InfoHub Logo

انىق قاي جىلى ەكەندىگى ەسىمدە قالماپتى، ءسىرا، سول بەسىنشى نە التىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەن كەزىم-اۋ دەيمىن، قارا جەردىڭ جارىعى بولسا ويلانباستان كىرىپ كەتەردەي-اق قاتتى ءبىر قىسىلا ۇيالعانىم بار ەدى. سونى ەسىمە العان سايىن ءالى كۇنگە ءوڭىم كۇرەڭىتىپ شىعا كەلەدى.

قىس ءىشى ەكەنىن بىلەم، وزىمنەن ون جاس ۇلكەن ءنۇسىپ اعام ەكەۋمىز ات شانامەن ءبىزدىڭ اۋىلدان الپىس-جەتپىس شاقىرىم، الىستا جاتقان اندرەيەۆ (كەيىن ۇيگەنتاس) اۋدانىنا جول تارتتىق. ەكى ورتادا قاراسۋ دەپ اتالاتىن اۋىل بولاتىن، وندا اكەمنىڭ تۋعان جيەن اعاسى، سول جەردەگى ورتالاۋ مەكتەپتىڭ ءمۇعالىمى قابىلحاننىڭ ءۇيى بار ەدى. كۇندى ەكىندىگە اۋدارا سوندا كەلىپ جەتىپ، ات باسىن تىرەگەنبىز.

بالا-شاعاسى مول، وردالى دا قوردالى ءۇي ەدى. ءبىزدى جىك-جاپار بولىپ قۇراق ۇشا قۋانا قارسى الدى-اۋ دەيمىن. مەن و جاعىنا اسا ءمان بەرىپ جاتپادىم، مەنى قىزىقتىرعانى تورگە تاياۋ ورنالاسقان شاعىن سورەدەگى 20-30 كىتاپ بولدى. بىرەۋىن قولىما الىپ قارادىم — سپانديار كوبەيەۆتىڭ "ورىندالعان ارمان" دەپ اتالاتىن كىتابى ەكەن. وقي باستاپ ەدىم، بىرتە-بىرتە وزىنە جىلىمداي تارتىپ، ەلىكتىرىپ الا جونەلدى. الدە اۆتوردىڭ باستان وتكەن بالالىق شاعى ءوز ومىرىمە ۇقساس، نە سول ساتتەگى كوڭىل-كۇيىمە ورايلاس بولدى ما، ايتەۋىر ەندى ونى وقىپ بىتىرگەنشە اسىقتىم. ءبىراق اپ-ساتتە اياقتالا قويار كىتاپ بولمادى. ەرتەلەتىپ ءارى قاراي جول جۇرۋگە ازىرلەندىك، الگى قىزىقتى كىتاپ ءبارىبىر اياقتالار ەمەس. بالالىعىم با، باسقا ما قايدام "ءاي نە دە بولسا!" — دەپ، تۇرتكىلەگەن الدەبىر سايتاننىڭ ازعىرۋىنا ەرىپ، الگى كىتاپتى ات شاناداعى جولعا الىپ شىققان جارتى قاپ س ۇلىنىڭ اراسىنا سۇڭگىتىپ جىبەردىم دە، تۇك كورمەگەندەي تىمپيىپ وتىرا بەردىم.

سونىمدى بايقاپ قالدى ما، الدە ىڭعايى سولاي بولدى ما، ايتەۋىر ءبىز ەندى اتتانا بەرەمىز دەگەندە ءۇي يەسى جاڭاعى كىتاپتى ىزدەپ، ءاي ءبىر الەككە ءتۇسسىن كەلىپ. "تابىڭدار دا تابىڭداردىڭ" استىنا الىپ، بالا-شاعاسىنىڭ دا ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىعا قۋىرىپ بەردى.

"سەنەن كەلگەن جوق پا؟" — دەپ ءنۇسىپ اعام ماعان سىبىرلايدى ءۇي يەلەرىنە ەستىرتپەي. "جوق!" — دەپ ازار دا بەزەر بولىپ مەن باسىمدى شايقايمىن. قابىلحان اعام دا قويار ەمەس، تىقاقتاي دىگىرلەپ، توسەك-ورىن اراسىنا دەيىن اقتارا قاراپ، توڭكەرە ءتىنتىپ، ابىگەرگە ءتۇستى دە قالدى.

— قوي، بالا، سەن الدىڭ عوي دەيمىن! قالدىرىپ كەت، قايتەسىڭ اۋرەلەپ. ءوزىم ساتىپ اپەرەم اۋىلعا بارعان سوڭ، — دەيدى بىردەڭەنى ءىشى سەزگەن اعام ەندى مەنى جاتىپ ۇگىتتەپ. مويىنداۋ دا، مويىنداماۋ دا اۋىر. ۇيالا قىسىلىپ، ورتەنىپ ءولىپ بارامىن. "نەم بار ەدى؟" — دەيمىن ىشتەي ءوزىمدى-وزىم يت ەتىنەن جەك كورىپ. — وندا ءوزىڭ اپەر، — دەيمىن سوسىن اعاما قاراپ، — شاناداعى س ۇلىنىڭ ىشىندە".

نۇسەكەڭ نە دەپ، نە قويعانىن مەن بىلمەيمىن. ايتەۋىر سول جەرگە كىرەردەي بولىپ ەشكىمگە قاراماعان قالپىمدا، مەلشيە ءبۇرىسىپ، شاناعا بارىپ جايعاسقانىمدى عانا بىلەم... قىزىعى، ءبىراق ول ەمەس ەدى، اۋىلعا قايتاردا نۇسەكەڭ: "اعاعا (اكەمدى سولاي اتايتىنبىز) ءوزىمىز ايتايىق، كەيىن بىرەۋلەردەن ەستىسە شالا ءبۇلىنىپ جۇرەر!" — دەپ الگى ۇيات ءىستى تاعى ەسىمە سالعانى.

— جوق! — دەپ شورشىپ ءتۇستىم مەن.

— ايتپايسىڭ! ۇيات بولادى، ۇرسادى.

— قوي، — دەپ جۇباتتى نۇسەكەڭ، — اعام ساعان ۇرىسپايتىنداي ەتىپ ءوزىم ەپتەپ وتىرىپ، جايلاپ جەتكىزەم. ساسپا. ءبارى دە جاقسى بولادى.

نۇسەكەڭ، شىنىندا، تىگىسىن جاتقىزا كەلىستىرىپ ايتقان بولۋى كەرەك. ءۇي-ىشىمىز بولىپ كەلەسى ءبىر باسقوسۋدا اكەم:

"ۇرلىقتىڭ ۇلكەنى، كىشىسى دەگەن بولمايدى. تاي ۇرلايسىڭ با، تايلاق ۇرلايسىڭ با، تۇيە ۇرلايسىڭ با، تۇيمە ۇرلايسىڭ با، ءبارىنىڭ اتى — "ۇرلىق" دەپ اتالادى. ال ۇرلىق ءتۇبى — قورلىق، ول ەشقاشان ابىروي اپەرمەيدى. وسىنى ۇدايى ەسىڭنەن شىعارماساڭ بولدى، بالام!" — دەپ ءبىتىرىپ ەدى كەزەكتەگى ءسوزىن.

"كىتاپ ۇرلاۋ — ۇرلىققا جاتپايدى" دەپ جاتاتىن بۇگىنگى ءبىرقاتار اعايىننىڭ ءسوزىن ەستىگەندە دە مەنىڭ ەسىمە ەرىكسىز وسى وقيعا تۇسە بەرەدى. تۇسە بەرەدى دە، ءارى-سارى ويعا قالدىرادى.

