىزدىڭ قىرىمداعى كوكتوبەلگە بارىپ دەمالعانىمىز بار ەدى. سوندا مەن ەرتەڭگى استان كەيىن ايگىلى قىرىمنىڭ قاراتاۋىنىڭ قاداۋ-قاداۋ شىڭدارىنا قاراپ تۇرىپ، قاسىمداعى سابىرحانعا:
— ءجۇر، تۇسكە دەيىن سوناۋ ءبىر شىڭ باسىنا شىعىپ، سەيىلدەپ قايتايىق،— دەپ قولقا سالا سۇيرەلەيتىنىم بولۋشى ەدى. مەن دە جالقاۋلاۋ قازاق ەدىم، سابىرحان ءتىپتى مىڭ سالسا ءبىر باسپاستىڭ ءوزى ەكەن. الگى بيىككە ءبىر قاراپ، قاباعىن تىجىرا:
— وسى سەنىڭ توبەگە قۇمارىڭ-اي. ونداي تاۋ الماتى ماڭىندا دا جەتەدى عوي، ودان دا تەڭىزگە تۇسەيىك تە! — دەپ ازار دا بەزەر بولاتىن.
كەيدە تەڭكيىپ تەڭىز جاعاسىندا جاتا بەرگەنشە دەپ قوياردا قويماي ەرتىپ شىعاتىنمىن. قانشاما شارشاساق تا، اراعا ءۇش-تورت ساعات سالىپ بيىك ءبىر شىڭنىڭ باسىنا جەتەر ەدىك. سوندا توبەدەگى كوك اسپان، تومەندەگى شەت-شەگى جوق كوكشىل تەڭىزگە قاراپ تۇرعان سابىرحاننىڭ دا دەلەبەسى قوزىپ شىداماي كەتە مە، ءوز اۋزىنان:
— را-حات-اي، ءا! عاجاپ قوي! — دەگەنىن تالاي ەستىگەم.
ەندى امال جوق، جاس ەمەسپىز. توقتاۋسىز سۋىت كەتىپ بارا جاتقان امانكەلدىلەردىڭ قيمىل-ارەكەتىنە ءدۇربى سالا قاراپ وتىرىپ، سىرتىنان عانا سۇيسىنۋمەن بولدىق. ءوزىمىز دە وعان ىلەسە تاۋ باسىنا شىعىپ بارا جاتقانداي سەزىمگە بولەنىپ، ۇيدە وتىرىپ: “انەكي، انە! جەتىپ تە قالدى!” دەسىپ قوپاڭداسىپ قانا قويامىز.
* * *
اراعا ءۇش-تورت ساعات سالىپ امانكەلدىلەر قاسىمىزعا قايتا ورالعاندا، مەن ودان:
— تاۋ باسىندا ۇلار بار ما ەكەن؟ — دەپ سۇرادىم.
— تىعىلىپ الىپ جاتپاسا، كوزگە تۇسە قويعان جوق،— دەپ كۇلگەن ەدى سوندا امانكەلدى.
كەشەلى بەرى ەستىپ كەلەمىز، كورىپ كەلەمىز، باياعى ەسەبىنە جەتە المايتىن مىڭعىرعان مال دا، كۇنى كەشە اۋىل ماڭىنىڭ وزىندە جىرتىلىپ-ايرىلىپ جاتادى دەيتىن كيىك تە كوزگە تۇسە قويماعان. اتپەن قۋىپ، تىكۇشاقپەن دە قاعىپ، تىگەرگە تۇياق قالدىرماي تۇگەل قۇرتىپ ءبىتىرىپپىز. ۇلار تۇگىلى ۇشارعا ۇيرەك-قاز دا كورىنبەدى. “امان جۇرسەك، ءوز قورىعىنان مىنا مۇراتبەك ءالى-اق ۇلاردى الىپ كەلىپ، ۇلىتاۋ باسىنا ۇيالاتار، كيىك تە اكەلىپ ۇيىرگە قوسار!” دەدى امانكەلدى ءوز ءىنىسىن يەگىمەن نۇسقاپ. “ونى دا مىنا جىگىتتەر ۇيىرىنە قوسىلماي جاتىپ اتىپ الماسا!” — دەستىك ءبىز.
