الاستالعاندار
ءتورتىنشى ءبولىم
پليۋمە كوشەسىنىڭ راقاتى مەن سەن-دەني كوشەسىنىڭ شەجىرەسى
ءبىرىنشى كITاپ
تاريحتىڭ كەيبىر بەتتەرى
ءبىرىنشى تاراۋ
جاقسى پىشىلگەن
شىلدە توڭكەرىسىمەن تىكەلەي استاسىپ جاتقان ەكى جىل — 1831 جانە 1832 جىلدار تاريحتىڭ ەڭ ءبىر تاڭعاجايىپ وزىندىك بەتتەرىنىڭ ءبىرىن كوز الدىڭا كەلتىرەدى. وسىناۋ ەكى جىل وتكەندەگى جانە ودان كەيىنگى كەزەڭدەر اراسىنداعى ءبازبىر ەكى تاۋ سىلەمى سياقتى. ولاردان توڭكەرىس قۇدىرەتىنىڭ لەبى ەسەدى. جانە ولاردان قۇلاما قۇزداردى دا اجىراتۋعا بولادى. وركەنيەتتىڭ ەڭ وزەكتى نەگىزى، بىر-بىرىمەن تىستەي قابىسىپ، تۇتاسىپ جاتقان كەن قاتپارىندا قالىڭ بۇقاراسى مەن ونىڭ بىتە قايناسقان ماقسات-مۇددەسى، ەجەلگى فرانسۋز سالت-ساناسىنىڭ سان عاسىرلىق سۇلباسى ساياسي جۇيەلەر مەن تەوريالاردىڭ ءھام قۇشتارلىقتىڭ تاڭعاجايىپ قارا بۇلتى اراسىنان بىردە جالت ەتە قالىپ، بىردە جويىلىپ كەتەدى. بۇل شاڭ بەرۋ مەن عايىپ بولۋ، ايبات شەگۋ مەن اشىنۋ دەپ اتالادى. ارا-تۇرا ولار ادام جانىنىڭ شىراعى — شىندىق شۇعىلاسىمەن ارالاسىپ تۇرادى.
وسى ءبىر تاماشا ءداۋىر تار جول، تايعاق كەشۋلەرىمەن شەكتەلىپ، بىزدەن نەداۋىر الىستاپ كەتتى، سوندىعىنان دا ونىڭ باستى سيپاتتارىن ۇعىنۋعا مۇمكىندىگىمىز بار.
كانە، سونى سارالاپ كورەلىك.
جاڭعىرتۋ دەگەن ايقىنداۋى قيىن ءولىارا كەزەڭنىڭ ءبىرى بولدى. وندا شارشاپ-شالدىعۋ دا، دۇربەلەڭ دۋ دا، دابىرا شۋ دا، قالعىپ-مۇلگۋ دە، اسىپ-ساسۋ دا بار، بىلايشا ايتقاندا ول ۇلى ۇلتتىڭ اسۋ الدىنداعى ايالداماسى سەكىلدى بولدى. وتە-موتە وزگەشە ول داۋىرلەر پايدا كوكسەگەن ساياساتكەرلەردى سان سوقتىردى. باسىندا ۇلت تەك تىنىس قانا تىلەيدى، ءبارىنىڭ اڭسايتىنى — ءبىر عانا تىنىشتىق، بارلىعىندا ءبىر عانا ارەكەت — قايتكەنمەن قۇلديلاپ، تومەندەي بەرۋ. وسىنى تىنىش ءومىر ءسۇرۋ دەپ بىلەدى. ۇلى وقيعالار، ۇلى ادامدار، كەرەمەت كەزدەيسوقتىقتار، كەمەل باستامالار دەيسىڭ بە — جو-جوق، اتاماڭىز، ولارعا ىقىلىق اتقانشا تويىپ بىتكەنبىز. "قانداي كەمەڭگەر، كىشىپەيىل كورول ءوزى!" دەپ جۇرت سەزاردى پرۋزييگە، ناپولەوندى كورول يۆەتوعا ايىرباستاپ-اق جىبەرەر ەدى. تاڭ اعارا شىعىپ ەدى، ەندى مىنە كەش بولدى، ۇزاق سارسىلتقان اۋىر كۇننىڭ سوڭى، العاشقى ارالىقتى ميرابومەن، ەكىنشىسىن — روبەسپەرمەن، ءۇشىنشىسىن بونوپارتپەن ءجۇرىپ ءوتتى، بارلىعى دا ابدەن تيتىقتاپ، توسەك بولسا قۇلاي كەتكەلى تۇر.
شالدىققان جانكەشتىلىك، سارعايعان جاۋ جۇرەكتىلىك، توياتتاعان داڭققۇمارلىق، شىلانعان بايلىق، تاعى بىردەڭەلەر ىزدەپ شارق ۇرادى، تالپىنادى، تاڭىرىنە جالبارىنادى. اقىرى، ات باسىن تىرەر باسپاناسىن تابادى. تابادى دا ولار دۇنيەنى بيلەپ، تىنىشتىق پەن تىنىعۋدى ۋىسىندا ۇستايدى. وزدەرى ماز-مەيرام. الايدا ءدال وسى ءسات اياق استىنان ءبىر دەرەكتەر شىعا كەلىپ، كەپ قالعانىن ءبىلدىرىپ ەسىك قاعادى. بۇل دەرەكتەردى توڭكەرىستەر مەن سوعىستار تۋعىزعان، ولار ومىردە بار، قوعامنان ءوز ورىندارىن الۋعا حاقىلى جانە الىپ تا وتىر. كوبىنە-كوپ بۇل دەرەكتەر ۇستانىم ءۇشىن پاتەر ازىرلەيتىن پاتەر تاپقىشتار مەن كۋرەرلەر بولىپ شىعادى. سوندا ساياسي ويشىلاردىڭ الدىنان، مىنە، مىنالار مەن مۇندالايدى.
قالجىراعان جۇرت تىنىشتىق تالاپ ەتكەنشە، بولعان ءىس كەپىلدىك تىلەيدى. بولعان ءىستىڭ كەپىلى — ول دا سول جۇرت ءۇشىن تىنىشتىق ورناتۋ.
بۇل دا سول باياعى انگليانىڭ پروتەكتوراتتان كەيىن ستيۋاردتاردان تالاپ ەتكەن ءىسى، بۇل دا سول باياعى فرانسيانىڭ يمپەريادان كەيىن بۋربونداردان تالاپ ەتكەن ءىسى.
بۇل كەپىلدىكتەر — ۋاقىت تالابى. ەرىكتى، ەرىكسىز بولسىن، ونىمەن كەلىسۋگە تۋرا كەلەدى. كورولدەر ونى "سىيعا تارتادى"، ال شىن مانىندە ولار ءوزىنىڭ كوزگە ءتۇسىپ كورىنگەنى ءۇشىن قالىپتاسقان جاعدايدىڭ كۇشىنە قارىزدار. اقيقات تۇڭعيىق تەرەڭ، ونى ءبىلۋ پايداسىز ەمەس، ءبىراق ستيۋاردتار 1660 جىلى وعان كوز جەتكىزە المادى، بۇل 1814 جىلى بۋربونداردىڭ ناپولەون قۇلاعاننان كەيىن فرانسياعا قايتىپ ورالۋعا دۋشار بولعان اۋلەتتىڭ اپاتتى اڭعالدىعى، ءوزى سىيعا تارتقاندى ءوزى قايتىپ الامىن دەپ ويلاۋى ەدى؛ بۋربوندار اۋلەتىنىڭ قاسيەتتى قۇقىعى بار، ال فرانسيادا ەشتەڭە دە جوق، ليۋدوۆيك XVIII تارتۋ ەتكەن ساياسي قۇقىق، قاسيەتتى قۇقىقتىڭ بۋربوندار اۋلەتى سىندىرىپ الىپ، قاشان قايتىپ العانشا پايدالانا تۇر دەپ حالىققا سىيلاعان ءبىر بۇتاعى عانا دەپ توپشىلادى ولار. الايدا بۋربونداردىڭ بۇل سىيلىقتى ىقىلاسسىز بەرگەنى ونىڭ ءتۇبى قايدان شىققانىنان-اق سەزىلىپ تۇرۋعا ءتيىس ەدى.
XIX عاسىردا ولاردىڭ قاباعى اشىلعان جوق. ۇلت جاڭادان كوتەرىلگەن سايىن ول قىرجيىپ-تىرجيدى دا وتىردى. حالىقتىڭ نىساناعا ءدوپ تيەر اۋلەتتەگى ءسوز ساپتاسىمەن ايتقاندا، بۋربوندار بۇرقىلدادى دا ءجۇردى. ونى حالىق كورىپ وتىردى.
تەاتردىڭ اشەكەيى سياقتى يمپەريا كوز الدىندا عايىپ بولعان سوڭ اۋلەت ءوزىن كۇشتىمىن دەپ توپشىلادى. ءوزىنىڭ دە ساحناعا وسىلاي شىققانىن ەلەمەدى. ول ءوزىنىڭ ناپولەوندى سىپىرىپ تاستاعان قولدا وتىرعانىن كورمەدى.
ارتىندا وتكەنى بولعان سوڭ ول ءتۇپ تامىرىم بار دەپ ويلادى. ءبىراق اداستى: ول وتكەننىڭ تەك بولشەگى عانا ەدى، وتكەننىڭ ءبارى فرانسيانىڭ ءوزى بولاتىن. فرانسۋز قوعامىنىڭ ءتۇپ تامىرى بۋربونداردا ەمەس، ۇلتتىڭ وزىندە ەدى. كوزگە كورىنبەيتىن، ءبىراق ومىرشەڭ بۇل تامىرلاردى ءبازبىر وتباسىنىڭ قۇقىعى ەمەس، حالىقتىڭ تۇتاس تاريحى قۇرايتىن. ول تامىرلار تاقتىڭ استىنان باسقا جەردىڭ بارىنە تارامدالىپ جايىلىپ جاتتى.
بۋربوندار تۇقىمى فرانسيا ءۇشىن ونىڭ تاريحىنىڭ كەرەمەت قاندى ىرىڭىنە اينالىپ، قايتىپ ول ەل تاعدىرىنىڭ ماڭىزدى تەتىگى، ونىڭ ساياساتىنىڭ قاجەتتى نەگىزى بولا المادى. بۋربوندارسىز-اق كۇن كورىپ، جەر باسىپ جۇرۋگە بولادى ەكەن؛ ولارسىز دا جيىرما ەكى جىل ءومىر ءسۇردى؛ بۇل ارادا اقتاڭداق تا بولدى، ءبىراق ولار ونى كورە المادى. ءيا، ليۋدوۆيك XVII توعىز جاز پاتشالىق قۇردى، ال ليۋدوۆيك XVIII مارەنگو تۇبىندەگى شايقاستا عانا بيلىك ەتتى دەپ توپشىلايتىن توعىشارلار ونى قايدان كورە السىن. تاريحتىڭ العاشقى كۇنىنەن باستاپ پاتشالار ەشقاشان دەرەكتەر الدىندا ءھام قۇدايى بيلىك الدىندا ءدال مۇنداي كورسوقىر بولعان ەمەس. كورولدەر قۇقىعى اتالاتىن وپاسىز دۇنيەنىڭ مىناۋ تالپىنىس-تالابى مارتەبەلى قۇقىقتى ءدال مۇنداي ەشقاشان جوققا شىعارعان ەمەس.
بۋربونداردىڭ وسى ەلەۋلى قاتەسى ولاردىڭ قولىن 1814 جىلى "سىيعا تارتىلعان" كەپىلدىكتەرگە، وزدەرى اتاعانىنداي، الگى "جول بەرۋگە" جۇمساتتى. قاسىرەتتى-اق قۇبىلىس! ولاردىڭ "جول بەرۋ"، كونۋ دەپ جۇرگەندەرى ءبىزدىڭ جەڭىستەرىمىز ەدى، ولاردىڭ "زاڭسىز باسىپ الۋ" دەپ جۇرگەندەرى ءبىزدىڭ زاڭدى قۇقىعىمىز ەدى.
اۋلەتتىڭ ويىنشا، جاڭعىرتۋدىڭ كۇنى تۋىپ، ول ناپولەوندى جەڭىپ، ەلدە تۇراقتىلىق ورنادى دەپ ءوز كۇشىنە كامىل سەنگەن ولار اياق استىنان شەشۋشى سوققىعا بەل بۋدى. بىردە ول ەرتەڭگىلىك فرانسيامەن بەتپە-بەت كەلىپ، وعان داۋىس كوتەرىپ، حالىق قۇقىعى مەن جەكە قۇقىقتى سالعاستىرا باستادى: ۇلتتىكى جوعارى باسىمدىق تا، ازاماتتىكى بوستاندىق دەپ تانىلدى. باسقاشا ايتقاندا، اۋلەت ۇلتتان ءوزىن ۇلت قىلىپ وتىرعاندى، ازاماتتان ءوزىن ازامات قىپ وتىرعاندى تارتىپ الۋعا تىرىستى.
شىلدە جارلىعى اتالاتىن اتىشۋلى وقيعانىڭ ءمانى، مىنە، وسىندا.
جاڭعىرتۋدىڭ دا بىت-شىتى شىقتى.
ادىلەت وسىنى تالاپ ەتتى. سوعان قاراماستان ول وزىق اتاۋلىنىڭ بارلىق تۇرىنە اقىر اياعىنا دەيىن جاۋىعا قارادى دەۋگە بولمايدى. ونىمەن ۇزەڭگىلەس جاسالعان ۇلى وقيعالار از ەمەس.
جاڭعىرتۋ تۇسىندا ۇلت ايتىس-تارتىستى تىنىشتىقپەن ۇشتاستىرۋعا داعدىلاندى، رەسپۋبليكا كەزىندە بۇنداي بولعان جوق-تى، ايبىندىلىقتى بايسالدىلىقپەن ۇشتاستىردى، يمپەريا كەزىندە بۇنداي بولعان جوق-تى. اۋلەتتى دە ازات فرانسيا ەۋروپانىڭ وزگە حالىقتارى ءۇشىن دەم بەرەر ونەگەگە اينالدىردى. روبەسپەر تۇسىندا ءسوزدى ريەۆوليۋسيا الدى، بونوپارت تۇسىندا زەڭبىرەكتەر الدى، ليۋدوۆيك XVIII مەن كارل X تۇسىندا اقىل-وي الدى. جەل باسىلىپ، شىراعدان قايتا جاندى. بۇلتسىز شىڭداردا اقىل-ويدىڭ ايقىن، اشىق، ساف تازا نۇرى شالقىدى. ول دەگەنىڭ تاڭعاجايىپ، تاعىلىم الارلىق ءھام كوز تارتارلىق كورىنىس بولدى. ون بەس جىل بويى مىزعىماس بەيبىتشىلىك جاعدايىندا ويشىلدار ءۇشىن كونە، ساياساتكەرلەر ءۇشىن جاڭا ۇلى ۇستانىمدار: زاڭ الدىنداعى تەڭدىك، ار-وجدان بوستاندىعى، ءسوز بوستاندىعى، باسپا ءسوز بوستاندىعى، كۇللى قابىلەتتى ادامداردىڭ بارشا لاۋازىمعا قول جەتكىزۋىنە جول اشۋ سياقتى ۇلى ۇستانىمدارى اشىق جۇمىس ىستەي باستادى. وسى ءۇردىس 1830 جىلعا دەيىن سوزىلدى. بۋربوندار قۇدىرەتتى كۇشتىڭ قولىندا سىنعان وركەنيەت قۇرالى عانا بولدى.
بۋربونداردىڭ كۇيرەۋى ولاردىڭ ءوزى كورسەتكەن ماڭعازدىعى ەمەس، ۇلتتىڭ ايبىندىلىعىنىڭ ارقاسى. ولار جاقتان ماڭعازدانا تۇسكەنمەن ۇلىلىق تانىتا المادى، بىردەن تۇنەككە سۇڭگىپ كەتتى. بۇل تاريحقا تولقىتارلىق تۇڭعيىق ءىز قالدىرعان سالتاناتتى عايىپ بولۋلاردىڭ ەشبىرىنە جاتپايدى، ول كارل ءى-نىڭ و دۇنيەگە اتتانىپ تىنىش تابۋى ەمەس، ناپولەوننىڭ قىران ساڭقىلى دا ەمەس. ولار تايىپ تۇردى، ءبىراق اتاق-داڭقىن ساقتاي المادى. ولار بۇنى كىسىلىكپەن جاسادى، ءبىراق كورولدەرشە جاساي العان جوق. ءبازبىر جاعدايدا ولار وزدەرى تاپ بولعان باقىتسىزدىقتان تومەن دەڭگەيدە كورىندى. كارل X شەربۋرگكە بارا جاتىپ، دوڭگەلەك ۇستەلدەن ءتورتبۇرىشتى جاساڭدار دەپ نۇسقاۋ بەردى، باقساق ونى مونارحيانىڭ كۇيرەۋىنەن گورى ادەت-ادەپكە تونگەن قاتەر كوبىرەك مازالاعان ءتارىزدى. ونىڭ مىنەزىندەگى مۇنداي ۇساقتىق كورول وتباسىن جاقسى كورەتىن ادال بەرىلگەن ادامداردى، كورول تۇقىمىن قۇرمەت تۇتاتىن جاعىمدى جانداردى كۇيزەلتتى دە. ونىڭ ەسەسىنە حالىق قايران قالدى. بىردە ەرتەڭگىلىك شابۋىلعا ۇشىراعان ۇلت كورولدىڭ وزىنشە ءبىر قارۋلى بۇلىگىنە تىپتەن دە اشىنباي، ءوز بويىنان الەمەت ءبىر كۇش-جىگەر سەزىندى. تويتارىس بەرگەنىمەن دە تابانداپ تۇرا الماي، ءبارىن ورىن-ورنىنا قويىپ، زاڭ اياسىندا ەل باسقارۋدى قايتا قايتاردى، بۋربونداردى ايداپ جىبەردى دە، وسىمەن تىندى. ول قارت كورول كارل ح-نى ليۋدوۆيك XIV اشەكەيلەگەن تاق پەردەسىنەن الىپ شىعىپ، اقىرىن عانا جەرگە قويدى. كورول شاڭىراعىنىڭ ءقادىرلى كىسىلەرىنە مۇڭايا، ماپەلەي قارادى. ءبىر ەمەس، بىرنەشە ادام ەمەس، بۇكىل فرانسيا، ءوز جەڭىسىنە ماسايراعان جەڭىمپاز فرانسيا گيلوم ديۋ ۆەردىڭ مىنا ءبىر تاماشا ءسوزىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ونىڭ جۇزەگە اسقانىن ايداي الەمنىڭ الدىندا پاش ەتتى. "مىناۋ دۇنيەنىڭ ۇلىلارىنىڭ مەيىرىم گۇلىن جۇلىپ الۋعا، ءبىر بۇتاقتان ءبىر بۇتاققا ۇشىپ-قونعان تورعايداي، قامىققانداردان قاربىتقاندارعا قارعۋعا داعدىلانعاندارعا ءوز پاتشاسىنا تارپاڭدىق تانىتۋ، اسىرەسە ونىڭ تاعدىرى تالكەككە تۇسكەندە وپ-وڭاي؛ ال ءوز باسىم، اسىرەسە قاسىرەتكە تاپ بولعان كورولدەرىمنىڭ تاعدىرىن ءارقاشان قاستەرلەيمىن"، — دەگەن ەدى ول بارريكادالار كۇنىنەن كەيىن.
بۋربوندار فرانسيانىڭ ايانىشىن ەمەس، تەك قۇرمەتىن عانا الا كەتتى. بۇرىن ايتقانىمىزداي ولار تاپ بولعان باقىتسىزدىعىنان ۇساق كورىندى دە، كوكجيەككە سۇڭگىپ جوق بوپ كەتتى.
شىلدە توڭكەرىسى ءدۇيىم دۇنيەدە ءوزىنىڭ دوستارى مەن دۇشپاندارىن زاماتتا-اق تاپتى. بىرەۋلەر وعان الاقايلاپ قۋانا ۇمتىلدى، ەندى بىرەۋلەر ءوز تابيعاتىنا وراي ودان تەرىس اينالدى. ەۋروپا پاتشالارى تاڭعى شۇعىلاعا كوزى قارىعىپ، العاشقى ساتتە ابدىراپ قالاتىن جاپالاق قۇساپ تەك ايبات شەگىپ، سەس تانىتۋ ءۇشىن عانا جۇمعان كوزدەرىن اشىپ الدى. ولاردىڭ ۇرەيلەنۋى تۇسىنىكتى، ىزالانۋىنىڭ ابدەن ورنى بار. وسىناۋ الەمەت توڭكەرىس كۇيزەلىس اكەلگەن جوق، ول ءتىپتى جەڭىلگەن بۋربوندارعا جاۋ دەپ قاراماي، قانتوگىسكە بارمادى. بوستاندىقتىڭ ءوزىن ءوزى قارالاپ كورسەتۋىنە قۇمار ءومىرشىل ۇكىمەتتەردىڭ كوز الدىندا شىلدە توڭكەرىسىنىڭ كىناسى قاھارلى بولا تۇرىپ، مومىندىق تانىتقانى ەدى. ايتقانداي، وعان قارسى ەشتەڭە ويلاستىرىلعان دا، قاراستىرىلعان دا جوق. ءتىپتى باسقالاردان كوبىرەك قورىققانداردىڭ ءوزى، اسىرەسە نارازىلار مەن شامدانعانداردىڭ ءوزى ونى قۇتتىقتاپ جاتتى. قانشا جەردەن ءوزىمشىل ءھام كەكشىل بولساق تا، ادامعا بەرىلگەن قارەكەت جاساۋدان گورى جوعارى قيمىلعا باراتىن بازبىرەۋلەردىڭ جاناشىرلىعىن سەزىنۋ وقيعاعا دەگەن استىرتىن قۇرمەتىمىزدى ارتتىرا تۇسەدى.
شىلدە توڭكەرىسى — تۇرپايى دەرەكتىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرعان قۇقىقتىڭ سالتاناتى. ۇلىلىقتى ۇلىقتاتقان وقيعا.
تۇرپايى دەرەكتىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرعان قۇقىق! 1830 جىلعى توڭكەرىستىڭ جارقىن جارقىلى دا وسىندا، شاپاعات-شاراپاتى دا وسىندا. سالتانات قۇرعان قۇقىقتىڭ كۇشكە قول ارتۋىنىڭ قاجەتى جوق.
اقيقات پەن ادىلەت اتاۋلىنىڭ ءبارى — قۇقىق.
قۇقىقتىڭ اجىراعىسىز سيپاتى — ماڭگى سۇلۋ ءارى تازا بولۋ. زامانداستارى جاقسى-اق قابىلداعان ءسوزسىز بولۋعا ءتيىس وقيعانىڭ ءوزى ەگەر ول تەك دەرەك رەتىندە عانا ءومىر ءسۇرىپ، قۇقىعى از بولسا نەمەسە مۇلدەم بولماسا، ول كۇندەردىڭ كۇنىندە سۇرىقسىزدانىپ، جيىركەنىشتى كورىنىپ، ءتىپتى سۇمپايى بوپ شىعۋى ايدان ايقىن. كىمدە-كىم وقيعانىڭ عاسىرلار شالعايىندا قالاي سۇمپايىلانىپ كورىنەتىنىنە كوز جەتكىزگىسى كەلسە، ماكياۆەلليگە نازار اۋدارسىن. ماكياۆەللي استە دە قاسكوي رۋح ەمەس، ديۋ-پەرى دە ەمەس، جەككورىنىشتى بەيشارا جازۋشى دا ەمەس، دەرەكتەن اسار ەشتەڭەسى دە جوق. بۇل يتالياعا عانا ەمەس، ەۋروپاعا عانا ەمەس، بۇكىل XVI عاسىرعا تۇگەل ءتان دەرەك. ونىڭ جيىركەنىشتى كورىنۋى دە مۇمكىن، XIX عاسىردىڭ پاراساتتى يدەياسى تۇرعىسىنان قاراعاندا سولايى سولاي دا.
قۇقىق پەن دەرەك اراسىنداعى بۇل كۇرەس قوعام پايدا بولعان كۇننەن بەرى جالعاسىپ كەلەدى. جەكپە-جەكتى دوعارىپ، تازا يدەيانى ادام ءومىرىنىڭ شىندىعىمەن قورىتۋ، قۇقىقتى بەيبىت جولمەن دەرەك سالاسىنا ەنگىزىپ، دەرەكتى قۇقىق سالاسىنا ساباقتاۋ، ەكەۋىن دە سوعان مويىنسۇندىرۋ — اقىلدىلاردىڭ ءىسى، مىنە، وسىنداي بولادى.
ەكىنشى تاراۋ
ناشار پىشىلگەن
الايدا اقىلى كەمەل ادامداردىڭ جۇمىسى ءبىر بولەك تە، پىسىقاي كىسىلەردىڭ قارەكەتى ءبىر باسقا.
1830 جىلعى توڭكەرىس تەز اياقتالدى.
توڭكەرىس اپاتقا ۇشىراسا-اق بولدى پىسىقايلار ونىڭ قايراڭداعان كەمەسىن بولشەك-بولشەك ەتىپ تاسي باستايدى.
ءبىزدىڭ زاماننىڭ پىسىقاي جاندارى ءوزىن مەملەكەت ادامدارىمىز دەيدى؛ اقىر اياعىندا وسىناۋ "مەملەكەت ادامى" دەگەن اتاۋ وزگەدەن ەرەكشەلەۋ رەڭككە يە بولىپ كەتتى. شىن مانىندە پىسىقايلىقتان باسقا ەشتەڭەسى جوقتار جۇرگەن جەردە ورتاقولدىلىق انداعايلاپ تۇراتىنىن ۇمىتپاعان ابزال. "پىسىقاي كىسى" دەگەن ءسوز ءبارىبىر "جاي عانا جان" دەگەنمەن بارا بار.
تۋرا سول سياقتى "مەملەكەت ادامى" دەگەندى كەيدە "وپاسىز" دەپ تە ايتۋعا بولادى.
سونىمەن پىسىقايلارعا سەنىپ قالساق، شىلدە توڭكەرىسى ءتارىزدى ريەۆوليۋسيالاردى كۇرە تامىرى قيىلعان دەپ ساناپ، جاراسىن تاڭۋ كەرەك. راس، تىم اسىرا ايعايلاپ جاريالاۋ جۇرتتى دۇربەلەڭگە سالادى. سوندىقتان قۇقىق بەكىتىلىسىمەن-اق مەملەكەتتى نىعايتۋ قاجەت. بوستاندىق قامتاماسىز ەتىلدى ەكەن، بيلىك جايىن ويلانعان ابزال.
اقىلدى دانالار پىسىقايلاردان ىرگەسىن اجىراتىپ العانشا، وزدەرىنە دەگەن جۇرتتىڭ سەنىمسىزدىگىن سەزىنەدى. بيلىك ءوز الدىنا. ەڭ الدىمەن، بيلىك دەگەنىمىزدىڭ ءوزى نە؟ ەكىنشىدەن، ول قايدان شىققان؟
پىسىقايلار سىبىرلاي ايتقان قارسىلىقتى ەستىمەگەن سىڭاي تانىتىپ، ءوز ءىسىن جالعاستىرا بەرەدى. باس پايداسىن قاجەتتىلىك جالعان پەردەمەن بۇركەمەلەگەن وسىناۋ اككى ساياساتكەرلەردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، حالىقتىڭ توڭكەرىستەن كەيىنگى العاشقى قاجەتى، — ەگەر ول مونارحيالىق ەۋروپا جۇرتىنىڭ ءبىر بولىگىن قۇرايتىن بولسا، — وزىنە اۋلەت تاۋىپ الۋ. وسى تاسىلمەن توڭكەرىستەن كەيىن تىنىشتىققا قول جەتكىزۋگە بولادى، دەيدى ولار، بىلايشا ايتقاندا، جارانى ەمدەپ، ءۇيىڭدى جوندەپ الۋعا ۋاقىت بولادى-مىس. اۋلەت بولسا، قۇرىلىس اعاشتارىن جاسىرىپ، ەمحانالاردى بۇركەمەلەيدى.
الايدا، وزىڭە اۋلەت تاۋىپ الۋ ۇدايى وڭايعا تۇسپەيدى.
شىن مانىندە العاش ۇشىراسقان دارىندى ادام نەمەسە ءبىرىنشى بوپ ءساتتى كەزدەسكەن كىسى كورول ورنىنا دا ءجۇرىپ كەتەدى. ءبىر رەتتە بۇل — بونوپارت، باسقا جاعدايدا يتۋربيدە بولۋى مۇمكىن. ءبىراق ءبىرىنشى كەزدەسكەن فاميليا اۋلەت قۇرا المايدى. تۇقىمنىڭ ءتۇپ-تۇقياندىعى، ايگىلىلىگى قاجەت، عاسىرلار تاڭباسى اياق استىنان تۇسە قالمايدى.
ەگەر "مەملەكەت ادامدارىنىڭ" كوزقاراسى تۇرعىسىنان كەلىپ، ىقتيمال پالە-جالالاردى ەسكەرەر بولساق، توڭكەرىستەن كەيىنگى جاڭا كورولدە قانداي قاسيەتتەر بولۋ كەرەك؟ بالكىم، ونىڭ توڭكەرىسكە قاتىسى بار ريەۆوليۋسيونەر بولعانى دا پايدالى شىعار. بۇل ارادا ونىڭ قولىنا بالتا ۇستاپ نەمەسە قىلىشپەن قايرات كورسەتىپ، وزىنە كولەڭكە تۇسىرگەن-تۇسىرمەگەنىنىڭ ەش قاتىسى جوق.
ال اۋلەتتىڭ قانداي قاسيەتتەرى بولۋى كەرەك؟ ول ۇلت ءۇشىن قولايلى، اۋلاقتان قاراعاندا، ىس-قيمىلىمەن ەمەس، تىڭ يدەيالاردى قابىلداۋىمەن توڭكەرىسشىل بولىپ كورىنۋى شارت. ول وتكەنى بار تاريحي اۋلەت بولۋى، كەلەشەكتى ويلاپ، حالىقتىڭ ىقىلاسىنا يە بولۋى قاجەت.
وسىنىڭ ءبار-بارى العاشقى توڭكەرىستەردىڭ نەلىكتەن كرومۆەل نەمەسە ناپولەون ءتارىزدى ادامدار تاۋىپ قاناعاتتانعانىن، ال ەكىنشىلەردىڭ نەلىكتەن ات-اتاق قۋىپ براۋنشۆەيگ نەمەسە ورلەان سياقتى اۋلەتتەر تابۋعا تىرىسقانىن ءتۇسىندىرىپ بەرە الادى.
كورول تۇقىمدارى يتالياداعى ءىنجىر اعاشىنا ۇقسايدى، ونىڭ ءار بۇتاعى جەرگە دەيىن ءيىلىپ، تامىر جايىپ، ءوز الدىنا دەربەس اعاش بوپ شىعا كەلەدى. سول سياقتى كورول تۇقىمىنىڭ دا ءار بۇتاعى حالىققا يىلەر بولسا، ءوز الدىنا اۋلەت بولىپ شىعا كەلۋى مۇمكىن.
پىسىقايلاردىڭ تەورياسى، مىنە، وسىنداي.
ءالقيسسا، ەڭ ۇلى ونەر مىناۋ: تابىس كەرنەيىنەن اپات سارىنى دا ەستىلىپ، ونىڭ جەمىسىن تاتقاندار ونىمەن قاتار دىرىلدەپ، ۇرەيلەنىپ وتىرۋى كەرەك، بولعان وقيعانىڭ الدىندا ۇرەي تۋدىرىپ، ىلگەرىلەۋ جەتۋ جولىنداعى ويقىل-شويقىلدى كوبەيتىپ، قيمىلدى باسەڭدەتۋ، اراي تاڭدى تۇمشالاپ، ىنتا-جىگەردى بەتتەن قاعىپ ءپاس تارتقىزۋ، ۇشكىر بۇرىشتار مەن تىرناقتى قىرقىپ، جەڭىس سالتاناتىن ماقتاعا وراپ تاستاۋ، قۇقىقتى مۇقيات قۇنداقتاپ، الىپ حالىقتى بوزگە بولەپ، جەدەل توسەككە جاتقىزۋ، اسىپ-توگىلگەن دەنساۋلىعىن ديەتاعا تاۋەلدى ەتىپ، گەركۋلەسكە اۋرۋدىڭ ەمىن قولدانۋ، ماڭىزدى وقيعالاردى كۇندەلىكتى كۇيكى ىستەرمەن بۇركەمەلەپ، مۇرات-ماقسات اڭساعان اقىلدى باستارعا الگى دارىگە اشىتىلعان بالاۋىز ۇسىنۋ، اسا ءىرى تابىستارعا قارسى ساقتىق شارالارىن جاساپ، توڭكەرىسكە تۇمىلدىرىق كيگىزىپ قويۋ قاجەت-مىس.
1830 جىلى انگليادا 1688 جىلى قولدانىلىپ كەتكەن وسى تەوريانى پايدالاندى.
1830 جىل دەگەنىمىز جەرىنە جەتپەي، ورتا جولدا قالعان توڭكەرىس. جارتىكەش پروگرەسس، جارتىكەش قۇقىق! الايدا، وي قيسىنى شىراعداننىڭ ساۋلەسىن مويىندامايتىن كۇن سياقتى جارتى كەشتىكتى قابىلدامايدى.
توڭكەرىستى ورتا جولدا قالدىراتىن كىم؟ بۋرجۋازيا.
نەلىكتەن قالدىرادى ول؟
ويتكەنى بۋرجۋازيا دەگەن ىندىنى تويعان توپ. كەشە ىشكىسى-جەگىسى كەلىپ ەدى، بۇگىن توق، ەرتەڭ شەڭبىرەك اتا تويادى.
ناپولەوننان كەيىن 1814 جىلى بولعان ءجايت 1830 جىلى كارل X-دان كەيىن قايتالاندى.
بۋرجۋازيانى بەكەر تاپ جاساعىسى كەلدى. بۋرجۋازيا، بىلايشا، حالىقتىڭ قارنى تويىپ، قاناعاتتانعان بولىگى. بۋرجۋا دەگەن ەندى تىزە بۇگىپ وتىرۋعا ۋاقىتى بار ادام. ورىنتاق دەگەنىڭ استە دە كاستا ەمەس.
الايدا ەرتەرەك جايعاسۋعا تىرىسىپ، ادامزاتتىڭ العا جىلجۋىن بوگەپ الۋعا بولادى. بۇل كوبىنە-كوپ بۋرجۋازيانىڭ قاتەسى.
ايتكەنمەن، قاتەلىك جاساۋ تاپ دۇنيەگە كەلە قالدى دەگەن ءسوز ەمەس. وزىمشىلدىك قوعامدىق ءتارتىپتىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلمايدى.