ۇرلىققا جاتپاعانى قالاي؟ الدە بۇل... ءبىراق ءوزىنىڭ ءبىر جەردەن جىمقىرىپ كەتكەن كىتابىن كورسەتىپ كەي شاقتا سوعان ماقتانىپ وتىرعان جازۋشى اعايىنداردى دا كورىپ ەدىك. ول "قىلمىسىن" وزدەرى كىتاپقۇمارلىقپەن، بىلۋگە، بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىقپەن جۋىپ-شايعىسى كەلەدى. ءوزىن دۇنيەدە كەزىگەر ۇرى-قارىلىق، رۋحاني مەرەز اتاۋلىدان جوعارى تۇرعان وقىعان ازامات، زيالى كىسى ەتىپ كورسەتىپ قالۋعا تىرىساتىنىن قايتەسىڭ تاعى دا. اپىر-اۋ دەيمىن مەن، ەشكىم زورلاپ زومبىلاماي-اق الگىندەي "يتتىككە" بارىپ الادى دا، ول قىلىعىن عىلىم مەن ءبىلىمقۇمارلىققا اپارىپ تەليتىندىگى قالاي بۇلاردىڭ؟

مەديسينا تىلىندە "دالتونيزم" دەگەن تەرمين بار. ول زاتتىڭ ءتۇسىن ايىرا المايتىندارعا قاتىستى ايتىلادى. مىنە، بۇل دا سوعان ۇقسايدى، جامان مەن جاقسىنى، ادىلەت پەن ابىلەتتى، ياعني اق پەن قارانى ايىرا الماي، سۋىققولدىلىقتى سەرىلىك دەپ باعالاپ، الگىندەي مىنەز-قۇلىق جۇدەۋلىگىنە، ۇيات پەن ار مۇگەدەكتىگىنە ۇرىنعاندار. ەندى ودان ارىلۋدىڭ دا، ايىعۋدىڭ دا داۋاسى جوق شىعار، ءسىرا، دەپ قالا بەرەمىن كەيدە مەن.

كەيىن ەسەيگەنگە دەيىن سول ءۇيدىڭ ءوزىم قاتارلاس بالالارىنىڭ ءبىرى كەزدەيسوق ۇشىراسا قالسا باياعى قىلىعىمدى بەتىمە باسىپ جۇرە مە دەپ قاتتى قىسىلۋشى ەدىم. وبالى نە، بىردە-بىرەۋى ول تۋرالى ءلام دەپ جاق اشىپ كورگەن ەمەس.

ەلۋ جىل! مەن مىسالعا كەلتىرگەن وقيعادان كەيىن دە ەلۋ جىل ءوتىپ كەتىپتى. "ەلۋ جىلدا — ەل جاڭا" دەگەن ءسوز بار ەدى. بۇل — دۇنيە تۇگەل جاڭارىپ، جاقسارا تۇسەدى دەگەندى مەگزەسە كەرەك. ال سول ەلۋ جىل ىشىندە ۇرلىق-قارلىققا، ادالدىق— ارامدىققا دەگەن كوزقاراس پەن ۇعىم اراسى وسىنشالىق كەرەعار كەتكەن بولسا، وندا ول ەلدىڭ جاڭارماي-اق قويعانى ءجون ەدى-اۋ دەپ ويلايسىڭ ەرىكسىز. كۇپىرلىك بولسا دا قايتەيىن، شىن ويىم سول.

وسى تۇرعىدان جاڭانىڭ ءبارى جاقسى بولا بەرمەيتىنى اقيقات دەي تۇرساق تا، ەسكىلىكتىڭ ورنىن ايتەۋىر ءبىر جاڭانىڭ الماستىراتىنى دا زاڭدى قۇبىلىس ەكەنىن ەسكەرمەي جانە بولمايدى. قايشىلىقتىڭ ءوزى دە نەگىزىنەن سودان بارىپ وربىسە كەرەك. قاراڭعى تۇننەن كەيىن شاپاقتى تاڭ اتاتىنى سياقتى، ناداندىقتى — ادامدىق، توپاستىقتى — ءبىلىمپازدىق، ءازازىلدى ءجانادىل (نەمەسە كەرىسىنشە)، اۋىستىرىپ جاتادى. بۇل ءوزى ماڭگىلىك بىتپەيتىن ءۇردىس. مۇنداي سالىستىرۋدى ءارى قاراي جالعاستىرا بەرەر بولساق، وندا ول ماحاببات پەن زۇلىمدىق، قايىرىم مەن قاتىگەزدىك، ەلدەسۋ مەن جاۋلاسۋ، دوستىق پەن دۇشپاندىق، شىندىق پەن وتىرىك بولىپ ۇزىننان-ۇزاق قوساقتالا شۇبىرىپ كەتە بەرەر ەدى. ياعني، ادامزات تىرلىگىنىڭ ءوزى ۇدايى كۇرەس، الگىندەي الما-كەزەك الىسۋ، ءبىرىن-بىرى جەڭۋ، ءبىرىن-بىرى سىرتقا تەبۋدەن تۇرادى ەكەن. بۇل — ادامزات دامۋىنىڭ وزىمەن بىرگە جاساسىپ، بىتە قايناسىپ كەلە جاتقان قاعيدا. ول قايشىلىقتار بولماسا ءومىر دە، مىناۋ جالعان دا، جارىق دۇنيەڭ دە ىلگەرى باسا قويماسى حاق. سويتە تۇرا ادامنىڭ جاندۇنيەسىندە سول قاعيدا ءسال عانا بۇزىلىپ، تەپە-تەڭدىكتەن ايىرىلدى دەگەنشە، الگى قارسىلىق پەن قايشىلىق اراسى مەيلىنشە اسقىنىپ، ارىلماس دەرتكە اينالاتىنىن اڭعارۋعا بولادى.

وي مەن ءسوز، ءسوز بەن ءىس ءبىر جەردەن شىقپاعان جەردەگى ەكىجۇزدىلىككە دە كەلە-كەلە كىسىنىڭ ەتى ۇيرەنىپ كەتەتىن بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. شىنىڭدى سارقىپ ايتا الماعان سوڭ، ونى بۇركەمەلەپ، امالىن تاۋىپ اينالىپ وتۋگە تىرىساسىڭ، "وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىر-اق تۇتام" ەكەنىن بىلە تۇرا ويىڭدى بۇگىپ، "ءارى وتىرىك، ءارى شىندى" توڭىرەكتەۋگە ءماجبۇر بولاسىڭ. مۇنىڭ اقىرى كولگىرسۋگە اپارىپ سوعادى دا، ءوزىڭنىڭ دە كوپە-كورنەۋ ءباتۋاسىز بىرەۋگە اينالعانىڭدى بىلمەي دە قالاسىڭ با دەيمىن.

سويتە كەلە ۇلدان ۇيات، قىزدان قىلىق قاشىپ، كارياڭدا ءقادىر قالماعان زامانعا قالاي عانا تاپ بولعانىڭدى ءوزىڭ دە سەزبەيسىڭ. اينالانىڭ بارىنە اشىق اران، جىرا تارت، پالەقور، جالاقور، پاراقورلار قالاي عانا قاپتاپ كەتكەن دەپ تاڭىرقايسىڭ.

لاۋازىمدى ادامداردىڭ الدىنا بۇيىمتايمەن ونشا كوپ بارا قويۋعا جوقتاۋ بولا تۇرسام دا، باز-بازدا ەرىكسىز سول بيلىك باسىنداعىلاردىڭ بىرەن-سارانىنا كۇنىڭ ءتۇسىپ قالادى دا، امالدىڭ جوقتىعىنان الدىنا باراسىڭ. قۇداي-اۋ، كۇلە وتىرىپ، ورىندامايتىنىن ءوزى دە جاقسى بىلە تۇرىپ، جۇزىڭە جىميا قارايتىن كولگىرلەردىڭ ۇيىپ-توگىپ ۋادە بەرىپ سالاتىنىن قايتەرسىڭ! "ەر جىگىت ەكى سويلەمەس بولار" دەپ ادەتتەنگەن ءوز باسىم الگى جەل سوزگە يلانىپ، ءماز بولىپ، تالاي كابينەتتەن قانشاما ءبىر ماردىمسىپ تا قايتتىم-اۋ! ءبىراق قاپ-قاپ قۇرعاق ۋادە سول ستولدىڭ باسىندا قالا بەرەدى. قايتا بارىپ تابالدىرىق توزدىرمايتىنىڭدى جاقسى بىلەدى دە، قىسىلىپ-قىمتىرىلماي، ۇيالىپ-قىزارماي، قۇداي بار-اۋ دەگەندى قاپەرىنە دە الماي، كەلەسى كەزىككەندە تاعى دا وتىرىك ايتىپ، الماتى كوشەسىندە الاقانعا قاراپ بال اشاتىن سىعان قاتىندارىنشا جالعان جاقسىلىقتى باسىڭا ۇيە سالىپ تۇراتىن ادامعا تاپ كەلگەندە، جەرگە تۇكىرە ءتۇڭىلىپ كەتكەن كەزدەرىم از بولماعانىن نەسىنە بۇگىپ جاسىرايىن.