كەلەسى ءبىر كۇنىمىز ايگىلى الاشا حان، جوشى، دومباۋىلداردىڭ مازارىن ارالاۋمەن ءوتتى،— “الاش الاش بولعالى، الاشا حان بولعالى” — دەيتىن ءبىر ءسوز ءبىزدىڭ قۇلاعىمىزدا جۇرەتىن. ەشتەن كەش جاقسى، ءوز كوزىمىزبەن كورۋدىڭ ءساتى ەندى ءتۇستى. بۇل جەردە تاعى دا سەرىكتى تىڭدايمىز. ويتكەنى، “بىلەدى، بىلگەن سوڭ سويلەيدى”، ونىڭ ۇستىنە جوعارىدا ايتتىق، وسى ءوڭىردىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىنا ابدەن قانىق، كىتاپ تا جازعان ازامات. ونىڭ ايتۋىنشا الاشا حان مەن جوشى حاننىڭ كۇمبەزدەرى يۋنەسكو-نىڭ قاراۋىنا الىنعان، ارنايى قامقورلىقتاعى ەسكەرتكىشتەر ەكەن.
ءبىز الاشاحان مازار-ماۆزولەيىنىڭ ءىشىن دە، سىرتىن دا اسىقپاي ارالاپ كوردىك. شىن مانىندە ءوز بويىنا ونەردىڭ بارشا ۇلىلىعىن جيناعان اسقاق قۇبىلىس. جوشى مازارى دا سونداي. بارلىق ارحيتەكتۋرالىق كەسكىنى ساقتالا وتىرىپ، كەيىنگى جىلدارى اجەپتاۋىر وڭدەۋدەن وتكەن. كوككە شانشىلعان كوگىلدىر كۇمبەزدەرى ساعىمدالعان سارى دالاعا ايرىقشا رەڭ بەرىپ تۇر. ەگەر وسىناۋ تاريحي ەسكەرتكىشتەر الماتى، استانا سياقتى قالالارىمىزدىڭ تورىندە تۇرسا، كەلىمدى-كەتىمدى كىسىدەن بوساعاسى بوساماس ەدى-اۋ دەپ تە ويلايسىڭ. قانشاما ادام ءبىز قۇساپ تاڭداي قاعا تامسانار ەدى. بار ايىبى ەلسىز-كۇنسىز ايدالادا “مەنمۇندالاپ” تۇرعانى. ارنايى عانا ات ءىزىن سالعاندار بولماسا، ات-توپىر بولىپ، ۇيمەلەي بارىپ جاتقاندار جوقتىڭ قاسى. الاشا حان مەن جوشى كەسەنەسىنەن كەيىنگى ات باسىن تىرەگەن جەرىمىز اتاقتى ەردەن ساندىباي ۇلىنىڭ مازارى بولدى. بۇل باياعى شوقان ۋاليحانوۆپەن اعا سۇلتاندىققا تالاسىپ، شار سالۋدا جەڭىپ شىعاتىن ايگىلى ەردەن.