سايىپ كەلگەندە، وزىمشىلدىكتىڭ وزىنە دە ءادىل قاراۋ كەرەك، ويتكەنى ول دا حالىقتىڭ بۋرجۋازيا دەپ اتالاتىن ءبىر بولشەگىنىڭ 1830 جىلعى كۇيزەلىستەن كەيىنگى ءۇمىت سەزىمى بار عوي، وزەگىندە ار-ۇيات نىشانى جاتقان ونى ەنجارلىق پەن نەمقۇرايدىلىق قاباتتاسا جۇرگەنىنە قاراماستان استە دە قارەكەتسىزدىك دەۋگە بولمايدى؛ بۇل ءبىر ءسات ءبارىن ۇمىتتىراتىن ۇيقى الدىنداعى قالعىپ كەتۋ دە ەمەس، ناعىز دامىلداۋدىڭ ءوزى.
دامىلداۋ — ەكىۇداي، ايرىقشا ءارى قاراما-قارسى ماعىناسى بار: جاساق جورىقتا ءجۇر، ياعني قوزعالىس ۇستىندە؛ جاساق ايالدادى، ياعني تىنىعىپ الماق دەگەن ءسوز.
دامىلداۋ — كۇشىڭدى قالپىنا كەلتىرۋ، تىنىس الۋ، ابايلاي وتىرىپ، سەرگىپ تىنىعۋ؛ بىلايشا ايتقاندا، بۇل ساقتىق جاساپ، كۇزەت قويىپ، دەمالۋعا كىرىسەتىن ءسات. دامىلداۋ دەگەنىمىز كەشەگى شايقاستى، ەرتەڭگى شايقاسقا ازىرلىكتى بىلدىرەدى.
بۇل 1830 بەن 1848 جىلداردىڭ ارالىعىنداعى كەڭىستىك.
ءبىزدىڭ شايقاس دەپ وتىرعانىمىز بۇل ارادا پروگرەسس بولىپ شىعۋى دا مۇمكىن.
ءسويتىپ، بۋرجۋازيا ءۇشىن، سونداي-اق مەملەكەت ادامدارى ءۇشىن وسى دامىلداۋ دەگەن تۇسىنىكتى بەينەلەپ بەرەتىن كىسى كەرەك بولدى. ول كىسى ءازىر بالكىم-ياعني اتانۋى دا ىقتيمال. توڭكەرىس پەن تۇراقتىلىقتى بىلدىرەتىن، باسقاشا ايتقاندا، بۇرىنعى مەن بولاشاقتىڭ ءبىر ارنادا توقايلاسۋىنىڭ ونەگەسىن كورسەتىپ، بۇگىنگىنى بەركىتەتىن كۇردەلى تۇلعا بولۋى كەرەك.
ونداي ادام جانىڭدا ءجۇر ەكەن. ونىڭ اتى — ورلەاندىق لۋي-فيليپپ. ەكى ءجۇز جيىرما ادامنىڭ داۋىسى ءلۋي-فيليپپتى كورول جاسادى. لافايەت وزىنە ونىڭ ماڭدايىنا ماي جاعۋ مىندەتىن الدى. ءلۋي-فيليپپتى ول "رەسپۋبليكالاردىڭ تاڭداۋلىسى" دەپ اتادى. پاريج راتۋشاسى رەيمستەگى سوبوردى الماستىردى.
وسى ءبىر تۇتاس تاقتى جارتى تاقپەن الماستىرۋ دا "1830 جىلدىڭ ءىسى" بولدى.
ەپتى ادامدار ءوز ماقساتىنا جەتكەن تۇستا، ولار تاپقان شەشىمنىڭ مىزعىماس بەرىكتىگى بايقالدى. بۇنىڭ ءبارى شەكسىز قۇقىقتان تىس جۇزەگە استى. شەكسىز قۇقىق "مەن قارسىمىن!" دەپ ايقاي سالدى. سوسىن ايبارلى بەلگى شىقتى دا، ول دا كولەڭكەگە سۇڭگىدى.
ءۇشىنشى تاراۋ
لۋي-فيليپپ
توڭكەرىستىڭ قولى قاتتى، سەزىمى سەرگەك، سوندىقتان دالمە-دال ءارى كۇشتى سوعادى ولار. ءتىپتى 1830 جىلعى ريەۆوليۋسيا سياقتى سىنعا ۇشىراپ، كىشىگىرىمدەر قاتارىنا قوسىلعان تولىمسىز، بولماشى توڭكەرىستىڭ ءوزى ۋاقىتسىز وقيعا سانالماس ءۇشىن ءاردايىم دەرلىك اۋليەلىك قىراعى نازاردا بولادى. توڭكەرىستەردىڭ تۇمشالانۋى استە دە ودان باس تارتۋ ەمەس.
الايدا وزىمشىلدىككە سالىنىپ، وزىمىزگە ءوزىمىز تىم سەنە بەرمەيىك؛ ءتىپتى توڭكەرىستەردىڭ ءوزى دە اداسادى، سوندا ونىڭ ءىرى ولقىلىقتارى كورىنىپ-اق قالادى.
1830 جىلعا ورالايىق. ءوز جولىنان اۋىپ ءساتتى بولىپ شىقتى. مولتەك توڭكەرىستەن كەيىن قالىپتاسقان جاعداي ءتارتىپ دەپ اتالدى، مونارح مونارحيادان ارتىق بولىپ شىقتى. لۋي-فيليپپ سيرەك كەزدەسەتىن كىسى ەكەن.
ارينە، تاريح كەشىرىممەن قارايتىن، دەگەنمەن قۇرمەتكە لايىق كىسىنىڭ بالاسى، اكەسى سياقتى قىزارتۋعا تۇراتىن ونىڭ بويىندا جەكە ادامعا لايىق كىسىلىكتىڭ ءبارى بار، قوعام قايراتكەرىنە ءتان قاسيەتتەرى دە تابىلادى؛ ءوز دەنساۋلىعىنا، كوڭىل-كۇيىنە، ءوز كىسىسىنە،ءوز ىسىنە مۇقيات قارايدى، ۋاقىتتىڭ قۇنىن، جىلدىڭ باعاسىن جاقسى بىلەدى؛ ۇستامدى، ۇشقالاق ەمەس، تىنىشتىقتى سۇيەدى، ءتوزىمدى، قايىرىمدى ءارى مەيىرىمدى تاقسىر، جارىنا ادال، سارايىندا بۋرجۋاعا ونىڭ جار توسەگىن كورسەتۋگە ءتيىس كۇتۋشىلەر ۇستايدى، اعا بۋىندارىنىڭ زاڭسىز بايلانىستارى اشكەرە بولىپ قالعاننان كەيىن ونىڭ ساليقالى جۇبايلىق ءومىرىن ماقتان تۇتۋى پايداعا استى، كۇللى ەۋروپالىق تىلدەردى بىلەدى، ىنتا تۋدىرعان باسقا تىلدەردە دە ارا-تۇرا سويلەپ قويادى؛ "ورتا تاپتىڭ" كىسى قىزىعارلىق وكىلى بولدى، بار جاعىنان ارتىقشىلىعىنا قاراماستان ءوز ورتاسىنان اسقان جوق؛ سيرەك اقىلىمەن دارالانا تۇرىپ، ءوز اتا-تەگىن قاستەرلەدى، ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ ىشكى قاسيەتتەرىن باعالاي ءبىلدى، ءتىپتى تۇپ-تەگى تۋرالى ماسەلە قوزعالعاندا دا بۋربون ەمەس، ورلەان اۋلەتىنەنمىن دە مۇلدەم وزگەشە باعدار ۇستاندى؛ "عيزاتلۋ" اتانعان تۇستا ول ءوزىن تۇقىمنىڭ تۇڭعىش حانزاداسى سياقتى ۇستاپ، "مارتەبەلى" اتانعاندا ناعىز بۋرجۋاعا اينالدى، جۇرتتىڭ الدىندا كوپ سويلەيتىن ول جاقىندارىنىڭ ورتاسىندا سوزگە ساراڭ، ءبىراق ونىسى اشكەرەلەنبەگەن، شىن مانىندە ول ۇقىپتى ادامداردىڭ ءبىرى، الايدا ءىس ناسىرعا شاۋىپ، قارىز وتەۋگە كەلگەندە ورىندى جەرىندە اقشاسىن توگىپ تە تاستايدى، كوپ وقيدى، ايتكەنمەن ادەبيەتتى تالعاي المايدى؛ دۆوريان ەكەنى دۆوريان، تەك سەرى ەمەس، كىشىپەيىل، سابىرلى ءارى قارۋلى؛ وتباسى مەن قىزمەتشىلەرى ءقادىر تۇتادى، باۋراپ الار سۇحباتتاس، ەستى مەملەكەت قايراتكەرى، ىشتەي سالقىن، سالماقتى، قاشاندا كوكەيكەستى قاجەتتەرگە شومىپ جۇرەدى، قاشاندا تەك بۇگىنگى كۇندى عانا ەسكەرەدى، كەكشىلدىككە دە، راقىمشىلدىققا دا جوق جان، اسا كورنەكتى كىسىلەردى اياۋسىز پايدالانىپ، ورتاقولدىلاردىڭ مازاسىن المايدى، پارلامەنتتىك كوپشىلىكتىڭ كومەگىمەن تاق استىندا دابىرلاعان استىرتىن بىرلەستىكتەرگە بار كىنانى ارتا بىلەدى؛ اشىق، كەيدە اشىقتىعىمەن ابايلاماي دا قالادى، الايدا سول ابايسىزدىعىمەن ايلاكەر-اق، قارۋ مەن بەتپەردە تاڭداۋدان قايتپايدى، فرانسيانى ول ەۋروپامەن، ال ەۋروپانى فرانسيامەن قورقىتىپ ءجۇر؛ ءوز وتانىن سۇيەتىنى داۋسىز، ال ءوز وتباسىن ودان بەتەر جاقسى كورەدى؛ بەدەلدەن بيلىكتى، كىسىلىكتەن بەدەلدى ارتىق كورۋگە بەيىمدىگى زارارلى قاسيەت، ءبىراق بارلىعىن تابىس جولىندا قىزمەت ەتۋگە جۇمىلدىرىپ، قۋلىق-سۇمدىققا دا بارادى، سويتە تۇرا وجداندىقتى جوققا شىعارمايدى، وندا ساياساتتى كۇرت دۇمپۋدەن، مەملەكەتتى كۇيرەۋدەن، قوعامدى اپاتتان ساقتايتىن ارتىقشىلىق بار دەپ باعامدايدى؛ بۇل ءوزى ۇساق، سىپايى، قىراعى، ءىلتيپاتتى، سۇڭعىلا، قاجىرلى ادام بولدى، كەيدە وزىنە ءوزى قايشى كەلىپ، بەرگەن ءسوزىن قايتىپ الىپ وتىردى؛ انكوناداعى اۆسترياعا كەلگەندە باتىل، يسپانياداعى انگلياعا كەلگەندە توڭمويىن، انتۆەرپەندى بومبالاپ، پريچاردقا تولەم تولەيدى؛ مارسەلەزانى سەنىممەن شىرقايدى؛ مويىپ-مۇڭايۋ، شارشاپ-شالدىعۋ، سۇلۋلىق پەن مۇراتقا ەلىگۋ، ويسىز كوڭىلشەكتىك، قۇرعاق قيال، اشۋ-ىزا، مانساپقورلىق، قورقۋ-ۇركۋ دەگەندەر وعان جات؛ جاۋ جۇرەكتىلىكتىڭ بارلىق ءتۇرىن مەڭگەرگەن، ءۆالميدىڭ جانىندا — گەنەرال، جەماپەنىڭ جانىندا سولدات بولا قالادى؛ ونى سەگىز مارتە ولتىرۋگە وقتالدى، بارىنەن دە جىميىپ قانا قۇتىلدى؛ گرەنادەردەي باتىل، ويشىلداي ەرجۇرەك ول ەۋروپانىڭ ءىرى مەملەكەتتەرىنىڭ ىرگەتاسى شايقالار الدىندا عانا مازاسىزداندى، اسىلى ول ءىرى ساياسي ارانداتۋلارعا قابىلەتسىز ەدى؛ ءوز باسىن بايگەگە تىگۋگە بار ول ءوز ءىسىن ەشقاشان قاتەرگە ۇشىراتقان ەمەس، اقىلدى ادام رەتىندە باعىندىرۋدى ارتىق ساناعان ول ءوز ىرقىن ىقپال تۇرىندە كورسەتتى؛ كورەگەندىگىمەن ەمەس، اڭعارعىشتىعىمەن ەرەكشەلەندى؛ رۋحتارعا دەن قويعان جوق، ال ادامداردىڭ اسقان بىلگىرى بولدى، باسقاشا ايتقاندا، كورگەنى ارقىلى بايلام جاسادى؛ ويى سارا، اقىلى ايقىن، سۇڭعىلا، تاجىريبەلىك ءمانى بار، سوزگە شەشەن، جادى ۇلان-عايىر، دەرەك دەگەندە امسە سودان كوسىپ الىپ وتىرادى، سەزارعا، الەكساندر مەن ناپولەونعا ءبىر عانا ۇقساستىعى وسى؛ دەرەكتەردى، ءمان-جايدى، اتاۋلى كۇندەردى، ءتول ەسىمدەردى تۇگەل دەرلىك بىلە تۇرىپ، ول توبىردىڭ قۇمارلىعى مەن قۇشتارلىعىن، رۋحاني ارتەكتىلىگىن، ادام جانىنىڭ قۇپيا سىرلارىن، قيماس قىمبات، كۇڭگىرت شاقتارىن — ءبىر سوزبەن ايتقاندا، سانانىڭ سۋاستى اعىستارى دەۋگە بولاتىننىڭ ءبىرىن دە بىلە المادى؛ فرانسيانىڭ تومەندەگىلەرمەن قاتىسى شامالى جوعارعى تارابى مويىنداعان ول قيىندىقتان تەك ايلا قۋلىعىنىڭ ارقاسىندا شىعاتىن؛ تىم كوپ باسشىلىق جاسادى، ءبىراق پاتشالىقتى جەتكىلىكتى قۇرا العان جوق؛ ءوزىنىڭ مەنشىكتى ءبىرىنشى ءمينيسترى بولدى؛ بولماشى دەرەكتەرمەن ۇلى يدەيالارعا كەدەرگى كەلتىرۋدىڭ جولىن كەرەمەت تابا قويادى؛ پروگرەسكە، ءتارتىپ پەن ۇيىمداستىرۋشىلىققا شىنايى سەپتەسە ءبىلۋدى كەسىر كەلتىرەر فورماليزم رۋحىمەن بىرىكتىرىپ، ميداي شاتىستىردى؛ ۇلى كارلدان باز-بىردەڭە، ءىس قۋۋشىدان باز-بىردەڭە ەنشىلەگەن ول اۋلەتتىڭ نەگىزىن سالىپ، شىڭداۋشىسى سانالدى؛ تۇتاس العاندا، ەلەۋلى دە وزگەشە تۇلعا بولعان، فرانسيانىڭ بايبالامىنا قاراماستان، ەۋروپانىڭ الاكوزدىگىن قاپەرىنە دە الماي بيلىكتى نىعايتا بىلگەن پاتشا لۋي-فيليپپ ءوز عاسىرىنىڭ اسا كورنەكتى ادامدارىنىڭ ساناتىنا قوسىلادى؛ اتاق-داڭقتى كوبىرەك كۇيتتەگەندە، بويىنداعى پايدالى بولۋ سەزىمىنىڭ دەڭگەيىندە ۇلىلىق سەزىمى بولعاندا ول تاريحتاعى داڭقتى بيلەۋشىلەردىڭ ورتاسىنان ويىپ تۇرىپ ورىن الار ەدى.
لۋي-فيليپپ جاسىندا كوركەم بولدى، قارتايعاندا دا كوز تارتار قالپىن ساقتاپ قالدى؛ ۇدايى ۇلتتىڭ الاقانىندا جۇرمەسە دە، بۇقارانىڭ ءىلتيپاتىن ەنشىلەدى. ونىڭ جۇرتقا ۇنايتىن قاسيەتى بار ەدى. وعان ۇلىلىق جەتپەدى؛ ول كورول بولسا دا ءتاج كيمەدى، قارتايسا دا اق شاشىن جالبىراتپادى، ادەپ مانەرىن ول ەسكى ءتارتىپتىڭ تۇسىندا، ال ادەت-داعدىنى جاڭا ءتارتىپ كەزىندە يگەردى، ونىڭ ءوزى 1830 جىلعا ساي كەلەتىن دۆوريان مەن بۋرجۋانىڭ قوسپاسى بولاتىن؛ لۋي-فيليپپ وتپەلى كەزەڭدە پاتشالىق ەتتى دە، كونە ءسوز ساپتاۋ مەن كونە جازۋدى ساقتاپ، ولاردى قازىرگى كوزقاراستاردى بەينەلەۋ ءۇشىن پايدالاندى؛ ول پولشا مەن ۆەنگريانى ءسۇيدى، ءبىراق polonois دەپ جازىپ، hongrais دەپ ايتتى (جاڭاشا ولار: polonais جانە ھongrois). كارل X سياقتى ۇلتتىق گۆارديانىڭ ءمۋنديرىن كيدى، ناپولەون سياقتى قۇرمەتتى لەگيوننىڭ لەنتاسىن تاقتى.
ول عيباداتحانادا سيرەك بولدى، اڭعا شىققان جوق، وپەرادا ەشقاشان توبە كورسەتكەن ەمەس. پوپتارعا، يتبەگىلەر مەن بيشىلەرگە ءىلتيپات بىلدىرگەن جوق، بۋرجۋا ورتاسىندا اتى كەڭ جايىلۋىنىڭ بip سەبەبى وسى. وندا اۋلا دەگەن مۇلدەم بولعان ەمەس. كوشەگە ول جاڭبىردان قورعانار قولشاتىرىن قولتىعىنا قىسىپ شىعاتىن، ونىڭ داڭقىن اسىرىپ جۇرگەن دە وسى داعدىسى. ول ەپتەپ ماسون، ەپتەپ باعبان، ەپتەپ ەمگەر بولدى. بىردە ول اتتان قۇلاعان شاباندوزدى قان شىعارىپ ەمدەدى، سودان بەرى قانجارىن تاستامايتىن گەنريح III سياقتى قانداۋىرسىز جۇرمەيتىن بولدى. روياليستەر ونى ەمدەۋ ءۇشىن قان شىعارعان تۇڭعىش كورول دەپ كەلەكەلەپ كۇلكى ەتىپ ءجۇردى.
تاريحتىڭ لۋي-فيليپپكە ارتار كىناسىنە كەلسەك، ونى ونىڭ وزىنە قويماۋ كەرەك؛ ءبازبىر ايىپتاۋلار مونارحياعا قاتىستى؛ ەكىنشىسى — پاتشالىق قۇرۋعا، ال ەندى ءبىرى كورولگە قاتىستى؛ ءۇش باعان، ۇشەۋىنىڭ دە قورىتىندىسى بار. دەموكراتيا قۇقىعىن جويۋ، سوڭعى قاتارعا ىسىرىلعان پروگرەسس، بۇقارا باس كوتەرۋىنىڭ قاتال باسىپ-جانشۋى، كوتەرىلىسشىلەردىڭ اتىلۋى، قارۋدىڭ كۇشىمەن اۋىزدىقتالعان بۇلىك، ترانسنونەن كوشەسى، اسكەري سوتتار، ناقتى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەلدىڭ زاڭ ارقىلى تانىلعان ەلگە جۇتىلىپ كەتۋى، ءۇش مىڭداي دارەجەلىلەردىڭ ناۋقاندىق نەگىزدە ەل باسقارۋى ءۇشىن مونارحيا جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس؛ بەلگيادان باس تارتۋ، اعىلشىنداردىڭ وركەنيەت تاراتۋشى ەمەس، جىرتقىشتار سياقتى ءۇندىستاندى باسىپ العانىنداي ءالجيردى اسقان قيىندىقپەن باعىندىرۋ، ءابال-قادىرعا جاسالعان تۇتقيىل جاۋىزدىق، بلەي ساتىپ الىنعان دەيس، تولەم تولەپ وتىرعان پريچارد — بۇل ءۇشىن لۋي-فيليپپ پاتشالىق قۇرعان كەزەڭ جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس، ۇلتتىقتان گورى وتباسىلىق ساياسات ءۇشىن كورول جاۋاپ بەرەدى.
كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، وسىلاردى ەسەپتەي كەلگەندە كورولدىڭ كىناسىن ازايتۋعا بولادى.
ونىڭ ەلەۋلى قاتەسى مىنانداي: ول فرانسيانىڭ يگىلىگى ءۇشىن قاراپايىم بولدى.
بۇل قاتەلىكتىڭ ءتۇپ-تامىرى قايدا؟
ءقازىر تۇسىندىرەمىز ونى.
كورول ءلۋي-فيليپپتىڭ جان سارايىندا اكە سەزىمى مەنمۇندالاپ تۇراتىن؛ اۋلەت سامعاپ شىعۋعا ءتيىس وتباسىن تۇلەتۋدىڭ ءوزى بەيمازا ەتەتىننىڭ ءبارىنىڭ الدىنداعى ۇرەيمەن تىعىز بايلانىستى بولدى؛ حالىققا تاڭىلعان باتىلسىزدىق تا وسىنداي ارنا تارتتى، ال بۇل ادەتتەگى داستۇرىندە 14 شىلدە اسكەري داستۇرىندە اۋستەرليس بار حالىق ەدى عوي.
ايتپاقشى، ءبىرىنشى ورىندا تۇرۋعا ءتيىس قوعامدىق مىندەتتەرىنەن مويىن بۇرار بولسا، ءلۋي-فيليپپتىڭ ءوز وتباسىن مەيلىنشە جاقسى كورەتىنى ابدەن ورىندى. ونىڭ ۇيدەگى توڭىرەگى تاڭعاجايىپ. ونداعى سىيلاستىق ادامگەرشىلىكپەن، ونەرپازدىقپەن استاسىپ جاتتى. ءلۋي-فيليپپتىڭ ءبىر قىزى ماريا ورلەانسكايا، ءوز تۇقىمىن اقىندار اراسىندا ابىرويعا بولەگەن كارل ورلەانسكيي سياقتى، سۋرەتشىلەر ورتاسىندا داڭقىن اسىردى. ول ءوز جان جىلۋىن جاننا د'ارك دەپ اتالاتىن ءمارمار مۇسىنگە بەردى. ءلۋي-فيليپپتىڭ ەكى ۇلى مەتتەرنيحتىڭ "مۇنداي جاس جىگىتتەر كەزدەسپەيدى دە، مۇنداي حانزادالار بولمايدى" دەگەن كوپىرمە ماقتاۋىن ەنشىلەدى.
لۋي-فيليپپ جونىندەگى ارتىق-كەمى جوق شىندىق، مىنە، وسىنداي.
"تەڭدىكتىڭ حانزاداسى" بولىپ، جاڭعىرتۋ مەن توڭكەرىستىڭ اراسىنداعى قايشىلىقتى مويىنعا ارتۋ، بيلەۋشىنى سابىرعا شاقىرىپ، بەيمازالىققا بوي الدىرمايتىن ريەۆوليۋسيونەرگە ءتان بەيىمدىلىك ءلۋي-فيليپپتىڭ 1830 جىلعى ساتتىلىگىنىڭ نەگىزگى سەبەبى بولاتىن؛ بۇعان دەيىن ادامنىڭ بولار ىسكە ءدال بۇلايشا بەيىمدەلۋى ۇشىراسپاعان-دى؛ بىرەۋ بىرەۋگە كىرىگىپ تۇتاستى دا كەتتى. لۋي-فيليپپ دەگەنىڭىز ادامعا اينالعان 1830 جىل. ونى از دەسەڭىز ول ءۇشىن ماڭدايىنا تاق بۇيىرعانداردىڭ ۇلىق تاعدىرى — قۋىلۋدىڭ ءوزى-اق ايتىپ بەرەدى. ول كەدەي ەدى، سوتتالدى، ەل دە كەزدى. ماڭداي تەرىمەن ءومىر ءسۇردى. فرانسياداعى ەڭ باي كورول يەلىگىنىڭ مۇراگەرى اشتان ولمەس ءۇشىن شۆەيساريادا كارى لاقسا اتىن ساتتى. رەيحەناۋدا ول ماتەماتيكادان ساباق بەردى، ال قارىنداسى ادەلايدا توقۋمەن، ءىس تىگۋمەن شۇعىلداندى. كورولدىڭ جاقىنىنا بايلانىستى بۇل قاۋەسەت بۋرجۋالاردى قايران قالدىردى. ول مون-سەن-ميشەلدەگى ليۋدوۆيك XI جاساتقان، ليۋدوۆيك XV قىزمەت ەتكەن ەڭ سوڭعى تەمىر توردى ءوز قولىمەن تالقاندادى. ديۋمۋرەنىڭ سەرىگى، لافايەتتىڭ دوسى بولعان ول ياكوبينشىلەر كلۋبىنىڭ مۇشەسى دە ەدى؛ ميرابو ونى ارقاسىنان قاقتى؛ دانتون وعان ۇدايى "جاس جىگىت" دەيتىن. جيىرما ءتورت جاسىندا، 93ء-شى جىلى شارتر گەرسوگى بوپ جۇرگەننىڭ وزىندە كونۆەنت زالىنىڭ كىشكەنتاي كۇڭگىرت لوجاسىنىڭ تۇكپىرىندە وتىرىپ، "بايعۇس تيران" دەپ ءساتتى اتالعان ليۋدوۆيك XVI-نىڭ سوتىنا قاتىستى ول بارلىعىن دا كوزبەن كورىپ، باس اينالار وزگەرىستەردى، ياعني مونارح ارقىلى مونارحيانى كۇيرەتىپ، مونارحيامەن بىرگە مونارحتى قۇلاتقان، بۇرقانعان يدەيانىڭ ىشقىنعان ساتىندە ادامدى ادام دەپ بىلمەيتىن كوزسىز ساۋەگەيلىگىن وي ەلەگىنەن وتكىزدى؛ ول توڭكەرىس تريبۋنالىنداعى حالىق اشۋ-ىزاسىنىڭ بۋىرقانعان قۇدىرەتتى داۋىلىن كوزبەن كوردى، سول داۋىلدىڭ استىندا پاتشا باسىن ويسىز شايقاپ قويىپ، كاپەتتىڭ قويعان سۇراققا قانداي جاۋاپ بەرەرىن بىلمەي قيپاقتاعانىنىڭ كۋاسى بولدى، اپاتقا قاتىسىپ سوتتالعانداردىڭ دا، سوتتاعانداردىڭ دا ءبىرشاما كىناسىزدىگىن ىشتەي سەزدى؛ ول كونۆەنت سوتى الدىندا جاۋتاڭداعان جۇزدەردى شالىپ، كوز الدىنان جاۋاپكەرشىلىكتىڭ بار اۋىرتپالىعى مويىنىنا ءتۇسىپ، قىرسىق يەكتەگەن ليۋدوۆيك XVI-نىڭ قۋشيعان ارقاسىنان ەڭ باستى ايىپتالۋشى — مونارحيانىڭ سۇلباسىن وتكىزدى دە، قۇدايدىڭ شەكسىز قازىلىعى سياقتى حالىقتىڭ بۇلتارتپاس ءادىل سوتىنىڭ الدىنداعى ءىلتيپاتتى ۇرەي كەۋدەسىن كەرنەپ كەتتى.
توڭكەرىستىڭ وعان قالدىرعان ءىزى وشپەستەي ەدى. ونىڭ جادى وسىناۋ جىلداردىڭ ءار ءساتى تابىن قالدىرعان جاندى ءمور سياقتى. بىردە ول سەنبەۋگە ەش بولمايتىن ءبىر كۋاگەردىڭ الدىندا قۇرىلتاي جينالىسى مۇشەلەرىنىڭ فاميلياسى "ا"-دان باستالاتىن ءتىزىمنىڭ ءبارىن جادى بويىنشا تۇزەپ بەردى.
لۋي-فيليپپ كۇن جارقىراپ تۇرعاندا پاتشالىق قۇرعان كورول بولدى. ول پاتشالىق قۇرعان تۇستا باسپا ءسوز ەركىندىگى بولدى، مىنبەر بوستان بولدى، ءسوز بەن ار-وجدان ەركىندىكتە بولدى. ميزام زاڭدارىندا ساڭىلاۋ بار. ايقىن ساۋلە ارتىقشىلىقتى وندىرە بەرەتىنىن بىلە تۇرا ءوز تاعىن جارقىراتىپ قويدى. تاريح ونىڭ وسىناۋ نيەتتەستىگىن ەسكەرەتىن شىعار.
ساحنادان كەتكەن كۇللى تاريحي قايراتكەرلەر سياقتى لۋي-فيليپپ تە ادامنىڭ ار-وجدان سوتىنا تارتىلۋعا ءتيىس. ونىڭ ءىسى ءازىر العاشقى ساتىدان عانا ءوتتى.
تاريح ەركىن، وكتەم ۇنمەن جاريالايتىن سىن ساعات ول ءۇشىن ءالى تۋعان جوق، بۇل كورول تۋرالى تۇپكىلىكتى شەشىم شىعاراتىن ۋاقىت ءالى بولعان جوق؛ اتاقتى قاتال تاريحشى لۋي بلاننىڭ ءوزى وعان شىعارعان ۇكىمىن جۋىقتا جۇمسارتتى؛ ءلۋي-فيليپپتى ەكى ءجۇز جيىرما ءبىردىڭ باسىم داۋىسى مەن 1830 جىل اتالاتىن ەكى شالاعاي، ياعني جارتىكەش پارلامەنت پەن جارتىكەش توڭكەرىس سايلادى؛ قالاي بولعانمەن دە فيلوسوفيا تابانداپ تۇرۋعا ءتيىس بەت-جۇزىن بار دەمەيتىن كوزقاراس تۇرعىسىنان كەلگەندە، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، شەكسىز دەموكراتيالىق ۇستانىم ءۇشىن دەپ، ونى سوتتاۋىمىز كەرەك ەدى. ادام قۇقىعى مەن حالىق قۇقىعىنان تىس كەز كەلگەن شەكسىز قۇقىقتىڭ الدىندا زاڭسىز باسىپ الۋ دەگەن دە بار ەمەس پە. الايدا قازىرگى كەزەڭدە، بارلىق جاعدايدى بەزبەندەپ، وسىنداي ەسكەرتۋلەر جاساي وتىرىپ، ءبىز لۋي-فيليپپ قانشا جەردەن تالقىلاساق تا، كونە تاريح تىلىمەن ايتقاندا، ءوزىنىڭ ادامگەرشىلىك پاراساتىمەن، ءبازبىر تاققا وتىرعان پاتشالاردىڭ ىشىندەگى تاڭداۋلىلارىنىڭ ءبىرى بولدى دەي الامىز.
وعان قارسى كۋالىك بەرەتىن نە، ءوزى؟ البەتتە، ول تاق. ءلۋي-فيليپپتى كورول اتاعىنان ايىرساڭ ول ادام بولىپ قالا بەرەدى. جانە ابزال ادام بوپ قالادى. ءتىپتى تاڭعالارلىقتاي جاقسى كىسى بوپ شىعۋى دا. كوبىنە قيىن قام-قارەكەتتىڭ اراسىندا، ەۋروپا ديپلوماتياسىنا قارسى كۇرەسپەن وتكىزگەن كۇندەرى كەشكىسىن ونىڭ تىنىسجايىنا ورالىپ قالجىراي جىعىلىپ ۇيىقتاي قالادى دەيسىز بە؟ جوق، ول قولىنا سوت ءىسىن الىپ، ەۋروپاعا تويتارىس بەرىپ، جەندەتتىڭ قولىنان كىناسىز ادامدى جۇلىپ الۋ ءۇشىن ءتۇنى بويى كوز ىلمەي، ءبازبىر ءىستى قارايدى. ءوزىنىڭ ادىلەت مينيسترىنە قارسىلىق ءبىلدىرىپ، گيلوتينا باسىپ العان جەرلەردى بىرتىندەپ قايتارۋ ءۇشىن ءوزى "ءادىل سوتتىڭ تورەشى مىلجىڭدارى" اتاعان پروكۋرورلارمەن تالاسادى. كەيدە ونىڭ ۇستەلىنىڭ ءۇستىن تاۋ-توبە سوت ىستەرى باسىپ قالادى، ولاردىڭ ءبارىن دە قارايدى ول، تاعدىرى تالكەككە ءتۇسىپ سورى قايناعانداردى كوز الدىنا كەلتىرۋ قانداي اۋىر ءارى ايانىشتى دەسەيشى. بىردە ول الگىندە ءبىز ءسوز ەتكەن كۋاگەرگە: "بۇگىن تۇندە جەتى ادامدى ۇتىپ الدىم دەپتى". ونىڭ پاتشالىق قۇرعان العاشقى جىلدارىندا ءولىم جازاسى جويىلدى، قايتادان قۇرىلعان دار اعاشى كورولدىڭ ىرقىنا زورلىق بولدى. باس بۇتاعىمەن بىرگە گريەۆ الاڭى عايىپ بولدى، الايدا ونىڭ ورنىنا بۋرجۋازيانىڭ گريەۆ الاڭى — سەن جاك زاستاۆاسى پايدا بولدى، "ءىس ادامدارى" قالاي بولعانمەن دە قىلمىستىلاردىڭ باسىن شاباتىن زاڭداستىرىلعان ءبىر گيلوتينانىڭ قاجەتتىلىگىن سەزىندى؛ بۇل اشكوز بۋرجۋازيانىڭ تار اۋقىمدى مۇددەسىن كوزدەگەندەردىڭ وكىلى كازيمير پەرەنىڭ ىرىقتىلىق ساياساتىن ۇستانعان ءلۋي-فيليپپتى ءبىر جەڭگەنى بولاتىن. لۋي-فيليپپ بەككاريا كىتابىنىڭ ءبىر شەتىنە ءوز قولىمەن بەلگى سوعىپ قويدى. فيەاسكيدىڭ توزاق ماشيناسى جارىلعاننان كەيىن ول: «مەنىڭ جارالانباي قالعانىم قانداي وكىنىشتى! مەن وعان كەشىرىم جاسايتىن ەدىم عوي!» دەپ داۋىستاپتى. تاعى دا ءبىر جولى ءوز مينيسترلەرىنىڭ قارسىلىعىن تۇسپالداپ، كوز الدىنا زامانىمىزدىڭ اياۋلى ابزال تۇلعالارىنىڭ ءبىرىن ەلەستەتىپ، ساياسي تۇتقىن جايىندا: «كەشىرىمدى وعان ءتاڭىر سىيلاعان، ماعان قالعانى تەك قول قويۋ عانا» دەپ جازىپتى. لۋي-فيليپپ ليۋدوۆيك ءىح-داي مىنەزى جۇمساق، گەنريح IV دەي مەيىرىمدى بولعان.
