تاتار اعارتۋشىسى شيگابۋددين ماردجاني
شيگابۋددين ماردجاني (1818-1889) - كورنەكتى تاتار ءدىني قايراتكەرى، فيلوسوف، تەولوگ، تاريحشى جانە اعارتۋشى - يابينچي اۋىلىندا (قازىرگى اتنين اۋدانى) سول كەزدەگى بەلگىلى يمام-مۋدارريس وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. باستاۋىش ءبىلىمىن تاشكەنت مەدرەسەسىندە العان. 1838 جىلى كوپتەگەن جاس تاتارلار سياقتى ءوزىن ءدىني قىزمەتكە ارناپ، بۇحاراعا كەتتى. جەرگىلىكتى مەدرەسەلەردە ءدىني ماتىندەردى سانالى تۇردە جاتتاۋ جۇيەسىنىڭ ۇستەمدىگىنە جانە باعدارلامالاردا زايىرلى پاندەردىڭ بولماۋىنا بايلانىستى مارجاني نەگىزىنەن جەرگىلىكتى كىتاپحانالاردا ەجەلگى ماتىندەر مەن قولجازبالاردى تاۋەلسىز زەرتتەۋمەن اينالىستى. سامارقاندقا بارۋ ونى تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى تۋرالى العاشقى قولجازبانى جازۋعا يتەرمەلەدى. 1840 جىلداردىڭ اياعىندا مارجاني قازانعا ورالىپ، 1ء-شى قازان مەشىتىنىڭ (قازىرگى مارجاني مەشىتى) يمامى-مۋدارريس بولدى، ال 1867 جىلى ول احۋن جانە مۋحتاسيب قازان لاۋازىمىنا تاعايىندالدى. ۋاقىت وتە كەلە، ول ەڭ بەدەلدى ءدىني قايراتكەرلەر مەن تەولوگتاردىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلدى كۋرساۆي ورتاعاسىرلىق بەدەلدى تەولوگتاردىڭ جازبالارىنا باتىل قارسى شىعىپ، سوڭعىسى يسلامدى قاجەتسىز يننوۆاسيالارمەن "بىتەپ تاستادى" جانە جاڭارتىلعان ءدىننىڭ جاڭا زامان شىندىعىنا بەيىمدەلۋىنىڭ جاقتاۋشىسى بولدى دەپ سەندى. يسلامدى كەيىنگى قاجەتسىز قاباتتاردان تازارتۋ، كۋرساۆيدىڭ پىكىرىنشە، رەسەي مۇسىلماندارى اراسىندا ءبىلىم، عىلىم جانە ءبىلىم تاراتۋ يدەياسىن تولىعىمەن جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. رەفورمالار رەسەيدىڭ مۇسىلمان قوعامىنداعى كەڭ پروگرەسكە ىقپال ەتەر ەدى.
"حاككال-ماريفا"، "كيتاب ال-فاۆايد ال-مۋحيمما"، "ۆافيات ال-اسلاف ۆا تاحيات ال-احلاف" شىعارمالارىندا مارجاني ءوزىنىڭ بۇرىنعى ادامدارىنىڭ - XVIIII اياعى - XIX عاسىردىڭ باسىنداعى ءدىني رەفورماتورلاردىڭ داستۇرلەرىن جالعاستىردى جانە تەرەڭدەتتى. سونداي-اق، مۇسىلمانداردى يسلامدى كەيىنگى قاباتتاردان "تازارتۋ" ماقساتىندا ەرتە يسلامعا، مۇحاممەد پايعامباردىڭ زامانىنا جۇگىنۋگە شاقىردى. مارجاني مەدرەسەنى رەفورمالاۋ يدەياسىن جاسادى، ونىڭ ماقساتى كوپتەگەن زايىرلى پاندەردى ەنگىزۋ، سونىمەن قاتار ءدىني پاندەردى جاڭا ۋاقىتتىڭ تالاپتارىنا سايكەس وقىتۋ بولدى.
ءدىني فيلوسوف رەتىندە مارجاني ءوزىنىڭ جازبالارىندا كالام سىنىنا ۇلكەن ورىن بەردى. ايتا كەتۋ كەرەك، ءمارجانيدىڭ تاتار ءدىني رەفورماسياسى ۋتىز-يمەني مەن كۋرساۆيدىڭ ەرتە رەفورمالارىنان ساپالى تۇردە ەرەكشەلەندى جانە جاڭا زامان يدەيالارىنىڭ قاتتى اسەرىن تيگىزدى؛ ونىڭ ەرەكشەلىگى يسلامداعى داستۇرلىلىككە سىن عانا ەمەس، "جاڭارتىلعان" ءدىننىڭ قازىرگى بىلىمگە، عىلىمعا جانە اعارتۋشىلىققا بەيىمدەلۋى بولدى.
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، 1-كۋرس ماگيسترانتى سۋيەۋباي ۇ. ن.
You Might Also Like
-
احمەت بايتۇرسىنوۆ ءسوز ونەرىنىڭ جوعارى رۋحانياتىن بولاشاق ۇرپاققا مۇرا ەتىپ قالدىردى. بەلگىلى قازاق عالىمى جانە اعارتۋشىسى احمەت بايتۇرسىنوۆ بۇكىل ءومىرىن تۋعان حالقىنىڭ تاعدىرى مەن ءتىلى ءۇشىن كۇرەسكە...
-
سان عاسىرلىق الۋان قاتپارلى تاريح كوشىندە حالقىنىڭ باسىن قوسقان، جارقىن بولاشاققا باستاعان، بەدەلىن اسىرعان، نامىسىن وياتقان، ابىرويىن قورعاعان تۇلعالار، البەتتە، از بولماعان. ۇلت تاريحىنىڭ قالىڭ وق...