شوقاننىڭ عالىم جيھانگەزدىگىن مويىنداپ، يمپەرياعا سىڭىرگەن ەرەن ەڭبەگىن باعالاعان ورىس وقىمىستىلارى، ارينە، ەردەندى مالىنا عانا سەنگەن ساسىق باي، نادان ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسقان. ايتپەسە، تورە تۇقىمى، شونجار شىڭعىستىڭ بالاسى، ورىس ەلىنىڭ وقالى پوگونىن تاققان وفيسەر شوقاندى باسەكەدە جەڭىپ شىعۋ وڭاي بولا قويماعان شىعار. ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەگى بولماسا، اتا داڭقىمەن ءوتىپ كەتەر كىسىڭ ەردەن ەمەس ەدى-اۋ دەگەنگە ءبىز دە دەن قويامىز. ءتىپتى ءوز اكەسى ساندىبايمەن تۇستاس باعانالى بيلەرىمەن قاتارلاسا بارىپ، ايتۋلى ءتورت بوساعانىڭ ءبىرى سانالۋى دا كوپ نارسەنى اڭعارتپاي ما؟ جوعارىدا ايتقان سابىر ءشارىپوۆتىڭ جازباسىندا: “1860 جىلى ەردەن ساندىبايۇلىنا ەردەن كولىندە اس بەرىلگەندە اقمولا گۋبەرنياسى، تورعاي وبلىسى، ءھام سىرداريا وبلىسى تۇگەلىمەن شاقىرىلعان. بۇل اسقا 500 ءۇي تىگىلگەن، 160 جىلقى، 200 قوي سويىلعان. اتتىڭ باس بايگەسى 100 جىلقى بولعان. ەكىنشى اتقا 50 جىلقى، ۇشىنشىگە 30 جىلقى، تورتىنشىگە 25 جىلقى، 5، 6، 7، 8، 9 اتتارعا ون بەس جىلقىدان 10، 11، 12، 13، 14، 15 اتتارعا ون جىلقىدان، 16-25 اتتارعا جەتى جىلقىدان ودان سوڭعى بەس اتقا بەس جىلقىدان، ولەڭ ايتقان 25 اقىن 25 جىلقىدان العان. بۇل اسقا شىققان شىعىننىڭ بارلىعى 620 جىلقى، 200 قوي...” دەيدى.
بۇل جاق مولانى “تام” دەيدى. سول سابىر ءشارىپوۆ: “1860 جىلى ەردەن ساندىباي بالاسىنا تام سالعان شىعىنى 230 جىلقى، 1000 قوي”،— دەپ جازادى.
مىنە، سول ەردەننىڭ مولاسى (بەرتىندە قايتا جوندەلگەن) “سونداي دا ءبىر ەر وتكەن” — دەگەندى ايگىلەپ، وتكەن-كەتكەننىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ ءالى تۇر. اينالاسىنا ءوز بالالارى بيمەندى، باي ۇلى جەرلەنگەن. اعاسى دۇزەن ساندىباي بالاسىنىڭ كۇمبەزى دە وسى ماڭدا، ارالاپ كوردىك.
ءبىز سول اراعا ازدى-كەم ايالداپ، ارۋاقتارعا قۇران باعىشتادىق. اركىم ءوز ويىمەن ءوزى بولىپ ءسۇت ءپىسىرىپ ءۇنسىز ءجۇرىپ تە قالدىق...
* * *
31 مامىر كۇنى كەشتەتە ساتبايەۆ قالاسىنداعى ءجۇرسىننىڭ اعاسى امانكەلدىنىڭ ۇيىنە كەلىپ تۇستىك. وسىعان دەيىن شاحتادا كەنشى بولىپ ىستەپ، تاياۋدا زەينەتكە شىققان ەكەن. ءوزى دە ءبىر اڭقىلداپ قالعان اقجارقىن، ازىلكەش اقكوڭىل ازامات بولىپ شىقتى. ءبىزدى اۋلا سىرتىنان جارقىراي قارسى الدى. الدىن-الا حابارلاسىپ، كۇتىنىپ وتىرسا كەرەك، ءۇي ماڭى اپ-ساتتە قاراقۇرىم حالىققا تولىپ بەردى. بارىن كيىپ، بايلاۋىشىن بايلاپ دەگەندەي، كارى-جاسى، ۇلكەن-كىشى، بالا-شاعا بولىپ قاۋقىلداسىپ جاتىر.