ال تاريحتا مەيىرىمدىلىك دەگەن سيرەك كەزدەسەتىن ءىنجۋ-مارجان ەكەنىن بىلەتىن ءبىز ءۇشىن مەيىربان جان ۇلى ادامنان دا جوعارى تۇرماسا، تومەن تۇرمايدى.
ءلۋي-فيليپپتى بىرەۋلەر قاتاڭ ايىپتادى، بالكىم باسقالار ودان قاتال ايىپتاعان شىعار، سوندىقتان بۇل كورولدى بىلگەن كىسى، بۇگىندە ءوزى دە ەلەسكە اينالعان جان ءۇشىن تاريح الدىندا كۋالىك ەتەدى؛ ول كۋالىك قانداي بولسا دا، ءسوز جوق، ادال، اق نيەتتى بىلدىرمەك، ولگەنگە وقىر دۇعا بەلگىلى، ايتار ماداق ايقىن؛ ءبىر كولەڭكەنى جۇباتۋ كەرەك، قانداي دا ءبىر قاپاستا بولۋ ءبىرىڭدى ءبىرىڭ ماقتاۋعا ىرىق بەرەدى، بىردە بولماسا بىردە قۋىلعانداردىڭ ەكى مولاسى تۋرالى ءسوز قىلادى ەكەن دەپ قاۋىپتەنۋگە بولمايدى. ازەر بولسا «ءبىر مولاداعى ەكىنشىدەگىنى ماقتاپ، جاعىنىپ جاتىر» دەر، وندا تۇرعان نە بار!
ءتورتىنشى تاراۋ
ىرگەتاس استىنداعى جارىقشا
مىنا كىتاپتا ءبىز شەرتكەلى وتىرعان شەرلى حيكايا ءلۋي-فيليپپتىڭ پاتشالىق قۇرۋىنىڭ باستاپقى كەزەڭىن تۇمشالاپ كەلگەن قالىڭ قارا بۇلتتى قارس ايىرماق، سوندىقتان كولتەكتەتپەي كورولدىڭ جەكە باسىن سيپاتتاۋعا بەكىندىك.
تاققا لۋي-فيليپپ كۇش قولدانباي، ءوز تاراپىنان قيمىل كورسەتپەي، ريەۆوليۋسيالىق توڭكەرىستىڭ ارقاسىندا كەلدى، الايدا ورلەان حانزاداسى ريەۆوليۋسيانىڭ ناقتى ماقساتىنان شالعاي سول قيمىلعا دا قاتىسقان جوق. ول حانزادا بولىپ تۋدىم، قالاعان كورول مەن بولامىن دەپ ەسەپتەدى. ول وكىلەتتىكتى وزىنە ونىڭ ءوزى بەرگەن جوق، باسقالار تاڭدى دا، قابىلداي سالدى، قاتە بولعان كۇندە دە بۇل ۇسىنىس ونىڭ حاقىنا ساي ەدى، سوندىقتان كەلىسىم بەرۋدى بورىش سانادى. ونىڭ ءوز بيلىگىنىڭ زاڭدىلىعىنا دەگەن سەنىمى دە وسىدان تۋىنداعان. راس، ءبىز قولىمىزدى جۇرەگىمىزگە قويىپ وسىلاي دەيمىز: لۋي-فيليپپ ءوز بيلىگىنىڭ زاڭدىلىعىنا سەنىمدى بولدى، ال دەموكراتيا ول بيلىككە قارسى ءوز كۇرەسىنە كامىل سەندى، سوندىقتان الەۋمەتتىك ايقاستار تۋعىزىپ، نە كورولدى، نە دەموكراتيانى شارپىماعان كىنا سۇمدىق بولدى. ۇستانىمداردىڭ قاقتىعىسى دۇلەي كۇشتەردىڭ قاقتىعىسىنا ۇقسادى. مۇحيت سۋدى قورعايدى؛ كورول كورولدىك بيلىكتى قورعايدى، دەموكراتيا حالىقتى قورعايدى؛ سوعان سايكەس مونارحيا شەكسىز بيلىككە، ياعني رەسپۋبليكاعا قارسى شىعادى؛ وسىناۋ كۇرەستە قوعام قان جۇتادى، ال بۇگىنگى قايعى-قاسىرەت كۇنى ەرتەڭ قۇتقارۋ بوپ شىعادى. قايتكەنمەن دە كۇرەسىپ جاتقانداردى كۇستانالاۋعا بولمايدى، ەكى جاقتىڭ ءبىرى ءسوزسىز قاتەلەسەتىنى انىق، اقيقات رودوس ارالىنداعى الىپ ءمۇسىنى سياقتى ءبىر اياعىن رەسپۋبليكاعا، ەكىنشىسىن مونارحياعا تىرەپ، بىردەن ەكى جاعادا تۇرا المايدى؛ ول بولىنبەي، بىرەگەي ءبىر-اق جاقتا بولۋعا ءتيىس؛ ال قاتەلەسكەندەر شىنىمەن قاتەلەسەدى، سوقىر — قىلمىسكەر ەمەس، بۇلىكشى — قاراقشى ەمەس. بۇل ءبىر سۇمدىق قاقتىعىستاردى جاعدايدىڭ تىم ۋشىعىپ كەتۋىنە دە جاتقىزۋعا بولادى. بۇل داۋىلدار قانداي بولسا دا وعان جۇرت جاۋاپ بەرمەيدى.
وقيعالاردى بايانداۋىمىزدى ءتامامدايىق.
1830 جىلدىڭ ۇكىمەتىنە بىردەن-اق قيىن سوقتى. كەشە عانا ومىرگە كەلىپ، بۇگىن شايقاسۋعا ءتيىس بولدى.
قاز باسىپ ۇلگەرمەي جاتىپ، باسقارۋدىڭ جاڭا قۇرىلعان، ءالى ءالجۋاز شىلدەلىك جۇيەسىنە جان-جاقتان انتالاعان بەلگىسىز كۇشتەر اسەر ەتە باستادى.
قارسىلاسۋ كەلەسى كۇنى-اق باستالدى، بالكىم ول ءتىپتى توڭكەرىس قارساڭىندا بولدى.
اشۋ-ىزا ايدان ايعا اسقىنداپ، قۇپيالىقتى قويىپ، اشىق ايقىندىققا شىقتى.
بۇرىن اتاپ وتكەنىمىزدەي، فرانسيادان تىس كورولدەر ناشار قارسى العان شىلدە توڭكەرىسى فرانسيانىڭ وزىندە سان-ساققا جۇگىرتىلدى.
ءتاڭىرى وقيعالارداعى ءوز ىرقىن پاش ەتۋىن پاش ەتەدى، ءبىراق ول تىلسىم تىلدە جازىلعان كۇڭگىرت ءماتىن بولادى. جۇرت ونى تابان اۋزىندا اۋدارا باستايدى — اسىعىس اۋدارمادا اعاتتىق كوپ بولادى، دۇرىس ءتارجىمالانباي، كەيبىر ويلار قالىپ قويادى نە بۇرمالانىپ كەتەدى. ءتاڭىرى ءتىلىن بىلەتىندەر تىم از عوي ءوزى. ەڭ پايىمدى، بايسالدى، كورەگەن، سۇڭعىلا دەگەندەر ونى بايىپپەن باياۋ تالداپ، ءوز ءماتىنىن الىپ كەلگەندە، ەڭبەك باياعىدا ءتارجىمالانىپ، الاڭدا ونىڭ جيىرما اۋدارماسى ءىلۋلى تۇرعانىنا تاپ بولادى. ءار اۋدارمادان ءبىر پارتيا، ءار بۇرمالاۋدان ءبىر فراكسيا تۋادى، ءاربىر پارتيا دۇرىس ءماتىن تەك بىزدە عانا دەپ ويلايدى، ءاربىر فراكسيا اقيقات تەك ءبىزدىڭ عانا يگىلىك دەپ توپشىلايدى.
كەيدە بيلىكتىڭ ءوزى فراكسيا بولىپ كەتەدى.
توڭكەرىستەردىڭ بارىندە اعىسقا قارسى مالتيتىن جۇزگىشتەر كەزدەسەدى، ولار — ەسكى پارتيالار.
ءتاڭىرى قالاعان مۇراگەرلىك بيلىكتى عانا مويىندايتىن ەسكى پارتيالاردىڭ پىكىرىنشە، توڭكەرىس كوتەرىلىسكە حاقىلى بولىپ تۋسا، وندا وسى قۇقىق بويىنشا ولاردىڭ وزىنە قارسى باس كوتەرۋگە بولادى. ارينە، بۇل اداسۋ! ويتكەنى توڭكەرىس تۇسىندا بۇلىكشى حالىق ەمەس، كورول بولادى. ناق توڭكەرىس قان بۇلىكتىڭ قارسىلاسى بولىپ تانىلادى.تابيعي تىنعان ءىس بولىپ سانالاتىن ءاربىر توڭكەرىستىڭ زاڭدىلىعى بار، سونى تەك جالعان ريەۆوليۋسيونەرلەر بىلعايدى؛ الايدا قانشا لاستالعانمەن دە، ءتىپتى قانعا مالشىنعانمەن دە ەڭسەسى تۇسپەي ول امان قالادى. توڭكەرىس جاسالۋى قاجەت بولعاندىقتان جاسالادى.
سوعان قاراماستان ەسكى جاريا پارتيالار 1830 جىلعى توڭكەرىسكە قالعان كوزقاراستان تۋعان دولى ىزامەن تارپا باس سالدى. اداسۋدىڭ اقىرى تاماشا اتىلاتىن سناريادتار بولىپ شىقتى. ولار قالقانى جوق، قورعانىسى شامالى جەرىن ءدوپ تاۋىپ، توڭكەرىستى قان قاقساتىپ جاتتى؛ ولار كورول كەيپىندەگى ريەۆوليۋسياعا شابۋىل جاسادى. «ريەۆوليۋسيا! سەندە كورول نەعىپ ءجۇر؟» دەپ ايقاي سالدى ولار. ەسكى پارتيالار جاقسى كوزدەيتىن سوقىرلار عوي.
رەسپۋبليكاشىلدار دا ءدال سولاي ايقاي سالدى. ولاردىڭ تاراپىنان بۇل ايقاي دايەكتى دە جۇيەلى بولدى. جاريالىلاردىڭ تاراپىنان كورسوقىرلىق بولعانى دەموكراتتار تاراپىنان كورەگەندىك بوپ شىقتى. 1830 جىل حالىقتىڭ كوز الدىندا بانكروتقا ۇشىرادى. قايران قالعان دەموكراتيا ونى وسى ءۇشىن كىنالادى.
ونىڭ ۇستىنە توڭكەرىس بولۋدى دوعارىپ، مونارحياعا اينالعان 1830 جىل فرانسيادان سىرتتا ەۋروپامەن تەڭ باسقانى ءۇشىن بورىشتى بولدى. بەيبىتشىلىكتى ساقتاپ قالۋ دەگەن جاعدايدى ودان بەتەر قيىنداتۋ ەدى. سىندارلى اقىلدان تىس جاراسىمدىلىققا قول جەتكىزۋ سوعىستان دا زارارلى. ۇدايى تۇمىلدىرىقتاپ ۇستالاتىن، سوندا دا شابىنىپ ىرىلداپ تۇراتىن وسىناۋ قاقتىعىستان وركەنيەتتىڭ وزىنە ءوزى سەنبەي تاقىر مۇزعا وتىرعىزاتىن ساياسات — قارۋلى الەم تۋادى. شىلدە توڭكەرىسى قانداي بولسا ەۋروپالىق كابينەتتەردىڭ جەتەگىندە ارىنداپ كوككە شاپشىپ شىعا كەلدى. مەتتەرليح ونىڭ تىزگىنىن قۇلشىنا ۇستار ەدى. فرانسياداعى پروگرەسستەن تاناۋى قۋسىرىلعان ول ءوز كەزەگىندە جايباسار ەۋروپا مونارحيالارىن قامشىلادى. ءوزى جەتەكتە ءجۇرىپ ول وزگەلەردى جەتەككە الدى.
ال بۇل تۇستا ەلدىڭ ءوز ىشىندەگى كەدەيلەنۋ، پرولەتاريات، جالاقى، تاربيە، جازالاۋ جۇيەسى، جەزوكشەلىك، ايەلدەردىڭ جاعدايى، بايلىق پەن كەدەيلىك، ءوندىرىس، تۇتىنۋ، ءبولۋ، ايىرباس، اقشا، نەسيە، كاپيتالدىڭ قۇقىعى، ەڭبەك قۇقىعى ءتارىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبارى قابىنداپ كەلىپ، قوعامنىڭ ۇستىنە قارا بۇلت بولىپ ءشۇيىلدى.
شىنتۋايتتاپ كەلگەندە، ساياسي پارتيالاردان تىس باسقا دا قوزعالىستار شاڭ بەردى. دەموكراتيالىق اۋىتقۋلار فيلوسوفتاردىڭ ساندالۋىنا ساي كەلدى. تاڭداۋلى اقىل يەلەرى توبىر ءتارىزدى وزدەرىن بەيمازا كۇيدە سەزىندى، ارينە ءبىراز جاعدايدا ولاردىڭ مازاسىزدانۋى باسقاشاراق بولدى.
ويشىلدار ويعا شومعاندا ولاردىڭ ءنار الار توپىراعى — حالىق — توڭكەرىس اعىنى سوقالاپ تاستاپ، بەيمالىم تالما اۋرۋىنا شالدىققانداي دىرىلدەپ قالشىلدادى دا وتىردى. كەيبىرى جەكە دارا، كەيبىرى تاتۋ وتباسى ءتارىزدى باس بىرىكتىرگەن وسىناۋ قيالشىلدار قاۋىمداسىپ، الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى بەيبىت، ءبىراق تەرەڭ زەرتتەدى؛ بەيتاراپ ءھام ءادىل بۇل كەن ىزدەۋشىلەر اۋلاقتاعى جەكە سىلكىنىستەر مەن جالىن جارقىلدارىنا الاڭداماي، جانارتاۋدىڭ تەرەڭىنە ۇڭگىپ باياۋ عانا جول تارتىپ جاتتى.
بۇل ميزام شۋاق تىنىشتىق سول ءبىر بۋىرقانعان ءداۋىردىڭ تاڭعاجايىپ كورىنىستەرىنىڭ ىشىنەن اقىرعى ورىن الماعانى انىق.
وسى جاندار قۇقىق ماسەلەسىن ساياسي پارتيالاردىڭ ۇلەسىنە قالدىرىپ، وزدەرى ادامزات باقىتى ماسەلەلەرىمەن شۇعىلداندى.
قوعام قويناۋىنان ولار ادامنىڭ جان راقاتىن تابۋعا تالپىندى.
ولار ماتەريالدىق ماسەلەلەردى، ەگىنشىلىك، ونەركاسىپ، ساۋدا ماسەلەلەرىن ءدىن دەڭگەيىنە دەرلىك كوتەردى. وركەنيەتتە ولار ءدال وسىلاي بولىپ، تاڭىرىدەن گورى ادامدار ارقىلى جاسالادى، ساياساتتىڭ كەن بارلاۋشىلار — ەكونوميستەردىڭ توزىمدىلىكپەن زەرتتەگەن قوزعالىس زاڭى بويىنشا مۇددەلەر ۇشتاسىپ، كىرىگىپ، بىرىگىپ جارتاستاي تۇتاسىپ كەتەدى.
ادامدار ءار الۋان اتاۋمەن بىرىگەدى، الايدا ولاردى تۇتاس العاندا اۋلەتتىك اتى ارقىلى انىقتاۋعا بولادى، سولاردىڭ ىشىندە سوسياليستەر ادامزات باقىتىنىڭ جاندى قاينارىن اتقىلاتامىز دەپ الگى جارتاستى بۇرعىلاۋعا تىرىسادى.
ولاردىڭ ەڭبەگى ءولىم جازاسىنان باستاپ سوعىس ماسەلەسىنە دەيىنگىنىڭ ءبارىن قامتيدى. فرانسۋز ريەۆوليۋسياسى جاريالاعان ادام قۇقىعىنا ولار ايەل قۇقىعى مەن بالا قۇقىعىن قوستى.
ءبىزدىڭ ءارتۇرلى ويمەن تەوريالىق تۇرعىدان قاراپ سوسياليستەر قوزعاعان ماسەلەلەردى تۇگەل قامتىماعانىمىزعا تاڭدانباسىن. سولارعا سىلتەمە جاساعانىمىزبەن-اق شەكتەلەيىك.
سوسياليستەر العا تارتقان ماسەلەلەردىڭ ءبارى، كوسموگوندىق ساندىراق پەن تىلسىم قيالدى شىعارىپ تاستاعاندا، نەگىزگى ەكى ماسەلەگە كەپ سايۋى مۇمكىن.
ءبىرىنشى ماسەلە: ماتەريالدىق بايلىق جاساۋ.
ەكىنشى ماسەلە: سول بايلىقتى ءبولىسۋ.
العاشقىسى ەڭبەك ماسەلەسىن قامتيدى.
ەكىنشىسىندە ەڭبەككە اقى تولەۋ ماسەلەسى بار.
ءبىرىنشى ماسەلەدە اڭگىمە وندىرگىش كۇشتەردى قولدانۋ تۋرالى بولادى.
ەكىنشىدە — ومىرلىك يگىلىكتەردى ءبولۋ جايى.
وندىرگىش كۇشتەردى دۇرىس قولدانۋدىڭ ناتيجەسى قوعامنىڭ قۋاتى بولىپ تابىلادى.
ومىرلىك يگىلىكتەردى دۇرىس ءبولۋدىڭ ناتيجەسى جەكە ادامنىڭ باقىتى بولىپ شىعادى.
دۇرىس ءبولۋ دەگەندى تەڭ ءبولۋ ەمەس، ءادىل ءبولۋ دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. تەڭدىكتىڭ نەگىزى — ادىلدىك.
وسىناۋ ەكى باستاۋدىڭ باسىن قوسۋ — سىرتتاي قوعامنىڭ قۋاتى، ىشتەي ادامنىڭ راقاتى، بىلايىنشا، الەۋمەتتىك گۇلدەنۋ وسىدان تۋادى.
الەۋمەتتىك گۇلدەنۋ دەگەنىمىز — باقىتتى ادام، ەركىن ازامات، ۇلى ۇلت دەگەن ءسوز.
انگليا وسى ەكى كۇردەلى ماسەلەنىڭ العاشقىسىن شەشتى. ول ماتەريالدىق بايلىقتى تاماشا جاسايدى. ءبىراق ونى ناشار بولەدى.
مۇنداي سىڭار ەزۋ شەشىم كەسەلدى دە قاتەرلى ەكى ۇشقارىلىققا: سۇمدىق بايلىق پەن سۇمدىق مۇقتاجدىققا اكەپ سوعادى. ومىرلىك يگىلىكتەر بىرەۋلەرگە بۇيىرسا، بىرەۋلەر، بىلايشا ايتقاندا حالىق جوقشىلىق زاردابىن تارتادى، جانە الگى ارتىقشىلىق، جەڭىلدىك، مونوپوليا، فەودالداردىڭ بيلىگى دەگەندەر ەڭبەكتىڭ ءوز تۋماسى بولىپ تابىلادى. بۇل دەگەنىڭ كوز الدار ءقاۋىپتى جاعداي، ويتكەنى قوعامنىڭ قۋاتتىلىعى — جەكە ادامداردىڭ قايىرشىلىعىنان، ال مەملەكەتتىڭ ۇلىلىعى جەكە تۇلعالاردىڭ قايعى-قاسىرەتىنەن تامىر تارتىپ جاتىر. جامان جاسالعان ۇلىلىق دەگەن وسى، ماتەريالدىق نەگىزدەردىڭ ءبارى ۇشتاسىپ جاتقانمەن، وندا ادامگەرشىلىك پاراسات باستاۋى اتىمەن جوق.
كوممۋنيزم مەن اگرارلىق زاڭ ەكىنشى ماسەلەنى شەشۋگە ءتيىس دەپ توپشىلانادى. ولار دا اداسىپ ءجۇر. مۇنداي ءبولىسۋ ءوندىرىستى تۇنشىقتىرادى. تەڭ ءبولىس جارىستى جويادى، ەڭبەكتى قۇرتادى. قاساپشى وسىلاي ءوزى بولگەنىن قۇرتىپ الاتىن-دى. ەندەشە دۇرىستىقتان دامەلى مۇنداي شەشىمدەرگە توقتاۋ مۇمكىن ەمەس. بايلىقتى جويىپ جىبەرۋ ونى ءبولۋ بولىپ تابىلمايدى.
ەكى ماسەلەنى دە جاقسى شەشۋ ءۇشىن ولاردى بىرىكتىرىپ قاراۋ كەرەك. ەكى شەشىمدى دە ەكەۋىنەن بىرەۋ جاساۋ ءۇشىن بىرىكتىرۋ قاجەت.
وسى ەكى ماسەلەنىڭ ءبىرىنشىسىن شەشسەڭىز ءسىز ۆەنەسيا بولىپ، انگليا بولىپ شىعاسىز. ۆەنەسيا سياقتى جاساندى جولمەن قۇرالعان قۋاتىڭىز بولادى، انگليا سياقتى ماتەريالدىق جاعىنان قۇدىرەتتى قيساپسىز باي اتاناسىز. سوسىن نە كۇش قولدانۋ جولىمەن كوزى قۇرتىلعان ۆەنەسياداي، نە بانكروتقا ۇشىراپ قۇلاعان انگلياداي وپات بولاسىز. البەتتە الەم قۇرىپ كەتۋگە دە، كۇيرەۋگە دە مۇمكىندىك بەرەدى، ويتكەنى ول ءوزىن عانا سۇيەتىن ءوزىمشىلدىڭ بارشاسىنا قۇلاۋ مەن قۇرۋعا جاعداي تۋعىزادى، وعان نە قايىرىمى، نە يگى ويى جوق ادامزات اۋلەتىنىڭ قاجەتى از.
ۆەنەسيا مەن انگليا دەپ حالىقتى ەمەس، بەلگىلى ءبىر قوعامدىق قۇرىلىستى، ۇلتتىڭ ءوزى ەمەس، ۇلتتىڭ ارقاسىندا وتىرعان وليگارحيانى ايتىپ وتىرعانىمىز وز-وزىنەن تۇسىنىكتى بولار. حالىق قاشاندا ءبىزدىڭ قۇرمەتىمىز بەن جاناشىرلىعىمىزدىڭ يگىلىگىن كورىپ ءجۇر.
ۆەنەسيا حالىق رەتىندە قايتا تۇلەيدى؛ انگليا اريستوكراتيا رەتىندە قۇلايدى، ال حالىق رەتىندە ول ماڭگى جاسايدى. وسىنى اتاپ وتە وتىرىپ، ءارى قاراي كەتەلىك.
ەكى ماسەلەنى دە شەشىڭدەر: بايلاردى كوتەرمەلەپ، كەدەيلەردى قامقورلىققا الىڭدار، قايىرشىلىقتى جويىپ، ءالدىنىڭ ءالسىزدى ادىلەتسىز قاناۋىن قىسقارتىڭدار، مۇراتقا جەتۋ جولىندا ساپاردا جۇرگەندەردى كۇندەۋگە اۋىزدىق سالىڭدار، ەڭبەككە اقىنى جۇمىسىنا قاراي تۋرا تولەپ، باۋىرمالدىق تانىتىپ، جەتكىنشەك بالالارعا مىندەتتى تەگىن وقۋ سىيلاڭدار، بىلىمنەن كامەلەتتىكتىڭ نەگىزىن قالاڭدار، قولعا جۇمىس بەرە وتىرىپ اقىل-ويىڭدى ورىستەتىپ، سونىمەن قاتار قۇدىرەتتى حالىق ءارى ادامي باقىتتى وتباسى بولىڭدار، مەنشىكتى جوققا شىعارماي دەموكراتيالاندىرىپ، ونى قول جەتەتىندەي ەتىڭدەر، ءاربىر ازامات تۇگەلىمەن مەنشىك يەسى بولسىن، ال مۇنى جاساۋ ويلاعانىڭنان وڭاي، قىسقارتىپ ايتقاندا، بايلىق جاساي بىلىڭدەر جانە ونى ۇلەستىرە بىلىڭدەر، سوندا سەندەر ماتەريالدىق ايدىندىلىققا دا، ادامگەرشىلىك ايبىندىلىققا دا يە بوپ، وزدەرىڭدى فرانسيا اتاۋعا لايىق بولاسىڭدار.
كەيبىر اداسقان سەكتالاردى ەلەمەي، ولاردان جوعارى تۇرىپ، ءسوسياليزمدى ورنىقتىرعان، مىنە، وسى، وقيعالاردان، اقىل-ويدا ازىرلەگەندەردەن ىزدەگەنىمىز دە، مىنە، وسى.
تاڭ قالىپ، تاڭداي قاعۋعا لايىق كۇش-جىگەر! كيەلى شابىت ەمەس پە بۇل!
وسىناۋ ىلىمدەر، وسىناۋ تەوريالار، وسىناۋ قارسى تۇرۋ، مەملەكەت قايراتكەرى ءۇشىن كۇتپەگەن قاجەتتىلىك — فيلوسوفتارمەن ەسەپتەسۋ، ەندى عانا بەلگىلەنگەن تىڭ اقيقات، كونە قۇرىلىسپەن كەلىسىلگەن ءارى توڭكەرىس مۇراتتارىنا كۇرت قارسى كەلمەيتىن جاڭا ساياسات جاساۋعا تالپىنۋ، پولينياكتى قورعاۋ ءۇشىن لافايەتتىڭ قىزمەتىن پايدالانۋعا تۋرا كەلگەن جاعداي، بۇلىكتى كوكتەي ءوتىپ جارىق تۇسىرگەن پروگرەسس، دەپۋتاتتار پالاتاسى مەن كوشە، سونىڭ توڭىرەگىندە قىزا تۇسكەن قۇمارلىقتى قالىپقا ءتۇسىرۋ، ريەۆوليۋسياعا دەگەن سەنىم، بولاشاقتا ودان سىرت اينالۋدى جوعارى بۇلتارتپاس قۇقىققا باعىنىشتىلىقپەن كورە ءبىلۋ، جەكە باستىڭ ادالدىعى، ءوز اۋلەتىڭە ادال بوپ قالۋعا قۇشتارلىق، ۇيەلمەندىك رۋحى، حالىققا دەگەن شىنايى قۇرمەت، — وسىنىڭ ءبار-بارى ءلۋي-فيليپپتى تۇتاس مەڭدەپ، ازاپقا سالدى، تاباندىلىعى مەن قادىرلىلىگىنە قاراماستان جانىن جەپ، كورول بولۋدىڭ قيىندىعىن ءسات سايىن سەزدىرىپ وتىردى.
وندا اياعىنىڭ استىندا جەر تەڭسەلىپ بارا جاتقانداي مازاسىز تۇيسىك بولدى، الايدا ول ءالى دە بەكەم ەدى، ويتكەنى فرانسيا قاشانعىسىنان دا بەرىك فرانسيا بولاتىن.
شۋدالانعان قالىڭ قارا بۇلت كوكجيەكتى تۇمشالاپ الدى. بىرتە-بىرتە ەپتەپ جاقىنداي باستاعان وعان كولەڭكە ادامداردى، زاتتاردى، يدەيالاردى كوربىلتەلەندىرۋگە اينالدى. بۇل الاۋىزدىق پەن اۋىزدىقسىز جۇيە تۇسىرگەن كولەڭكە ەدى. بارلىعى تۇنشىقتىرىلىپ، كەنەت قايتا جاندانىپ، شارلاي باستادى. كەيدە ادال جاننىڭ ار-ۇياتى تىنىسىڭدى الدىرمايدى، سوپىلىق اقيقاتپەن ميداي ارالاسىپ كەتكەن مىناۋ اۋادا جانعا جاقپايتىندار قانشاما دەسەڭشى! اۋادا دا قوعامدى بيلەپ العان مازاسىز ۇرەي، اقىل-وي تاياپ قالعان داۋىل الدىنداعى جاپىراقتاي ساۋسىلداپ سانسىرايدى. اينالادا ەلەكتر جارىعىنىڭ شوعىرلانىپ قالعانى سونداي، ءبازبىر ساتتە بۇدان بۇرىن ەشكىم كورمەگەن بىرەۋ كەزدەسىپ قالسا، جارق ەتىپ جارىق شىعاراتىنداي سەزىلەدى. سوسىن قايتادان تۇنەك باسادى. ارا-تۇرا اۋلاقتا شاتىرلاعان نايزاعاي بۇلتتاردىڭ قانداي كەسىر كەلتىرەتىنىن ايعاقتاپ تۇرعانداي.
شىلدە توڭكەرىسىنەن كەيىن جيىرما اي وتەر وتپەستە قارا جامىلىپ، قاسىرەت شاقىرىپ 1832 جىل كەلدى. حالىق قايىرشىلىقتا، ەڭبەكشىلەردىڭ نانى جوق، سوڭعى حانزادا كوندە تۇنەككە سۇڭگىپ، عايىپ بولدى، بۋربونداردى قۋعان پاريج سياقتى، ناسساۋ اۋلەتىن ايداپ شىققان بريۋسسەل، ءوزىن فرانسۋز حانزاداسىنا تىقپالاپ، اعىلشىندىكىنە بەرىلىپ كەتكەن بەلگيا، ورىس يمپەراتورى نيكولايدىڭ وشپەندىلىگى، ارتىمىزعا قالعان جارتى كۇندىك ەكى جىن-پەرى پورتۋگاليالىق فەرديناند يسپان مەن ميگەل پورتۋگالسكيي، يتالياداعى ءزىلزالا، بولونەدە قولىنان ايىرىلعان مەتتەرنيح، انكونادا اۆستريانى قورلاعان فرانسيا، تەرىستىكتەگى قاھارلى بالعا ءدۇرسىلى، پولشانى تابىتقا قايتا شەگەلەپ جاتقان دا سول، ءدۇيىم ەۋروپانىڭ فرانسياعا كوز الارتىپ جاۋىعا قاراۋى، بەرىلگەننىڭ ءبارىن قۇلاتىپ، قۇلاعانعا تارپا باس سالعالى تۇرعان كۇماندى وداقتاس — انگليا، زاڭدى ۇكىمنەن ءتورت بىردەي باستى قورعاپ قالۋ ءۇشىن جانتالاسىپ بەككاريا بۇركەمەلەگەن پەرلار سوتى، كورول كۇيمەسىنەن سولىپ تۇسكەن ءلايلى گۇلدەر، پاريج قۇداي اناسى سوبورىنان جۇلىپ تاستالعان كرەست، قورلانعان لافايەت، تۇرالاعان لافيت، كەدەيلىكتەن ولگەن بەنجامەن كونستان، ءوزىنىڭ بار ىقپالىنان ايرىلىپ، دۇنيە سالعان كازيمير پەرە؛ اۋلەتتىك دەرت جانە ساياسي سىرقات، ەكەۋى دە كورولدىكتىڭ استانالارىنان — ءبىرى اقىل-وي قالاسىنان، ەكىنشىسى ەڭبەك كەنتىنەن شىقتى، پاريجدە ازامات سوعىسى، ليوندا جۇمىسشىلار شايقاسى، ەكى قالانىڭ ەكەۋىندە دە الاۋلاعان جالىننىڭ جارقىلى، حالىقتىڭ جۇزىندە اتقىلاعان جانارتاۋدىڭ قىزىل قوشقىل الاۋى؛ قاجىرى مۇقالىپ، ءيىنى تۇسكەن وڭتۇستىك، ءدۇر سىلكىنىپ ويانعان باتىس، ۆاندەيدەگى گەرسوگينيا بەررييسكايا، استىرتىن ارەكەتتەر، قاستاندىقتار، كوتەرىلىستەر، اقىر سوڭى تىرىسقاق اۋرۋ — وسىنىڭ ءبار-بارى يدەيالاردىڭ تۇتاسقان ۋ-شۋىنا وقيعالار دۇربەلەڭىن اكەپ قوستى.
بەسىنشى تاراۋ
تاريحتى تۋعىزاتىن، ءبىراق تاريحتىڭ ءوزى مويىندامايتىن وقيعالار
ءساۋىردىڭ اياعىنا تامان جاعداي قيىنداپ كەتتى. قىجىلداعان اشۋ بۇرقىلداپ قايناۋعا اۋىستى. 1830 جىلدان كەيىن تەز باسىلىپ، تەز دۇرىلدەپ كەتەتىن بۇلىكتەر بىردە ول، بىردە بۇل جەردەن بۇرق ەتە قاپ وتىردى، مۇنىڭ ءوزى بىلدىرتپەي جايىلىپ بارا جاتقان ۇلكەن ءورتتىڭ بەلگىسى ەدى. سۇراپىل بىردەڭە جاقىنداپ كەلە جاتتى. ءازىر ايقىن اجىراتۋ قيىن توڭكەرىستىڭ بۋالدىر سۇلباسى ەلەس بەرەدى. فرانسيا پاريجگە قارايدى، پاريج سەنت-انتۋان كەنتىنە قارايدى.
قولتىعىنا استىرتىن سۋ بۇرىككەن سەنت-انتۋان كەنتى بۇرق-سارق.
شارون كوشەسىندەگى ءلايلىحانالار ىزبارلى دا ىزعارلى بولىپ الدى، ىشكىلىك ورىندارىنا مۇنداي تەڭەۋدىڭ تاڭىلۋى تەگىن ەمەس.
ولاردا ۇكىمەتكە دەگەن نارازىلىق سوزدەر ادەتتە اشىق ايتىلاتىن بولدى. ايقاسقا شىعۋ كەرەك پە، الدە تىنىشتىق ساقتاۋ كەرەك پە دەگەن ماسەلە اشىق تالقىلاندى. ءلايلىجايدىڭ سىرتىنداعى ءبازبىر بولمەلەردە جۇمىسشىلاردان العاشقى بەلگى بەرىلگەندە-اق كوشەگە شىعاتىنى، "دۇشپاننىڭ سانىنا قاراماستان سوعىساتىنى" جونىندە انت تا الىندى. مىندەتتەمە الىنا سالىسىمەن ءلايلىحانانىڭ بۇرىشىندا وتىرعان ادام داۋسىن كوتەرىپ، بىلاي دەدى: "سەن كەلىسىم بەردىڭ! سەن انت ەتتىڭ!". كەيدە ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلگەندە، ونداعى جابىق بولمەدە ماسون ادەت-عۇرىپتارىن ەسكە تۇسىرەتىن كورىنىستەر ءوتىپ جاتادى. تۇسىنىك العاندارعا "اكەسىنە بالا قالاي قىزمەت ەتسە، ورتاق ىسكە سولاي قىزمەت ەتەمىن" دەپ انت بەرگىزەدى. قالىپتاسقان ءسالت-داستۇردىڭ ءتۇرى وسى.
ورتاق زالداردا تىيىم سالىنعان كىتاپشالار وقىلادى. ولاردا، وسى كەزدەگى قۇپيا حابارلامالارعا قاراعاندا ۇكىمەت جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ جاماندالادى.