ۇيات جوعالعان جەردە ارامدىق، ايارلىق، ارسىزدىق، ايلاكەرلىك اتاۋلى قۇمىرسقاداي قاپتاي ءورىپ شىعا كەلەتىنى، بىرتە-بىرتە بەل الىپ، بەرىك ورىن تەبەتىنى بەلگىلى. سودان بارىپ "بەر" دەسەڭ — بەدىرەيىپ، "ال" دەسەڭ — جادىرايتىندار كوبەيەدى. ار مەن ۇيات ولقى سوعىپ، باعا-قۇنى ازايعان سايىن كوڭىلدىڭ ءوزى دە كەدەيلەنە تۇسەدى، ال كەدەيلەنگەن كوڭىل ورنىن ەندى ءقايتىپ ەشنارسەمەن تولتىرا دا، بايىتا دا الماسىڭ جانە بەلگىلى.

ادال دا ارلى ادامنىڭ ەشقايسىسى دا نوقتاعا باسى بىردەن سىيىپ، ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامنىڭ قاعيدا-شارتىنا ساي كەلە بەرمەيدى. ارەكەتىڭ دە، الپەتىڭ دە دۇرىس، ءسوزىڭ دە ورنىقتى، ءوزىڭ دە ەل ءۇمىت كۇتكەندەي ازاماتسىڭ. امال نە، سونى مويىنداي تۇرا، ىشتەي سەنىمەن كەلىسە تۇرا الگىندەي قوعام ۇردىسىنە يكەمدەلىپ العاندار ۇدايى عانا سەنى كەلەكەگە اينالدىرىپ، شومىشتەن قاعا قاقپاقىلداي باستايدى. ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاماعان، قارا قىلدى قاق جارىپ ەتكەن دەپ، ەتكەن زاماننىڭ ءادىل قازى، تۋرا بيلەرىن كوكسەپ، سونداي ورەلى تۇلعانى اڭساپ جاتاتىنىڭىز بار. بۇل باياعى "تىرنا كوكتە، تۇزاق جەردەنىڭ" كەرى، ايتپەسە، سول ءبارىمىز بىلەتىن، بۇگىندە ءپىر تۇتىپ جۇرگەن ايگىلى تولە، ايتەكە، قازىبەك بيلەردى الدەبىر قۇدىرەتتىڭ كۇشىمەن بۇگىنگىگە اكەلىپ، ءوزىمىزدىڭ پارلامەنت ءماجىلىسى مە، سەناتى ما، بىرەۋىنىڭ تورىنە وتىرعىزىپ قويايىقشى. دىلىندەگىسى تىلىندە بولاتىن ول ءۇش اۋليە قازىرگى بۇرگەدەي ورگەن كەلەڭسىزدىكتى كورىپ شىداماي كەتىپ، ويىنداعىلارىن ايتىپ ءبىر بەرسىن دەلىك. سوندا ولاردىڭ ماڭايىندا وتىرعاندار "جەردەن جىك شىقتى، ەكى قۇلاعى تىك شىقتى" دەپ، اراداي تالاپ، وسىرعان سيىرداي ەتىپ ارالارىنان الاستاپ شىعارىنا مەن كەپىل. ويتكەنى بۇگىنگى "بيلەر" تۋرا سويلەپ، تۇگەل ايتىپ داعدىلانباعان، زامانا اعىمىن اڭدۋمەن كۇن كەشىپ، كۇن كەشىپ ەمەس، كۇن كورىپ قانا كەلە جاتقاندار. ولار قايتكەندە دە جاۋىردى جابا توقىپ،بەت بۇركەپ، ىشكى قىجىل-ىزاسىن بۇگە جاسىرىپ، قاتە باسقانىن قاستەرگە، قاپى كەتكەنىن قاسيەتكە بالاپ ۇيرەنگەندەر، نە سولاي كورىنۋگە بارىن سالىپ-اق باعاتىندار. جۇرت كوزىنە قۇداي دەسكەن يگى جاقسىنىڭ ءبىرى بولىپ كورىنۋگە، مىنەزگە باي تازا جۇرەك كىسى كەيپىندە قالۋعا، تاربيەلى، ءتالىمدى، ازامات اتالۋعا بارىن سالا جانتالاسىپ جۇرگەندەرىمەن، ءار ارەكەت-قىلىعىن بىلايعى ەل كورمەي، بىلمەي وتىرعان جوق. ونى ويلاپ باس قاتىرىپ تا جاتپايدى.

ۇياتسىزدىق، بەتسىزدىك، تەكسىزدىك اتاۋلىنىڭ قوعامعا تيگىزەر زالالىن ەشكىم ءالى بەزبەنمەن ولشەپ، شوتقا سالىپ ەسەپتەپ كورگەن ەمەس. ەكونوميكا سالاسىنداعى ۇياتسىزدار تاراپىنان كەتكەن قاتەنى ايتەۋىر ءبىر تۇزەتىپ، كۇندەردىڭ كۇنىندە ازداپ تا بولسا ورنىن تولتىرۋدىڭ مۇمكىندىگى تابىلار، ال مادەني ءھام رۋحاني سالادا كەتكەن قاتەلىكتەردىڭ ورنىن تولتىرۋ، مەنىڭشە، استە مۇمكىن ەمەس. انىعىراق ايتساق مادەني جاعىنان تۇرالاپ قالعان ەلدىڭ ەكونوميكادا دا ىلگەرى جىلجي قويۋى، وي قايدام، ەكىتالاي شارۋا شىعار-اۋ!

ار، كىسىلىك، انا سۇتىندەي تازالىق — مىنە، ءار ادام ءوز دەنساۋلىعىمەن قوسا الدىمەن بەتكە ۇستار كاتەگوريالار دا ەڭ الدىمەن وسىلار بولۋى كەرەك، ويتكەنى ارسىز، يمانسىز، تاربيەسىز تايتىك ادامدى ادام دەۋدىڭ وزىنە اۋزىڭ بارا قويمايدى.

ۇيات — اسا كۇردەلى فيلوسوفيالىق كاتەگوريا، ەشقانداي بولشەكتەۋگە، بولۋگە كونبەيتىن ۇعىم. سوندىقتان كەز-كەلگەن ادامنىڭ بويىنان ۇيات ىزدەپ جاتۋ دا بوس اۋرەشىلىك نە دەپ قالا بەرەمىن. سويتە تۇرا اينالامىزداعى ءاربىر ادامنان "اردان اتتاما، ۇياتسىز بولما!" — دەپ تالاپ ەتۋگە قاقىمىز بار. ويتكەنى ارسىزدىڭ ءار ءىسى كوزگە ۇرا كورىنىپ، جۇرت نازارىن اۋدارىپ تۇرادى. ونى سول ارسىز ادامنىڭ ءوزى عانا بايقاماۋى، نە بىلە تۇرا، سەزە تۇرا بايقاعىسى كەلمەۋى مۇمكىن. ابايشا ايتساق، "ار ۇيالار ىسكە اپارار" جول-سوقپاق تا ءار ءتۇرلى بولادى. ايتالىق، بىلىق-شىلىقتىڭ بارىنەن ات شاپتىرىم اۋلاققا قاشاتىن، قىلاۋسىز تىرلىك كەشۋگە ۇمتىلعان "جاقسى دوس"، "ادال جار"، "اياۋلى اكە" اتانىپ جۇرگەن ادام ۇلكەن ءبىر لاۋازىمعا يە بولا قالدى دەلىك. وزگەدەن وق بويى بولماسا دا، وقتاۋ بويى وزىق تۇرۋ ءۇشىن، ءوزى باسقارىپ وتىرعان مەكەمەنى سىرت كوزگە، جوعارى باسشىلارعا تەك جاقسى تۇرعىدا كورسەتۋ ءۇشىن ول ەندى ءوزىنىڭ بار بولمىس-قابىلەتىن، قاۋقارىن تۇتاسىمەن تاۋىسا جۇمساپ، اقىلى مەن كۇشى جەتپەگەن جەردە ايلاعا دا، ءار ءتۇرلى ەكىجۇزدى امالعا دا كوشەدى. ونىسىن باستىق رەتىندەگى پارىزىم، ەل الدىنداعى بورىشىم دەپ ويلاي باستايدى. باسشىنىڭ دا باعىنار جوعارىداعى ءوز باستىعى بار. "قۇل قۇدايدان قورىقپاعانمەن قوجاسىنان قورقادى" دەيتىن ءسوز وسىندايدان تۋادى دا، تاباناقى ماڭداي تەرىن تەك قوعام مۇددەسى ءۇشىن جۇمساپ ءجۇرمىن دەپ ساناپ، ار-ۇيات ەسەبىنەن جاڭىلا باستاعانىن ءوزى دە سەزبەيدى. ويتكەنى ءبارىن دە قوعامي ولشەم-مولشەردەن اۋىتقىماي اتقارىپ ءجۇرمىن دەپ ويلاپ ءوزى دە ەندى سوعان ابدەن سەنىپ الادى. راحاتتىڭ ارتىندا بەينەتى، باقىتتىڭ ارتىندا ازابى بارىن مۇلدەم ەستەن شىعارىپ، باستاپقى ءتاپ-تاۋىر ادامنىڭ بويىنا دا "تۇلكى مىنەز، قاسقىر تۇيسىك" ءبىتىپ، بىرتە-بىرتە جىلىم تۇبىنە قاراي جىلجىپ كەتىپ بارا جاتقانىن دا بايقامايدى.