ءجۇرسىننىڭ اعايىن اراسىندا سىيىمدى دا سىيلى ەكەنىن ەكى-ۇش كۇن بويى كورىپ كەلە جاتقانداي ەدىك، ەكى تۋىپ ءبىر قالعان تۋىستارى ىشىندە شوقتىعى تىپتەن بيىكتەي تۇسەتىنىن ەندى اڭعاردىق. ءبارى دە بىزگە جاتىپ جاستىق، ءيىلىپ توسەك بولىپ ءجۇر. “جاقىنىڭدى جاتتاي سىيلا..” — دەگەننىڭ ءبىر كورىنىسى وسىنداي-اق بولار دەپ تۇيدىك ىشتەي. كەڭ جايىلعان داستارقادى قورشاي وتىرار الدىندا ول قوس قابىرعاعا قاز-قاتار تۇرعىزىپ قويىپ اعا-جەڭگە، اپا-جەزدە، ءىنى مەن كەلىن، قارىنداس پەن كۇيەۋ دەيسىڭ بە، ناعاشى مەن جيەن دەيسىڭ بە، ايتەۋىر، 25-30 ادامدى بىزگە تانىستىرىپ شىققان. ءۇي يەسى امانكەلدىدەن باسقاسىنىڭ ەسىمى ەستە قالماپتى. ءبىراق ءبارىنىڭ دە جۇرسىنگە دەگەن ىقىلاس-پەيىلى، شىنايى تۋىسقاندىق مەيىرى كوزگە ۇرىپ-اق تۇردى. ءجۇرسىن ارقىلى سول مەيىرىم مەن زەيىن بىزگە قاراي دا لىقسىپ اتىپ، شاشۋداي شاشىراپ جاتقانىن اڭعارماي قالۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.
كەلەسى كۇنى كەشكىلىك جەزقازعانداعى ايتىستى وتكىزۋدىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن وسى ءوڭىردىڭ قالتالى ازاماتىنىڭ ءبىرى بەيسەننىڭ ۇيىندە بولعانبىز. استانادان ايەلىمەن كاكىمبەك سالىقوۆ اعامىز كەلىپتى. قازاق سالتىنىڭ قازىرگى ءداستۇرى بويىنشا ستول باسىندا ءبارىمىز سويلەپ جاتىرمىز. ءجۇرسىن سويلەگەندە ماعان قاراما-قارسى وتىرعان ساتبايەۆ قالاسىنىڭ اكىمى كوزىمەن جەر شۇقي كۇلىمدەپ، ءبىر قيپاقتاپ قالىپ ەدى. ءىشى سەزىپ وتىر ەكەن، ءجۇرسىن ونى دا ورىندى قاعىتىپ، وڭتايى كەلگەندە ءبىر تۇيرەپ ءوتتى. وتكەن پارلامەنت سايلاۋىندا باسقالارمەن بىرگە وسى وڭىردەن ءجۇرسىن دە داۋىسقا تۇسەدى عوي. ەل-جۇرتقا ءقادىرى ارتىق ەكەنىن بىلەدى، سەنىمى زور. قاسىنا ەرتكەندەرى دە قازاقتىڭ ىعايلارى مەن سىعايلارى. سوندا دا جوعارىدان نۇسقاۋ العان، قايتكەندە ءجۇرسىندى وتكىزبەۋ جاعىندا بولعان الگى اكىم ءجۇرسىننىڭ شاشباۋىن كوتەرىپ جۇرگەن ايگىلى ءانشى ناعيما ەسقالييەۆانى كابينەتىنە كىرگىزبەي قويىپتى. مۇحتار شاحانوۆتىڭ “قاسىم امانجولوۆتى (الدە تايىر جاروكوۆتى ما ەدى؟) قابىلداماي قويىپ ەم”،— دەپ ماقتانعان ءبىر تارتەسى قىسقا اكىم جايلى ولەڭى بولۋشى ەدى، مەنىڭ ەسىمە سول تۇسكەن. ءارى مۇنداي جاعداياتتى ەكى كۇننىڭ بىرىندە كورىپ تە ءجۇرمىز، “ويلانباعان وت باسار” دەپ، كەشىرىممەن دە قارايتىن بولىپ العانبىز.
سول جەزقازعاندا ءبىزدىڭ قاتارىمىزعا اقىندار ۇلىقبەك ەسداۋلەت پەن كوپەن امىربەك، “اقبۇلاق” ءساناتورييىنىڭ ديرەكتورى تۋعانبايلار كەلىپ قوسىلدى. الماتىدا بىردە قول بەرىسىپ، بىردە يەك قاعىسىپ قانا امانداسىپ جۇرەتىن ءبىز بۇل جولى كوپتەن كورىسپەگەن تۋىسقانىمىزدى كورگەندەي-اق ماز-مەيرام بولىپ قۇشاقتاسا كەتىپپىز.