ودان مىناداي سوزدەردى ەستۋگە بولادى: "ماعان كوسەمدەردىڭ ەسىمى بەيمالىم. ءبىز بەلگىلەگەن كۇندى ەكى ساعات بۇرىن بىلەمىز". ءبىر جۇمىسشى ايتتى: "ءبىز ءۇش ءجۇز ادامبىز، ءارقايسىمىز ون سۋدان بەرەمىز — وق ءدارى مەن وققا جۇمسالاتىن ءجۇز ەلۋ فرانك دەگەنىڭ، مىنە، وسى". ەندى بىرەۋ: "ماعان التى ايدىڭ دا، ەكى ايدىڭ دا قاجەتى جوق. ەكى اپتا دا وتپەي جاتىپ ۇكىمەتپەن تەرەزە تەڭەستىرەمىز. جيىرما بەس مىڭ ادام جيناپ، ۇرىسقا كىرىسۋگە بولادى"، — دەدى. ءۇشىنشى بىرەۋ: "مەن كوز شىرىمىن المايمىن، ءتۇنى بويى وق جاساپ شىعامىن"، — دەپ مالىمدەدى. ارا-تۇرا "جاقسى كيىنگەن، سىرتىنان قاراعاندا بۋرجۋا" سياقتى كىسىلەر كەلىپ، "لاڭ سالىپ"، باسقارۋشىعا ۇقساپ ەڭ باستىلاردىڭ قولىن قىسىپ كەتىپ ءجۇردى. ادەتتە ولار ون مينوتتەن ارتىق كىدىرمەيدى. داۋسىن باسەڭدەتىپ ولار: "استىرتىن بۇلىك پىسىپ-جەتىلدى. بارلىعى دا دايىن" دەگەن ماعىناسى مول سوزدەرمەن الماستى. "وندا بولعانداردىڭ ءبارى وسىنى تاعاندادى"، — دەدى وعان قاتىسقانداردىڭ ءبىرى. ورەكپىپ قىزىنۋ ءتىپتى مىناعان دا باردى: بىردە اۋزى-مۇرنىنان شىعىپ تولعان ءلايلىحانادا جۇمىسشىلاردىڭ ءبىرى: "بىزدە قارۋ جوق!" دەپ ايعاي سالدى. ونىڭ دوسى ادەيى كەلەكەلەمەسە دە بونوپارتتىڭ يتاليان ارمياسىنا ايتقانىن قايتالاپ: "سولداتتاردا قارۋ بار عوي" دەدى. "ماسەلە ماڭىزدىراق قۇپياعا تىرەلگەندە، ولار ونى بىر-بىرىنە حابارلامايتىن" دەيدى بايانحاتتاردىڭ بىرىندە. ايتارىن ايتىپ بولعاننان كەيىن ولاردىڭ تاعى دا نەنى جاسىراتىنىن ءتۇسىنۋ قيىن.
كوبىنە مۇنداي جيىندار ۇدايى بولىپ تۇردى. كەيبىرەۋلەرىنە سەگىز-وننان ارتىق ادام قاتىسپايتىن، قاتىساتىندارى سول باياعى تۇراقتىلارى عانا. ەندى بىرىنە قاتىسقىسى كەلەتىندەردىڭ ءبارى كەپ، زال لىق تولىپ، ءبىرازى اياعىنان تىك تۇرۋعا ءماجبۇر بولاتىن. بىرەۋلەر وعان ەرىك-جىگەرى بويىنا سىيماي بارادى، باسقالارى جۇمىسقا بارار جولى بولعان سوڭ سوعادى. 1789 جىلعى توڭكەرىس كەزىندەگىدەي بۇل جينالىستارعا جاڭادان كەلگەندەردى بەتتەن ءسۇيىپ قارسى الاتىن ەلجاندى ايەلدەر دە قاتىسادى.
وزگە دە قىزعىلىقتى دەرەكتەر بەلگىلى بولدى.
ءبىر ادام ءلايلىحاناعا كەلىپ، ىشەرىن ءىشىپ الىپ: "اعەكە، مەنىڭ قارىزىمدى توڭكەرىس تولەسىن"، دەپ تايىپ تۇراتىن.
شارون كوشەسىنىڭ قارسىسىنداعى ءلايلىحانادا توڭكەرىس ۋاكىلدەرىن بەلگىلەيتىن-دى. سايلاۋ جازبالارى بورىكتەرگە جينالاتىن.
جۇمىسشىلار كوتت كوشەسىندە سەمسەرلەپ شابۋىلداۋ ءتاسىلىن ۇيرەتەتىن سايىسكەردە قاۋىشاتىن. وندا شوقپار، سويىل، تاياق جانە ايبالتا مەن اعاش سەمسەر سياقتى قارۋلاردىڭ نەشە ءتۇرى بولاتىن. قىننان قىلىش سۋىراتىن دا كۇن تۋدى. سوندا ءبىر جۇمىسشى: "ءبىز جيىرما بەسپىز، ءبىراق مەن ەسەپكە كىرمەيمىن، ويتكەنى مەنى ىنجىق، سىلبىر سانايدى"، — دەيدى. سول ىبىلجىعان سىلبىر اقىر اياعىندا باسقا ەمەس، كەنيسسەنىڭ ءوزى بوپ شىقتى.
كەيبىر وي-نيەتتەر تۇسىنىكسىز ءبىر جولدارمەن ايگى بولا باستادى. ءوز ءۇيىنىڭ ماڭايىن سىپىرىپ ءجۇرىپ ءبىر ايەل كورشى قۇربىسىنا: "وقتاردى ۇيىپ-توگىپ جاساپ جاتقاندارى قاشان" دەپتى. كوشەلەردە دەپارتامەنتتەردىڭ ۇلتتىق ۇلاندارىنا ارنالعان ۇندەۋ حاتتار اشىق وقىلادى. ءبىر ۇندەۋ حاتقا "شاراپ ساتۋشى بورتو" دەپ تە قول قويىپتى.
بىردە لەنۋار بازارىندا شاراپ تۇنباسىن ساتاتىن دۇڭگىرشەكتىڭ جانىندا ءبىر قابا ساقالدى جول جيەگىندەگى الاسا باعانعا شىعىپ الىپ، ءبازبىر قۇپيا بيلىكتەن شىققان قولجازبا جولداۋدى ال كەپ داۋىستاپ وقىسىن. توڭىرەگىنە تىڭداۋشىلار توپىرلاپ، قول شاپالاقتاپ جاتىر. وندا جينالعانداردىڭ دەلەبەسىن ايرىقشا قوزدىرعان مىنانداي سوزدەر جازىلىپتى: "ءبىزدىڭ ىلىمگە كەدەرگى جاسادى، ۇندەۋلەرىمىزدى جويىپ جىبەرەدى، ادامدارىمىزدىڭ ءتۇپ ىزىنە ءتۇسىپ، تۇرمەگە قامايدى"، "مانۋفاكتۋرالارداعى بەيبەرەكەتتىك سابىرلى ادامداردى ءبىزدىڭ جاعىمىزعا تارتىپ وتىر"، "... حالىقتىڭ بولاشاعى ءبىزدىڭ بەيمالىم قاتارىمىزدا جاسالادى"، "تاڭداۋ بىرەۋ عانا بولۋى مۇمكىن: ارەكەت قيمىل نەمەسە قارسى ارەكەت، ريەۆوليۋسيا نەمەسە كونترريەۆوليۋسيا ءبىزدىڭ زاماندا ەندى ءقايتىپ قارەكەتسىزدىككە دە، بىلق ەتپەستىككە دە توزبەيدى. نە حالىقپەن بول، نە حالىققا قارسى بول — ماسەلە، مىنە، وسىندا. باسقا جول جوق". "سىزدەردىڭ قولايىڭىزعا جاقپاعان كۇنى ءبىزدى اۋىستىرىڭدار، ال وعان دەيىن العا باسۋىمىزعا قولعابىس تيگىزىپ، كومەكتەسىڭىزدەر". وسىنىڭ ءبارى تاپايدىڭ تالتۇسىندە ايتىلدى.
باسقا بۇدان اششىراق سوزدەر ءوزىنىڭ ادۋىن شادىرلىعىمەن حالىقتىڭ كۇمانىن تۋعىزدى. 1832 جىلعى 4 ساۋىردە ءوتىپ بارا جاتقان بىرەۋ قاسيەتتى مارگاريتا كوشەسىنىڭ بۇرىشىنداعى الاسا باعانعا سەكىرىپ شىعىپ: "مەن ءبابۋۆيستپىن"، دەپ ايقاي سالدى. ال حالىق بولسا بابەفتىڭ ەسىمىنەن جيسكەنى اڭعاردى.
ول ادام بىلاي دەدى:
— مەنشىك جويىلسىن! سولشىل وپپوزيسيا — سۋ جۇرەك ساتقىن. اقىل-ەسى دۇرىس ەكەنىن دالەلدەگىسى كەلگەندە ول توڭكەرىستى ۋاعىزدايدى. ول تاياق جەپ، كەرتارتپا اتانباس ءۇشىن ءوزىن ءروياليستپىز دەپ، ۇرىسقا ارالاسپاس ءۇشىن دەموكراتپىز دەپ جاريالايدى.
رەسپۋبليكاشىلدار — سۋدا قالعان تاۋىق. ەڭبەكشى ازاماتتار، رەسپۋبليكاشىلدارعا سەنبەڭىزدەر!
— ازامات جانسىز، ءوشىر ءۇنىڭدى! — دەپ جەكىدى وعان ءبىر جۇمىسشى. وسى ايقاي ونىڭ سوزىنە نۇكتە قويدى.
قۇپيا تىلسىم جاعدايلار دا بولدى.
كەشكىلىك ءبىر جۇمىسشى كانال ماڭىندا جاقسى كيىنگەن مىرزانى كەزدەستىرەدى، مىرزا ودان: "ازامات، قايدا بارا جاتىرسىز؟" — دەپ سۇرايدى.
"ءسىزدى مەن تاني المادىم، مىرزا؟" — دەپ جاۋاپ قاتادى جۇمىسشى. "ونىڭ ەسەسىنە سەنى مەن تانيمىن، — دەيدى الگى. — قورىقپا! مەن كوميتەتتىڭ ۋاكىلىمىن. سەن ونشا سەنىمدى ادام ەمەسسىڭ-اۋ دەپ كۇماندانامىن. ەسىڭدە بولسىن، ەگەر بىلشىلداپ بىردەڭە ايتىپ قويساڭ، ونىڭ ەستىلىپ قالادى، سەنى اڭدىپ ءجۇر، ۇزاماي كەزدەسەمىز!" دەپ جۇمىسشىنىڭ قولىن قىسىپ كەتىپ قالادى.
اڭگىمەنى تىڭداپ تۇرعان پوليسيا: ءلايلىحانالاردا عانا ەمەس، كوشەلەردە دە ادەتتەن تىس سوزدەر گۋلەپ كەتىپتى عوي دەپ ءتۇيدى.
— تەزىرەك الۋعا تىرىس، — دەدى توقىماشىعا قىزىل اعاش شەبەرى.
— نەگە؟
— جاي، اشەيىن اتۋعا تۋرا كەلەدى.
القا-جۇلقا شارۋا ءيىسى اڭقىعان ەكەۋ مىنانداي ەستە قالار سوزدەرمەن الماستى.
— ءبىزدى كىم باسقارادى، وسى؟
— فيليپپ مىرزا.
— جوق، بۋرجۋازيا.
Taپ جاكەريانىڭ ءسوزى. "جاكەريا" دەگەن ءسوزدى ءبىز ناشار ماعىناسىندا قولدانىپ وتىر دەگەندەر قاتەلەسەدى. جاكەريا دەگەنىمىز جارلىلار. شىندىق سول اشتار جاعىندا.
ءوتىپ بارا جاتقان بىرەۋدىڭ: "بىزدە شابۋىلدىڭ تاماشا جوسپارى بار" دەگەنىن ەستىگەن بولارسىڭدار.
تاق زاستاۆاسىنىڭ ماڭىنداعى الاڭدا ور شەتىندە وتىرعان ءتورت ەركەكتىڭ ءوزارا قۇپيا اڭگىمەسىنەن كەيىن مىنانى ەستۋگە تۋرا كەلدى: "ونىڭ پاريجدە بۇدان بىلاي سايران سالماسى ءۇشىن ءبارى دە جاسالادى" دەيدى ولار.
"ول" دەپ وتىرعانى كىم؟ قاتەرگە تولى بەيمالىمدىك.
كەنتتە "باسشى سەركە" اتالاتىندار وزدەرىن اۋلاق ۇستادى. قيمىل-قارەكەتتى كەلىسىپ الۋ ءۇشىن ولار سەنت-ەستاش شىركەۋىنىڭ ماڭىنداعى ءلايلىجايدا كەزدەسەمىز دەپ توپشىلادى. "ول" دەگەن لاقاپ اتى بار، موندەتۋر كوشەسىندەگى تىگىنشىلەردىڭ ءوزارا كومەك قوعامىنىڭ ءتوراعاسى سانالاتىن بىرەۋ سەنت-انتۋان كەنتىندە باسشى-سەركەلەردىڭ اراسىنداعى دەلدال كورىنەدى. سوعان قاراماستان باسشى سەركەلەر ۇدايى تاسادا ءجۇردى، ەشبىر بۇلتارتپاس ايعاق كەيىن ءبىر ايىپكەردىڭ پەرلار سوتىنىڭ الدىندا بەرگەن مىنا جاۋابىنىڭ تاماشا ۇستامدىلىعىن مىزعىتا المادى:
— جەتەكشىلەرىڭ كىم؟ — دەپ سۇرادى ودان.
— كىم ەكەنىن بىلمەيمىن، بىلۋگە جانە تىرىسقانىم جوق.
ايتقانداي، ءازىر بۇل ماعىناسى جونىنەن ايقىن سوزدەر بولعانىمەن، بەلگىسىزدەۋ، كەيدە دولبار، وسەك-اياڭ بوپ كورىنەتىن. ايتكەنمەن ولاردىڭ باسقا دا بەلگىلەرى بايقالدى.
رەين كوشەسىندەگى سالىنىپ جاتقان ءۇيدىڭ البارىن جۇقا تاقتايمەن كومكەرىپ جۇرگەن اعاش شەبەرى جىرتىلعان حاتتىڭ ءبىر جاپىراعىن تاۋىپ الدى، سونىڭ وزىنەن دە مىناداي سوزدەردى وقۋعا بولاتىن ەدى:
"كوميتەت كەيبىر قوعامداردىڭ سەكسيالارىنا ادامدار جيناۋدى بوگەۋ ءۇشىن شارالار كورۋى قاجەت..."
قوسىمشاسىندا بىلاي دەلىنگەن:
"ءبىز فوبۋر پۋاسونەر كوشەسىندەگى № 5 (6) ۇيدەگى مىلتىق جاساۋشىدا ۇزىن سانى بەس نە التى مىڭ مىلتىق بارىن بىلدىك. ال سەكسيادا مۇلدەم قارۋ جوق".
مۇنىڭ ءوزى بالتاشىنىڭ ولجاسىن كورشىلەرىنە اكەپ كورسەتۋىنە سوقتى، ونىڭ ۇستىنە ول قاعازدىڭ باسقا قيقىمدارىن دا جيناپ، بۇرىنعىدان دا مولىراق ماعىنا بارىن بايقاعان. ءبىز ونىڭ سۇلباسىن ءتۇسىرىپ، ونىڭ تاريحي ىنتا تۋعىزاتىن قۇجات ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك:
ك
س
د
ب
بۇل بەتتەگىلەردى جاتتاپ الۋ شارت. سوسىن قاعازدى جىرتىپ تاستاڭدار. ۇعىنعاندار دا سونى ىستەپ، ولارعا سىزدەر نۇسقاۋدى بەرىپ جىبەرىڭىزدەر.
سالەم ءھام تۋىسقاندىق. ل.
يۋ وگ ا′فە
و تۇستا بۇل ءبىر تىلسىم ولجانى بىلگەن جاندار ءتورت باس ءارىپتىڭ جاسىرىن ءمانىن تەك كەيىن عانا ءتۇسىندى — بۇلار كۆينتۋريوندار، سەنتۋريوندار، دەكۋريوندار، بارلاۋشىلار دەگەن ءسوز ەكەن، ال يۋ، وگ، ا'فە دەگەن ارىپتەر 15 ءساۋىر 1832 جىل دەگەندى بىلدىرەدى. ەلەۋلى نۇسقاۋلارمەن قاباتتاسىپ قوسا جۇرگەن ەسىمدەردىڭ ءارقايسى باس ارىپتەرمەن بەلگىلەنىپتى. ماسەلەن ك — بانەرەل، 8 مىلتىق، 83 پاترون. سەنىمدى ادام دەگەن ءسوز. س — بۋبەر، 1 تاپانشا، 40 پاترون، د — رولە، 1 قىلىش، 1 تاپانشا، 1 قاداق ءوق-دارى، ر — تەيسە، 1 سەمسەر، 1 وقشانتاي. مىعىم؛ تەررور، 8 مىلتىق. ەرجۇرەك، ت.ت. سولاي كەتە بەرەدى.
اقىر سوڭىندا الگى بالتاشى سو قورشاۋدىڭ ىشىنەن قاعازدى تاۋىپ الدى، وندا قارىنداشپەن ابدەن تۇسىنىكتى ەتىپ تومەندەگىدەي جۇمباق ءتىزىم ءتۇزىلىپتى.
بىرلىك. بلانشار. اربر-سەك، 6
باررا. سۋاز. ەسەپ پالاتاسى.
كوستيۋشكو. وبري-قاساپشى؟
ج.ج.ر.
كاي گراكح.
بايقاۋ قۇقىعى. ديۋفون. فۋر.
جيرونديستەردىڭ قۇلاۋى. دەرباك. موبيۋە.
ۆاشينگتون. شۇبار شىمشىق. 1 تاپانشا، 86 پاترون.
مارسەلەزا.
گوش. حالىقتىڭ باس بولۋى. ميشەل. كەنكامپۋا. سەمسەر.
مارسو. پلاتون. اربر-سەك.
ۆارشاۆا. تيللي، "پوپيۋلەر" گازەت ساتۋشى.
قولىندا جازباسى قالعان قۇرمەتتى بۋرجۋا ونىڭ ماعىناسىن بىلەدى. زايىرى، بۇل ءتىزىم ادام قۇقىعى قوعامنىڭ ءتورتىنشى وكرۋگى سەسسيالارىنىڭ سەكسيا باسشىلارىنىڭ ءاتى-جونى مەن مەكەن-جايى كورسەتىلگەن تولىق ءتىزىمى بولۋى كەرەك. بەيمالىم بوپ كەلگەن بۇل دەرەكتەردىڭ ءبارى قازىرگى كەزەڭدە تاريحتىڭ ەنشىسىنە تيگەندىكتەن ولاردى جاريالاۋعا بولادى. بۇعان مىنانى قوسۋ قاجەت سياقتى: ادام قۇقىعى قوعامى بەينەبىر وسى قاعاز جازىلعاننان كەيىن قۇرىلعان ىسپەتتى. بالكىم بۇل العاشقى نۇسقاسى بولار.
سوعان قاراماستان سىلتەمەلەر مەن سوزدەردىڭ جازباشا كۋالىكتەردىڭ سىرتىندا ىستەردىڭ ءوزى اشىلا باستادى.
پوپەنكۋر كوشەسىندەگى ەسكى-قۇسقىلار جينايتىن كىسىنىڭ ءۇيىن تىنتكەندە كومود جاشىگىنەن ورتاسىنان، سوسىن تورتكە بۇكتەلگەن وراعىش قاعازدار شىقتى، بۇلاردىڭ استىندا وسىنداي ءتورت بولىنگەن قاعازدار جاتىر ەكەن، ولار پاترون وراۋ ءۇشىن ازىرلەنگەن، سولارداعى ءبىر كارتىشكەدە مىنالار بار:
سەليترا 12 ۋنسيا
كۇكىرت 2 ۋنسيا
كومىر ەكى جارىم ۋنسيا
سۋ 2 ۋنسيا
ءتىنتۋ حاتتاماسىندا جاشىكتەن ءوق-دارى ءيىسى شىعاتىنى ايتىلدى.
ءبىر تاس قالاۋشى جۇمىستان قايتىپ كەلە جاتىپ اۋستەرليس كوپىرىنە تاياۋ ءبىر ورىندىقتا ۇمىتىپ، شاشىلعان ءبىر تۇيىنشەك تاستاپ كەتىپتى.
بۇل تۇيىنشەكتى قاراۋىل كۇزەتىنە الىپ بارىپتى. ونى اشىپ قاراعاندا تاسقا باسىلعان لوتەر قول قويعان ەكى اڭگىمە مەن "جۇمىسشىلار، بىرىگىڭدەر!" دەپ تاقىرىپ قويىلعان ولەڭ جانە پاتروندار سالىنعان قاڭىلتىر قالبىر شىعادى.
ءبىر جۇمىسشى دوسىمەن ءىشىپ وتىرىپ، ىسسىلاعان سوڭ، دەنەمدى سيپاپ بايقاپ كورشى دەسە، ونىڭ كۇرتەسىنىڭ ىشىندە تاپانشاسى بارىنا كوز جەتكىزەدى.
پەر-لاشەز بەن تاق زاستاۆاسىنىڭ اراسىنداعى بۋلۆاردىڭ جان اياعى باسپاس ءبىر تۇكپىرىندە كىر-قوقىس پەن جاڭقا تاستايتىن شۇڭقىردان قاپشىق تاۋىپ الادى، وندا وق قۇياتىن قالىپ، پاتروندارعا ارنالعان اعاش توقپاق، اڭشىلىق وق-دارىلەردىڭ قالدىعى جانە قورىتىلعان قورعاسىننىڭ ءىزى بار شويىن قازانشا بار ەكەن.
پوليسيا اگەنتتەرى تاڭعى ساعات بەستە تۇتقيىلدان كەيىن بارريكادا-مەرري سەكسياسىنىڭ مۇشەسى بولىپ، 1834 جىلدىڭ ساۋىرىندە كوتەرىلىس كەزىندە قازا تاپقان پاردون دەگەنگە كەلىپ، ونى توسەكتەن تۇرىپ جاتقان جەرىندە ورنىنان باسادى، سوندا ونىڭ قولىندا ءوزى جاساعان پاتروندار بار ەكەن.
زاۆودتار مەن فابريكالارداعى تۇسكى ءۇزىلىس كەزىندە پيكپيۋس پەن شارانتون زاستاۆالارىنىڭ اراسىندا، كۇزەتشىلەردىڭ تار سوقپاعىندا ءلايلىحانانىڭ تۇسىنداعى قابىرعالاردىڭ اراسىندا، ادەتتە سيام كەگلى وينالاتىن كىرە بەرىستە ەكى ادامنىڭ كەزدەسكەنى بايقالدى. بىرەۋى جەيدەسىنىڭ ىشىنەن تاپانشا الىپ ەكىنشىسىنە بەردى. ۇسىنا تۇرىپ تەرلەگەن توسىنە جابىسىپ تۇرعاندىقتان ءوق-دارىنىڭ دىمقىل تارتقانىن ەسكەرتتى. ول تاپانشانى تەكسەرىپ، ءوق-دارىنى سورەگە توگىپ تاستادى. سونان سوڭ ەكەۋى ەكى ايىرىلدى.
كەيىن ءساۋىر وقيعالارى تۇسىندا بوبۋر كوشەسىندە قازا تاپقان گاللە ەسىمدى بىرەۋ وزىندە جەتى ءجۇز پاترون مەن جيىرما ءتورت مىلتىق شاقپاعى بار دەپ ماقتانىپتى.
بىردە ۇكىمەت كەنتتەردە قارۋ ۇلەستىرىپ، ەكى مىڭ پاترون تاراتىپ بەرىلگەنىن حابارلادى. ارادا اپتا وتكەندە تاعى دا وتىز مىڭ پاترون تاراتىپ بەرىلەدى. ءبىر عاجابى، بىردە-بىر پاترون پوليسيا قولىنا تۇسپەگەن. قولعا تۇسىرىلگەن حات: "تاڭعى ساعات ءتورتتى سوعىسىمەن سەكسەن مىڭ پاتريوتتىڭ قولىنا مىلتىق الاتىن كۇنى دە الىس ەمەس"، — دەپ حابارلادى.
ورەكپىپ تولقۋ اشىق ءارى تىپ-تىنىش ءجۇرىپ جاتتى. ءيى قانعان كوتەرىلىس ۇكىمەتتىڭ كوز الدىندا داۋىل شاقىردى. استىرتىن، الايدا تۇيسىنۋگە بولارلىق داعدارىستىڭ ءتورت كوزى تۇگەل بۋرجۋا الدا نە بولاتىنىن جۇمىسشىلارمەن اشىق اقىلداستى. "زايىبىڭىز قالاي تۇرىپ جاتىر؟" دەپ سۇرايتىنداي سابىرلىلىقپەن "كوتەرىلىستىڭ جايى قالاي؟" دەپ ەجىكتەيتىن بولدى.
مورو كوشەسىندەگى جيھاز جاساۋشى: "ال، قالاي، قاشان باستالادى؟" — دەپ سۇرايدى.
باسقا ءبىر دۇكەنشى: "مەن بىلسەم، تاياۋدا باستالادى. ءبىر اي بۇرىن سىزدەر ون بەس مىڭ ەدىڭىزدەر، ەندى جيىرما مىڭسىزدار"، — دەيدى. ول ءوزىنىڭ مىلتىعىن ۇسىنىپ ەدى، كورشىسى تاپانشاسىن بەردى. تاپانشاسى ءۇشىن ول جەتى مىڭ فرانك الماقشى ەدى.
ايتقانداي، ريەۆوليۋسيالىق لەپىرمە ءورشي ءتۇستى. پاريج بەن فرانسيادا وعان قوسىلماعان بىردە-بىر بۇرىش، بىردە-بىر تۇكپىر قالمادى. بار جەردە ونىڭ ءلۇپ-لۇپ تامىر سوعىسى بايقالىپ تۇردى. ادام تانىندەگى ءار تارامنىڭ توڭىرەگىندە سۋىقتاعاننان پايدا بولاتىن قابىرشاقتار ءتارىزدى استىرتىن قوعامدار جۇيەسى بۇكىل ەلگە تاراي باستادى. جاسىرىندارىمەن قاتار اشىقتان-اشىق قۇرىلعان حالىق دوستارى قوعامىنان ادام قۇقىعى قوعامى شىقتى، ءوزىنىڭ ءبىر وكىمىندە: "پليۋۆيوز، رەسپۋبليكا ءداۋىرىنىڭ 40-شى جىلى" دەپ جازىلعان بۇل قوعام ءوزىنىڭ جابىلۋى جونىندەگى قىلمىستىق سوتتىڭ قاۋلىسىن باستان كەشە وتىرىپ، تايساقتاماي ءوز سەكسيالارىنا كوپ ماعىنالى اتاۋلار بەرىپ جاتتى:
سۇڭگى.
دابىل.
بەلگى بەرەر زەڭبىرەك.
فريگيا قالپاعى.
21 قاڭتار.
قايىرشىلار.
قاڭعىباستار.
روبەسپەر.
نيۆەلير.
كۇن تۋادى، — دەگەن سياقتى.
ادام قۇقىعى قوعامى ءىس-قيمىل قوعامىن تۋعىزدى. ونى قۇرىپ جۇرگەندەر قوعامنان جىرىلىپ، العا قاراي شىققان شىدامسىزدار. وزگە وداقتار نەگىزگى ۇلكەن قوعامداردان شىققان پىكىرلەستەر ەسەبىنەن تولىقتى. سەكسيالاردىڭ مۇشەلەرى وزدەرىن جان-جاققا تارتاتىنىنا شاعىندى. گالليا وداعى مەن قالالىق ءوزىن ءوزى باسقارۋدىڭ ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى وسىلاي قۇرىلدى. باسپا ءسوز بوستاندىعى، جەكە باستىڭ ەركىندىگى، حالىققا ءبىلىم بەرۋ، قوسالقى سالىقتارعا قارسى كۇرەس وداقتارى وسىلاي قۇرىلدى. سوسىن تەڭدىك كۇرەسكەرلەرى — كوممۋنيستەر مەن رەفورميستتەر جانە تەڭدىك كۇرەسكەرلەرى دەگەن ءۇش فراكسياعا بولىنگەن جۇمىسشىلار قوعامى قۇرىلدى. سوسىن باستيليا ارمياسى، اسكەري تارتىپپەن ۇيىمداستىرىلعان تىلەكتەستەر توبى قۇرىلدى، ولاردىڭ ءاربىر تورتەۋىنە — كاپرال، ونىنا — سەرجانت، جيىرماسىنا — كىشى لەيتەنانت، قىرقىنا — لەيتەنانت پارمەن بەردى، مۇندا ادام سانى بەستەن اسسا ءبىرىن-بىرى بىلمەيتىن. بۇل ۆەنەسيا دانىشپانى اتاپ وتۋگە بولاتىنداي ساقتىق پەن باتىلدىقتى ۇشتاستىرۋدىڭ ويلاپ تابىلعان ءتاسىلى ءتارىزدى. باسىندا تۇرعان ورتالىق كوميتەتتىڭ ەكى قولى بولدى، ولار — باستيليا ارمياسى مەن ءىس-قيمىل قوعامى. سەرىلەردىڭ جاريا قوعامى بۇل رەسپۋبليكالىق بىرلەستىكتەردى ۇرسىستىرىپ وتىردى. ول قوعام اشكەرەلەنىپ قۋىلىپ كەتتى. پاريج قوعامدارى باستى قالالارعا تارماقتالىپ جاتتى. ليون، نانت، ليلل جانە مارسەلدە ادام قۇقىعى، كاربون ارييلەر، ازات ادام قوعامدارى ورنالاستى. ەكستە كۋگۋردا اتتى ريەۆوليۋسيالىق قوعام بولدى. ول جايىندا بۇرىن دا ايتقانبىز.
پاريجدەگى سەن-مارسو كەنتى سەن-انتۋاننان كەم بۋىرقانعان جوق، وقۋ ورىندارى شالعاي كەنتتەردەن بەتەر تولقىدى. سەنت-ياسەنت كوشەسىندەگى ءدامحانا مەن "جەتى بيليارد" ءلايلىحاناسى ستۋدەنتتەر جينالاتىن جەرگە اينالدى. انجەر مەن ەكستەگى كۋگۋردادا ءوزارا كومەك قوعامىمەن تىعىز بايلانىستى الىپپە دوستارى قوعامى "ميۋزەن" ءدامحاناسىندا جينالىس ۇيىمداستىراتىنى بەلگىلى. باياعى سول جاس جىگىتتەر، ىلگەرىدە اتاپ وتكەنىمىزدەي، موندەتۋر كوشەسىنە تاقاۋ "كورينف" ءدامحاناسىندا كەزدەسەتىن. بۇل جينالىستاردىڭ ءبارى قۇپيا. باسقالارى جاعدايدىڭ ىرقىنا قاراي اشىق بولدى؛ ولاردىڭ اسىرە باتىلدىعى تۋرالى كەيىنگى ءبىر قارالعان سوت ىستەرىنەن الىنعان ۇزىندىلەر-اق ايعاقتايدى: "جينالىس قايدا ءوتتى؟ — بەيبىتشىلىك كوشەسىندە. — كىمدە ءوتتى؟ — كوشەدە ءوتتى. — وندا قانداي سەكسيالار بولدى؟ — بىرەۋ-اق بولدى. — ول قايسى؟ — مانيۋەل سەكسياسى. — ونى كىم باسقاردى؟ — مەن. — جەكە دارا شەشىم قابىلداپ ۇكىمەتكە قارسى شىعۋعا ءسىز ءالى تىم جاسسىز. نۇسقاۋدى كىمنەن الدىڭىز؟ — ورتالىق كوميتەتتەن".
ارميا دا ءبىراز دەڭگەيدە حالىق سياقتى ورەكپىدى، ونىسى كەيىن بەلفورداعى، ليۋنيەۆيل مەن ەپينالداعى تولقۋلاردان ايقىن كورىندى. بۇلىكشىلەر ەلۋ ەكىنشى پولككە، بەسىنشى، سەگىزىنشى، وتىز جەتىنشى، جيىرماسىنشى اتتى اسكەر پولكتەرىنە يەك ارتتى. بۋرگۋنديا مەن تۇستىكتەگى قالالاردا ازاتتىق اعاشىن، ياعني باسىنا قىزىل قالپاقشا كيگىزىلگەن سىرىق ورناتتى.
ءىستىڭ جاي-جاپسارى وسىنداي ەدى.
ءاۋ باستا اتاپ ايتقانىمىزداي، ءىستىڭ مۇنداي جاي-جاپسارى اسىرەسە سەن-انتۋان كەنتىنىڭ بىرىنەن كۇشتى سەزىلدى. تولقۋدىڭ باستى وشاعىنىڭ ءوزى سوندا بولاتىن.
قالانىڭ شەتىندەگى قۇمىرسقا يلەۋىندەي قۇجىناعان حالقى جۇمىس ىستەي الاتىن، اشۋ شاقىرا بىلەتىن ەجەلگى كەنت سىلتىدەي تىنىپ، جارىلىس ءدۇمپۋىن كۇتتى. وندا تولقىماعان جان جوق، الايدا ودان جۇمىس توقتاپ قالمادى. بۇل كەنتتە مانساردتاردىڭ شاتىرى استىندا سۇمدىق قايىرشىلىق جاسىرىنىپ جاتاتىن، العىر ويلى، سيرەك اقىلدى ادامداردى دا سودان تابۋعا بولاتىن. ادەتتە قايىرشىلىق پەن اقىلدىلىق ءقاۋىپتى تۇردە قويىنداسىپ جاتادى عوي.
سەنت-انتۋان كەنتىندەگى تولقۋلاردىڭ باسقا دا سەبەپتەرى بولدى: ساۋدا داعدارىسى، بانكروتتىق ەرەۋىلدەر، جۇمىسسىزدىق ساياسي ۇلى سىلكىنىستەردەن بولە-جارعىسىز ەمەس پە. توڭكەرىس كەزىندە جوقشىلىق دەگەنىمىز سەبەپ تە، سالدار دا. ونىڭ سوققىسى سىلتەگەن قولدىڭ وزىنە تيەدى. قايتپاس قايسار قاھارماندىقپەن سۋعارىلعان بۇل كەنتتىڭ تۇرعىندارىنىڭ جۇرەگىندە ۇلى رۋحاني شابىت جاتاتىن، سوندىقتان قولىنا قارۋ الۋعا قاشاندا ءازىر ولار لەزدە تۇتانىپ، شامىرقانىپ، جالىننىڭ بۇرق ەتۋىن عانا توسىپ وتىرعانداي ەدى. سول جالىن وقيعالار جەلى ايداپ كوكجيەكتەن جىلت ەتە قالعان سايىن سەنت-انتۋان كەنتى مەن ءپاريجدىڭ داربازاسىنا ورنالاسقان قايعى-مۇڭ مەن وي-پىكىردىڭ وسىناۋ ءوق-دارى وتتىعىنا وشارىلعان قاتەرلى كەزدەيسوقتىق تۋرالى تولعانباي قالا المايسىڭ.