ول، بالكي، قۇداي جولى بولماسا، قوعامي جولدان ازىرگە تايماعان ادام بولۋى مۇمكىن، ءىسىنىڭ كوبى دۇرىس تا شىعار. ءبىراق قايتكەندە دە ار-ۇياتتىڭ ادامي زاڭدىلىعى بۇزىلدى. قارىز بەن پارىز ۇيات پەن اردى اياققا تاپتاپ، ءوز دەگەنىن ىستەپ باقتى. ادامدى اقىرى كەلىپ ىرقىنا كوندىرىپ، كوپ پەندەنىڭ بىرىنە اينالدىردى.

بۇل جەردە پالەن دەپ كەسىپ ايتىپ، ءدال انىقتاما بەرىپ جاتۋ دا قيىن. وعان ءتىپتى بىزدە بار اقىل ازدىق ەتكەندەي دە بولىپ تۇر. سوعان قاراماي ۇيات پەن اردىڭ قانشالىق ايىرماشىلىعى بارىنا وي جۇگىرتىپ كورۋگە بولاتىن سياقتى. ار-ۇيات قوسارلانا جۇرگەنىمەن ەكەۋى ەكى ءتۇرلى ۇعىم سياقتانادى. ۇيات — تىلدە، ار — دىلدە. ۇيات — ادام جانىنىڭ تەرەڭىنەن شىعادى. ۇيالا بىلمەيتىن ادام ءناپسىسىن تيا دا بىلمەيدى. سازارا بىلەر، ءبىراق جەگىدەي جەگەن ۇيات اسەرىمەن "تازارا" بىلمەس. جالعان ۇيات بولمايدى. "ۇيالعان تەك تۇرماس" دەگەندەي، ادام وقتىن-وقتىن ار الدىنا اينالىپ سوعىپ، تازارىپ وتىرماسا ۇيات ونى ءبىرجولا جەپ بىتىرەدى. ۇياتتى ەشتەڭەگە ايىرباستاپ الا المايتىنىڭ دا سوندىقتان. اردىڭ ءجونى بولەكتەۋ. "مالىم — جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى" دەيتىن ءسوز بار. ەندەشە، اردى ەش نارسەگە ايىرباستاپ الا المايسىڭ. ونىڭ ۇستىنە "ارسىز قولىم ىستەدى ارلى بەتىم قىزاردى" دەپ تە جاتپاي ما ەل؟

ار دەگەنىڭ (ناعىز ار) ۇياتپەن بىرگە جۇرەدى. ۇياتسىز ادامدا ار دا بولمايدى. جالعان نامىس، اقيقاتسىز ار — شولدەگى ساعىم سياقتى. جەتكىزبەيدى دە، سۋسىنىڭدى قاندىرمايدى دا. بۇل جەردە ادام جانى مەن ءتانىنىڭ تەرەڭىندەگى ساعىمدى ايتىپ وتىرمىن.

سوندىقتان دا ار دەگەنىڭىز ۇياتپەن بىتە قايناسىپ تۇرسا عانا جاراسادى. ۇيات پەن اردى تەك جەكە ادامدار بويىنان عانا ىزدەمەي، مەملەكەتتىك بيلىك تۇرعىسىنان دا قاراۋعا ءتيىسپىز. ەگەر سەن بىرەۋگە جاردەم ەتسەڭ، جاقسىلىق جاساساڭ — وزىڭدە باردى بەر. مەملەكەت ەسەبىنەن، ءوزىڭ باسقارىپ وتىرعان مەكەمە ەسەبىنەن جاسالعان جاقسىلىق كوزبوياۋ، ايلاكەرلىك، ءتىپتى، ارسىزدىق، ۇياتسىزدىق، دەلدالدىق، سارت-ساۋدانىڭ ءبىر ءتۇرى عانا بولىپ شىعادى. امال نەشىك، ءقازىر وزگە جۇرت ەسەبىنەن اتىمتاي جومارت اتانعىسى كەلەتىندەر، اتانعىسى ەمەس، اتانىپ جۇرگەندەر دە كوپتەپ كەزىگە باستادى.

وسى ارادا ەرىكسىز ەسىمە ءتۇسىپ وتىر، ءبىزدىڭ قاتيپا اتتى قۇداعيىمىز بولىپ ەدى. قارا جەر حابار بەرمەگىر، قولى تاراڭ كىسى بولاتىن. ۇيىنە بارا قالعان ءبىزدى ءوسىپ تۇرعان الما، جۇزىمىنە جولاتپاي قورىپ، قولىمىزعا ءبىر-بىر ءۇزىم عانا نان ۇستاتقان بويى شىعارىپ سالار ەدى دە، ءبىزدىڭ داستارقاندا وتىرعاندا بالا-شاعاسىنا الدىنداعى تاتتىدەن دە، قاتتىدان دا ۋىستاي ۇلەستىرىپ: "ءما، جەڭدەر! الىڭدار!" — دەپ اسا شۇلەنسىپ كەتەتىنى بار ەدى. سونى بايقاپ جۇرەتىن اكەم جارىقتىق: "وسى قاتيپا قۇداعي ءبىزدىڭ ۇيگە كەلسە بولدى، بىردەن الدى كەڭ اس تا توككە اينالىپ كەتەتىنى نەسى؟!" دەپ كۇلىپ وتىرعانىن تالاي ەستىپ ەدىك. الگى مەملەكەتتىڭ نەمەسە وزگەنىڭ ەسەبىنەن "يگى جاقسى"، "جومارت" تا، "ءمارت" اتالىپ جۇرگەن اكىمدەر دە ماعان تاپ سول باياعى ءبىزدىڭ قاتيپا قۇداعيىمىز سياقتانادى دا تۇراتىنى بار، ايتەۋىر.

سونىمەن "ار" دەگەندى، "ارلىلىق" دەگەندى قالاي تۇسىنەتىن بولدىق؟ الگىندە ايتقانداي، الدىنا بارا قالساڭ اق جارىلا اڭقىلداپ، سەن ەسىكتەن شىعىپ ۇلگەرگەنشە ايتقانىنان اينىپ، "ۇيات بولار-اۋ، ىڭعايسىز بولماس پا؟" دەۋدى بىلمەيتىن، قاشان بولسىن كوپە-كورنەۋ كولگىرسي سويلەيتىن، امسە وتىرىككە اۋەس، ار مەن ۇياتتى ءبىرجولاتا ىسىرىپ قويىپ، "ءبىز دە ازاماتپىز" دەسىپ ايدارىنان جەل ەسىپ، ەل بيلەپ، جۇرت شۇيلەپ جۇرگەندەر بار. ءقازىر كىلەڭ ءبىر سونداي كۇلىپ وتىرىپ دىڭكەڭدى قۇرتاتىن، كىسىگە دەگەن قياناتىنىڭ ءوزىن كۇلىپ وتىرىپ جاسايتىن باسشىلار كوبەيىپ بارا جاتقانداي. ولار كىسىلىكتەن گورى قىزمەتتى، مىنەزدىلىكتەن گورى ءمانساپتى عانا باعالاپ داعدىلانعان.

