InfoHub Logo

قازاق جۇرتىندا اۋىزدا سويلەنىپ جۇرگەن ءبىر ءسوز بار: «كەشە الاش الاش بولعاندا، الاشا حان بولعاندا، ءۇيىمىز — اعاش بولعاندا، ۇرانىمىز — الاش بولعاندا» دەسىپ كەلەدى. ونىڭ ءمانىسى: بۇقار حاندارىنان ءبىر حان قازاق حانى بولىپ تۇرعاندا بايبىشەسىنەن بالا بولماپتى. قىزىلباستى شاۋىپ، سونىڭ حانىنىڭ قىزىن ولجالاپ الىپ كەلىپ، اياعىن سالعان ەكەن دەيدى. «اياعىن سالدى» دەگەن ءسوز — نەكەسىز الدى دەگەندى ايتادى ەكەن.

سول قىزدان ءبىر بالا تۋىپتى. ءوزى ساۋىسقاننىڭ الاسىنداي الا تۋىپتى. بايبىشەسى حانعا ايتىپتى: «بۇل بالا وسكەندە جۇرتتى الا قىلىپ ۇستاپ، وزىڭە جاۋ قىلادى ەكەن، مۇنان وسى كۇندە قۇتىل!» — دەپتى.

حان بايبىشەسىنىڭ اقىلى مەن ءتىلىن الىپ، جىگىت-جەلەڭدەردى شاقىرىپ الىپ، ارىماستان، توزباستان، تاۋسىلماس ازىعىن بەرىپ: «وسى بالانى مەنىڭ وكىمەتىم جۇرمەيتىن جەرگە الىپ بارىپ، اسىراپ-ساقتاپ وسىرىڭدەر. بۇل بۇقاردى بالا كورمەسىن، سەندەر دە كورمەڭدەر!» — دەپ، جەر اۋدارىپ جىبەرىپتى.

سول قىرىق جىگىت بالانى الىپ، سىر-دارياسىنان ءوتىپ، الاتاۋ، قاراتاۋدان ءوتىپ، ارالىق جەرىندەگى جايلاپ، كوشىپ جۇرگەن جۇرتتىڭ ورتاسىنا كەلىپ، ءبىر ءجايدى مەكەن قىلىپ، بالانى اسىراپ ءوسىرىپ، بالا 12 جاسقا جەتكەننەن سوڭ قىرىق جىگىتپەن بالانىڭ ءىسى بولماي، بالامەن قىرىق جىگىتتىڭ ءىسى بولماي الدى-الدىنا كەتىپتى.

سول زاماندا ول جەرلەردە: قوتان، قوعام، قوندىكەر، قوباڭ دەگەن ءتورت اتانىڭ ەلى بار ەكەن. سول ەلدىڭ ىشىندە: «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتۇپ اتاسى — مايقى بي» دەگەن بي بار ەكەن. ول مايقى ءبيدىڭ ءۇيسىن دەگەن بالاسى ات جۇگىرتىپ، قۇس سالىپ ءجۇرىپ ون ەكى جاسار بالاعا كەز بولىپتى. بالا بۇل ۇيسىنگە ءتىل قاتىپ سويلەسپەپتى. ءتىلى جوق مىلقاۋ كىسىدەي بەدىرەيگەننەن بەدىرەيىپ تۇرىپ قالا بەرىپتى. كەش بولىپ قاس قارايىپ، ءۇيسىن باتىر اۋىلىنا ايتىپ، اكەسى مايقى بيگە ايتا كەلىپتى:

— دالادا بۇگىن ءبىر اعاشتىڭ تۇبىندە وتىرعان ءبىر بالا كوردىم، ايدارى اش بەلىنە تۇسەدى. «اي» دەيىن دەسەم، اۋزى بار، «كۇن» دەيىن دەسەم، كوزى بار، ءبىر قاسىق سۋمەن جۇتىپ جىبەرگەندەي، ءبىراق سويلەسۋگە ءتىلى جوق ەكەن، قۇلاعى دا ەستىمەسە كەرەك، اگار قۇلاعى مەن ءتىلى بولعان كۇندە دۇنيەدە ەشكىمنىڭ قولىنا تۇسپەيتىن، ەكسە بىتپەيتىننىڭ ءوزى ەكەن، — دەيدى.

مايقى بي اياعى اقساق، اربامەن جۇرەتىن كىسى ەكەن. ەرتەڭىندە: «مەنى ارباعا سالىپ، الىپ بارىڭدار، كورەيىن»، — دەپتى.

ەرتەڭ تاڭ اتقان سوڭ مايقى ءبيدى ارباعا مىنگىزىپ، بالانىڭ وتىرعان جايىنا الىپ بارعان ەكەن. بالا ۇشىپ تۇرەگەلىپ:

— اسسالاۋماعالايكۋم، ءتامام حاننىڭ قازىعى، پاقىر جۇرتتىڭ شىرىمەيتىن، تاۋسىلمايتىن ازىعى، — دەپتى.