بۇرىنعى وچەركتەردە الدەنەشە مارتە ايتىلعان "انتۋان كەنتىنىڭ" ءلايلىحانالارى تاريحقا تانىمال. دۇربەلەڭدەر كەزىندە مۇندا شاراپتان گورى، سوزدەن كوبىرەك لايلىگەن شىعار جۇرت. مۇندا ءبازبىر پايعامبارلىق رۋح پەن جۇرەگىڭدى تولقىتىپ، جانىڭدى جەلپىنتەتىن بولاشاق لەبىنىڭ اسەرى سەزىلەدى. انتۋان كەنتىنىڭ ءلايلىحانالارى سيۆيللا ۇڭگىرىنىڭ ۇستىنە سالىنعان اۆەنتين قىرقاسىنداعى شاراپحانالارعا ۇقسايدى. سول ۇڭگىردىڭ تۇكپىرىنەن قاسيەتتى لەپ ەسىپ، شاراپحانانىڭ سۋسىنىن، ەننيي ايتقانداي سيۆيللا شارابىن ءىشىپ وتىرعان شىدەرگە ۇقساس ۇستەلدەرىن ايالايدى.
سەنت-انتۋان كەنتى — حالىقتىڭ قوسالقى قويماسى. توڭكەرىس دۇمپۋلەرى وعان سىزات ءتۇسىرىپ، سونىڭ جارىقشاعى ارقىلى جوعارى بيلىك بۇعان كوكتەي ءوتىپ كەلەدى. جوعارى بيلىك جامان جاساۋى دا مۇمكىن، ويتكەنى وزگەلەر سياقتى ونىڭ دا قاتەلەسۋى كادىك، الايدا قاتەلەسە تۇرىپ ول ۇلىق بولىپ قالادى. ول تۋرالى الىپ جالعىز كوزدى ديۋ: Ingens-ke (قۇدىرەتتى) ۇقساتىپ ايتۋعا بولادى.
93ء-شى جىلى اقىل-ويدى باۋراعان يدەيالاردان جاقسى-جامانىنا بايلانىستى سول كۇنى ولاردىڭ كوڭىل تورىندە فاناتيزم نەمەسە شاراپاتتى ەنتۋزيازم سويلەدى مە، كىم ءبىلسىن، سەنت-انتۋان كەنتىنەن جابايىلاردىڭ لەگيوندارى نەمەسە قاھارمانداردىڭ جاساقتارى شىقتى.
جابايىلار... وسى ءسوزدى ءتۇسىندىرىپ كورەلىك.
ريەۆوليۋسيالىق جاسامپاز اپىر-توپىر كەزىندە شوقپارىن سايلاپ، نايزاسىن كوتەرىپ قارت پاريجگە دۇرسە قويا بەرگەن وسىناۋ اشۋلى، البا-جۇلبا، ىزبارلى، ىزالى ادامداردىڭ نە ىستەگىسى كەلدى؟ ولار ەزگىنى جويىپ، جاۋىزدىقتى جايپاعىسى، سوعىسقا نۇكتە قويعىسى كەلدى، ەرەسەكتەرگە — جۇمىس، بالالارعا ءبىلىم بەرۋدى تالاپ ەتتى، قوعامنىڭ ايەلدەرگە قامقورلىق جاساۋىن، بوستاندىق، تەڭدىك، تۋىسقاندىق بولۋىن قالادى، جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ جەيتىن نانى بولىپ، دۇنيەنىڭ جەر بەتىندەگى جۇماققا اينالۋىن، پروگرەسس سالتانات قۇرۋىن كوكسەدى. ابدەن تيتىعىنا جەتىپ، تەرىسىنە سىيماعان، جارتىلاي جالاڭاش، تۇرىنەن كىسى شوشىرلىق ولار قولىنا سويىلىن ۇستاپ، اۋزىنان قارعىسىن اعىزىپ، وسىناۋ قاسيەتتى دە قايىرىمدى، بەيبىت پروگرەستى تالاپ ەتتى ەمەس پە. ءيا، ولار جابايىلار ەدى، الايدا وركەنيەت جابايىلارى.
وسىناۋ يگىلىك جولىندا قاھارلى دا زاھارلى بولىپ، سۇستانىپ كەلە جاتقان بۇل ادامدارمەن قاتار ماز-مەيرام بولىپ بوپ كۇلىپ، لەنتالار مەن جۇلدىزدار تاققان، يىعىندا وقالى التىن كيىم، اياعىندا جىبەك شۇلىق پەن جالتىراعان كەبىس بار، شەكەسىنە ۇكى تاعىپ، سارى قولعاپ كيگەن، ءمارمار پەشتىڭ الدىندا بارقىتپەن تىستالعان ۇستەلشەنى شىنتاقتاپ وتىرعان دا پەندەلەر بار؛ ولار مومىن كەيىپپەن وتكەندى، ورتا عاسىردى، قاسيەتتى قۇقىقتى، ءفاناتيزمدى، ناداندىق پەن قۇلدىقتى، ءولىم جازاسى مەن سوعىستى كوكسەپ، سىبىرلاپ قانا سەمسەردى، الاۋ وت پەن داردى ماقتايدى. ەگەر دە ءبىز وركەنيەتتى ۋاعىزدايتىن ۆارۆارلار مەن ۆارۆارلىقتى ناسيحاتتايتىن وركەنيەتتى ادامداردىڭ اراسىنان ءبىرىن تاڭداۋعا ءماجبۇر بولساق، ءسوز جوق، العاشقىسىن قالار ەدىك.
الايدا، تاڭىرگە مىڭ دا ءبىر راحمەت، باسقا تاڭداۋدىڭ مۇمكىندىگى تۋىپ تۇر. وتكەن ءۇشىن دە، ەرتەڭ ءۇشىن دە تۇپسىزگە كۇمپ ەتە قالۋدىڭ قاجەتى جوق. دەسپوتيزمنىڭ دە، تەرروريزمنىڭ دە قاجەتى جوق. ءبىز جازىق جولمەن پروگرەسكە قاراي قادام باسقىمىز كەلەدى.
قۇداي وسىعان قامقورلىق جاساعاي. ءتاڭىرى ساياساتتىڭ ءوزى جولدىڭ وسى وي-شۇقىرىن تەگىستەۋ ەمەس پە!
التىنشى تاراۋ
انجولراس جانە ونىڭ كومەكشىلەرى
وسىدان ءسال بۇرىن الداعى وقيعالاردى بولجاپ بىلگەن انجولراس جاسىرىن توڭكەرىس ءتارىزدى بىردەڭە جۇرگىزدى.
بارلىعى "ميۋزەن" ءدامحاناسىنداعى قۇپيا جينالىستا بولدى. ءوز سوزىنە جارتىلاي جۇمباق، سان سىرلى تەڭەۋلەر ساباقتاي وتىرىپ، انجولراس بىلاي دەدى:
— نەمىز بارىن، نەگە سەنەتىنىمىزدى ءبىلىپ العاننىڭ بىزگە بوگەتى جوق. اسكەر ۇستاعىسى كەلگەندەر ونى ازىرلەۋى كەرەك. نەمەن سوعىساتىنىن قولىندا ۇستاۋى شارت. ونىڭ زيانى جوق. جولدا بۇقالار تۇرسا، جولاۋشىلاردىڭ ولاردىڭ مۇيىزىنە ءىلىنىپ كەتۋى كادىك، جوق بولسا ودان ءقاۋىپ تە جوق. شامامەن تابىنىمىز قانشا ەكەنىن ساناپ الالىق. ءبىز قانشامىز ءوزى؟ مۇنى ەرتەڭگە قالدىرۋدىڭ كەرەگى جوق. ريەۆوليۋسيونەرلەر ۇدايى اسىعۋى كەرەك، پروگرەسس دەگەننىڭ ۋاقىتى شامالى. كۇتپەگەنگە سەنە المايمىز. ءوزىمىزدى باسىپ الۋعا جول بەرمەيمىز. ءوزىمىز جاماپ-جاسقاعان جەرىمىزدىڭ ءبارىن قاراپ، ولاردىڭ بەرىكتىگىن تەكسەرىپ وتكەنىمىز ابزال. ءىستى جەرىنە جەتكىزەمىز، جانە ءدال بۇگىن جەتكىزەمىز. كۋرفەيراك، سەن بار دا پوليتەحنيكتەرگە كوز تاستا. بۇگىن سارسەنبى — ولاردىڭ دەمالىس كۇنى، فەيي، گلاسەردە نە بارىن بايقاڭىز. ءبارى دە ويداعىداي ما ەكەن؟ كومبەفەر ماعان پيكپيۋستە بولۋعا ۋادە بەرگەن. وندا ءبارى بۇرق-سارق. باورەل ەستراپاداعا بارادى. پرۋۆەر! ماسوندار سۋىنىپ بارادى. سەن بىزگە گرەنەل-سەنت-ونورە كوشەسىندەگى لوجا جايىندا حابار اكەلەسىڭ. جولي ديۋپيۋيترەننىڭ اۋرۋحاناسىنا بارىپ، مەديسينا مەكتەبىنىڭ تامىرىن باسىپ كورەدى. بوسسيۋە سوت پالاتاسىنا سەرۋەندەپ قايتىپ، جاس زاڭگەرلەرمەن اڭگىمەلەسەدى. ال مەن كۋگۋردامەن شۇعىلدانامىن.
— دەمەك، بارلىعى ورىن-ورنىندا عوي، — دەدى كۋرفەيراك.
— جوق.
— تاعى دا نە بار؟
— اسا ماڭىزدى شارۋا بار.
— قانداي؟ — دەپ سۇرادى كۋرفەيراك.
— مەن زاستاۆاسى، — دەپ جاۋاپ قاتتى انجولراس.
ول ويعا شومعانداي باياۋلاپ، سوسىن ءسوزىن ءارى قاراي ساباقتادى.
— مەن زاستاۆاسىندا مارمارشىلەر، سۋرەتشىلەر، مۇسىنشىلەردىڭ شاكىرتتەرى تۇرادى. ول جىگىتتەر قىزۋقاندى، ءبىراق تا سۋۋعا بەيىم. ءبىراز ۋاقىتتان بەرى ولاردى نە تولعاندىرىپ جۇرگەنىن مەن بىلەمىن. ولار باسقا بىردەڭەلەر ويلاپ ءجۇر. شابىتتارى ءپاس تارتىپ بارادى. دومينوعا ۋاقىتىن بوسقا جىبەرەدى. ولارمەن از-ماز، ءبىراق باتىل سويلەسۋ كەرەك. ولار ريشفەدە باس قوسادى. ودان ولاردى ون ەكى مەن ءبىردىڭ شاماسىندا ورنىنان باسۋعا بولادى. كۇل استىندا جاتقان بۇل قولامتانى تەزىرەك ۇرلەي بىلگەن ءلازىم. ءوز باسىم جاسىراق، جالپى جاقسى جىگىت ماريۋسقا سەنىپ ەدىم، ول كورىنبەي ءجۇر. ماعان مەن زاستاۆاسىن ۇرشىقشا ۇيىرەتىن بىرەۋ كەرەك. ءبىراق مەندە ادام جوق.
— ال مەن شە؟ — دەدى گرانتەر. — ءازىر مەن وسىندامىن عوي.
— سەن بە؟
— ءيا، مەن.
— ساعان رەسپۋبليكاشىلاردى ۇيرەتۋ قالاي بولار ەكەن! ۇستانىم ءۇشىن ولاردىڭ سۋىپ قالعان جۇرەگىندە وت تۇتاتا الار ما ەكەنسىڭ؟
— نەگە تۇتاتا المايمىن؟
— ءيا، جالپى سەن باز-بىردەڭەگە جارايسىڭ با، ءوزى؟
— جاراماساق تا جاراۋعا تىرىسىپ ءجۇرمىز عوي.
— سەن ەشتەڭەگە سەنبەيسىڭ.
— مەن ساعان سەنەمىن.
— گرانتەر! ماعان ءبىر جاقسىلىق جاساعىڭ كەلە مە؟
— قالاۋىڭ بىلەدى. ەتىگىڭدى دە تاعالاپ بەرە الامىن.
— جاقسى. ونداي بولسا، ءبىزدىڭ ىسىمىزگە ارالاسپا. ودان دا بەلسەندىلىگىڭدى شىڭدا.
— انجولراس! سەن راقىمسىز ەكەنسىڭ.
— جارايدى، مەن زاستاۆاسىنا بارۋعا ءازىرمىن دەيسىڭ بە سەن؟ قولىڭنان كەلە مە ول؟
— گرە كوشەسىن بويلاپ، سەن-ميشەل الاڭىن كەسىپ ءوتىپ، پرينس كوشەسىمەن ۆوجيرار كوشەسىنە دەيىن ءجۇرىپ وتىرىپ كارمەليتتەرگە سوقپاي، اسساس كوشەسىنە بۇرىلىپ، شەرش-ميدي كوشەسىنە جەتىپ، اسكەري كەڭەستى ارتتا قالدىرىپ، تيۋيلريمەن جۇگىرىپ بارىپ، بۋلۆاردان اتقىپ شىعىپ، اقىرى مەن تاس جولىمەن زاستاۆادان اسىپ، تۋرا ريشفەگە ءتۇسۋ قولىمنان كەلەدى. وعان مەن جارايمىن، ءتىپتى ەتىگىم دە جارايدى.
— ريشفەدەن بىرەن-ساران جولداس بىلەسىڭ بە تىم قۇرىسا؟
— جاقسى بىلەمىن دەپ ايتا المايمىن. ءبىراق بىرازىمەن "سەن-مەن" دەپ سويلەسەمىن.
— ولارعا سەن نە ايتپاقسىڭ؟
— ءتايىرى العىر، ولارمەن روبەسپەر تۋرالى، دانتون تۋرالى اڭگىمەلەسەمىن. ۇستانىم تۋرالى پىكىر الىسامىن.
— مىنا سەن بە؟
— ءيا، مەن. مەنى باعالامايدى عوي. ايتپەسە مەن ىسكە كىرىسكەندە تەك قارا دا وتىر. پريۋدومدى وقىعانمىن، "قوعامدىق شارتىڭ" ماعان تانىس، ەكىنشى جىلدىڭ كونستيتۋسياسىن جاتقا بىلەمىن. "ءبىر ازاماتتىڭ بوستاندىعى باسقاسىنىكى باستالعاندا بىتەدى". سەنىڭشە مەن ەندى دە نادانمىن با؟ مەنىڭ جازۋ ۇستەلىمدە ەسكى اسسيگناسيالار ساقتاۋلى. ادام قۇقىعى دەيسىڭ بە، حالىقتىڭ ەڭ جوعارعى بيلىگى دەيسىڭ بە، ءتايىرى السىن، مەن بىلمەيتىن نە بار، تەگى! مەن ءتىپتى ازداپ ەبەرتيسپىن دە. قولىما ساعاتتى ۇستاي تۇرىپ تاڭقالارلىق دۇنيەلەر تۋرالى قاتارىنان التى ساعات سويلەپ بەرەمىن.
— سىپايىراق بولساڭشى! — دەدى انجولراس.
— بۇدان ارتىق سىپايى بوپ قايدا بارامىن! — دەپ جاۋاپ بەردى گرانتەر.
انجولراس از-كەم ويلانىپ قالىپ، ءبىر بايلامعا كەلگەن كىسىدەي باسىن سىلكىپ قالدى.
— گرانتەر، — دەدى ول ماڭعازدانا. — سەنى سىناپ كورۋگە كەلىستىم. مەن زاستاۆاسىنا اتتان.
گرانتەر "ميۋزەن" ءدامحاناسى جانىنداعى جيھازدى بولمەدە تۇرۋشى ەدى. ول كەتىپ قالدى دا، بەس مينۋتتان كەيىن روبەسپەر زامانىنىڭ تالعامىنا ساي جيلەت كيىپ ورالدى ۇيىنەن.
قىزىلمىن، — دەدى ول ەسىكتەن كىرە انجولراسقا قادالا قاراپ.
سوسىن شالت قيمىلمەن ەكى قولىن جيلەتىنىڭ قىزىل جاعاسىنا قويدى.
انجولراسقا جاقىن كەلىپ:
— الاڭ بولما! — دەپ سىبىرلادى قۇلاعىنا.
سونان سوڭ قالپاعىن باسا كيىپ شىعىپ كەتتى. ارادا شيرەك ساعات وتكەندە "ميۋزەن" ءدامحاناسىنىڭ شەت بولمەسى قاڭىراپ بوس قالدى. الىپپەنىڭ كۇللى دوستارى ءوز شارۋاسىمەن تاراپ كەتتى. وزىنە كۋگۋردانى العان انجولراس ەڭ سوڭعى بولىپ شىقتى.
ەكستان شىققان كۋگۋردانىڭ پاريجدە تۇراتىن مۇشەلەرى وندا يسسي القابىندا جينالاتىن. كەزدەسەتىن جەرى سەنانىڭ ار جاعىنداعى قيساپسىز كوپ تاس كەنىشتەردىڭ ءبىرى.
انجولراس ءىستىڭ جايىن تارازىعا تارتىپ ۋادەلى جەرگە قارىشتاپ كەلە جاتىر. وتكەندەگى ءىستىڭ سالماقتىلىعى بەسەنەدەن بەلگىلى. ءبازبىر تۇيىق قوعامدىق دەرتتىڭ حابارشىسىنداي وقيعالار باياۋ ورىستەگەندە بولماشى قيىندىقتىڭ ءوزى بوگەپ، شاتاستىرىپ جىبەرەتىنى بار. قۇلاۋ مەن تۇلەۋدىڭ سەبەبى دە، مىنە، وسىندا. انجولراس بولاشاقتىڭ بۇلىڭعىر پەردەسى استىنان كەرەمەت كوتەرىلىس كورەدى. كىم ءبىلسىن، سول ءسات جاقىنداپ تا كەلە جاتقان شىعار. ءوز قۇقىعىن قايتا جەڭىپ العان حالىق قانداي دەسەيشى! ايداي الەمگە "ەرتەڭنىڭ جالعاسى" دەپ جار سالىپ ريەۆوليۋسيا فرانسيانى قايتا بيلەپ-توستەپ الادى. انجولراس ءدان رازى. كورىكتىڭ اۋزى جالىن اتىپ جاتىر. انجولراستىڭ سوڭىنان ۇزىننان ۇزاق ءوق-دارى سوقپاعى سوزىلىپ جاتىر — ونىڭ دوستارى بۇكىل پاريجگە شاشىراپ كەتتى. ويشا ول كومبەفەردىڭ شىن جۇرەكتەن شىعاتىن ءپالساپالىق شەشەندىگىن فەييدىڭ شابىتتىلىعىمەن ۇشتاستىرىپ كەلەدى. الەم ازاماتى اتانعان وسى سوڭعى ويشىل كۋرفەيراكتىڭ جالىنىمەن، باورەلدىڭ كۇلكىسى، جان پرۋۆەردىڭ كۇرسىنىسىمەن، ءجوليدىڭ بىلىمدارلىعىمەن، بوسسيۋەنىڭ مىسقىلىمەن وي ءورىپ، بىردەڭە شىتىرلاپ جانعانداي نە ەلەكتر ۇشقىنى جارقىلداعانداي اسەر قالدىرۋشى ەدى. سوسىن ءبارى جۇمىسقا جۇمىلاتىن. ءسوز جوق، ونىڭ ناتيجەسى جۇمسالعان كۇش-جىگەرگە تاتيتىنداي بولاتىن. سول ارادا ونىڭ ەسىنە گرانتەر ءتۇستى. "بىلايىنشا مەن زاستاۆاسى مەنىڭ جولىمدا ەمەس پە، — دەدى ول وزىنە ءوزى. — ريشفەگە سوقسام قايتەدى. گرانتەردىڭ نە جاساپ جاتقانىن، نەگە قول جەتكىزگەنىن كورەيىك!
انجولراس ريشفەنىڭ شىلىم شەگەتىن ورنىنا جەتكەندە ۆوجيرار مۇناراسى ساعات ءبىردى سوقتى. ەسىكتى قاتتى جۇلقي اشقانى سونشالىق، كىرگەندە ول ونىڭ ارقاسىنا سارت ەتتى. ەكى قولىن ايقاستىرىپ ۇستەلدەر مەن ادامدارعا اۋزى-مۇرنىنان شىعىپ لىق تولعان، تەمەكى ءيىسى ساسىعان زالدى كوزبەن شولىپ شىقتى.
وسى تۇماننىڭ اراسىندا باز-بىرەۋدىڭ ساۋالدارمەن اۋىق-اۋىق بولىنگەن داۋسى ساڭقىلداپ شىعادى. ول ءوز قارسىلاستارىمەن ايتىسىپ جاتقان گرانتەر ەدى.
گرانتەر تەڭبىل مارماردەن جاسالعان، ۇستىنە كەبەك پەن دومينونىڭ جۇلدىزدى تاستارى شاشىلعان ۇستەلدىڭ باسىندا وتىر. ءمارماردى جۇدىرىعىمەن تاسىرلاتىپ قويادى. انجولراستىڭ قۇلاعىنا، مىنە، مىنالار كەلدى:
— ەكى مارتە التى.
— تورتتىك.
— شوشقا! مەندە ونداي جوق.
— وندا قۇرىدىڭ. ەكى.
— التى.
— ءۇش.
— ۇپاي!
— مەن ءجۇرۋىم كەرەك.
— ءتورت ۇپاي.
— وقاسى جوق.
— ءجۇرىس سەنەن.
— مەن قاتتى قاتەلەستىم.
— سەن دۇرىس ءجۇردىڭ.
— ون بەس.
— تاعى دا جەتەۋ.
— ەندى مەندە جيىرما ەكى (ويلانا). جيىرما ەكى!
— سەن قوس قابات التىلىقتى كۇتكەن جوقسىڭ. ەگەر مەن باسىندا قويماسام، بۇكىل ويىن باسقاشا بولاتىن ەدى.
— باياعى سول ەكىلىك.
— ۇپاي!
— ۇتىس پا؟ مىنە ساعان بەستىك.
— مەندە جوق.
— سەن ونى بىردەي عىپ شىعارعان سياقتى ەدىڭ عوي.
— ءيا.
— قۇر قول.
— وي، قانداي جولىڭ بولعىش! ءيا... ولجاعا باتتىڭ. (ۇزاق ويلانىپ) ەكىلىك!
— ۇپاي!
— اسىپ كەتتىڭ! جالىققان جوقسىڭ با ءالى؟
— ءبىتتىم.
— بىتسەڭ ءبىت، سايتان العىر!
ەكىنشى كىتاپ
ەپونينا
ءبىرىنشى تاراۋ
بوزتورعاي الابى
ماريۋس وقيعالاردىڭ جاۆەر ساقتاندىرعان باياعى سول قاپاستا اياق استىنان شەشىلۋىنە قاتىستى؛ الايدا جاۆەردىڭ تۇتقىندارىن ءۇش لay ارباعا تيەپ وزىمەن بىرگە جەتكەلى لاشىقتان شىعۋى-اق مۇڭ ەكەن، ماريۋس تە ۇيدەن تايىپ تۇردى. كەشكى ساعات توعىز بولاتىن. ماريۋس كۋرفەيراكقا تارتتى. كۋرفەيراك ەندى لاتىن ورامىنىڭ ەجەلگى تۇرعىنى ەمەس، ءقازىر ول "ساياسي سەبەپتەرمەن" اينەك كوشەسىندە تۇرادى؛ بۇل ورام ءبىز سيپاتتاپ وتىرعان كەزەڭدە كوتەرىلىسكە ىقىلاس پەن باسپانا بەرگەن جەر. كۋرفەيراكقا كەلىپ ماريۋس: "مەن ساعان تۇنەپ شىققالى كەلدىم"، — دەدى. كۋرفەيراك كەرەۋەتتەن ەكى بوستەكتىڭ بىرەۋىن ءتۇسىرىپ، ەدەنگە توسەدى دە: "توسەگىڭ دايىن!" — دەدى.
كەلەسى كۇنى ەرتەڭگى ساعات جەتىدە ماريۋس گوربونىڭ ۇيىنە بەت الدى، پاتەر ءۇشىن وزىنە تيەسىلىنىڭ ءبارىن ۇرىسقاق اپايعا تولەپ، قول ارباعا كىتاپتارىن، توسەگىن، ۇستەلى مەن كومودىن جانە ەكى ورىندىعىن تيەپ، جاڭا مەكەن-جايىنىڭ قايدا ەكەنىن ايتپاي كەتىپ قالدى. سوندىقتان كەشەگى وقيعالاردىڭ جايىن ەجىكتەپ سۇراعالى جاۆەر كەلگەندە تەك ۇرىسقاق اپايدى عانا ۇشىراتتى، سۇراعىنا ول "كوشىپ كەتتى!" دەگەن جاۋاپ الدى.
ۇرىسقاق اپاي ءماريۋستىڭ تۇندە ۇستالعان ۇرىلاردىڭ سىبايلاسى ەكەنىنە سەنىمدى ەدى. "كىم بۇلاي دەپ ويلاعان! — دەدى ول كورشىدەگى وسەكشى ايەلدەرمەن مىلجىڭداسىپ وتىرىپ. — سونداي سىپايى جاس جىگىت، تۋرا قىلميعان قىز سەكىلدى!"
تۇرعىنجايىن بۇلايشا تەز اۋىستىراتىنداي ءماريۋستىڭ وزەكتى ەكى سەبەبى بولدى. ءبىرىنشىسى — وسى ءۇيدى ويلاعاندا باستان كەشكەن سۇمدىعىنىڭ ەسكە ءتۇسۋى. وسىندا ول الەۋمەتتىك كەلەڭسىزدىكتىڭ بارىپ تۇرعان بۇزىق، جيىركەنىشتى دە جاۋىز كەيپىمەن بەتپە-بەت ۇشىراسىپ، زۇلىم بايدان زۇلىم كەدەي بەتەر بولاتىنىن كوزبە-كوز كوردى. ەكىنشىسى — قالاي بولعانمەن دە قاتىسىپ، تەناردەگە قارسى كۋالىك بەرۋگە تۋرا كەلەتىن سوت پروسەسىنە ارالاسقىسى كەلمەدى.
جاۆەر ەسىمى دە ەسىندە قالماعان جاس جىگىت قورقىپ، قاشىپ كەتكەن شىعار، ونىڭ ۇستىنە توڭىرەككە تورۋىل قويىلعان سوڭ جالپى ۇيگە جولاماعان دا بولار دەپ ويلادى، سوعان قاراماستان ونى ىزدەپ تابۋعا تىرىستى، ءبىراق ونىسىنان ەش ناتيجە شىقپادى.
ءبىر اي ءوتتى، ەكى اي ءوتتى. ماريۋس بۇرىنعىسىنشا كۋرفەيراكتا تۇرىپ جاتتى. سوت ءماجىلىسىن قۇر جىبەرمەيتىن جاڭا پەرى تانىس جاس ادۆوكات ارقىلى ول تەناردەنىڭ قاماۋدا جالعىز وتىرعانىن ءبىلدى. ءاربىر دۇيسەنبى سايىن ماريۋس ول ءۇشىن فورس تۇرمەسىنىڭ كەڭسەسىنە بەس فرانك جىبەرىپ تۇردى.
ماريۋستا ارتىق اقشا بولمايتىن، الگى بەس فرانكتىڭ ءوزىن ول كۋرفەيراكتان الىپ وتىردى. بۇل ونىڭ ومىرىندە العاش رەت قارىزعا اقشا الۋى. ۇنەمى قارىزعا الاتىن وسى بەس فرانك بەرگەن كۋرفەيراكقا دا، العان تەناردەگە دە ول جۇمباق بولدى. "كىم ءۇشىن الىپ ءجۇر؟" — دەپ ويلايدى كۋرفەيراك. "قايدان كەلىپ جاتىر ەكەن؟" — دەپ باسىن قاتىرادى تەناردە.
ماريۋس قاتتى قينالدى. بارلىعى قايتادان استىرتىن قيمىلعا كوشكەن سياقتى. ول الدىنان ەندى ارتىق ەشتەڭە كورە المادى، ءومىرى قايتادان تىلسىمعا سۇڭگىپ، سيپالاقتاپ كۇي كەشۋگە تۋرا كەلگەندەي. ءبىر ءسات وسى تۇنەكتە ول سۇيگەن جاس قىز ءتىپتى جاقىن جەردەن جالت ەتىپ ەلەس بەرگەندەي، اكەسى ونىڭ، بۇل ءۇشىن بەيمالىم جان يەسى — شال بۇل جالعانداعى ءومىرىنىڭ ءمانىن قۇرايتىن بىردەن-بىر ءۇمىتى سياقتى كورىنەدى وعان، سوعان قول جەتكىزگەلى ۇمتىلعان ساتتە ءبازبىر لەپ ول كولەڭكەنى ۇرلەپ الدى دا كەتتى. وسىنداي سۇمدىق سوققى تۇسىندا ونىڭ جان الەمىندە نە اقيقاتتىڭ جارقىلى، نە سەنىمنىڭ ۇشقىنى جالت ەتىپ كورىنىس بەرگەن جوق. بولجام دا ءىزىم-قايىم. ول از دەگەندەي ول ەندى ونىڭ ەسىمىن دە بىلمەيتىن بولىپ شىقتى، بۇرىن بىلەتىن ءتارىزدى ەدى عوي. داۋسىزى بىرەۋ عانا: ونىڭ اتى ۋرسۋلا ەمەس. "بوزتورعاي" لاقاپ اتى. قاريا تۋرالى نە ويلاۋعا بولادى؟ شىنىندا دا ول پوليسيادا بوي تاسالادى ما؟ ءماريۋستىڭ ەسىنە مۇگەدەكتەر ءۇيىنىڭ ماڭىندا كەزدەستىرگەن اق شاشتى جۇمىسشى ءتۇستى. ەندى وعان الگى جۇمىسشى مەن اق مىرزا ءبىر ادام سەكىلدەنىپ كورىندى. ول ادامدا باتىرلىق بىردەڭە، ەكى ويلىلىق بىردەڭە بار سياقتى ما، قالاي؟ نەگە عانا ول كومەككە شاقىرمادى؟ نەگە قاشتى؟ قىزدىڭ اكەسى مە ول، اكەسى ەمەس پە؟ اقىر سوڭىندا ول تەناردە مويىنداعان كىسى بولىپ شىقتى ما؟ تەناردە جالپى قاتەلەسكەن جوق پا ەكەن؟ قانشاما شەشىلمەگەن ماسەلە بار دەسەڭشى! راس، بۇنىڭ ءبارى ليۋكسەمبۋرگ باعىنان شىققان ارۋ قىزدىڭ پەرىشتە بەينەسىنە كولەڭكە تۇسىرە المايدى. ماريۋس ساعىنىشتان سارعايىپ، قۇشتارلىقتان وزەگى ورتەنىپ، كوزىن تۇنەك تۇمشالادى. ونى بىردەڭە جەتەلەگەندەي بولىپ، جەتەلەي بەرىپ كەۋدەدەن يتەرگەندەي ءبىر ورىندا قالشيىپ تۇردى دا قالدى. ماحابباتتان باسقاسىنىڭ ءبارى ءىزىم-قايىم بولدى. الايدا ونى سول ماحاببات سەزىمنىڭ ءوزى الداپ، اياق استىنان ايىعىپ، كىرگەن ەسىنىڭ ءوزى عايىپ بوپ كەتتى. ادەتتە جالىن ءبىزدى ورتەي تۇرىپ، سونىمەن بىرگە جارقىلداعان ۇشقىندارىن شاشىپ، سىرتتاي جارىق ءتۇسىرىپ، جول كورسەتكەندەي بولادى عوي. الايدا ماريۋس قۇشتارلىقتىڭ بۇل قۇپيا اقىلىنا قۇلاق اسار حالدە ەمەس ەدى. "اندا بارسام با ەكەن؟" دەپ تە ايتا المادى. ەندى قايتىپ ۋرسۋلا دەپ اتاي المايتىن اياۋلىسى ءبىر جەردە ءجۇرۋىن ءجۇر، ءبىراق ەش حابار جوق. ونىڭ كۇللى ءومىرى "كوزسىز تۇماننىڭ اراسىنداعى كۇمانعا تولى عۇمىر" دەپ بىرەر سوزبەن سيپاتتايتىن عانا جاعدايدا. شىركىن، كورسە عوي ونى، كورسە عوي! ول ۇزبەي وسىنى اڭسادى، الايدا قايتىپ ەشتەڭەدەن ۇمىتتەنبەدى دە.
وسىنىڭ ءبارىن ازسىنعانداي قايتادان جوقشىلىق كەلىپ ارانىن اشتى. ونىڭ تۇلا بويدى مۇزداتار ىزعارلى دەمىن ول تۋ سىرتىنان ءتۇيسىندى. قات-قابات قوبالجۋلار كەزىندە ول جۇمىستى باياعىدا-اق تاستاپ كەتكەن، باقسا ەڭبەكتى ءۇزىپ، توقتاتىپ تاستاۋدان ءقاۋىپتى ەشتەڭە جوق ەكەن؛ بۇل جويىلىپ بارا جاتقان داعدى. ونىڭ ۇستىنە تاستاي سالۋ وڭاي، قالپىنا كەلتىرۋ قيىن داعدى.
مولشەرىمەن پايدالانا بىلگەن ەسىرتكىدەي قيالشىلدىق تا جاقسى. ول بەزگەكتەي بەزەك قاقتىرىپ، كەيدە قاتىگەزدىككە دەيىن باراتىن اقىل-وي قىزمەتىن ساباسىنا ءتۇسىرىپ، سالقىن تۇمانعا وراپ، ايقىن وي-پىكىردىڭ كىدى تۇستارىن جۇمسارتىپ، اقتاڭداقتارى مەن قۋىس جەرلەرىن تەگىستەپ، يدەيالاردىڭ جەكە سىلەمدەرىن ۇشتاستىرىپ، ۇشكىر قىرلارىن بىلدىرمەي جىبەرەدى. الايدا، ءبىر عانا قيالشىلدىق ءبارىن دە جۇتىپ، سۋ تۇبىنە باتىرادى. اسقاق ويدى مانسۇقتاپ، باسى قيالعا بەرىلگەن وي ادامدارىنان اسقان بەيشارا جوق. قيالعا بەرىلسەم ءوزىمدى تەز سەرگىتەمىن دەپ سەنەدى ول، الايدا ونىسى دا ءبارىبىر ساندىراق.