اباي جارىقتىق: "شىن كوڭىلمەن سۇيسە ەكەن كىمدى سۇيسە، ءبىر سوزىندە تۇرسا ەكەن — جانسا، كۇيسە!" — دەپ ەدى، مەملەكەت قىزمەتىندەگى ادامسىڭ با، جاي عانا كولدەنەڭ كوك اتتىنىڭ ءبىرىسىڭ بە، ايتەۋىر "ۋادە — قۇداي ءسوزى" دەگەندى ۇدايى ەسكەرىپ، ايتقان سوزگە تۇرا ءبىلىپ ادەتتەنگەنگە نە جەتسىن شىركىن!

اردان گورى اتاقتى، ابىرويدان گورى اقشانى كوبىرەك ءپىر تۇتقاندار ەتيكالىق نورما دەگەنگە پىسقىرىپ تا قارامايتىن بولىپ بارادى. ولار سول الگى ءمانساپتى عانا ب ا ق ساناپ، لاۋازىمدى عانا مۇراتقا بالاپ ۇيرەنگەندەر. امال نە، تاعى دا قايتالاپ ايتام، اينالاسىنا "سىيلى"، اعايىنعا "سىيىمدى" بولىپ وتىرعاندار دا سولار ازىرگە. ەندى سوندايلارعا كۇنى ءۇشىن عانا جاعىنىپ، تىرلىگى ءۇشىن جالبارىناتىنداردى اپارىپ قوسىڭىز. كىسىلىك بەينەدەن ايىرىلىپ، باسشىنىڭ الدىندا قوعاشا مايىسىپ، دوعاشا ءيىلىپ تاباق جالاۋدان تابان جالاۋعا دەيىن قۇلدىراپ، جالىنىشتىدان جاعىنىشتى پەندەگە اينالعان قۇلكەۋدەلەردەن قانداي عانا ار، نەندەي ۇيات كۇتپەكسىڭ؟ ولار ار مەن ۇياتتى از كۇندىك اتاققا ايىرباستاپ جىبەرگەندەر. ولاردى دا كەيدە تۇسىنۋگە بولار. ءبىراق، اقتاۋعا بولماس. تۇسىنۋگە بولاتىندىعى تاعى دا سول كۇنكورىس قامىنا كەلىپ تىرەلەدى. ورىستىڭ ءوزىم كوپ وقىپ قۇرمەتتەگەن، ءبىراق بەلينسكيي، دوبروليۋبوۆ سياقتى اۋىزعا ءجيى ىلىنە بەرمەيتىن XIX عاسىرداعى ادەبيەت سىنشىسى دميتريي يۆانوۆيچ پيساريەۆتىڭ: "تولكو سىتىە ليۋدي موگۋت بىت سۆوبودنىمي گراجدانامي، تولپا گولودنىح پويدۋت زا تەم چەلوۆەكوم، كوتورىي پوكاجەت ەي... كۋسوك حلەبا!" دەگەن ءسوزىن وقىپ ەدىم. قازاقتىڭ دا: "ورازا، ناماز توقتىقتا، يمان قاشار جوقتىقتا" دەيتىنى وسىدان شىققان. ەگەر ادامنىڭ وزىنىكى وزىنە جەتىپ، قارنى توق بولسا، ەرتەڭ دە ەشكىمگە تەلمىرمەسىنە كوزى ابدەن جەتىپ وتىرسا، ول ەندى بىرەۋگە قۇل بولا جاۋتەڭدەمەسى بەلگىلى. قانشالىق ءور بولىپ جارالعان ادامنىڭ ءوزى "اتتەڭ توننىڭ كەلتەسى-ايدىڭ" قىرسىزدىعىنان ەمىنشەككە اينالماسا دا، امالسىز ار ۇيالار ىسكە بارۋعا ءماجبۇر، ايانشاق بولا ما دەپ تە ويلايمىن. "تۇسىنۋگە بولادى" دەۋىم دە سوندىقتان.

ار دا، نامىس تا اينالىپ كەلگەندە ۇياتى بار ادامعا عانا بۇيىرار قاسيەت. ال اينالا تىرلىككە باعا بەرۋگە كەلگەندە جالقىنى جالپىدان، مەملەكەت مۇددەسىن جەكە باس مۇددەسىنەن اجىراتا بىلمەيتىن، قاجەت دەگەن ادامىمەن سول مەملەكەت ەسەبىنەن ەسەپ ايىرىپ داعدىلانعان ادام بويىندا سول قارەكەتتەر قالا قويدى دەگەنگە سەنگىڭ دە كەلەدى، ءبىراق يلانا قويۋ قيىن.

بۇل رەتتە، تاعى دا اباي ايتقانداي، ەگەر امىر-بيلىك مەنىڭ قولىمدا بولسا، ۇلكەن-كىشى لاۋازىم يەلەرىنىڭ ارسىزدىق دەمەگەن كۇندە دە، ايارلىق، ايلاكەرلىك، الداۋ مەن ارباۋدىڭ، ەكىجۇزدىلىكتىڭ قانداي تۇرىمەن بولسا دا "اۋىرىپ"، ءوز اتىنا ازدى-كەم كىر كەلتىرىپ، لاۋازىمىنا داق ءتۇسىرىپ العان، ار-ۇيات اتاۋلىدان ايىرىلىپ، سول ارقىلى وزىنە قاراعان جۇرت سەنىمىنەن ءبىرجولا ماقرۇم قالعان ادامدى مەملەكەت قىزمەتىندە ءبىر كۇن دە ۇستاماۋعا ۇكىم ەتەر ەدىم. "مەن بۇعان ءوز باسىمنىڭ پايداسى ءۇشىن ەمەس، مەملەكەت مۇددەسى ءۇشىن بارىپ وتىرمىن"— دەپ بايبالام سالار ايارلاردى دا قوسىپ، ولاردى ەل باسقارۋ ىسىنە ەندى قايتىپ جولاتپاۋدىڭ امالىن ويلاپ تابار ەم... امال قانشا!.. ونداي بيلىك بۇيىرماي تۇر.

ۇيات ءۇنسىز قالىپ، ار بۇعىنعان جەردەن جادىگويلىك كەلىپ شىعادى. جادىگويلىكتىڭ اتى — جادىگويلىك، ونىڭ دا ۇلكەنى نە كىشىسى بولمايدى، دەنەڭە دارىدى دەگەنشە ۋشا جايلاپ، ۋىتىپ، ۋلاندىرىپ الادى.

تاياۋدا عانا قازاقستان جازۋشىلار وداعىنداعى كەزەكتى ءبىر شاعىن جينالىس ۇستىندە جاسى ۇلكەن قالامگەرلەردىڭ بىرىمەن سوزگە كەلىسىپ قالعانىم بار. ول ءوزىنىڭ 70 باسپا تاباق كولەمىندەگى اۋدارما كىتابىن شىعارتۋعا قارجى سۇرايدى. مەن "كوكەتاي-اۋ، مۇنىڭ كولەمىندەگى اۋدارمانىڭ ورنىنا كۇن كورۋىنىڭ ءوزى قالت-قۇلت ەتىپ تۇرعان ون اۆتوردىڭ كىتابىن شىعارمايمىز با؟ اۋدارمانى كەيىن بايىعاندا كورە جاتارمىز!" دەيمىن عوي. سوندا وسىناۋ تالاستىڭ تاعدىرىن شەشۋگە ءتيىستى ازاماتتاردىڭ بىردە-بىرەۋى ۇندەمەدى. سىرتقا شىققاننان كەيىن بارىپ كەيبىرەۋى "ءاي دۇرىس ايتتىڭ-اۋ، ءادىلى دە سول عوي!" دەسكەن بولدى.

مۇندايدا كۇيىپ كەتپەي قايتەر ەڭ. "وۋ، ءوز ءسوزىمنىڭ دۇرىس ەكەنىن بىلمەسەم — اۋىز اشىپ نەم بار مەنىڭ؟ سەندەردەن دۇرىس ايتتىم با، جوق پا دەپ سۇراعان كىم ءوزى؟ ءبارىڭ كوزىڭمەن جەر شۇقىپ، تەلمەڭدەپ، ءۇن-تۇنسىز قالدىڭدار. مەن عانامىن عوي تاعى دا جاماناتتى بولعان" دەيمىن شىر-پىرىم شىعىپ. ونىم دا بەكەر اۋرەشىلىك ەدى، ەشبىرىنىڭ قۇلاعىنا جەتە قويماعانىنا ءالى دە ءباس تىگە الامىن.