سوندا مايقى بي:

— ۋاعالايكۋم اس-سالام، قۇرساقتا جاتىپ نەسىبەسىن الىستان تىلەپ تۋعان بالام. بولامىن دەپ تۋعان ءور ەكەنسىڭ، بولاتىن جەرىڭە جەتە الماي تۇر ەكەنسىڭ، كەل، بالام، قاسىما ءمىن، — دەپ، بالانىڭ ماڭدايىنان ناۋاپ قىلىپ، ارباسىنا مىنگىزىپ، اۋىلىنا كەلىپ، قوي سويىپ، اسىقتى جىلىك ۇستاتىپ، ون كۇن مەيمان قىلىپ، ەرتەڭ تاڭ اتقان سوڭ ءۇيسىندى شاقىرىپ الىپ، ءجۇز جىگىت جولداس قوسىپ:

— مىنا بالانى الدارىڭا سالىپ، تۋ قىلىپ ۇستاپ، جاعا قىلىپ باستارىڭا شانشىپ، قاراتاۋدان ارمەن قاراي اسىڭدار! «شۋ» دەگەن، «سارىسۋ» دەگەن ەكى وزەن بار، سونى كەسە-كولدەنەڭ باسىڭدار! ۇلىتاۋ، كىشىتاۋ دەگەن تاۋ بار، سونىڭ و جاق ءبىر جاعىندا قارا حالىق «قاتتى سىبان» دەگەن جاۋ بار جانە ەسىل، نۇرا دەگەن ەكى وزەننىڭ اراسىندا توعاناستىڭ توقسان ەكى كولى بار، سونىڭ بويىندا ون سان نوعاي ورمانبەتتىڭ ەلى بار. سول
ەكى جۇرتتىڭ ارالىق جەرىنەن كيلىگىڭدەر، كيلىگىپ تاس تۇسسە، تاڭدايىڭنان، التىن تۇسسە، ماڭدايىڭنان، ءۇش جىلعاشا ب ا ق، تالاپتارىڭدى بايقاڭدار! — دەپ پانا بەرىپتى.

بۇلار سول جۇرگەننەن ءجۇرىپ، قاراكەڭگىر، سارىكەڭگىر، جەزدىكەڭگىر — ءۇش كەڭگىردىڭ بويىنا كەلىپ، اق نايزانىڭ ۇشىمەن، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن ءۇش جىلدىڭ ىشىندە الدارىنا مال سالىپ، ۇستەرىنە ءۇي تىگىپ، ءوز الدىنا جۇرت بولدى دەيدى.

سونان سوڭ مايقى بي ءۇش جىلدان سوڭ اقجول دەگەندى ءجۇز جىگىتكە باس قىلىپ، «سولارعا بارىپ قوسىل» دەپ جىبەردى دەيدى. و دا كەلىپ بۇلارعا قوسىلدى. ونىڭ ارتىنان ءجۇز جىگىتكە باس قىلىپ، الشىن دەگەندى جىبەردى دەيدى. و دا كەلىپ قوسىلدى. باياعى قىرىق جىگىتتى ىزدەپ تاپتى. ال ەندى ءوز جۇرتىنا وكپەلەگەن، ونان قاشقان، مۇنان قاشقان — ءبارى بۇلارعا كەلىپ تىعىلىپ، ءوز الدىنا ءبىر جۇرت بولدى دەيدى.

«كەل، ەندى ورتامىزدان حان سايلايىق»، — دەپ، الاشاعا سالىپ، باياعى الا بالانى حان كوتەرىپ، الاشا حان دەپ ات قويدى دەيدى. «الاشا» دەپ ءوز الدىنا ۇران قويدى دەيدى.

بۇلار جاۋعا شاپقاندا: «الاش، الاش!» — دەپ شابالىق، ءوز كىسىمىز ەكەنىن سودان بىلەيىك»، — دەپ، ال ەندى اۋەلگى كەلگەن ءۇيسىندى «ۇلى ءجۇز — ءۇيسىن» دەپ اتادى. جانە ورتادان كەلگەن «ورتا ءجۇز» دەپ اتاندى، سوڭعى كەلگەندى «كىشى ءجۇز — الشىن» دەپ اتادى دەيدى.

وسىنان ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى قازاق اتانىپ، رۋعا تاڭبا ۇلەستىردى، سول تاڭبالارىن ءبىر تاسقا باسىپ، تالاس بولسا، سونان قارايىق دەپ، ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى، قازاقتىڭ تاڭباسى سول تاسقا باسىلعان. بۇل كۇندە ول جەردى «تاڭبالى نۇرا» دەيدى. قازاق اتىندا جۇرت الاشا حاننىڭ اۋىزىنا قاراپ، ءۇش كەڭگىردىڭ بويىن جاعالاپ، قىستاپ ءجۇردى دەيدى.

---