ويلاۋ — اقىل-وي جۇمىسى، قيالشىلدىق — ونىڭ ءتاتتى قۇمارلىعى. اقىل-ويدى قيالعا ايىرباستاۋ اس ورنىنا ۋ ءىشۋ دەگەن ءسوز.
وقىرماننىڭ ەسىندە بولسا، ماريۋس تۋرا وسىدان باستاعان جوق پا. ونى ويدا جوقتا باۋراپ العان قۇشتارلىق ونى تۇگى دە، ءتۇبى دە جوق قۇرعاق قيال الەمىنە توپ ەتكىزدى. ۇيدەن ول تەك قىدىرىپ، قيالداپ قايتۋ ءۇشىن عانا شىعادى. ايتەۋىر ءومىر سۇرۋگە دەگەن سىلبىر تالپىنىس. بۋىرقانىپ باسىلمايتىن ءبىر تەرەڭ تۇڭعيىق. قىزمەت ءسال سايابىرلاپ ەدى، جوقشىلىق يەكتەپ الدى. بۇل ەندى زاڭدىلىق. قيالمەن عانا ءومىر سۇرەتىن ادامنىڭ ەرىك كۇشى ءالسىز، ۇقىپسىز، ىسىراپقور بولاتىنى تابيعي. الاڭعاسار اقىل بايىپتى، ويلى ومىرگە قابىلەتسىز. الايدا مۇنداي الاڭ-اشىق، ەسەپ-قيسابى جوق ءومىردىڭ جاقسى جاقتارى دا بار، سىلبىرلىق، بوس بەلبەۋلىك كەسەلدى دەسەك، اقكوڭىل اڭقىلداقتىق ماقتاۋعا تۇرارلىق تاماشا قاسيەت. ايتكەنمەن كەدەي، جومارت، مەيىربان بولا تۇرىپ جۇمىس ىستەمەگەن ادام قۇريدى. قالتا تاقىرلانسا، قاجەتتىلىك ارتادى.
بۇل دەگەنىڭ ەڭ ادالدار مەن ەڭ تاباندىلار، سونداي-اق ەڭ سورلىلار مەن ەڭ سودىرلار شىعاتىن قاتەرلى تاۋ باۋرايى، تابانداپ تۇرعانداردى ول ەكى وردىڭ بىرىنە قۇلاتادى، نە وزىنە ءوزى قول جۇمساتادى، نە قىلمىسقا بارعىزادى.
قيالشىلدىقتىڭ استا-توكتىگى ازاپ.
ماريۋس قاراعانىن ەمەس، قالاعانىن كورگەندەي، كوزىن قايتىپ كورمەيتىنشە قاداپ، سول باۋرايدان باياۋ ءتۇسىپ كەلە جاتتى. وسى ايتىپ وتىرعانىمىز وقشاۋ كورىنۋى دە مۇمكىن، الايدا استە ولاي ەمەس. كوڭىلدىڭ قاراڭعى تۇكپىرىندە بۇل ارادا جوق جان يەسى تۋرالى ەستەلىكتىڭ شىراعى جانادى؛ ول بولمىس ورالماستاي الىستاعان سايىن، الگى شىراق جارقىراي تۇسەدى. الابۇرتقان كۇڭگىرت كوڭىل ول جارىقتى ءوز كوكجيەگىنەن كورەدى، ونىڭ تۇنگى جۇلدىزى وسى. ءماريۋستىڭ بارلىق وي-پىكىرىن سول عانا جۇتىپ جاتىر. ول وزگە ەشتەڭەنى ويلاعان جوق، وعان ونىڭ بەشپەنتى كونەتوز، ۇقىپسىز كورىندى، جەيدەسى دە، قالپاعى دا، ەتىگى دە توزعان، ءومىرى تاۋسىلىپ بىتكەندەي سەزىندى، سوندىقتان: "تەك ونى ولەر الدىندا ءبىر كورسەم عوي"، دەپ قايتالاي بەردى.
ونىڭ جالعىز عانا ءتاتتى ويى ءوزىن سۇيگەن ارۋ قىزدىڭ جاۋدىراعان جانارى اق، پاك سەزىمىن پاش ەتكەن، مۇنىڭ ءاتى-جونىن بىلمەسە دە جانىن تۇسىنگەن، ءقايبىر جۇمباق جەردە ءقازىر جۇرسە دە، ول ءالى دە مۇنى سۇيەدى. كىم ءبىلسىن، ول دا مۇنى بۇل ويلاعانداي ويلايتىن شىعار. كەيدە ءاربىر سۇيگەن جۇرەككە ايتىپ جەتكىزە المايتىن، نەگىزىنەن تەك مۇڭعا تولى قام كوڭىلدە كومەسكى قۋانىشتىڭ تەبىرەنىسىن ءتۇيسىنىپ: "مىناۋ مەنى تاپقان سونىڭ ويلاۋى عوي!" دەي بەردى. سوسىن "بالكىم، مەنىڭ دە ويلارىم ونى تاباتىن شىعار!" دەپ قوستى.
بۇل انشەيىن قيال عانا ەدى، تابان اۋزىندا وزىنە ءوزى كەلىپ ول باسىن شايقادى، ءبىراق ول كوڭىلىنە كەيدە ۇمىتكە دە اينالىپ كەتەتىندەي ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ ۇلگەرگەن-دى. اۋىق-اۋىق وسىرە قيالشىلداردى مۇڭعا باتىراتىن كەشكىلىك ساتتەردە ماحاببات ميىن سىقاعان شەرلى قيالىنىڭ ەڭ پاك، ەڭ اسقاق، ەڭ نازىگىن ءوزىنىڭ ارناۋلى داپتەرىنە تۇسىرەتىن مۇنى ول "وعان ارناپ جازۋ" دەپ اتادى.
الايدا ونى اقىل-ەسىنەن اداسا باستادى دەپ ويلاۋعا بولمايدى. كەرىسىنشە. جۇمىس ىستەپ، دىتتەگەن ماقساتىنا تاباندىلىقپەن جەتۋ قابىلەتىنەن ايىرىلدى ول، ءبىراق وي-پىكىرلەرىنىڭ وتىمدىلىگى مەن ادىلدىگى جونىنەن قاي كەزەڭدەگىدەن دە ەرەكشە دارالاندى. ماريۋس كوز الدىندا ءوتىپ جاتقاننىڭ ءبارىن سابىرلىلىقپەن ايرىقشا كورە ءبىلدى، ءتىپتى ءوزى نەمقۇرايدى قارايتىن وقيعالار مەن ادامداردى دا قاعىس جىبەرمەدى؛ بارلىعىن دا بۇكپەسىز كۇيزەلىسپەن ءھام اشىق ەنجارلىقپەن دۇرىس قابىلدادى. ۇمىتتەن تولىق ايىرىلا جازداعان اقىل-ەسى قول جەتپەيتىن بيىكتە قالىقتاپ ءجۇردى.
وسىنداي حالدە ەشتەڭە دە نازارىنان تىس قالمادى، ەشتەڭە دە ونى الداي المادى، ءسات سايىن ءومىردىڭ ءمانىن، ادامزات پەن تاعدىردىڭ ءمانىسىن تۇيسىنە ءتۇستى. قانشاما قايعى-مۇڭعا باتسا دا جاراتقان يەمىز ماحاببات پەن باقىتسىزدىققا لايىقتى جان-جۇرەك سىيلاعان ادام باقىتتى بولماق! وسىناۋ ءومىردىڭ، ادام جۇرەگىنىڭ قۇبىلىستارىن قوس قابات ساۋلە ارقىلى كورە المايتىن ادام ەشتەڭەنىڭ دە پارقىنا بارمايتىن، ەشتەڭە دە بىلمەيتىن ادام.
شىن سۇيگەن قاسىرەتتى كوڭىل قاشان دا اسقاق.
دەگەنمەن كۇندى كۇن الماستىرىپ، ۋاقىت ءوتىپ جاتتى، ال جاڭا ەشتەڭە جوق. ماريۋسكە ءوزى ءجۇرىپ وتۋگە ءتيىس قاراڭعى كەڭىستىك ءسات سايىن قىسقارىپ كەلە جاتقانداي كورىندى. وعان ءوزى ءتۇپسىز تەرەڭ كۇزدىڭ جيەگى ايقىن اجىراتارلىقتاي بولىپ ەلەستەدى.
قالايشا! — دەپ قايتالادى ول. — ونى وسى قۇزعا قۇلار الدىندا دا كورە المايمىن با؟
ەگەر سەن-جاك كوشەسىمەن قوزعالساڭ، زاستاۆانى ءبىر جاقتا قالدىرىپ، ءبىر اۋىق ىشكى بۋلۆاردى سول جاعىنان بويلاي جۇرسەڭ، سانتە كوشەسىنە دەيىن جەتىپ، سوسىن گلاسەرگە بارىپ، ءارى جىلجىساڭ گوبەلەندەر وزەنىنە جەتپەي، دالاعا ۇقساس بىردەڭەنى كورەسىزدەر. پاريج بۋلۆارلارىنىڭ ۇزىن ءارى بىركەلكى ەندىگىندەگى بۇل القاپ رەيسدالدىڭ تىنىعۋعا بوي الدىرار بىردەن-بىر جەرى.
ونداعىنىڭ ءبارى قاينار كوزى بەلگىسىز سۇلۋلىققا تۇنىپ تۇر: جوعارىسىندا جۋىلعان ءارتۇرلى شۇبەرەك ىلىنگەن قۇرۋلى ارقان بار جاسىل كوگال؛ ليۋدوۆيك ءحىىى-نىڭ تۇسىندا سالىنعان شارباقپەن قورشالعان ەجەلگى فەرما، ءوزىنىڭ عاجاپ ەتىپ ورنەكتەگەن بيىك شاتىرى بار؛ جارتىلاي قۇلاعان قورشاۋلار؛ تەرەكتەردىڭ اراسىندا جىلتىراپ جاتقان سۋلار؛ ايەلدەر، كۇلكىلى ۇندەر، داۋىستار؛ كوكجيەكتە — پانتەون، ساڭىراۋ-ساقاۋلار مەكتەبى جانىنداعى اعاش، قاراۋىتقان، عاجاپ، قىزىق، اسەم، ورنەكتى ۆال-دە-گراس شىركەۋى، تۇكپىردە قۇداي انا سوبورىنىڭ ءتورتبۇرىشتى جۇپىنى مۇنارالارى مەن مۇندالايدى.
كوز توقتاتىپ قاراۋعا تۇرارلىق جەر بۇل، سوندا دا بۇعان ەشكىم كەلە قويمايدى. ارا-تۇرا، شيرەك ساعاتتا ءبىر رەت بۇل ارادان اربا نەمەسە اتتى ارباكەش وتەدى.
بىردە ءماريۋستىڭ وڭاشا سەيىلى ونى وزەن جاعاسىنداعى وسى كوگالعا الىپ كەلدى. سول كۇنى بۋلۆاردا سيرەك جۇرەتىن بىرەۋ ۇشىراستى. اتىراپتىڭ جابايى سۇلۋلىعىنا قايران قالعان ماريۋس ودان:
— بۇل جەر قالاي اتالادى؟ — دەپ سۇرادى.
— بوزتورعاي الابى، — دەپ جاۋاپ بەردى جۇرگىنشى. سوسىن ءسوزىن جالعاپ:
— ۋلباحتىڭ يۆريدەن شىققان باقتاشى قىزدى ولتىرگەن جەرى وسى، — دەدى.
"بوزتورعاي" دەگەن سوزدەن كەيىن ماريۋس ەشتەڭە ەستىمەدى. كەيدە قيالعا شومعان ادامنىڭ بارلىعىنان باز كەشىپ، ءوزىن ءوزى ۇمىتىپ كەتەتىنى بولادى، ول ءۇشىن وعان ءبىر-اق ءسوز جەتىپ جاتىر. وي ءبىر بەينەگە عانا وشارىلىپ، باسقا ەشتەڭەنى دە قابىلداي المايدى. "بوزتورعاي" — ءماريۋستىڭ مۇڭلى قيالىنىڭ تۇكپىرىندە ۋرسۋلا ەسىمىن الماستىراتىن اتاۋ. "اھ!" — دەدى ول وزىمەن ءوزى تىلسىم سىرلاسىپ، اڭگىمەلەسە بەرەتىن ادامعا ءتان تاڭدانىسپەن. — دەمەك، بۇل سونىڭ جەرى ەكەن عوي. بۇدان مەن ونىڭ قايدا تۇراتىنىن اڭعارىپ تۇرمىن.
مۇنىسى ەندى كوڭىلگە دە قونبايدى، اقىلعا دا سىيمايدى، ءبىراق ونىڭ ايتقانىن قايتارا المايسىڭ.
ءسويتىپ ول بوزتورعاي الابىنا كۇن قۇرعاتپاي كەلىپ ءجۇردى.
ەكىنشى تاراۋ
تۇرمە ۇياسىنداعى قىلمىس ۇرىعى
جاۆەردىڭ گوربو ۇيىندەگى تابىسى تولىمدى كورىندى، ءبىراق شىنتۋايتتاپ كەلگەندە، ءىس جۇزىندە ەشتەڭە دە بولعان جوق.
ەڭ الدىمەن — بانديتتەردىڭ تۇتقىنىن ءوز تۇتقىنى ەتۋ ارەكەتىنەن تۇك تە شىقپادى. ەگەر كىسى ءولتىرۋشىنىڭ قۇربانى تىعىلىپ قالسا، وندا ول قانىشەردىڭ وزىنەن دە ءقاۋىپتى، قىلمىسكەرلەر ءۇشىن باعا جەتپەس تابىس بولىپ سانالاتىن بۇل ادام وكىمەت ءۇشىن دە از ولجا بولمايتىنى ابدەن مۇمكىن.
مونپارناس تا جاۆەردەن سىتىلىپ كەتتى.
وسىناۋ "ءسانقوي سايتانعا" قول سالۋ ءۇشىن باسقا ءبىر جاعدايدى كۇتۋگە تۋرا كەلدى. شىنىندا دا، مونپارناس، بۋلۆار اعاشتارىنىڭ تۇبىندە قاراۋىلدا تۇرعان ەپونينانى كەزىكتىرىپ، قاسىندا اكەسى بار شيندەرگاننەستەن گورى قىزىن ەرتكەن نەموريندى ارتىق كورىپ، ونى وزىمەن بىرگە الا كەتتى. ول ءىرى دە ءتيىمدى جاعىن تاڭدار ەدى. ول بوستاندىقتا قالدى. ال ەپونينانى جاۆەر قايتا قولعا ءتۇسىردى.
الايدا بۇل ول ءۇشىن ولقى جۇبانىش بولدى. ەپونينا مادلونەتتەگى ازەلماعا كەلىپ قوسىلدى.
اقىرى تۇتقىندالعانداردى لاشىقتان فورس تۇرمەسىنە تاسىعان كەزدە باستى قىلمىسكەرلەردىڭ ءبىرى سىڭعىرتەڭگە جوق بولىپ كەتتى. مۇنىڭ قالاي بولعانىن ەشكىم دە بىلمەدى؛ اگەنتتەر مەن سەرجانتتار "ەشتەڭەگە دە تۇسىنبەدى"؛ ول بەينە بۋعا اينالىپ ۇشىپ كەتكەن سەكىلدى، كىسەننىڭ وزىنەن سىتىلىپ، كۇيمەنىڭ ساڭىلاۋىنان سىتىلىپ شىعىپ، قاشىپ كەتىپتى؛ تەك تۇرمەگە كەلگەندە عانا سىڭعىرتەڭگەنىڭ جوق ەكەنىن ايتپاسقا بولمادى. قاردىڭ قاپالاعى سۋدا ەرىپ كەتەتىنى سياقتى، جۇرەككە ءسىڭىپ سىڭعىرتەڭگە دە ەرىپ كەتپەدى مە ەكەن؟ مۇنىڭ ءوزى نە سيقىرشىلىق، نە پوليسيانىڭ قولىنان كەلگەن ءىس. بۇل كىسىنىڭ ءوزى ەكىۇداي جۇمباققا — زاڭ مەن زاڭسىزدىققا قاتىسى بار بوپ جۇرمەسىن. ول الدە قىلمىستىڭ دا، كەك الۋدىڭ دا قوسار بەينەسى مە؟ الدىڭعى اياعىن زۇلىمدىققا، ارتقى اياعىن بيلىككە تىرەپ جۇرمەسىن بۇل سفينكس؟ جاۆەر بۇل بولجامدى مويىنداماي، مۇنداي توقتامدى بىلگەن بويدا-اق قاتتى اشۋلانار ەدى؛ الايدا ونىڭ بولىمشەسىندە باسقا دا قاداعالاۋشىلار بار-تىن، ولار بۇنىڭ باسشىلىعىمەن جۇرسە دە، پرەفەكتۋرانىڭ قۇپياسىن جاقسى بىلەتىن، ال سىڭعىرتەڭگە جاقسى اگەنت بولىپ شىعۋى دا مۇمكىن زىميان. تۇنگى تۇنەكپەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولۋ بانديتتەر ءۇشىن ءتيىمدى، ال پوليسيا ءۇشىن قولايلى. مۇنداي ەكى ءجۇزدى الاياقتار بارشىلىق. قالاي بولعانمەن دە جوعالىپ كەتكەن سىڭعىرتەڭگە تاپتىرمادى. جاۆەر وعان تاڭدانعاننان گورى شامدانعان ءتارىزدى.
زايىرى قورىققان جالپاق شەشەي ادۆوكاتتاردىڭ ماريۋسپەن ءىسى بولماسا، ول ەسىمىن دە ۇمىتىپ قالعان جاۆەر ءۇشىن ونشا نازار اۋدارارلىق پەندە كورىنبەدى. ونىڭ ۇستىنە ول — ادۆوكات، قايدا كەتەدى، تابىلادى. ءبىراق ول ادۆوكات قانا ما ەكەن؟
تەرگەۋ باستالدى.
سوت تەرگەۋشىسى ۇرىلاردىڭ قوراز ساعاتى توبىنان مىلجىڭداپ بىردەڭە ايتىپ قويار دەپ بىرەۋىن جەكە دارا قاماۋعا شەشتى. بۇل ادامى كىشى بانكير كوشەسىنەن شىققان دۋدار باس بريۋجون ەدى. ونى كۇزەتشىلەر قىراعى قاداعالاسىن دەپ شارلەمان تۇرمەسىنىڭ اۋلاسىنا جىبەردى.
بريۋجون ەسىمى — فورس تۇرمەسىندەگى بەلگىلىلەردىڭ ءبىرى. اكىمشىلىك سەن-بەرنار، ال ۇرىلار ارىستان شۇڭقىرى اتاپ، جاڭا عيمارات اتالاتىن اۋلا جيىركەنىشتى-اق، سول جاعىندا قابىرشاقتانىپ ساسىق قىنا جاۋىپ، شاتىرعا دەيىن كوتەرىلگەن قابىرعا بار. توت باسقان كونە تەمىر قاقپالاردان، كادىمگى فورس گەرسوگ سارايىنىڭ ءقازىر قىلمىسكەرلەردىڭ جاتىن جايى بولعان بۇرىنعى شىركەۋىنە اپاراتىن داربازادان جيىرما جىل شاماسى بۇرىن تاسقا شەگەمەن شۇقىپ سالعان بەينەلەر مەن ولاردىڭ استىنداعى مىنا جازۋلاردى كورۋگە بولاتىن ەدى:
بريۋجون، 1811
1811 جىلعى بريۋجون 1832 جىلعى بريۋجوننىڭ اكەسى بولدى.
سوڭعى رەت ءبىز گوربودا كورگەنىمىزدە وتە قۋ، ەپتى، اڭقاۋ ءارى بەيشارا كورىنۋگە تىرىساتىن. وسى بەيشارا كەيپىنە قاراپ قازى وعان جالعىز قامالاتىن كامەرادان گورى ول شارلەمان اۋلاسىندا پايدالىراق بولار دەگەن پيعىلمەن كەيبىر ەركىندىكتەر بەردى.
ءادىل سوتتىڭ قولىنا تۇسە تۇرىپ ۇرىلار ءوز ارەكەتىن توقتاتپايدى. اناۋ-مىناۋىڭ ولاردى قينالتپايدى. جاساعان قىلمىسى ءۇشىن تۇرمەدە وتىرۋ كەلەسىسىن ازىرلەۋگە بوگەت بولمايدى. ولار كادىمگى سالوندا سۋرەتتەرىن كورمەگە قويىپ، شەبەرحانادا كەلەسى تۋىندىسىن جاساپ جاتاتىن سۋرەتشى سياقتى.
بريۋجون تۇرمەدە جىندانىپ كەتكەندەي كورىندى. ول شارلەمان اۋلاسىندا ساعاتتار بويى تاپجىلماي تۇرمە دۇڭگىرشەگىنىڭ ساسىق پرەيسكۋرانتىنا شۇقشيىپ بۋفەتشى تەرەزەسىنىڭ الدىندا تۇرىپ الادى، "سارىمساق-62 سانتيم" دەپ باستالىپ، "سيگارا-5 سانتيم" دەپ اياقتالاتىن پرەيسكۋرانتتان كوز المايدى ءتىپتى. تۇلا بويى قالشىلداپ، تىستەرىن ساقىلداتىپ، بەزگەكپەن اۋىرعاندارعا ارنالعان پالاتانىڭ جيىرما سەگىز توسەگىنىڭ ءبىرى بوساعان-بوساماعانىن سۇرايدى.
كەنەت 1832 جىلعى اقپاننىڭ ەكىنشى جارتىسىندا الگى شىرىك بريۋجوننىڭ ءوز دوستارى اتىنان ءۇش تۇرمە شابارمانىنا ەلۋ سۋ تولەپ، ءۇش ءتۇرلى تاپسىرما بەرگەنى ءمالىم بولدى، ونىڭ تولەگەن مول سوماسى تۇرمە كۇزەتى باستىعىنىڭ دا نازارىن اۋداردى.
ونىڭ جاي-جاپسارىن ءبىلىپ، تۇرمەنىڭ قابىلداۋ بولمەسىنە ءىلىپ قويىلعان تاپسىرمالاردىڭ باعا ءتارتىبىن ەجىكتەي وتىرىپ مىناداي قورىتىندىعا كەلدى: ەلۋ سۋ بىلايشا ءبولىنىپتى: تاپسىرمالاردىڭ ءبىرى پانتەونعا قاتىستى ەكەن، وعان — ون سۋ، ەكىنشى ۆال-دە-گراسقا قاتىستىسىنا — ون بەس سۋ، ال گرەنەل زاستاۆاسىنا — جيىرما بەس سۋ. باعا ءتارتىبى بويىنشا سوڭعىسى قىمباتىراق تۇسكەن.
ال پانتەونعا تاياۋ ۆال-دە-گراس پەن گرەنەل زاستاۆاسىندا اسا ءقاۋىپتى ءۇش قاڭعىباس: پايىزشى، ياعني بيساررونىڭ، ايىبىن وتەپ كەلگەن كاتورجان باحۆالدىڭ جانە شلاگباۋمنىڭ تۇراعى بولعان. ولار ەكى باسشىسى بابەت پەن تىرىدەيجۇتقىش تۇرمەگە جابىلعان قوراز ساعاتىمەن بايلانىستى دەپ توپشىلاندى. بريۋجوننىڭ ءۇي ادرەستەرى ەمەس، كوشەدە كۇتىپ جۇرگەندەرگە جولداعان حاتىندا ءبازبىر زۇلىمدىق پيعىل حابارلانعان شىعار دەپ كۇمانداندى. بۇلاي ويلاۋعا باسقا دا سەبەپتەر بار ەدى. ءۇش قاڭعىباستى ۇستادى دا، بريۋجوننىڭ ارام ويى اۋىزدىقتالدى دەپ تىنىش تاپتى.
وسىدان كەيىن شامامەن ءبىر اپتا وتكەندە جاڭا عيماراتتىڭ تومەنگى جاتىنجايىن قاداعالايتىن باقىلاۋشى جاشىككە جەتونىن سالعالى جاتىپ جاتىنجايدىڭ ەسىگىنەن سىعالاپ تۇرعان بريۋجوندى كوردى. ادەتتە باقىلاۋشىلاردىڭ ءبىرى جاتىنجايدىڭ ەسىگىنە قاعىلعان جاشىككە جەتوندارىن ساعات سايىن سالىپ، وسىلاي قاراۋىنداعىلاردى قاداعالايتىن. بريۋجون تۇنگى شامنىڭ جارىعىمەن بىردەڭە جازىپ وتىر ەدى. كۇزەتشى كىرىپ بارىپ ونى ءبىر كارسەرگە قامادى، ءبىراق جازعاندارىن تابا المادى. سونداي-اق پوليسيا دا ەشتەڭە بىلە العان جوق.
انىعى مىناۋ عانا: كەلەسى كۇنى ەكى تۇرمە اۋلاسىن ءبولىپ تۇراتىن بەس قاباتتى ءۇي ارقىلى شارلەماننان ارىستان شۇڭقىرىنا پوچتالون" تاستالدى.
تۇتقىندار "پوچتالون" دەپ ارتىستىكپەن يلەنگەن "يرلاندياعا" جىبەرىلەتىن دوڭگەلەك ناندى ايتادى، بىلايىنشا، ولار شاتىرلار ارقىلى ءبىر اۋلادان ەكىنشىسىنە دومالاتىلادى. بۇل ءسوزدىڭ ءمانى بىلاي: انگليا ارقىلى ءبىر جاعادان ەكىنشىسىنە، ياعني يرلاندياعا ءتۇسۋ. دومالاق تۋرا اۋلاعا تۇسەدى. ونى كوتەرگەن جان دومالاعىن تارقاتىپ، ىشىنەن سول الباردا قاماۋدا جاتقانداردىڭ بىرىنە باعىشتالعان حات تاۋىپ الادى. ەگەر حات تۇتقىننىڭ قولىنا تۇسسە، وندا ونى ارنالعان ادامىنا تابىستايدى، ەگەر كۇزەتشىنىڭ قولىنا نەمەسە تۇرمەدەگىلەر "ۇياباسار" اتايتىن استىرتىن اقى تولەنەتىن جانسىزدىڭ قولىنا تۇسسە، حات بىردەن كەڭسەگە اپارىلىپ، پوليسياعا تاپسىرىلادى.
بۇل جولى "پوچتالون" ارنالعان ادامى جالقى كامەرادا وتىرعانىنا قاراماستان مەكەن-جاي بويىنشا تاپسىرىلدى. ادرەسات اناۋ-مىناۋ ەمەس، قوراز ساعاتى توبىنىڭ ءبىر باسشىسى بابەت بولىپ شىقتى.
"پوچتالونى" مىناداي ەكى جول جازىلعان وراۋلى قاعاز ەكەن:
"بابەتكە. پليۋمە كوشەسىندە ءبىر شارۋانى رەتتەۋگە بولادى. ب ا ق تەمىر شارباقتىڭ سىرتىندا".
مۇنى تۇندە بريۋجون جازعان.
باقىلاۋشىلار مەن قاداعالاۋشىلاردىڭ كوزىن الا بەرىپ، بابەت حاتتى فورستان سالپەتريەرگە اتتاندىرۋدىڭ ءتاسىلىن تاپتى. وندا ونىڭ جازاسىن وتەپ جاتقان ءبىر "قۇربىسى" بولاتىن، ول قىز حاتتى ءوزىنىڭ تانىسى، باقىلاۋدا جۇرگەن، ءبىراق تۇتقىندالماعان مانون دەگەن ايەلگە جونەلتتى. ەسىمىن وقىرمان بۇرىن ۇشىراتقان مانون الدا انىعىراق ايتىلاتىن ەرلى-زايىپتى تەناردەمەن جاقىن قارىم-قاتىناستا بولعان. ول ەپونينامەن كەزدەسىپ سالپەتريەر مەن مادلونەت اراسىنداعى كوپىر قىزمەتىن دە اتقارۋى مۇمكىن.
ءدال بۇل كەزەڭدە تەناردەنىڭ قىزدارى — ەپونينا مەن ازەلمانى ايىپتاۋعا دالەل جەتپەي، ولار بوساتىلدى.
ەپونينا تۇرمەدەن شىققاندا قاقپانىڭ الدىندا قاراۋىلداپ تۇرعان مادلونەت بريۋجوننىڭ بابەتكە جازعان حاتىن تاپسىرىپ، شارۋانىڭ بارىسىن بايانداپ وتىرۋدى جۇكتەدى وعان.
پليۋمە كوشەسىنە بەت الىپ ەپونينا تەمىر قورشاۋ مەن باقتى تاپتى، ءۇيدى اينالا قاراپ، بايقاپ، قاراۋىلداپ ءجۇردى دە، بىرنەشە كۇننەن كەيىن كلوشپەرس كوشەسىندە تۇراتىن مانونعا كەپكەن نان اپارىپ بەردى، مانون ونى سالپەتريەردەگى بابەتتىڭ اشىناسىنا بەردى. كەپكەن نان كۇڭگىرت تۇرمە تىلىندە "ەشبىر لاج جوق" دەگەندى بىلدىرەدى.
ءسويتىپ، اپتا وتپەي جاتىپ بابەت پەن بريۋجون فورس تۇرمەسىنىڭ كۇزەت بولمەسىندە كەزدەسىپ قالدى — ءبىرى جاۋاپ بەرۋگە بارا جاتتى، ءبىرى جاۋاپ بەرىپ كەلە جاتتى. "ال پ.كوشەسىندەگى نە ءوزى؟" — دەپ سۇرادى بريۋجون، "كەپكەن نان!" — دەپ جاۋاپ قاتتى بابەت.
وسىلاي بريۋجوننىڭ فورس تۇرمەسىندە جاتىپ سەپكەن ۇرىعى تولعاعى جەتپەگەن تۇسىك بولىپ شىقتى.
الايدا وسىنىڭ ءوزى دە بريۋجوننىڭ جوسپارىنا كىرمەگەن كەيبىر زارداپتارعا اكەپ سوقتى. وقىرمان ول تۋرالى ءوز كەزىندە بىلەدى.
كەيدە ادامنىڭ ءبىر ءجىپتى جالعايمىن دەپ وتىرىپ، باسقاسىن جالعاپ قوياتىنى بار ەمەس پە.
ءۇشىنشى تاراۋ
مابەف اكەيدىڭ كورىنۋى
ماريۋس قايتىپ ەشكىمگە بارمادى، تەك اندا-ساندا مابەفپەن عانا كەزدەسىپ قالىپ ءجۇردى.
ماريۋس باياۋ عانا تۇنەرگەن، قارا تۇنەك زىندانعا تۇسەتىن ساتى دەسە دە بولارلىقتاي باسپالداقپەن ءتۇسىپ كەلە جاتىپ، توبەسىنەن ەستىلگەن باقىتتى بىرەۋدىڭ قادامىن اڭداپ ەدى، باقسا، مابەف تە تومەن ءتۇسىپ كەلەدى ەكەن.
"فلورا كوتەرە" قايتىپ ساتىپ الۋشىلار تاپپادى. كىشكەنتاي، ناشار ورنالاسقان اۋستەرليس باعىندا قاراكوك سىرمەن جاسالعان تاجىريبە ءساتسىز اياقتالدى. مابەفتىڭ دىمقىلدىق پەن كولەڭكەنى ۇناتاتىن بىرەر وسىمدىك ءوسىرۋ عانا قولىنان كەلەدى. ءبىراق ونىسىنا وكىنگەن جوق. ول "ءوز ەسەبىنەن" قاراكوك سىرمەن تاجىريبە جاساۋ ءۇشىن بوتانيكا باعىنان جەردىڭ ءبىر تاماشا پۇشپاعىن تاۋىپ الدى. ول ءۇشىن لومباردقا "فلورالاردىڭ" قولا كليشەسىن تاپسىردى. ەرتەڭگىلىك اسىن ەكى جۇمىرتقامەن شەكتەدى، ونىڭ دا بىرەۋىن كۇتۋشى ايەلىنە قالدىردى، ويتكەنى ول بەيشاراعا ون بەس ايدان بەرى جالاقى تولەي الماي كەلە جاتقان. كوبىنە بۇل ەرتەڭگى اسى ونىڭ كۇن ۇزاققا جەتەتىن جالعىز عانا ءناپاقاسى بولاتىن. ول ءوزىنىڭ ءسابي كۇلكىسىن تىيدى، تەك تۇنەرىپ قانا ءجۇرىپ، قوناق قابىلداۋدان بەزدى. ماريۋس وعان كەلە بەرمەي دۇرىس جاسادى. الايدا مابەف بوتانيكا باعىنا بەت العاندا، بوزبالا مەن شال گوسپيتال بۋلۆارىندا كەزدەسىپ قالدى. ولار سويلەسپەي، مۇڭايا باس يزەسۋمەن عانا تىندى. قايىرشىلىق جەگىدەي جەپ جاتقاندا ۋاقىتتىڭ قالاي وتەتىنىن ويلاۋدىڭ ءوزى ازاپ. بۇرىن دوس بولعاندار ەندى بىر-بىرىنە باس يزەسەر جاي تانىس قانا ءتارىزدى.
كىتاپ ساتۋشى رۋايول قايتىس بولدى. مابەف ەندى ءوزىنىڭ كىتاپتارىن، ءوزىنىڭ باعى مەن قاراكوك سىرىن عانا ءبىلدى، ونىڭ باقىتى مەن راقاتى، ءۇمىتى دە وسىلارعا اۋىستى. ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن وعان وسى جەتىپ جاتىر. ول وزىنە ءوزى: "كوك شارشالار جاساپ شىعارعانىمدا باييمىن، — دەيدى، — لومباردتان قولا كليشەلەرىمدى قايتا ساتىپ الىپ شۋلى جارناما مەن گازەت حابارلاندىرۋلارىنىڭ كومەگى ارقىلى "فلورامدى" جاڭا تابىسقا جەتكىزىپ، پەر دە مەديننىڭ 1559 جىلى باسىلىپ، تىسى اعاشپەن ويۋلانعان "ناۆيگاسيا ونەرىن" ساتىپ الامىن، قايدان الاتىنىمدى جانە بىلەسىڭ عوي!"
ال ازىرشە ول ۇزاق كۇندەرىن ينديگو كوشەتتەرىنىڭ ماڭىندا وتكىزىپ ءجۇر، كەشكىسىن ورالىپ باعىن سۋارادى، كىتاپ وقيدى. ءقازىر ونىڭ جاسى كەم دەگەندە سەكسەندە.
بىردە كەشكىسىن وعان ادەتتەن تىس ەلەس كورىندى.
ول ۇيگە ورالعاندا كۇن ءالى جارىق بولاتىن. دەنساۋلىعى ناشار پلۋتارح تاتەي اۋىرىپ، توسەكتە جاتقان-دى. تۇستىك ورنىنا ازىن-اۋلاق ەتى قالعان جىلىكتى ءمۇجىپ، اس ءۇي ۇستەلىنەن تاپقان ءبىر ءۇزىم ناندى جەپ، باقشاسىندا ورىندىق ەتىپ جۇرگەن تاس باعاندى توڭكەرىپ، سوعان وتىردى.