سوندا كىمنەن قورقىپ، نەدەن ۇركەكتەيمىز؟ شىندىقتى ايتۋعا كەلگەندە كۇلتەكتەپ، كوپە-كورنەۋ كولگىرسۋگە كوشەتىنىمىز نەلىكتەن وسى؟

شىندىق جۇرگەن جەردە ۇرەيگە ورىن بولماۋعا ءتيىس ەدى عوي. ويتكەنى ول ەكەۋىنىڭ باسى بىرىكپەيتىن ۇعىم ەمەس پە؟ قورىقساق، قىسىلساق، تەك قانا ءوزىمىزدىڭ بىلعانىش نيەتىمىزدەن، ورەسىز ويىمىزدان، جەتەسىز جىگەرىمىزدەن قورقۋىمىز كەرەك قوي. جورا-جولداس، اعايىن الدىنداعى بەت-بەدەلىمىزگە داق تۇسىرۋدەن، ەل-جۇرت، وتان الدىنداعى پارىزدىڭ تولىق وتەلمەي جاتۋىنان عانا قورقۋىمىز كەرەك. ياعني ءبىر عانا نارسەدەن: وتىرىك ايتۋدان، "ار ۇيالار ءىس قىلۋدان" قورقۋىمىز كەرەك. ءبىر كەزدە:

ار الدىندا مەن ءوزىمدى ءاردايىم،
دار الدىندا تۇرگانداي-اق سەزىنەم، —

دەپ جازعانىم دا سوندىقتان ەدى-اۋ مەنىڭ دە. اقىرىن-اقىرىن جىلجي كەلە ەندى ءوزىمىزدىڭ ادەبي ورتاعا قاراي ويىسساق دەيمىن. ەلىڭ بار كەزدە، جەرىڭ امان تۇرعاندا، ادام بويىندا ازىرشە ار مەن ۇياتتىڭ جۇرناعى جۇرگەندە ادەبيەت جاساي بەرەر. ول ەشقانداي داۋ تۋدىرماۋعا ءتيىستى ماسەلە سياقتى. ءبىراق ول ءوزى ەندى قانداي ادەبيەت بولماقشى، سوعان كەلەيىك.

كارىكوز قالامگەرلەر جاقسى بىلەدى، ءبىر كەزدە "مەن بولدىم-اق" دەپ جۇرگەن اقىنداردىڭ ءوزى دە جۇقا مۇقابالى 4-5 باسپا تاباقتان ارتىق كولەمدە كىتاپ شىعارا العان جوق بولاتىن. ءقازىر ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ "كوزى تىرىسىندە مۇقاعالي دا پىشاق قىرىنداي جۇقا كىتاپتى قاناعات تۇتىپ ەدى"— دەپ شۋىلداي جازىپ جاتاتىنى دا سودان. قازاننىڭ قۇلاعىن ۇستاعان (باسپا ماڭىنداعىلاردى ايتام) بىرەن-سارانى بولماسا، مەن بىلەتىن كەزدە كوپكە دەيىن شاعىن كىتاپتارىنىڭ باسىن قوسىپ قايتا شىعارۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە دە بەرمەيتىن ەدى. بۇگىن شە؟

ءبىر كەزدە، ءتىپتى ابايدان بەرگى داۋىردە دەسە دە بولعانداي، اقىندىق دارىنىن العا سالا ءجۇرىپ، ءارى قاراي الاڭسىز ەڭبەك ەتۋ ءۇشىن اقشا جاسايتىن ەدىك، بۇل كۇندە ەندى اقشاسىنا كىتاپ شىعارىپ، اياق استى "اقىن"، "جازۋشى" اتانعانداردىڭ سانى كووتۋ ءۇشىن اقشا جاسايتىن ەدىك، بۇبەيىپ بارادى. ءبۇلار جايىندا: "ءبۇل كۇندە "اناۋ" دا اقىن، "مىناۋ" دا اقىن، جەمساۋى جىبىرلاعان جىراۋ دا اقىن" دەپ جازعانىم دا بار بولاتىن. سەكسەنگە دەيىن ءبىر اۋىز ءسوزى تاسقا باسىلىپ كورمەگەن، ءبىراق "كەزىندە اناۋ بولىپ ەدى، مىناۋ بولىپ ەدى" دەپ اسپانعا كوتەرىپ جۇرگەن "ءتىرى كلاسسيكتەر" پايدا بولا باستادى ءقازىر. ولار جوقتان بار جاساپ، جاماپ-جاسقاپ، كۇلدى-بادام قوڭىرسىق بىردەمەلەرىنىڭ باسىن قۇراپ، ونى التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەگەن قالىڭ توم "كىتاپ" ەتىپ شىعارىپ-اق جاتىر، "سول كىتابىنا" قازىرگى كۇنگى اۋزى دۋالى دەرلىك ىنىلەرىنىڭ نە تۋىستارىنىڭ بىرىنە "ويپىرماي، كەرەمەت ەكەنسىز عوي" دەگىزىپ ءالعىسوز جازعىزىپ، "كىتابى" شىققاسىن بارشا گازەتتەگى تانىستارى ارقىلى دۋىلداتا كەلىپ ماقتاتاتىندار شىقتى. ولارعا توقتاۋ دا سالا الماس حالگە جەتتىك. ءبىراق سول سىرتى جىلتىراق، ءىشى كەۋەكتەي قالتىراق "كىتاپتاردىڭ" ءومىرى ۇزاق بولماسىن ەسكەرىپ جاتقان ەشكىم جوق. سولاردىڭ "كىتابىن" كورىپ. مۇقاعاليعا تۇستاستارى قيانات كورسەتىپ، كەزىندە كىتابىن دا دۇرىستاپ شىعارماپتى دەيتىن پىسىقتار شىقتى. ول كەزدە كىتاپتىڭ ءجۇز ەلەنىپ، مىڭ ەكشەلىپ بارىپ شىعاتىنىن ەسكەرمەي، قاپەرىنە دە الماي، وتكەن كۇنمەن داۋلاساتىندارعا نە دەرسىڭ؟!

"ۆسە تەچەت، ۆسە مەنياەتسيا"، — دەگەن ەدى كونە گرەك ويشىلدارىنىڭ ءبىرى. ۋاقىت زىمىراپ وتە بەردى دە، زامان دا، زامانمەن بىرگە ادام دا وزگەردى. كوپتەگەن قاستەرلى ۇعىم دا سول وتكەن قوعامعا ىلەسە، كەلمەسكە كەتكەن سياقتى. ەسكىنى قيماي وتىرعان جوقپىن، ءبىراق بۇرىن كىتاپ شىعارۋ ىسىنە عانا ەمەس، جازۋشىلار وداعىنا جاڭا مۇشە الۋعا دا اسا بيىك تالاپ قويىلاتىن ەدى. وسىدان كوپ جىلدار بۇرىن قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا ادەبي كەڭەسشى بولىپ قىزمەت ىستەگەنىم بار. سەكرەتاريات ءماجىلىسىنىڭ قاق تورىندە عابيت مۇسىرەپوۆ پەن يۆان شۋحوۆ وتىراتىن. مۇشەلىككە الۋعا دايىنداپ اكەلگەن ءاربىر تالاپكەردىڭ نە جازىپ، نە قويعانى، دارىن دەڭگەيى، تالانت قاۋقارى، كەلەشەكتەگى مۇمكىندىگى تۇگەل ساراپقا سالىناتىن. بارلىعى دا ۇجىم جارعىسىنا ساي بولۋى قاتتى ەسكەرىلىپ، قاداعالانۋشى ەدى. باسقالاردى قايدام، مۇشەلىككە وتەردە ءوز باسىمىزدىڭ كادىمگى قىلكوپىردەن وتكەندەي-اق قارا تەرگە تۇسكەنى ءالى كۇنگە ەسىمدە قالىپتى. ءقازىر جازۋشىلار وداعىنىڭ ەسىگى "كەلەمىن، كەلەمىن دە وتەمىن" دەگەندەرگە ءاردايىم ايقارا اشىق. سەگىزدەگىسى دە، سەكسەندەگىسى دە، ءدارۋىشى دە، ءدالدۇرىشى دە مۇشەلىككە ءوتىپ جاتادى. وقتا-تەكتە بولىپ تۇراتىن جازۋشىلار باسقوسۋلارىنا بارا قالىپ، اقساقالى قايسى، قاراساقالى قايسى، جازۋشىسى قايسى، جازبايتىنى قايسى ەكەنىن بىلمەي، كىلەڭ ءبىر كوكبازاردان ايداپ اكەلىپ وسىندا توعىتا سالعان جۇرگىنشى، جولاۋشىلار اراسىنا ءتۇسىپ كەتكەندەي دال ۇراتىنىڭ بار. "كەرۋەن كەرى اينالسا — اقساق تۇيە العا تۇسەدىنىڭ" — كەيپى باياعى.