* * *
باعانالى بابىر ءبيدىڭ قۇرمەتىنە وتكىزىلگەن ايتىس ەكى كۇنگە سوزىلدى. قالا ورتاسىنداعى “قازاقمىستىڭ” عيماراتى ەكى كۇن بويىنا ادامعا لىق تولۋمەن بولدى. ايتىستا اسىرەسە ايبەك پەن رينات ءاۋ دەگەننەن-اق قارا ءۇزىپ شىعىپ، ايرىقشا ءبىر بابىندا ەكەندىكتەرىن كورسەتتى. ايتىسقا قوسىلعان جۇيرىك جيىرما اقىننىڭ ەشقايسىسى دا ولاردىڭ شاڭىنا ىلەسە العان جوق. باس بايگەلەردى دە سولار قانجىعاسىنا بايلادى. سارا توقتامىسوۆا دا ولاردان قالىسپاي كەلە جاتىر ەدى، ءبىراق ايتىسقا تورەلىك ەتكەن كاكىمبەك اعامىز، نەگە ەكەنىن بىلمەدىم، باسقامىز جاعالاي “ون” دەگەن باعا بەرىپ جاتقاندا ءبىر ءوزى عانا 8 دەگەن باعا بەردى. قاسىندا وتىرعان مەن: “مۇنىڭىز قالاي؟” دەپ ەدىم، “ءسوزى ۇنامادى”،— دەدى دە قويدى. ۇناماسا ۇناماعان شىعار، اركىمنىڭ ەسەبى ءوز ىشىندە عوي، دەپ مەن دە ءارى قاراي قازبالاپ جاتپادىم. تەك ساراعا:
الدىڭدا ءالى تالاي تەڭىز بار دا،
سەن ءجۇزىپ وتپەس دەۋگە نەگىز بار ما، —
قامىقپا،
قاراپ قالعان جوق شىعارسىڭ
كاكىمبەك اعاڭ قويعان سەگىز بالعا! —
دەگەن ءبىر شۋماق ولەڭ جازىپ، قولىنا ۇستاتتىم. “توعىز بالل قويسا دا بولار ەدى، سەگىزى ءجونسىز-اق بولدى”— دەدى ول دا كۇلىپ.
* * *
ونشاقتى كۇنگە سوزىلعان ساپارىمىز اياقتالىپ كەلە جاتتى. دۇيسەنبى، 4 ماۋسىم كۇنى ۇلىقبەك، كوپەن، تۋعانباي، كاكىمبەكتەر ۇشاقپەن الماتىعا قاراي ۇشىپ كەتتى دە، ءبىز ءوز باعىتىمىزدان جازباي، كولىگىمىزگە قايتا مىندىك. الدەنە كۇن بويىنا قارا كوبەيتىپ، قاسىمىزدا جۇرگەن جارقىنبەك ءالى دە ەزۋىمىزدى جيعىزار ەمەس. اۋزىن اشسا ءازىلى توگىلۋمەن كەلەدى. ءجۇرسىن ەكەۋى دە جەزدەلى-بالدىز بولىپ تاجىكەلەسىپ بەرگەندە، تەك “قاي جەڭگەنىڭ مەنىكى” دەپ سىرتتان قاراپ تۇرا بەر، تىلدەرىن باتىرا، شايناسىپ بەرەدى. سول جارقىنبەك، جەزقازعاننان ەرە شىققان باسقا دا ءبىر قاۋىم ەر-ازاماتتار ءبىزدى شەت اۋدانىنىڭ شەكاراسىنا شەيىن شىعارىپ سالىپ، كەرى ورالدى دا، ءبىزدى ءبىر توپ نوكەرىمەن اۋدان اكىمى رىسبەك قارسى الدى. اۋدان ورتالىعىنداعى رىسبەك ۇيىنەن اس ءىشىپ، وزەك جالعاپ الدىق تا، سولارعا ىلەسىپ تاعى دا جولعا شىقتىق. تاعى دا 60-70 شاقىرىم جول ءجۇرىپ كەلىپ وزەن بويىنا تىگىلگەن كيىز ۇيلەرگە كەلىپ تۇستىك. بۇل جەردە دە اڭگىمە، ءان مەن كۇي ەشبىر تولاستاعان جوق. ايتەۋىر ءتۇن ورتاسىنا تاياۋ قالعاندا قاراسى مول سول ازاماتتار ءبىزدى بالقاشقا قاراي اتتاندىرىپ سالعان.