سول ورىندىقتىڭ قاسىندا، بۇرىن باقتا بولاتىن ۇلكەن بورەنەلەردەن قۇراستىرىلىپ، كونە تاقتايشالارمەن شەگەلەنگەن، استىڭعى بولىگى قويان قورا، ۇستىڭگىسى جەمىس-جيدەك ساقتايتىن قويما سياقتى بىردەڭە تۇردى. ۇيشىكتە ءقازىر قويان جوق، ال قويمادا ءالى بىرنەشە الما جاتىر. بۇل قىسقى قوردىڭ قالدىعى بولاتىن.
مابەف كوزىلدىرىگىن كيىپ ءوزىن تولعاندىرعان، ءتىپتى جاسىنا قاراماي باۋراپ العان ەكى كىتاپتى اقتارا باستادى. تۋمىسىنان بار جاسقانشاق قورقاقتىعى ونىڭ سوقىر سەنىمگە بەيىمدىلىگىنە كومەكتەستى. بۇل كىتاپتاردىڭ العاشقىسى پرەزيدەنت دەلانكردىڭ "ءازازىلدىڭ كەيپى تۋرالى" تراكتاتى بولاتىن، ال ەكىنشىسى موتور دە لا ريۋبودەردىڭ "in guarto. ۆوۆەر ازازىلدەرى مەن بيەۆر كوبولدتارى تۋرالى" دەگەن ەڭبەگى ەدى. سوڭعى كىتاپتىڭ ونى قىزىقتىرعان سەبەبى — باياعىدا بۇنىڭ باعىنا كوبولدتار كەلىپ جۇرەتىن. ۇيىرىلە باستاعان ىمىرت اسپاندى — بوزعىلت، جەردى كۇڭگىرت تۇسكە بويادى. كىتاپتى وقي وتىرىپ مابەف، ونىڭ ۇستىنەن وسىمدىكتەرگە قارادى، اتاپ ايتقاندا، ءوزىن تىنىشتاندىراتىن شەگىرەك گۇلگە كوز تاستادى. مىنە، ءتورت كۇننەن بەرى ىستىق قايتپاي تۇر، جەل ەسىپ، كۇن شاقىرايىپ، جەرگە ءبىر تامشى جاڭبىر جاۋعان جوق؛ ساباقتار ءيىلىپ، قاۋاشاقتار ءبۇرىسىپ، جاپىراقتار سولبىرايىپ، ءبارى دە سۋ تىلەپ، سۋارىلۋىن كۇتتى. شەگىرەك گۇلدىڭ سۇرقى ءتىپتى ايانىشتى. مابەف اكەي وسىمدىكتەردىڭ دە جانىن سەزىنەتىن ادامدار قاتارىنا جاتاتىن. شال كۇن ۇزاق ينديگو كوشەتىمەن جۇمىس ىستەپ، ابدەن شارشادى؛ سوندا دا ول ورنىنان تۇرىپ، كىتاپتى ورىندىققا قويىپ، تالتىرەكتەي ادىمداپ، قۇدىققا قاراي تارتتى، الايدا شىنجىردى ۇستاعانمەن ونى ىلمەكتەن جۇلىپ الۋعا شاماسى كەلمەدى. ول جانارى مۇڭعا تولىپ، جۇلدىزدارىمەن جارقىراعان اسپانعا قارادى بۇرىلىپ.
كەشكى اۋادا قايعىلى كوڭىلدىڭ دەرتىن جۇمسارتىپ، ماڭگى قۋانىشپەن ايالايتىن ميزام شۋاق، تىپ-تىنىش ءبىر ايقىندىق ەسىپ تۇر ەدى. كۇندىزگى سياقتى ءتۇننىڭ دە اپتاپ بولار ءتۇرى بار.
"اسپاندا جۇلدىزدار جىپىرلاپ تۇر! — دەپ ويلادى قاريا. — ءبىر شوكىم بۇلت جوق. ءبىر تامشى تامار ەمەس!"
سوسىن باسىن قايتا ءتۇسىردى.
ىزىنشە اسپانعا تاعى ءبىر قاراپ كۇبىر ەتتى:
— تىم قۇرىسا ءبىر تامشى شىق بولسا عوي! ايانىشتىڭ كوز جاسىنداي ءبىر تامشى عانا!
ول ىلمەكتەن شىنجىردى اعىتۋعا قايتا ارەكەت جاساپ ەدى، اعىتا المادى.
سول ءسات ونىڭ قۇلاعىنا:
— مابەف اكەي! قالاساڭىز، باقتى مەن سۋارىپ بەرەيىن، — دەگەن داۋىس كەلدى.
بەينەبىر قورشاۋدى كۇتىرلەتىپ جابايى اڭ كىرىپ كەلە جاتقانداي سىتىر ەستىلىپ، بۇتانىڭ تاساسىنان ءبىر ۇزىن بويلى قىز شىعا كەلدى. ونىڭ الدىنا كەپ توقتاپ، جاسقانباي كوزىنە كوزىن قادادى. زايىرى، بۇل ادام زاتى ەمەس، ىمىرت تۋعىزعان ەلەس بولۋى كەرەك.
ەڭ الدىمەن، ءبىز اتاپ وتكەندەي، وڭاي ابىرجىتىپ، قورقىتىپ الۋعا بولاتىن مابەف اكەي بويىنان باز-بىردەڭەنى انىقتاپ الارداي كۇش تاپتى دا، قارا كولەڭكەدەگى قيمىلعا قارادى دا تۇردى. قىز شالت قيمىلداپ، شىنجىردى ىلمەكتەن اعىتىپ، شەلەكتى قۇدىققا سالدى، ونى الىپ شىعىپ، سۋ سەپكىشتى تولتىرىپ كوشەتتەرگە قاراي تارتتى. قاريا جىرتىق بەلدەمشە كيگەن جالاڭاياق قىزدىڭ كوشەتتەردىڭ اراسىندا جۇگىرىپ ءجۇرىپ، وسىمدىكتەرگە ءومىر سىيلاعانىن ءوز كوزىمەن كوردى. جاپىراقتارعا سەبىلگەن سۋدىڭ شۋىلى مابەفتىڭ جۇرەگىن تاڭدانىسقا تولتىردى. وعان ەندى شەگىرەك گ ۇلى باقىتقا كەنەلگەندەي كورىندى.
ءبىر شەلەكتى قۇيىپ، قىز ەكىنشىسىن، سوسىن ءۇشىنشىسىن شاشىپ، بۇكىل باقتى سۋعارىپ شىقتى.
ول جەلكىلدەگەن جىرتىق باس ورامالى جەلبىرەپ، سۇيەكتى ۇزىن قولدارىن سەرمەپ، اللەيا بويلاي جۇگىرگەندە، ونىڭ قاراڭداعان سۇلباسى جارعاناتتى ەسكە ءتۇسىردى.
قىز ءوز شارۋاسىن تىندىرىسىمەن مابەف كوزى جاساۋراپ ونىڭ قاسىنا كەلدى دە، قولىن باسىنا قويىپ:
— ءيا، ءسىزدى ءتاڭىرى جارىلقاسىن! — دەدى — ءسىز پەرىشتەسىز، سەبەبى گۇلدەردى ايالاپ، قامقورلىق جاسايسىز!
— جو-جوق، — دەدى قىز تارتىنشاقتاپ. — مەن پەرىمىن، ماعان ءبارىبىر!
شال مۇنداي جاۋاپ كۇتپەپ ەدى، سوندىقتان ونىڭ ءسوزىن قۇلاققا ىلمەي، داۋىستاپ:
— مەنىڭ بەيباق، كەدەي بولعانىم قانداي وكىنىشتى، ءسىز ءۇشىن ەشتەڭە جاساي المايمىن، — دەدى.
— ءسىز باز-بىردەڭە جاساي دا الاسىز، — دەدى قىز.
— نە جاساي الامىن؟
— ماعان ماريۋس مىرزانىڭ قايدا تۇراتىنىن ايتاسىز.
شال تۇسىنبەي قالدى.
— قاي ماريۋس مىرزا؟
ونىڭ كۇڭگىرت جانارى جويىلىپ كەتكەن بىردەڭەگە قادالعانداي بولدى.
— الگى، بۇرىن ءسىزدىڭ ۇيدە بولىپ جۇرەتىن جاس جىگىت شە؟
مابەف جاد ساندىعىن اسىعىس اقتارا باستادى.
— ا، ءيا! — دەپ اتىپ تۇردى ول. — ءتۇسىندىم. توقتاي تۇرىڭىز! ماريۋس مىرزا... بارون ماريۋس پونمەرسي عوي، ءتايىرى العىر. ول تۇرادى... دۇرىسىن ايتقاندا، وندا ءقازىر تۇرمايدى... اح، جوق، بىلمەيمىن!
سوسىن ول شەگىرەك گۇلدىڭ ساباعىن جوندەۋگە ەڭكەيدى.
— توقتاي تۇرىڭىز، — دەدى ول ءسوزىن ساباقتاپ، — ەسىمە ەندى ءتۇستى. ول بۋلۆارمەن گلاسەرگە قاراي ءجيى وتەدى. كرۋلبارب كوشەسىنە، بوزتورعاي الابىنا بارادى. سوعان بارىڭىز. ونى سوندا ءجيى ۇشىراتۋعا بولادى.
مابەف بەلىن جازعاندا ماڭىندا ەشكىم جوق، قىز عايىپ بولىپتى.
قاريانىڭ ەپتەپ ۇرەيلەنگەنى ءوز وزىنەن بەلگىلى.
"شىنى، ەگەر مەنىڭ باعىم سۋعارىلماسا، ونى ەلەس، ارۋاق، رۋح دەپ تۇسىنەر ەدىم عوي"، — دەپ ويلادى ول.
ءبىر ساعاتتان سوڭ ول ۇيىقتاعالى جاتقاندا الگى وي قايتا ورالىپ، سول ءبىر سۋسىپ ۇستاتپايتىن وي-پىكىرىڭ بىرتىندەپ ءتۇس پىشىنىنە ەنىپ، تەڭىزدى ءجۇزىپ ءوتۋ ءۇشىن ەرتەگى قۇسىڭ بالىققا اينالاتىنداي ءسات تۋعاندا ول:
— شىنىندا دا بۇل ريۋبودەردىڭ كوبولدتار تۋرالى ايتقانىنا اسا ۇقساس ەكەن. وسىنىڭ ءوزى كوبولد ەمەس پە ەكەن! — دەپ كۇبىرلەدى.
ءتورتىنشى تاراۋ
ءماريۋستىڭ EلEC كورۋى
مابەف اكەيگە "رۋح" كەلىپ كەتكەننەن كەيىن بىرنەشە كۇن وتكەن سوڭ، بىردە ەرتەڭگىلىك جەكسەنبى كۇنى، ادەتتەگىدەي ماريۋس كۋرفەيراكتان ءجۇز سۋ قارىز العان كۇنى، تەناردەگە دەپ العان اقشاسىن قالتاسىنا سالىپ، تۇرمە كەڭسەسىنە اپارماس بۇرىن "سەرۋەندەپ" قايتۋعا اتتاندى، ونداعىسى سەرگىپ قايتسام جۇمىسىم دا قىزىپ ءجۇرىپ كەتەر دەگەن باياعى ءۇمىت. ايتقانداي بۇل سەيىل كۇن سايىن قايتالاندى. ورنىنان تۇرىپ ول سول ءسات ۇستەلدىڭ باسىنا قايتا قونجيىپ، قولىنا قاعاز بەن كىتاپ الدى، ويتكەنى ول وسى تۇستا اتاقتى نەمىس داۋى: گانس پەن ءساۆينيدىڭ ايتىس-تارتىسىن فرانسۋز تىلىنە اۋدارۋعا بەل بۋعان، الايدا ءتورت جولدى وقىپ الىپ، ءتارجىمالاۋعا تىرىسقانىمەن ەشتەڭە شىعارا المادى، قاعاز بەن ءوزىنىڭ اراسىنان جارقىراعان جۇلدىزدىڭ ەلەسىن كوردى دە سوسىن تۇرىپ كەتتى. "ءجۇرىپ قايتۋ كەرەك ەكەن، مەنى سول سەرگىتەر"، — دەدى ول وزىنە ءوزى.
ءسويتىپ بوزتورعاي الابىن بەتكە الىپ ءجۇرىپ كەلەدى.
ال وندا جۇلدىز ۇيدەگىدەن بەتەر جارقىراپ ساۆيني مەن گانس كومەسكى تارتتى.
ول ۇيگە قايتتى، جۇمىستى قايتا قولعا الۋعا تىرىستى، ءبىراق ونىسىنان تۇك شىقپادى، ويلارىنىڭ ۇزىلگەن ءجىبىن قايتىپ ۇشتاستىرا المادى. نالىعان ول: "ەرتەڭ ۇيدەن قيا باسىپ شىقپايمىن. ول جۇمىس ىستەۋگە بوگەت بولادى ەكەن"، — دەدى. سوندا دا كۇن سايىن دالاعا شىعىپ ءجۇردى.
ونىڭ پاتەردە تۇرعانىنان بوزتورعاي الابىندا جۇرگەنى كوپ. ونىڭ ناعىز مەكەن-جايى مىناداي: سانتە بۋلۆارى، كرۋلبارب كوشەسىنەن كەيىنگى جەتىنشى اعاش.
سول تاڭدا ول جەتىنشى اعاشتى تاستاپ گوبەلەندەر وزەنىنىڭ جاعالاۋىنداعى سۇحبات تاققا جايعاستى. ەركەلەگەن كۇن شاپاعى ءبۇر جارىپ، جاۋدىراعان جاس وسكىن جاپىراقتاردى جالتىراتىپ جىبەردى.
ول سول باياعى "قىز" تۋرالى ويلادى. ونىڭ ويلارى كىنا تاعۋعا ۇلاسىپ، وزىنە اينالىپ سوعىپ جاتتى؛ ءوزىنىڭ جالقاۋلىعىن وپىنا ايىپتاپ، كوڭىلىنىڭ سال بوكسەلىگىنە، الدىن تورلاپ، تۇتاسا تۇسكەن تۇنەككە كەيىدى، ءسويتىپ كۇننىڭ ءوزىن دە كورمەيتىن حالگە جەتتى.
الايدا ءبارىن جايپاپ جۇتىپ كەلە جاتقان تورىعۋدى، قاسىرەتتى كوڭىل-كۇيدى، زار-مۇڭعا دا جاتپايتىن بۇلىڭعىر دا ازاپتى ويلاردى بىلاي قويعاندا، ونىڭ ءىس-قيمىلعا دەگەن قابىلەتىنىڭ السىرەگەنى سونداي — ءتىپتى وپىنىپ وكىنۋگە دە شاماسى جوق — سوعان قاراماستان ماريۋس سىرتقى دۇنيەنىڭ قۇبىلىستارىن ءازىر تۇيسىنە الىپ وتىر.
ول ارتقى جاقتا تومەندە وزەننىڭ ەكى قاپتالىندا دا كىر جۋۋشى ايەلدەردىڭ جۋعان كىرىن وقتاۋمەن قالاي دۇرسىلدەتىپ سوعىپ جاتقانىن، توبەسىندە شەگىرشىن بۇتاعىندا شىقىلىقتاپ سايراعان قۇستاردىڭ ءۇنىن انىق ەستيدى. ءبىر جاعىندا ەركىندىكتىڭ، العاۋسىز الاڭسىزدىقتىڭ شۋى دا، ءبىر جاعىندا تولاسسىز جۇمىستىڭ شۋى. وسى ءبىر كوڭىلدى داۋىستار ونى ويعا شومدىردى، وسى ويشىلدىقتان قاسيەتتى پىكىرلەردىڭ سۇلباسى ايقىندالۋعا اينالدى.
وسىنداي اسقاق تا كۇيرەك كوڭىل-كۇيدە وتىرعان ونىڭ قۇلاعىنا كەنەت:
ال، مىنە، ونىڭ ءوزى! — دەگەن تانىس ءۇن كەلدى.
ول باسىن كوتەرىپ بىردە ەرتەڭگىلىك وزىنە كەلگەن باقىتسىز قىز بالا، تەناردەنىڭ ۇلكەن قىزى — ەپونينانى تانىدى. عاجاپ! ءۇستى-باسى سونداي جۇدەۋ بولعانمەن، ءجۇزى بال-بۇل جانىپ قۇلپىرىپ كەتىپتى — بۇرىن ول بۇلايشا وزگەرە قوياتىنداي كورىنبەپ ەدى. ول قوس قابات جولدان: جارىق پەن جوقشىلىقتى بەتكە العان جولدان ءوتتى. قىز بۇنىڭ بولمەسىنە باسا-كوكتەي كىرىپ كەلگەن سول كۇنگىدەي بۇگىن دە جالاڭاياق، شوقپىت كيگەن ەكەن، تەك شوقپىتى بۇرىنعىسىنان ەكى اي ەسكىردى، جىرتىعى ۇلعايىپ، تىگىستەرى سوگىلىپ كەتكەن. سول باياعى قارلىعىڭقى داۋىس، سول باياعى توتىققان ءاجىمدى ماڭداي، سول باياعى وجەت، وتكىر، ءبىر ورىندا تۇرمايتىن كۇمانشىل كوزقاراس. ونىڭ جۇزىنە تۇرمەمەن تانىستىقتىڭ تابى تەۋىپ، بۇرىنعىسىنان دا ۇرەيلى، قينالىستى، ايانىشتى، لاجسىزدىق رەڭك بەرىپ تۇر.
شاشىندا سابان مەن ءشوپتىڭ قيقىمدارى ءجۇر. وفەلياداي ەمەس مۇنىڭ سەبەبى باسقادا، ەسسىز گاملەتتىڭ ەسالاڭدىعىنا شالدىقپاعان، جاي عانا ءشوپ ۇيگەن جەرگە جاتىپ شىقسا كەرەك.
الايدا ەشتەڭەگە دە قاراماستان ول تىم جاقسى ەدى. و، جاستىق! سەندە قانداي جۇلدىز جارقىراپ تۇر دەسەيشى!
ول ءماريۋستىڭ الدىنا كەلىپ توقتادى، قۋقىل وڭىندە قۋانىش ۇشقىنى جىلت ەتتى جانە ءسال جىميعان سەكىلدەندى.
ءبىراز ۋاقىت ول سويلەۋگە شاماسى جوقتاي ءۇنسىز تۇردى.
— دەگەنمەن مەن ءسىزدى تاپتىم! — دەدى ول اقىرى. — مابەف اتاي بۇل بۋلۆار تۋرالى دۇرىس ايتىپتى. ءوزىڭىزدى زىر قاعىپ قالاي ىزدەگەنىمدى بىلسەڭىز عوي! مەن تۇتقىندا بولدىم عوي. بىلەسىز بە ونى؟ ەكى اپتا! سوسىن بوساتتى. ەشقانداي دالەل تابا المادى، ونىڭ ۇستىنە جاۋاپقا تارتۋعا جاسىم دا جەتپەيدى. كامەلەتكە تولۋىما ءالى ەكى اي بار. ءسىزدى سارسىلا قانشا ىزدەدىم! تابانى كۇرەكتەي ەكى جارىم اي! دەمەك، ەندى وندا تۇرمايسىز با؟
— جوق، — دەپ جاۋاپ قاتتى ماريۋس.
— ا! تۇسىنەمىن. اناۋ ءىس ءۇشىن عوي. پوليسەيلەردىڭ باسىپ كىرۋى قانداي جامان! دەمەك، ءسىز كوشىپ كەتتىڭىز، ءا؟ بەرى قاراڭىزشى! قالپاعىڭىز نەگە مۇنشالىق كونە؟ ءسىز سياقتى جاس جىگىت جاقسى كيىنىپ ءجۇرۋى كەرەك. ماريۋس مىرزا، بىلسەڭىز بار عوي، مابەف اكەي ءسىزدى بارون ماريۋس دەپ اتايدى، ودان ارعىسى ەسىمدە جوق. ءبىراق ءسىز بارون ەمەسسىز عوي؟ بارونداردىڭ ءبارى قارت، ولار كۇن كوپ تۇسەتىن سارايدىڭ الدىندا، ليۋكسەمبۋرگ باعىندا سەرۋەندەيدى، ءار ءنومىرى ءبىر سۋ تۇراتىن "كۇندەلىكتى گازەت" وقيدى. ءبىر رەت سونداي بارونعا حات اپارىپ بەرۋىمە تۋرا كەلگەن. ونىڭ جاسى جۇزدەن اسىپ كەتكەن بولۋى كەرەك. ال، ايتىڭىزشى، ءقازىر قايدا تۇرىپ جاتىرسىز؟
ماريۋس جاۋاپ قاتقان جوق.
— اح! — دەدى قىز. — جەيدەڭىز جىرتىلىپ قالىپتى عوي! ونى مەن جاماپ بەرەيىن.
سوسىن قاسىرەتتى كەيىپپەن:
— ءسىز مەنى كورگەنىڭىزگە قۋانبايتىن سەكىلدىسىز بە، قالاي؟ — دەدى.
ماريۋس ۇندەگەن جوق، قىز دا ۇندەمەي قالدى، سوسىن:
— ال ايتكەنمەن دە، مەن قالاسام، كەلگەنىمە ءسىز وتە-موتە قۋانىشتى بولاسىز! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى.
— قالايشا؟ — دەپ سۇرادى ماريۋس — مۇنىمەن ءسىزدىڭ نە ايتقىڭىز كەلەدى؟
— بۇرىن ءسىز ماعان "سەن" دەپ ەدىڭىز، — دەپ ەسكەرتتى قىز.
— ال جاقسى، سونىمەن نە ايتقىڭ كەلەدى؟
قىز ەرنىن تىستەدى، ىشتەي وزىمەن ءوزى ارپالىسىپ تولقىپ تۇرعان ءتارىزدى. اقىرى باتىلدىققا بەل بۋىپ:
— جارايدى، ەندى ءبارىبىر. ءسىز مۇڭاياسىز، ال مەن قۋانتسام ەكەن دەيمىن. تەك كۇلەمىن دەپ ۋادە بەرىڭىزشى. مەن ءسىزدىڭ كۇلگەنىڭىزدى كورىپ، "مىنە، بۇل تاماشا" دەگەنىڭىزدى ەسىتكىم كەلەدى. قايران، ماريۋس مىرزا! ەسىڭىزدە مە، نە قالاساڭ، سونىڭ ءبارىن بەرەمىن دەگەنىڭىز...
— ءيا، ءيا! ايتا بەر ەندى!
قىز ءماريۋستىڭ كوزىنە تىكە قاراپ:
— مەكەن-جايىن بىلەمىن، — دەدى.
ماريۋس بوزارىپ كەتتى. بار قانى بۋىرقانىپ جۇرەگىنە شاپشىدى.
— قانداي مەكەن-جاي؟
— مەنەن ءوزىڭىز سۇراعان مەكەن-جاي شە؟
قىز ءوزىن كۇشتەگەندەي ارەڭ دەگەندە:
— الگى مەكەن-جاي شە... ونى ءوزىڭىز دە بىلەسىز عوي!..
— ءيا، — دەدى ماريۋس مىڭگىرلەپ.
— اناۋ بيكەشتىڭ تۇراعىن ايتامىن.
وسى ءسوزدى ايتقاندا قىز تەرەڭ كۇرسىنىپ قويدى.
ماريۋس وتىرعان ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ءوزىن ءوزى ۇمىتىپ قىزدىڭ قولىنان ۇستاي الدى.
— و، ونداي بولسا مەنى اپار! ايتشى كانە! مەنەن نە قالاساڭ سونى سۇرا! قايدا الگى؟
— كانە، مەنىمەن ەرىپ ءجۇرىڭىز، — دەپ ءتىل قاتتى قىز. — ناقتى ءنومىرى مەن كوشەسىن بىلمەيمىن. ول مۇلدەم باسقا جاقتا، ءۇيى ەسىمدە جاقسى ساقتالعان، ءسىزدى ەرتىپ بارايىن.
قىز ءوزىنىڭ قولىن بوساتىپ الدى دا، بوگدە ادامنىڭ دا جۇرەگىن تەبىرەنتەرلىكتەي ۇنمەن تولقي سويلەدى، تەك ونى قۋانىشى قوينىنا سىيماعان ماريۋس قانا ەلەمەدى.
— و، ءسىز قۋانىپ كەتتىڭىز عوي تىپتەن!
ءماريۋستىڭ ءجۇزى تومسارا قالدى. ول ەپونينانىڭ قولىن قايتا ۇستادى.
— ماعان ءبىر نارسە جونىندە انت بەرشى!
— انت بەر دەيسىز بە؟ بۇل نە بىلدىرەدى ءوزى؟ ءسىزدىڭ الدىڭىزدا انت بەرگەنىمدى قالايسىز با؟ — دەپ قىز كۇلىپ جىبەردى.
— ءسىزدىڭ اكەڭىز!.. ۋادە بەرشى، ەپونينا! ول مەكەن-جايدى اكەڭە ايتپاس ءۇشىن انت ەتشى!
اڭ-تاڭ بولعان قىز وعان بۇرىلدى.
— ەپونينا دەيسىز بە؟ مەنىڭ اتىم ەپونينا ەكەنىن قايدان بىلەسىز؟
— مەنىڭ وتىنگەنىمدى ىستەۋگە ۋادە بەرشى.
قىز ونىڭ ءسوزىن ەسىتپەگەن سەكىلدى.
— قانداي سۇيكىمدى بۇل! ءسىز مەنى ەپونينا دەدىڭىز عوي!
ماريۋس ونى ەكى قولىنان دا ۇستادى.
— ماعان جاۋابىڭدى بەرشى ەندى. قۇداي اقىنا! مۇقيات تىڭداپ ال، ساعان ايتىپ تۇرمىن، الگى مەكەن-جايدى اكەڭە ايتپايمىن دەپ انت ەتشى!
— مەنىڭ اكەمە مە؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى قىز. — اھ، ءيا، مەنىڭ اكەمە ايتپاۋىم كەرەك ەكەن عوي. وعان الاڭداماڭىز. ول جالقى كامەرادا قاماۋلى. وتە-موتە كەرەك ەدى ماعان اكەم!
— ءيا، سەن ماعان ۋادە بەرمەيسىڭ بە؟ — دەپ ايقايلاپ جىبەردى ماريۋس.
— جارايدى، بوساتساڭىزشى مەنى! — دەپ قىز سىقىلىقتاي كۇلدى.
— مەنى قالاي-قالاي سىلكىلەيسىز! جارايدى! جارايدى! ۋادەمدى بەرەمىن! انت ەتەيىن! ماعان ول تۇككە تۇرمايدى! اكەمە تۇراعىن ايتپايمىن. ەندى جاراي ما؟ بار ءىس وسىعان عانا تىرەلىپ تۇر ما؟
— ەشكىمگە ايتپايسىڭ با؟
— ەشكىمگە دە.
— ال وندا باستا مەنى، — دەدى ماريۋس.
— ءقازىر بارامىز با؟
— ءقازىر.
— كەتتىك. و، ول قانداي شات! — دەپ كۇرسىندى قىز تاعى دا.
— بىرنەشە قادام اتتاپ بارىپ ول توقتاي قالدى.
— ءسىز مەنىمەن قاتارلاسىپ ءجۇرىپ كەلە جاتقان سياقتىسىز، ماريۋس مىرزا. مەنى العا جىبەرىڭىز دە، وزىڭىزبەن ءوزىڭىز بولعان كىسىدەي سوڭىمنان ءجۇرىپ وتىرىڭىز. ءسىز سياقتى سىرباز جاس جىگىتتى جۇرتتىڭ مەن سەكىلدى ايەلمەن كورۋى جاقسى ەمەس.
وسىناۋ قارشاداي قىزدىڭ ايتۋىنداعى "ايەل" دەگەن سوزگە سىيعىزىلعان ماعىنانى ەشقانداي ءتىل جەرىنە جەتكىزىپ بەينەلەپ بەرە الماس ەدى.
ونشاقتى ادىم ءجۇرىپ بارىپ، قىز قايتا توقتادى. ماريۋس ونى قۋىپ جەتتى. وعان بۇرىلىپ قاراماي قىز:
— ايتقانداي، ءسىز ماعان بىردەڭە دەپ ۋادە ەتىپ ەدىڭىز عوي، — دەدى.
ماريۋس قالتاسىن اقتاردى. وندا تەناردەگە دەگەن بار-جوعى
بەس فرانك قانا بولاتىن. ول سونى الىپ ەپونينانىڭ قولىنا سالدى.
قىز ساۋساقتارىن جازىپ جىبەرىپ، تەڭگە سۋسىپ ءتۇسىپ كەتتى، جەرگە تۇسكەن تەڭگەگە تۇنەرە قاراعان قىز:
— ماعان ءسىزدىڭ اقشاڭىزدىڭ قاجەتى جوق، — دەدى.
ءۇشىنشى كىتاپ
پليۋمە كوشەسىندەگى ءۇي
ءبىرىنشى تاراۋ
جۇمباق ءۇي
وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا استىرتىن اشىناسى بار پاريج سوت پالاتاسىنىڭ ءتوراعاسى سەن-جەرمەن كەنتىنەن ءقازىر پليۋمە دەپ اتالاتىن بوس كوشە بلومەدە "حايۋاندار شايقاسى" اتالعان جەرگە تاياۋ "قالاسىرتى ءۇيىن" سالدىردى. ول تۇستا اتى شىققان مىرزالار اشىناسىن ماقتان ەتىپ كورىنەۋ ەرتىپ جۇرەتىن دە، بۋرجۋا ولاردى جاسىرىپ، كوزگە تۇسىرمەۋگە تىرىساتىن.
ءتوراعا ول ءۇيدى ەكى ءتاجىلى دەربەسجاي بولادى دەپ توپشىلادى. ءبىرىنشى قاباتىندا ەكى زال، ەكىنشىدە ەكى بولمە، تومەندە اس ءۇي، جوعارىدا بۋدۋار، شاتىردىڭ استى شارداق، ءۇيدىڭ الدى تەمىر تورمەن قورشالعان ۇلكەن ب ا ق بولماق. كوشە جاققا شىعاتىن بۇل ب ا ق ءبىر اپان جەردى دەرلىك الىپ، وتكەن-كەتكەن تاماشالاپ جۇرەدى. ال دەربەسجايدىڭ سىرتىندا ۇزىنشا اۋلا، تۇكپىرىندە الاسا ەكى بولمەدەن تۇراتىن جەرقويماسى بار قوسالقى ءۇي جانە جاسالادى. بۇل ءۇي بالا بولعان جاعدايدا ءسابي مەن ونىڭ كۇتۋشىسىن جاسىرا تۇرۋ ءۇشىن ويلاستىرىلعان. ودان جاسىرىن سىرتتاعى ەسىك ارقىلى ۇزىنشا، ەنسىز، ەكى قابىرعانىڭ اراسىنداعى كۇمبەزسىز دالىزگە شىعىپ كەتەدى.
كەرەمەت ءبىر قۇپيا ونەرمەن كولەگەيلەنىپ، ب ا ق قورشاۋلارى مەن باۋلاردىڭ اراسىنا سۇڭگىپ كۇللى بۇرىشتارى مەن بۇرىلىستارىن بىلدىرمەي جىبەرەتىن بۇل سوقپاق تاعى ءبىر جاسىرىن ەسىككە الىپ كەلەدى. باقتان شيرەك ميل جەردەن اشىلاتىن ول ەسىك ۆاۆيلون كوشەسىنىڭ ەلسىز شەتىندەگى باسقا ءبىر قوتاننان شىعارادى.
ءتوراعا مىرزا كوبىنە ءدال وسى ەسىكتى پايدالاندى، سەبەبى ونىڭ ءتۇپ ىزىنە ءتۇسىپ، قىر سوڭىنان قالماي باز-بىرەۋ باقىلاپ ەرىپ جۇرسە دە قازىنىڭ كۇنبە-كۇن بىلدىرتپەي جويىلىپ كەتىپ قايدا بارىپ جۇرگەنىن، ۆاۆيلون كوشەسىنە بارۋ دەگەن بلومە كوشەسىنەن شىعۋ ەكەنىن بىلە الماس ەدى. ساقتىقپەن ساتىپ الىنعان جەرىنىڭ ارقاسىندا سۇڭعىلا قازى ءوز اۋلاسىنان جاسىرىن جولدار تارتىپ، ەش باقىلاۋدان قىڭباي، باسقان ءىزىن بىلدىرمەي ءجۇردى. كەيىنىرەك ول الگى ۇزىن ءدالىزدىڭ ەكى جاعىنداعى جەرلەرىن بىرەۋلەرگە ب ا ق جاساپ، باۋ ەگۋگە ساتتى. ونى العان ادامدار دا قارسى الدىنداعى قورشاۋدى شەكارا قابىرعاسى ەكەن دەپ ۇعىپ، ەسكى الباردىڭ ورتاسىنان كوشەتتەردىڭ اراسىنان جىلانداي يرەلەڭدەپ جاسىرىن سوقپاق جاتقانىن ءتىپتى سەزگەن دە جوق. بۇل قىزىقتى تەك قۇستار عانا كوردى. بالكىم، وتكەن عاسىردىڭ سارى شىمشىقتارى مەن قىزىلتاماق تورعايلارى عانا ءتوراعا تاقسىردى وسەكتەگەن شىعار.
مانسارد تالعامىمەن سالىنىپ، ۆاتتو تالعامىمەن جيھازدالعان، ءىشى-سىرتى بىردەي كوز تارتاتىن، قۇلپىرعان ءۇش قاتار قورشاۋمەن وراپ تاستالعان، ءبىر قاراعاندا قاراپايىم، ءبىر قاراعاندا سالتاناتتى، كەيدە ءتىپتى اسىرە اشەكەيلى كورىنەتىن وسىناۋ تاس دەربەسجاي ماحابباتتىڭ كىنامشىلدىگى مەن سوت مەكەمەسىنىڭ كىدىلىگىنە ساي سالىنعان ەدى.
بۇگىندە جويىلىپ كەتكەن وسى ءۇي بۇدان ون بەس جىل بۇرىن ءدىن امان تۇرعان. 93ء-شى جىلى ونى ءبىر مىسشى بۇزۋ ءۇشىن ساتىپ الىپ، اقشاسىن ۋاقىتىندا تۇگەل تولەي الماي، ايىرىلىپ قالدى. ءسويتىپ قۇلاتىلاتىن ءۇي مىسشىنىڭ ءوزىن قۇلاتىپ تىندى. سودان باستاپ ءۇي يەسىز قالىپ، ادام باس سۇقپاعان سوڭ ءومىر تىنىسى سەزىلمەي، وزىنەن ءوزى قۇلازىپ، قيراپ بىتەتىن عيماراتتاردىڭ كەبىن كيىپ، بىرتە-بىرتە توزىپ، بۇلىنە باستادى. ءبىرازعا دەيىن ول بار كونە جيھازدارىن ساقتاپ، جالعا بەرىلدى، قايتا ساتىلدى؛ 1810 جىلدان باستاپ، باقتىڭ تەمىر قورشاۋىنا ءىلىنىپ وقىپ كەتكەن حابارلاندىرۋدى پليۋمە كوشەسىنەن جىل بويى وتكەن جيىرما شاقتى قالالىق كورگەن شىعار.