بۇل سوزىمە تاعى دا داۋ ايتىپ، كەڭىردەگى كونەكتەي، كوك تامىرى بىلەكتەي بولىپ شىعا كەلىپ، وزەۋرەي وكپە بىلدىرەر اعايىن دا تابىلار. ءبىراق، قايتەمىز، شىنى سول.

قازىرگى جاس وقىرمان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ، عابيدەن ءمۇستافيننىڭ، ودان ارىرەكتەگى جۇسىپبەك، ماعجان، سۇلتانماحمۇتتاردىڭ شىعارمالارىمەن باياعى بىزگە ۇقساپ تانىسا المايدى. باسپالاردان قاسىم امانجولوۆ، عالي ورمانوۆ، جۇبان مولداعالييەۆتەردىڭ ورنىنا بۇرىنعى كوممۋنيستىك پارتيا مەن كەڭەس وداعىنا "قىزمەتى سىڭگەن"، ءالى كۇنگە پرەزيديۋمدا ماڭقيىپ وتىراتىن "سىپايى دا سىيلى" اعالاردىڭ كىم-كورىنگەننىڭ قولىنان شىققان "ەستەلىكتەرى"، ءتىپتى كەيدە "كوركەم تۋىندىلارى" باسىلىپ شىعاتىن بولىپ العان. بىرىمەن-بىرى جارىسا "كىتاپ جازىپ"، بىرىنەن-بىرى اسىپ ءتۇسىپ جاتاتىن "قارت جازۋشىلار" سولاي كوبەيۋدە. ال قازاق پوەزياسىنىڭ ءبىر كەزگى گ ۇلى دە، الىسقا جەتەر ءۇنى دە بولعان ءىزتاي مامبەتوۆ، ادىلبەك ءابايدىلدانوۆ، انۋاربەك دۇيسەنبييەۆ، مەڭدەكەش ساتىبالدييەۆ، ءشامىل مۇحامەدجانوۆ (تىزە بەرسەڭ ساناپ تاۋىسا الماس ەڭ) سياقتى زامانداستارىمىزدى جۇرت ءبۇل كۇندە ابدەن-اق ۇمىتىپ بولعان. ويتكەنى كىتاپتارى شىقپاعالى ونداعان جىلدار بولدى. ال وسى دا كىسىلىك پە؟ وسى دا اردىڭ، وسى دا ۇياتى باردىڭ ءىسى مە؟ ءاي، قايدام!.. سوندىقتان اششى دا بولسا ارعا جۇگىنىپ، ءار ءتۇرلى كەلەڭسىزدىكتەن كەتكەن قاتەلىكتەردى مويىنداۋعا قاراي كىلت بەتبۇرىس جاساماي بولمايدى. قاتەلىكتى دەر كەزى مويىنداۋ ادامنىڭ دا، قوعامنىڭ دا ارىنا داق بولىپ تۇسپەيدى، قايتا كەرىسىنشە، قوعامعا، سول قوعامدى ىلگەرى دامىتۋعا اتسالىسىپ ءجۇرمىن دەيتىن ازاماتقا دەگەن ەل سەنىمىن ۇلعايتا تۇسەرى اقيقات. سونى ۇمىتپايىق دەيمىن عوي مەن، اعايىن!

ادەبيەتتى قوعامنىڭ ارى مەن نامىسى، ۇياتى مەن يمانى دەپ ءجۇرمىز. ەندەشە سول ادەبيەتتى جاسايتىن قالامگەردىڭ مۇرات-ماقساتى، كىسىلىك قاسيەتى زامانا شىندىعىن اشىپ قانا قويماي، توبەسىنەن قىلىش ءتونىپ تۇرسا دا سول شىندىقتى ايتۋ، ايتىپ قانا قويماي كەۋدەسىمەن قورعاي بىلۋدە دەگەن بولار ەم مەن تاعى دا.

"شىنىمدى ايتسام با، جوق ءبىرازىن بۇگە تۇرسام با؟" دەگەن ادامنان "جازعىش" شىعار-اۋ، ءبىراق جازۋشى شىقپاسى بەسەنەدەن بەلگىلى. ادەبيەتتە اجەپتاۋىر اتى بار، داڭقتان دا قۇرالاقان ەمەس، ءار جەردە اتالى ءسوز ايتقىسى كەلىپ، كەيدە ءتىپتى، "ايتتىم-اۋ!" دەپ تە جۇرگەن ءبىر ازاماتىمىز تەلەديداردان سويلەسە دە، گازەت-جۋرنال بەتىندە سۇحباتتاسا قالسا دا؛ الدەنە ماسەلەنىڭ شەتىن شىعارىپ الادى دا "اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەمەي-اق قويايىن، ىڭعايسىز بولار"، — دەپ نەمەسە: "قازاقىلىعىم ۇستاپ وتىر"، — دەپ، ءوزىنىڭ شىندىقتى ايتا الماس كوزجۇمباي مايموڭكەسىن ۇلتىنا اپارىپ جابا سالۋدى داعدىعا اينالدىرىپ العانىن بايقاپ ءجۇرمىز. سىرتىنان كەيدە كۇلىپ تە قويامىز. "اۋىزعا كەلگەن تۇكىرىك، قايتا جۇتساڭ — ماكۇرىك"، بىردەڭەنى قوڭىرسىتپا، كوڭىرسىتقان ەكەنسىڭ، دۇنيە كۇيىپ كەتسە دە وت قويىپ، كىر-قوقىستان تازارتا ورتەپ-اق جىبەرمەيسىڭ بە؟ — دەپ الىستان كۇيىنەمىز. ول ءوزى ستولعا وڭاشا بارىپ وتىرعاندا: "جازسام با، جازباسام با؟" دەمەيتىن شىعار. ەندەشە، ەل الدىنا شىعىپ الىپ "ايتسام با، ايتپاي قويا تۇرسام با" دەپ تارتىنشاقتىق جاساۋىنىڭ نە قىزىعى بار ەكەن؟ ونان دا ۇندەمەي ۇيىندە وتىرا بەرمەي مە، تەگى.

ال ادەبيەتىمىزدىڭ ناعىز بەتكە ۇستار ويشىلدارى، ۇزدىك تۇلعالارى ايتاتىن ويىن بىقسىتا بۇكپەي-اق، "قازاقىلىعى" ۇستاماي، جاسقانىپ، جاۋىردى جابا توقىماي-اق اقتارىپ سالعان ەمەس پە ەدى. سونىسىمەن دە ولار عاسىردان-عاسىرعا جەتىپ، كونەرمەستەن، كومەسكىلەنبەستەن ءالى كۇنگە دەيىن ەل مۇددەسىنە قىزمەت اتقارىپ كەلە جاتىر عوي.

قان تامىرى ءدايىم عانا "ۇيات، ۇيات" دەپ سوقپايتىن، اقيقاتقا ارا تۇسۋگە ارى، دابىل قاعۋعا داۋسى جەتپەس ادەبيەت — ادەبيەت ەمەس، ەت پەن تەرىنىڭ اراسىنداعى الدامشى بىردەڭە. ادەبيەتتەگى كولگىرسۋ — كولگىرسۋدىڭ ەڭ ءبىر سوراقى ءتۇرى. ول سولاي، ەشقانداي الىپ-قوسارى جوق.