جىگىتتەر “جۇرە بەرسەك قايتەدى؟” — دەگەندەي قىلىپ ەدى، مەن ۇلكەندىگىمە باعىپ، ات باسىن بالقاشتاعى “قازاقمىس” قوناقۇيىنە قاراي بۇرعىزدىم. سوندا قونىپ شىعىپ، ەرتەڭىندە “الماتى قايداسىڭ” دەپ اتتانىپ كەتتىك. الدا ءالى دە 700-800 شاقىرىم جول جاتقان...
* * *
... بۇل جولى ءبىز وسىناۋ ون شاقتى كۇن ىشىندە كورىپ، كوڭىلىمىزگە تۇيگەندى عانا قاعاز بەتىنە تۇسىرۋمەن شەكتەلىپ وتىرمىز. سارىارقانىڭ شالعاي ءبىر شەتىندە جاتقان، “ۇلتتىڭ ۇياسى” اتانعان ۇلىتاۋ جەرىنىڭ كوبىنەسە سىرتىن عانا قىزىقتاپ، ىشىنە ۇڭىلە قويمادىق. “قوناق از وتىرىپ، كوپ سىنايدى” دەگەندى بىلە تۇرا، سىناۋ جاعىندا بولعان جوقپىز. ارعىسى الاشا حاننان باستاپ، كەيىنگى كەرەي مەن جانىبەك، ابىلاي مەن ءابىلقايىر، كەنەسارىلارعا دەيىن تۋ تىككەن، قونىس ەتكەن، حان ورداسى ەتىپ ۇستاعان قوينى قۇتتى مەكەننىڭ بۇرىنعى ءسانى مەن سالتاناتىن قىزىقتاپ كەتتىك تە، بۇگىنگى مۇڭى مەن مۇقتاجىنا بويلاپ بارا العان جوقپىز. جولشىبايعى بايقاعانىم بويىنشا بولسا دا، بۇل ءوڭىردىڭ ءالى دە شەشىمىن كۇتىپ، تىڭ جاتقان پروبلەماسى دا جەتكىلىكتى سياقتى. ماقساتىمىزدىڭ ءوزى دە ەل تانىپ، جەر كورۋ بولعاندىقتان، باسقا جاعىن پايىمداي العان جوقپىز.
قازاقستاننىڭ ءقايسىبىر قالاسىنا بارماڭىز، كىرە-بەرىس قاقپادان “قوش كەلىپسىز!” — دەپ قارسى الادى دا، شىعا بەرىسىندە “وڭ ساپار بولسىن!” — دەپ اتتاندىرىپ سالادى.
مىنە، ءبىز دە ون كۇندىك جولدىڭ اقىرعى كۇنى بالقاش قالاسىنىڭ بارىمىزگە وڭ ساپار تىلەگەن اق تىلەۋ، اق باتاسىن الىپ، “الماتىم، قايداسىڭ؟” — دەپ اتتانىپ بارا جاتتىق.
ماۋسىم، 2007 جىل
You Might Also Like
-
انىق قاي جىلى ەكەندىگى ەسىمدە قالماپتى، ءسىرا، سول بەسىنشى نە التىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەن كەزىم-اۋ دەيمىن، قارا جەردىڭ جارىعى بولسا ويلانباستان كىرىپ كەتەردەي-اق قاتتى ءبىر قىسىلا ۇيالعانىم بار ەدى. سو...
-
قازاقتا: “قالعان كوڭىل — شىققان جان” دەگەن ءسوز بار عوي. بۇرىندارى وقتا-تەكتە ويعا ورالىپ، اۋزىما تۇسكەنىمەن، بابىنا بارىپ، ءمان بەرە قويماعانداي ەكەنمىن. ايگىلى ورىس اقىنى ەۆ.ەۆتۋش...