ءقازىر مۇقاعالي تۋرالى كوپ جازىلاتىن بولدى. بىرەۋلەر ءبىلىپ جازادى، بىرەۋلەر ايتەۋىر وسى تۇستا ءبىر كورىنىپ قالعىسى كەلىپ، دۇرمەككە ىلەسە ءوزى بىلمەسە دە ەلدەن ەستىگەنىن جازادى. ءبىرى ءوسىرىپ، ءبىرى كوشىرىپ، ايتەۋىر، سايىپ كەلگەندە "مۇقاعالي قورلىق پەن زورلىقتىڭ جەتى اتاسىن كورىپتى، كىتابىن دا شىعارا الماي ءجۇرىپتى" دەگەن وتىرىككە بەيىمدەلە، وقىرماندى دا سوعان يلاندىرا باستاعانداي.

ورىس ادەبيەتىنە قاراڭىز، اندرەي پلاتونوۆ، اننا احماتوۆا، ميحايل بۋلگاكوۆ، ميحايل زوششەنكولار جۇماكتا ءومىر ءسۇرىپتى دەپ ەستىگەن قايسىڭىز بارسىز؟ ءوزىمىزدىڭ سۇلتانماحمۇت، قاسىم امانجولوۆ، توبىق جارماعامبەتوۆ، تولەگەن ايبەرگەنوۆ، جۇماتاي جاقىپبايەۆ، ءجۇسىپ قىدىروۆ، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، تاعى باسقا شىنايى تالانت، ەلدە جوق دارىن يەلەرىنىڭ ىشكەنى الدىندا، ىشپەگەنى ارتىندا بولدى دەپ كىم ايتا الار ەدى؟ ءتىپتى ازىن-اۋلاق شارۋا تىندىردىق-اۋ دەپ جۇرگەن قازىرگى تىرىلەرىمىزدىڭ باسىنا جۇماق ورناتا سالعان قوعامدى كورگەن قايسىڭ بارسىڭ؟

ءبىراق الگى اتتارى اتالعان اقيىق تالانتتار لاشىقتا تۇرسا دا ءوز دارىنىنا لايىق شىعارمالار تۋدىردى. ارىنا داق سالار ىسكە بارعان بىردە-بىرەۋى جوق. شىن تالانتتىڭ يەسى قايىرشىلىقپەن كۇن كەشسە دە قول جايىپ كىسى الدىنا بارماسى حاق. ارتىنا ارى تازا اسىل مۇرا قالدىراتىندارى دا سودان ەدى ولاردىڭ.

ادام ءومىرى، ادام تاعدىرى ءار ءتۇرلى جولمەن قالىپتاسادى. جۇمىر باستى ءار پەندە ءار ءتۇرلى ولشەم-مولشەرمەن عۇمىر كەشەدى. بالا دا زامانىنا تارتىپ تۋاتىنى ايان. سول زامان پيعىلىنا وراي ادامنىڭ تۇيسىگى مەن سەزىمىندە دە ءار ءتۇرلى وزگەرىستەر بولىپ جاتۋى ىقتيمال. جۇرتتىڭ ءبارى تۋا سالا بوز بيەنىڭ سۇتىنە شومىلىپ، ومىردەن ەتەگىنە ناماز وقىپ ءوتۋى مىندەت ەمەس. راحاتتان سوڭ بەينەتى، باقىتتان سوڭ ازابى الماسىپ، يىقتاعى جاۋىرىندى ۇلىڭا، قيماعانىندى قۇلىڭا قالدىرار الماعايىپ كۇندەردىڭ دە تۋۋى مۇمكىن. مىنە سول كەزدى كىسىلىك بەينەڭدى جوعالتىپ، ۇياتتان اتتاماساڭ بولدى. سىرتتان اسەر ەتەر جاعدايلار تۇرماق، ءوزىڭنىڭ دە ىشتەي كەيدە ەكىگە جارىلار كەزدەرىڭ بولادى. سوندا "جۇرت كىنالاسا كىنالاسىن ايتەۋىر قۇداي الدىندا دا، ادام الدىندا دا ارىم تازا" دەرلىك دارەجەدە قالا بىلسەڭ، داڭعازالى دا داۋلى دۇنيەنىڭ قوقسىق-بىقسىعىنا بىلعانباساڭ بولعانى. "ارىڭدى جاسىڭنان ساقتا!" — دەپ ۇيرەتەتىن ورىس ماقالى دا، مىنە، سودان شىقسا كەرەك. مۇنىڭ ءبارىن ايتىپ جاتقاندا مەن ءتىپتى دە ەشكىمنىڭ قاتەلەسۋگە، ءمۇلت كەتىپ، مۇدىرە باسۋعا قاقىسى جوق دەمەك ەمەسپىن. كۇرمەۋى قيىن كۇردەلى تىرلىكتە جاڭىلماس جاق، سۇرىنبەس تۇياق بولماۋى مۇمكىن ەمەس. ءبىراق ءوزىنىڭ سۇرىنگەنىم ەلدەن، جىعىلعانىن جەردەن كورىپ، اينالانىڭ ءبارىن "جىلى قويىن، سالقىن ارقام" دەپ ءبولىپ، تايعاناق، سۋسىمالى پيعىلعا قاراي ويىسىپ بەرەتىن، كورمەس تۇيەنى دە كورمەس دەپ، جاقسىنىڭ بارىنەن ءتۇڭىلىپ، جۇرتتىڭ ءبارىن دۇشپان تۇتۋ، ءسويتىپ وزىنەن دە، وزگەدەن دە ىشتەي جاسقانىپ، ەشكىمگە سەنبەي، جان دۇنيە بولمىسىنان اجىراپ، اينالاسىنىڭ بارىنەنى جاۋ مەن داۋ ىزدەپ تۇراتىن سەكەمشىل، سەزىكشىل قۇلمىنەز پەندەگە اينالعانىن دا اڭعارماي قالاتىندار بار. ول ەندى ارامدىقتىڭ ءتۇبى رەنىش، ادالدىقتىڭ ءتۇبى كەنىش بولاتىنىن بىرتە-بىرتە ۇمىتىپ، اعايىن-جۇرتتىڭ بارىنە وكپەلى، بارىنە ىزالى كۇيگە اۋىسادى. سول بەتىنەن قايتۋ، قايتا ۇيىرىنە قوسىلۋ دا ەردىڭ ەرىنە عانا ءتان قاسيەت، وعان دا الىپقا ءتان مۇقالماس جىگەر، جۇقارماس جۇيكە قاجەت. ءوز ءمىنىن ءوزى ءبىلىپ، قاتەلىگىن مويىنداي وتىرىپ تازالىق، ياعني ار-يمان جولىنا ءتۇسۋ ادامعا دا، قوعامعا دا التىن القالى ابىروي بولار ەدى. مەنىڭ تىلەپ وتىرعانىم دا سول.

ارينە قوعامدى جەگى قۇرتتاي جايلاپ العان جالعاندىق اتاۋلى بىردەن قۇرىپ، جاماندىق اتاۋلى بىردەن ءشىرىپ بىتە قويار دەگەن وپتيميستىك ويدان ازىرگس اۋلاقپىز. سويتە تۇرا ادامدى ايۋاننان ايىرىپ تۇرعان ار مەن ۇيات دەيتىن بار ەدى، سولار ءبىرجولا ءىزىم-عايىم جوعالىپ كەتپەسە ەكەن، ەڭ قۇرىعاندا بۇگىنگى رۋحاني جۇدەۋلىك كەزىندە كوڭىلگە سول دا مەدەۋ بولار ەدىۋ دەپ ويلايسىڭ. ار الدىندا ءوزىڭدى دار الدىندا تۇرعانداي سەزىنەتىن بىرسوزدىلىك، ءبىر لەبىزدىلىك دەگەن بولۋشى ەدى. پەرىشتە بولىپ جارالماساق تا ءبىرازىمىزعا پەيىشتەن كۇدەر ۇزدىرە قويماي كەلە جاتقان دا سونداي اسىل ۇعىمدار ەدى عوي. ادام بويىن اپ-ساتتە جيعىزار، سانا اتاۋلىنى ءبىر قاۋىزعا سىيعىزار تىرلىك زاڭى بار يماندى قوعامعا سوندا عانا قادام باسا الار ەدىك-اۋ دەگەن ويعا ويىسا بەرەم ءوز باسىم.

"قازاق ادەبيەتى"، 29 قىركۇيەك، 2001 جىل

---