جاڭعىرتۋدىڭ اياعىنا قاراي وتكەن-كەتكەن سول باياعى قالالىقتار حابارلاندىرۋدىڭ عايىپ بولعانىن، ءتىپتى ءبىرىنشى قاباتتىڭ تەرەزەلەرى اشىلعانىن بايقاعان بولار. ۇيدە شىنىندا دا كىسى بار-تىن. تەرەزەلەرىنە پەردە ۇستالدى — بۇل وندا ايەل تۇراتىنىنىڭ نىشانى.
1829 جىلدىڭ قازانىندا جاسى ءبىرازعا كەلىپ قالعان ءبىر كىسى كەلىپ جەكەجايدى تۇگەل الدى، ارينە قوسالقى ءۇيدى، ۆاۆيلون كوشەسىنە شىعاتىن وتكەل سوقپاقتى قوسا الدى. ءدالىز وتكەلدىڭ جاسىرىن ەكى ەسىگىن دە قالپىنا كەلتىرۋگە ءامىر بەردى ول. جوعارىدا ەسكە سالىپ وتكەنىمىزدەي، ءتوراعا مىرزادان قالعان ەسكى جيھازدار تۇگەل دەرلىك ساقتالىپ، جاڭا تۇرعىن باز-بىردەڭەلەرىن جاڭعىرتىپ، جەتپەيتىنىن جەتكىزىپ، جاڭادان قوستى، اۋلاداعى زاتتاردىڭ ورنىن اۋىستىرىپ، قۇلاعان كىرپىشتەردى، باسپالداقتىڭ ساتىلارىن، پاركەتتىڭ تاقتايلارىن، تەرەزەلەردىڭ اينەكتەرىن قالپىنا كەلتىرىپ، اقىرى ءبىر جاس قىزبەن، كۇتۋشى كارى ايەلمەن كوشىپ كىرىپ الدى. ءوز ۇيىنە اشىق كىرگەن قوجايىن سياقتى ەمەس، سالدىرلاتىپ، كۇلدىرلەتپەي، جىمىن بىلدىرمەي كىردى. كورشىلەر دە ءسوز قىلعان جوق، ءسوز قىلارداي كورشىلەرى دە جوق ەدى.
بۇل قاراپايىم تۇرعىن جان ۆالجان بولاتىن، جاس قىز — كوزەتتا دا، كۇتۋشى ايەل — تۋسەن ەسىمدى كارى قىز. جان ۆالجان .اۋرۋحانا مەن قايىرشىلىقتان قۇتقارىپ، امان الىپ قالعان بۇل ايەل كارى قىز، ءارى كەكەش، ءارى پروۆينسيالىق بولاتىن، جان ۆالجاننىڭ ونى وزىمەن ەرتىپ جۇرۋىنە دە وسى ءۇش قاسيەتى سەبەپ ەدى. ول ءۇيدى فوشليەۆان مىرزا دەگەننىڭ اتىنا جالدادى. بۇرىن ايتىلعانداردىڭ ارقاسىندا جان ۆالجاندى وقىرمان تەناردەدەن تەزىرەك تابۋعا ءتيىس.
جان ۆالجان كىشى پيكپيۋس موناستىرىنەن نەگە كەتىپ قالدى؟ وعان نە بولدى؟
ەشتەڭە دە بولعان جوق.
وقىرمان ەسىنە تۇسىرسە، جان ۆالجان موناستىردا وتە باقىتتى بولدى ەمەس پە، ءتىپتى ار-وجدانى ويانىپ، ءوزىن ورەلى ازامات سەزىندى. كوزەتتانى ول ءتۇن سايىن كورىپ، ءسابيدى ايالاي وتىرىپ، ونىڭ تەك وزىنىكى عانا ەكەنىن، وزىنەن ونى ەشكىم تارتىپ الا المايتىنىن، وسىلاي ماڭگى كەتە بەرەتىنىن، دىنگە بىرتە-بىرتە ءيىپ كەلە جاتقاندىقتان ءتۇبى سوپى قىز بولاتىنىن، ءسويتىپ موناستىر ەكەۋى ءۇشىن دە عارىش الەمىنە اينالىپ، ول وسىندا بوي جەتىپ، بۇل وسىندا قارتايىپ، الاڭسىز ولەتىنىن، وعان دەيىن ەشقاشان ايىرىلىسپايتىنىن ايتىپ، سوعان سەنىمىن بەكىتە تۇسەتىن ەدى عوي. شىركىن، عاجايىپ ءۇمىت-اي دەسەيشى! وسىنى ويلاي وتىرىپ، ول كۇمان-كۇدىككە دە بوي الدىراتىن. وزىنەن ءوزى جاۋاپ الىپ، وسىنداي باقىتقا حاقىم بار ما جالپى، ول باسقانىڭ قاسىرەتىنە قۇرىلعان جوق پا ەكەن، بىرەۋدىڭ بالاسىن جاسىرىن يەمدەنىپ، باقىتىنا توسقاۋىل قويىپ، وبالىنا قالىپ جۇرمەيمىن بە دەپ سۇراق استىنا الدى. مۇنىڭ ءوزى ۇرلىق ەمەس پە ەكەن؟ ول وزىمەن ءوزى اقىلداسىپ، سابيدەن باس تارتۋدان بۇرىن ونىڭ ءومىردى ۇعىنۋىنا جاعداي جاساۋ كەرەك قوي، ءوزىنىڭ كەلىسىمىنسىز الداعى سىناقتاردان قۇتقارۋ جەلەۋىمەن قازىرگى شاتتىعىنان ايىرىپ، جالعىزدىق پەن تۇلدىرلىققا ەرتە دۋشار ەتۋ ادام زاتىنىڭ جانىن جارالاۋ بولىپ شىقپاي ما، قۇداي الدىندا جالعان ايتۋدىڭ كوكەسى سول شىعار، — دەدى. كىم ءبىلسىن، كۇندەردىڭ كۇنىندە كوزەتتا ءبارىن ءبىلىپ، ءبارىن دە بەزبەندەي كەلىپ، سوپى قىز بولىپ قالعانىنا بالكىم وكىنەر. وزگەلەردەن وتكىرلىگى ءپاس، وزىمشىلدىگى باسىم وسى سوڭعى وي ول ءۇشىن جانعا باتارلىق-اق بولدى. موناستىردان كەتۋگە بەكەم بەل بۋعانى دا سودان.
وسىلاي جاساۋعا بورىشتىمىن دەپ ۇققان ول بۇعان بۇلتاقتاماي بەل شەشە كىرىستى. ەشقانداي بوگەت بولعان جوق. ءىز-تۇزسىز جويىلىپ كەتكەننەن كەيىنگى ءتورت قابىرعانىڭ ىشىندە وتكىزگەن بەس جىل بارلىق ۇرەيدى سەيىلتىپ، جويىپ جىبەرۋى كەرەك قوي. ادامداردىڭ اراسىندا ەندى ەركىن جۇرە الادى. ءقازىر قارتايىپ، ءبارى دە وزگەردى. ەندى ونى كىم تانيدى؟ ونىڭ ۇستىنە جامان ايتپاي جاقسى جوققا كەلسە، ءقاۋىپ ونىڭ جالعىز ءوزى ءۇشىن عانا، سوندىقتان ءوزى كاتورگاعا كەسىلگەن ەدى دەپ كوزەتتانى موناستىرعا پەندە ەتىپ قالدىرۋعا حاقىسى جوق. ال پارىزبەن سالىستىرعاندا ءقاۋىپ دەگەن نە، ءتايىرى!
بۇل كەزدە كوزەتتانىڭ تاربيەسى ءتامامدالىپ تا قالعان.
ايقىن ءبىر شەشىمگە توقتاپ، ول تەك وڭتايلى جاعدايدى عانا كۇتكەن-دى، ونداي جاعداي ۇزاماي تۋدى دا. فوشليەۆان قارت دۇنيە سالدى.
جان ۆالجان مارتەبەلى پوپ حانىمنىڭ قابىلداۋىنا سۇرانىپ، وعان اعاسى قايتىس بولعان سوڭ قازىردەن باستاپ ءوزىنىڭ جۇمىس ىستەمەۋىنە جەتەرلىكتەي ازىن-اۋلاق مۇرا قالعانىن ايتتى، سوندىقتان موناستىرداعى قىزمەتىن قالدىرىپ، قىزىن الىپ كەتپەك، ول سوپىلىق انت قابىلداماعاندىقتان قاسيەتتى ورىندا تەگىن تاربيەلەنگەن بەس جىلى ءۇشىن اقى تولەمەۋ ادىلەتسىزدىك بولادى، سول سەبەپتى ول قادىرمەندى باسشىدان شىعىننىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن بەس مىڭ فرانك قابىلداۋىن ءوتىندى. كوزەتتانىڭ كيەلى شاڭىراقتىڭ استىندا وتكىزگەن بەس جىلىنىڭ اقىسى بۇل.
وسىلاي جان ۆالجان دامىلسىز تاعزىم ەتۋ ءموناستىرىن تاستاپ شىقتى.
موناستىردان كەتىپ بارا جاتىپ جۇكشىگە سەنبەي، كىلتى قاشاندا قالتاسىندا جۇرەتىن شاعىن شاباداندى ول ءوزى ۇستادى. شابادان كوزەتتانىڭ اۋەسقويلىعىن قوزدىردى، ويتكەنى ودان بالزام ءيىسى اڭقيتىن. ەسكەرتە كەتكەن ابزال، سول ساتتەن باستاپ ول شاباداننان ايىرىلعان جوق، ۇدايى ونى ءوز بولمەسىندە ۇستادى. ول ونىڭ كوشىپ-قونىپ جۇرگەندە ۇستاعان العاشقى زاتى، ءتىپتى جالعىز زاتى بولۋى دا ىقتيمال.
كوزەتتا ونىسىنا كۇلىپ، اجىراسپاس دوسى اتايتىن، ءتىپتى ازىلدەپ "ودان مەن قىزعانامىن" دەپ قوياتىن.
الايدا جان ۆالجان بوستاندىققا قايتادان الاڭ كوڭىلمەن قوبالجىپ شىقتى.
پليۋمە كوشەسىنەن ءۇي جالداپ، وندا ۋلتام فوشليەۆان دەگەن اتپەن جاسىرىندى.
ءدال سول كەزدە ول پاريجدەن تاعى دا ەكى پاتەر جالدادى، ونداعىسى ۇدايى ءبىر كوشەدە تۇرىپ، جۇرتتىڭ نازارىن اۋدارماۋ، قاجەت بولعان جاعدايدا ءسال عانا قاتەر سەزىلسە تايىپ تۇرۋ — ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اناۋ ءبىر ءتۇنى جاۆەردەن قۇداي ساقتاپ ارەڭ قۇتىلعانىنداي اڭداۋسىزدا قولعا ءتۇسىپ قالماۋ. جالداعانى پاتەر دەيتىن پاتەر دە ەمەس، كەدەي، جۇپىنى جايلار جانە بىر-بىرىنەن جىراق؛ بىرەۋى باتىس كوشەسىندە بولسا، ەكىنشىسى قارۋلى ادام كوشەسىندە.
ارا-تۇرا ول كوزەتتا مەن تۋسەنسىز بىردە قارۋلى ادام كوشەسىنە، بىردە باتىس كوشەسىنە بارىپ، بىرەر اي بولىپ قايتىپ ءجۇردى. ول قاقپاشىلاردىڭ قىزمەتىن پايدالانىپ، ءوزىن قالادا دا باسپاناسى بار ىرگەدەگى كەنتتە تۇراتىن رانتەمىن دەپ تانىستىردى. وسىناۋ جوعارى دەڭگەيدەگى پاراسات يەسى پوليسيا قولىنا ءتۇسىپ قالۋدان ساقتانۋ ءۇشىن پاريجدە ءۇش بىردەي باسپانا ۇستادى.
ەكىنشى تاراۋ
جان ۆالجان — ۇلتتىق ۇلان
ايتقانداي، ونىڭ نەگىزگى مەكەن-جايى پليۋمە كوشەسىندەگى ءۇي بولدى، وندا ول ءومىرىن بىلاي قۇردى:
كوزەتتا ءوز كۇتۋشىسىمەن دەربەسجايدا تۇردى، ونىڭ ارالىق قابىرعالارى ورنەكتەلگەن، التىن ويۋلارمەن بەزەندىرىلگەن جاتىنجايى بار، ءتوراعانىڭ قوناقجايىنا تۇكتى كىلەمدەر ۇستالىپ، جالپاق مامىقتاقتار قويىلعان. سونىمەن قاتار كوزەتتا باقتىڭ دا قوجايىنى بولدى. جان ۆالجان كوزەتتانىڭ جاتىن جايىنا باياعىنىڭ ءۇش ءتۇستى قالىڭ جىبەگىمەن تىستالعان شىمىلدىقتى كەرەۋەت قويىپ، ەدەنىنە پارسىنىڭ تاماشا قالى كىلەمىن توسەۋگە ءامىر ەتتى. ول فيگە-سەن-پول كوشەسىندەگى گوشە كەمپىردەن ساتىپ الىنعان-دى؛ عاجايىپ ەسكىنىڭ قاتقىلدىعىن جۇمسارتىپ، جاس قىزعا لايىق، ادەمى، ءساندى جيھازبەن ساۋلەتتەندىرۋ ءۇشىن ەتاجەركا، كىتاپ شكافى، التىنمەن ورنەكتەلگەن كىتاپتار، اقىقپەن ويۋلانعان جازۋ ۇستەلى، ونىڭ ۇستىنە قوياتىن پاپكا، التىن جالاتقان كۇمىستەن جاسالعان قوبديشا، جاپون فارفورىنان جاسالعان تۋالەت اسپاپتارى سياقتى كەرەك-جاراقتى تۇگەل قويدى. تەرەزەلەردە ءۇش ءتۇستى قالىڭ جىبەكتەن تىگىلىپ، ورنەكتى شايىمەن كومكەرىلگەن توسەك تۇستەس پەردە. ءبىرىنشى قاباتقا دا ويۋلانعان پەردەلەر ۇستالدى. قىس بويى كوزەتتانىڭ كىشكەنتاي ءۇيى جوعارىدان تومەن قاراي جىلىتىلدى. جان ۆالجاننىڭ ءوزى ارتقى اۋلاعا سالىنعان كۇزەتشى كۇركەسىن ەسكە تۇسىرەتىن قوسالقى ۇيگە ورنالاستى، وندا توسەگى بار جينالمالى كەرەۋەت، سىرلانباعان اعاش ۇستەل، سۋ ىشەتىن فايانس قۇتى، تۇتەلەنگەن بىرنەشە كىتاپ، شيدەن توقىلعان ورىندىق، ال بۇرىشتا باعا جەتپەس شابادان تۇردى. مۇندا ەشقاشان وت جاعىلمايتىن. ول كوزەتتامەن بىرگە تاماقتاناتىن، داستارقاندا وعان قارا بيداي نانى قويىلاتىن. تۋسەن ۇيگە كەلگەندە ول وعان "مۇنداعى قوجايىن — مىناۋ بويجەتكەن"، — دەدى. — "ال ءسىز شە، تاقسىر؟" — دەپ سۇرادى تاڭدانعان تۋسەن. — "مەن بە، قوجايىننان الدەقايدا ۇلكەنىرەك — اكەمىن!" — دەدى جان ۆالجان.
موناستىردا كوزەتتا شارۋاشىلىق جۇرگىزۋگە، شامالى كىرىس-شىعىستى رەتتەپ وتىرۋعا ازىرلەنگەن. كۇن سايىن جان ۆالجان كوزەتتانى قولتىقتاپ سەرۋەنگە شىعىپ ءجۇردى. قىزىن ول ليۋكسەمبۋرگ باعىنا، ونىڭ كىسى ەڭ از جۇرەتىن اللەياسىنا ساياجولعا اپارىپ سەيىلدەتتى، جەكسەنبى سايىن ءوز ۇيىنەن الىس بولسا دا ادەيى سەن-جاك-ديۋ-و-پا شىركەۋىنە اپارىپ، عيبادات ەتكىزدى. كەدەيلەر مەن اۋرۋلاردىڭ حال-جاعدايىن بىلۋگە دە كوزەتتانى ىقىلاستانا ەرتەتىن. جات ادامدار پليۋمە كوشەسىندەگى دەربەسجايعا جىبەرىلمەدى. تۋسەن ىشىپ-جەيتىن اس ءمازىرىن اكەلىپ، جان ۆالجاننىڭ ءوزى جاقىن جەردەگى تىپتەن تاياۋ تۇرعان بۋلۆارداعى سۋ الا الاتىن جەردەن سۋ تاسىدى. وتىن مەن شاراپ ساقتاۋ ءۇشىن ۆاۆيلون كوشەسىنە شىعاتىن ەسىككە تاقاۋ جارتىلاي جەر استىنداعى ۇلۋتاسپەن كومكەرىلگەن، ءبىر كەزدە ءتوراعا تاقسىرعا سايا بولعان ۇڭگىردى پايدالاندى، "قالاسىرتى ۇيلەرى" مەن "نازىك ماحاببات ۇياسى" زامانىندا بۇل ۇڭگىرسىز ءلاززات دەگەن بولماۋشى ەدى.
ۆاۆيلون كوشەسىنە شىعاتىن ەسىككە تاعى حاتتار مەن گازەتتەرگە ارنالعان جاشىك ورناتىلدى. ءبىراق پليۋمە كوشەسىندەگى دەربەسجايدىڭ ءۇش تۇرعىنى نە گازەت، نە حات العان جوق، سوندىقتان كەزىندە قازىقۇمارلىعىنىڭ دانەكەرى مەن بەلگى جۇزىگى سىندى بولعان بۇل جاشىكتىڭ قازىرگى پايداسى سالىق جيناۋشىنىڭ ەسكەرتپە قاعازى مەن ۇلتتىق گۆارديانىڭ شاقىرۋ قاعازىن جەتكىزىپ تۇرۋ عانا. فوشليەۆان مىرزا جالپىۇلتتىق گۆارديانىڭ مۇشەسى بولاتىن، ونىڭ تىزىمىنەن ول 1831 جىلعى قاربالاس ەسەپتە دە ءتۇسىپ قالماعان-دى. ول تۇستاعى مۋنيسيپالدىق ءتىزىم كىشى پيكپيۋس موناستىرىنە دە، كادىمگى قاسيەتتى قالىڭ بۇلت سياقتى ءتىس باتپايتىن ورىننىڭ وزىنە دە تاراعان، ودان امان شىققان جان ۆالجان قالا مەرياسىنىڭ الدىندا ۇلتتىق گۆارديا قاتارىنا كىرۋگە لايىقتى اسا ءقادىرلى كىسى بولىپ كورىندى.
جىلىنا ءۇش-تورت رەت جان ۆالجان ءمۋنديرىن كيەتىن جانە قىزىعا-قىزىعا كيەتىن دە قاراۋىل قىزمەتىن اتقاراتىن؛ ونىسى باسقا ادامدارمەن بايلانىستىراتىن، سونىڭ وزىندە دە بولەكتەنىپ جۇرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن زاڭدى كيىنۋ بولاتىن. جان ۆالجاننىڭ جاسى الپىستان اسىپ بارادى، بۇل جاستا ادامنىڭ اسكەري قىزمەتتەن بوسانۋعا حاقىسى بار، ءبىراق وعان ەلۋ جاستان ارتىق بەرۋگە بولمايتىن ەدى، ونىڭ ۇستىنە گراف لوبونىڭ مازاسىن الىپ، اعا سەرجانت اتاعىنان ايىرىلعىسى جوق. ونىڭ قوعامدىق مارتەبەسى بولمايتىن؛ ول ءوزىنىڭ ەسىمىن، ءوزىنىڭ بەتىن، ءوزىنىڭ جاسىن — ءبار-بارىن جاسىرىپ، ءوزى سۇرانىپ ۇلتتىق ۇلانعا ءوتتى. مانساپقۇمارلىعىنىڭ دا بap جەتكەن جەرى — مەملەكەت الدىندا ءوز مىندەتىن اتقارىپ جۇرگەندەرىنەن كەز كەلگەنىنە ۇقساۋ عانا. ادامگەرشىلىك مۇراتى جونىنەن بۇل كىسى پەرىشتە بولاتىن، ال سىرتتاي بۋرجۋاعا ۇقساس بولعىسى كەلدى.
ءبىراق ءبىر اتاپ كورسەتەرلىك ەرەكشەلىگى — كوزەتتامەن بىرگە قىدىرىپ شىققاندا وتستاۆكاداعى اسكەري ادامعا ۇقساپ كيىنەتىن. كوبىنە كەشكىلىك جالعىز شىققاندا جۇمىسشى شالبارى مەن كۇرتە، باسىنا كارتوز كيەدى. بۇل نە سوندا، ساقتىعى ما الدە قايىرىمدىلىعى ما — شاماسى ەكەۋى دە بولار. كوزەتتا ءوز ومىرىندە جۇمباق جايلاردىڭ كوپتىگىنە كوندىگىپ، اكەسىنىڭ وقشاۋ مىنەزىن ەلەمەيتىن بولدى. تۋسەن جان ۆالجاندى قاتتى قادىرلەپ، ول جاساعاننىڭ ءبارىن جاقسى دەپ قابىلدادى. باز-بىردە جان ۆالجاندى كەزدەستىرىپ، قاساپشىنىڭ "ءماجنۇن" دەگەنى بار. سوندا تۋسەن: ءماجنۇن ەمەس، اۋليە"، — دەپ تۇزەتكەن ونى.
جان ۆالجان دا، كوزەتتا دا، تۋسەن دە ۆاۆيلون كوشەسىنە قاراعان ەسىك ارقىلى كەرى ورالىپ جۇرمەيتىن. باقتاردىڭ تور تەمىرى ارقىلى عانا كورىپ جۇرمەسە ولاردىڭ پليۋمە كوشەسىندە تۇراتىنىن ەشكىم بىلمەيتىن. Top تەمىر ۇنەمى جابىق تۇراتىن. وزگەلەردىڭ نازارىن اۋدارماس ءۇشىن جان ۆالجان ونى بەتىمەن كۇتپەي تاستادى.
بالكىم، ول وسى ارادا قاتەلەسكەن شىعار.
ءۇشىنشى تاراۋ
FOLIIS AC FRONDIBUS
جارتى عاسىر بويى ەركىن وسكەن ب ا ق ماۋەلەپ، ادەتتەن تىس عاجاپ بولىپ ءوستى. قىرىق جىلداي بۇرىن وتكىنشى كىسىلەر وسكىن جاسىل شابىقتارىنا كوز توقتاتا قاراعانمەن ولاردىڭ بويىنا قانداي قۇپيا جاسىرعانىنا كوز جەتكىزە الماعان-دى. ول تۇستا بىردە-بىر قيالشىل قۇلىپتاپ قويىلعان تەمىر قورشاۋدىڭ ەسكى مانەردەگى سولقىلداق، قىنا باسىپ، جاسىل تارتقان ەكى دىڭگەكتىڭ اراسىندا تارتىلعان سىمتەمىرلەرىنىڭ اراسىنا ويشا دا، جاي دا كوز جىبەرۋدى ويلاعان جوق.
اناۋ بۇرىشتا تاس ورىندىق، قىنا باسقان ءبىر مە، ەكى مە ستاتۋيا، ۋاقىت جۇلىپ ءتۇسىرىپ، ءشىرىپ، قابىرعاعا جابىسىپ قالعان وسىمدىكتەر جاتىر، ساياجولدار مەن گۇلزارلاردان ءىز دە قالماعان؛ قايدا قاراساڭ دا قاۋلاعان كەرەي ءشوپ. باعبان كەتكەننەن كەيىن تابيعات قايتا ورالىپتى. بارلىعىن قابىنداپ ءارامشوپ باسىپ كەتكەن، الاقانداي جەردىڭ پۇشپاعىنا مۇنان عاجاپ سىباعا بولار ما! ونداعى ءتۇرلى-تۇستى گ ۇلى بار وسىمدىكتەر قۇلپىرىپ تۇر. بۇل باقتا تىرشىلىككە تالپىنعانداردىڭ قۇدىرەتتى ەكپىنىنە ەشتەڭە كەدەرگى كەلتىرمەگەن، بەينەبىر ءوسىپ-ونۋ پاتشالىعى قۇرمەتكە بولەنىپ، سالتانات قۇرىپ تۇرعانداي. اعاشتار شومىرت بۇتاسىنا ءيىلىپ، شومىرت بۇتاسى اعاشتارعا ۇمتىلادى، وسىمدىكتەر جوعارى ۇمسىنىپ، بۇتاقتار باسىن تومەن ءيىپ تۇر، جەر باۋىرلاپ جاتقاندار اۋادا گۇلدەپ تۇرعاندارمەن شارپىسىپ، جەل ۇزگەندەرى قىناعا جابىسىپ جاۋراپ جاتىر؛ ءدىڭ، بۇتاق، تامىر، بۇرشىك، قىلقان، تىكەنەك، وسكىن اتاۋلى بىر-بىرىمەن ميداي ارالاسىپ، بۋدانداسىپ، بىرىگىپ كەتكەن؛ بىر-بىرىمەن قويىنداسىپ، قۇشاقتاسىپ، بىتە قايناعان وسىمدىك بىتكەن جاراتقاننىڭ وڭ كوزىنە ءىلىنىپ، بار-جوعى ءۇش ءجۇز فۋت كولەمىندەگى جەردىڭ مىناۋ تۇيىق پۇشپاعىندا تۋىسقاندىقتىڭ كيەلى قۇپيالىعىنىڭ داڭقىن كوككە كوتەرىپ، ادامزاتتى دا وسىلاي باۋىرلاسۋعا شاقىراتىن سەكىلدى. بۇل ب ا ق ەندى ب ا ق ەمەس، قالىڭ شوققا اينالعان، كادىمگى يت تۇمسىعى وتپەيتىن ورمان، حالقى قاراقۇرىم قالا ءتارىزدى، ۇياداي ۇركەك، شىركەۋدەي كىدى، گۇلدەي جۇپار، مولاداي وقشاۋ، توبىرداي جاندى.
وسىمدىكتەر الەمىندە بۇل تەمىر قورشاۋدىڭ ىشىندەگى ءتورت قابىرعادا كۇن شىققاندا ءدىر ەتە قالاتىن جانۋارلار سياقتى عالامدىق ءوسىپ-ونۋدىڭ، كوبەيۋدىڭ كوزگە كورىنبەيتىن ىسىنە قىزۋ كىرىسكەن، عارىشتىڭ ماحاببات لەبىن سەزىپ، تامىرىندا ءساۋىر شىرىندارى بۇرق-سارق ەتىپ جاتقان ءداۋ توعاي ءتارىزدى؛ جەلگە عاجاپ جاسىل جالىن جايىپ جىبەرىپ ول دىمقىل جەرگە، شاتىناپ تۇرعان ستاتۋياعا، دەربەسجايدىڭ توزىعى جەتكەن شىعابەرىسىنە، ءتىپتى ەلسىز قاڭىراعان كوشەنىڭ جيەگىنە گۇلدەردىڭ جۇلدىزدارىن، شىقتىڭ مونشاقتارىن، سۇلۋلىق پەن ءوسىمتالدىقتىڭ، تىرشىلىك پەن قۋانىشتىڭ جۇپارىن، جان جادىراتار حوش ءيىسىن سەزەردەي-دى. ءتۇس الەتىندە وعان قيساپسىز كوپ اق كوبەلەكتەر ۇشىپ كەلدى، جازعى قار جاپالاقتارىنىڭ كولەڭكەدە قالاي شىر اينالعانىن كورۋدىڭ ءوزى قىزىق. كوڭىلدى جاسىل كۇڭگىرت كولەڭكەدە بەيكۇنا گۇلدەردىڭ تۇتاس قورى جانىڭدى ايالاپ بىردەڭە ايتقانداي، شىقىلىقتاعان قۇستاردىڭ ۇمىتىپ كەتكەنىن شىبىن-شىركەيدىڭ ىزىلى جەتكىزىپ جاتقانداي. كەشكىسىن ءبارى بۋعا اينالىپ ۇشىپ كەتكەن قيالداي ساپ بولىپ، ب ا ق بۇلىڭعىر مۇنارعا وراندى دا، تىپ-تىنىش تىلسىم مۇڭ باستى توڭىرەكتى، تاپتىرمايتىن نازىك ۋ ءتارىزدى ىرعاي مەن شىرماۋىقتىڭ ماس قىلار ءيىسى بار جاقتان قۇيىلدى دا تۇردى، بۇتاقتا قالعىعان قارا تاماق تورعايلاردىڭ سوڭعى شاقىرۋ ءۇنى ەستىلدى: اعاش پەن قۇستىڭ قاسيەتتى جاقىندىعى سەزىلدى؛ كۇندىز قاناتتار جاپىراققا جان كىرگىزىپ ەدى، تۇندە جاپىراقتار ولاردى كۇتىپ تۇردى.
قىستا توعاي قاراۋىتىپ، سۋ-سۋ بولىپ، ءۇرپيىپ، سۋىقتان قالتىراپ تۇرادى، اراسىنان ءۇي دە كورىنەدى. بۇتاقتاعى گۇلدەردىڭ، گۇلدەردەگى شىق تامشىلارىنىڭ ورنىنا جاپىراقتاردىڭ سۋىق، تىعىز كىلەمىمەن جىلجىعان ۇلۋلاردىڭ ۇزىن كۇمىس ىزدەرى سوزىلىپ جاتادى، الايدا قورشاۋ ىشىندەگى وسىناۋ تابيعات بۇرىشى قانداي بولسا دا، جىل تاۋلىگىنە وراي — كوكتەمدە، جازدا، كۇزدە، قىستا قالاي كورىنسە دە ودان مۇڭ ەسىپ، جالعىزدىق، بوستاندىق، مەڭزەي قاراۋ، ادامنىڭ جالعىزدىعى، قۇدايدىڭ جالعىزدىعى بايقالىپ تۇرادى. ءسويتىپ، توت باسقان ەسكى تەمىر قورشاۋ "بۇل ب ا ق مەنىكى" دەسە دەگەندەي كورىنەدى.
مەيلى، مۇندا اينالا پاريج كوشەلەرى بولسىن، ەكى قادام جەردە ۆارەنن كوشەسىندە عالامات كلاسسيكالىق دەربەسجايلار، ودان دا بەرى مۇگەدەكتەر ءۇيىنىڭ مۇناراسى، جاقىن جەردە دەپۋتاتتار پالاتاسى تۇرسىن، مەيلى كورشىلەس بۋرگۋند پەن سەن-دومينيك كوشەلەرىندە ءساندى كۇيمەلەر زىرلاپ، كورشى قيىلىستاردا سارى، اق، قوڭىر، قىزىل ومنيبۋستار ءجۇرىپ جاتسىن، — ءبارىبىر پليۋمە كوشەسى قاڭىراپ بوس قالادى. وسىناۋ اقسۇيەكتەر مۇيىسىندە جاسىل جاپىراقتى بۇتالار ورنىعىپ، جابايى قارا قۇمىققا دەيىنگى وسىمدىكتەردىڭ ءتۇر-تۇرى ءوسىپ، الاپتى اشىق-جاسىل ءتۇستى شۇعاداي جاۋىپ، كەسىرتكەلەر مەن قوڭىزدار جانە باسقا قۇجىناعان جاندىكتەر ءورىپ ءجۇرۋى ءۇشىن قارت قوجايىنداردىڭ و دۇنيەلىك بولۋى، توڭكەرىس بولۋى، بۇرىنعى باق-داۋلەتتىڭ كۇيرەۋى، بەيحابارلىق، ۇمىتىپ كەتۋ، قىرىق جىل بەتىمەن جايىلۋ جانە بوستاندىق جەتىپ جاتىر. توپىراقتىڭ تەرەڭىنەن شىعىپ، ءتورت قابىرعادا بەلگىسىز، جابايى، كىسىلىك، ۇلىلىق توبە كورسەتىپ، ادامداردىڭ ايارلىق ايلاسىن بىت-شىت قىلىپ، كورىنەتىن جەردە ءاردايىم تابيعات ءوزىن تانىتا بىلەدى، قۇمىرسقا يلەۋى دەمەيدى، قىراننىڭ ۇياسى دەمەيدى، جالت ەتەتىن جەردە جالت ەتە تۇسەدى، مىناۋ كۇيكى عانا پاريج باعىندا دا جاڭا دۇنيەنىڭ قىز ورمانىنداعى سياقتى اۋىزدىقسىز ايبىنمەن كوزدى ارباپ تۇر ەمەس پە.
تابيعاتتا ەلەۋسىز ەشتەڭە جوق، وعان تەرەڭ بويلاي بىلەتىن قاسيەتى بار ادام ونى بىلەدى. ناتيجە سالدارىنىڭ سەبەپتەرىن انىقتاپ، شەكاراسىن كورسەتۋ بۇيىرماعانى سياقتى، فيلوسوفيانىڭ قولىنان تولىق قاناعاتتاندىرۋ دا كەلمەيدى، ويتكەنمەن سىرتتاي مەڭزەۋشى بىرلىكپەن تۇيىقتالاتىن كۇشتەردىڭ ءبولىنۋىن كورگەندە قايران قالادى. ءبارى دە سوعان جۇمىس ىستەيدى.
الگەبرانى بۇلتتارعا قولدانۋعا بولادى؛ جۇلدىزدىڭ جارقىلى راۋشان گۇلگە پايداسىن تيگىزەدى؛ ەشبىر ويشىلىڭ دولانا جۇپارى جۇلدىزدار شوعىرىنا پايداسىز دەۋگە باتا المايدى. مولەكۋلالاردىڭ جولىن كىم وزگەرتە الادى؟ الەمنىڭ ۇنتاق قۇمداردىڭ قۇلاۋىنان پايدا بولماعانى كىمگە ايان؟ شەكسىز ۇلكەن مەن شەكسىز كىشىنىڭ ءوزارا ءسىڭىسۋى تۋرالى، جەكە ءماننىڭ تۇپسىزدىگى مەن جاڭعىرۋ تاسقىنىنداعى باسقى سەبەپ تۋرالى كىم بىلەدى. كونە دە ەلەۋلى قۇبىلىس؛ ۇلكەن كىشى، كىشى ۇلكەن؛ بارلىعى دا اقىل-ويدى تۇرشىكتىرەتىن كورۋمەن تەڭگەرىلەدى. جاندى زاتتار مەن ءولى ماتەريانىڭ اراسىندا عاجاپ بايلانىس بار: كۇننەن شىركەيگە دەيىنگى تاۋسىلماس تۇتاستىقتا بىر-بىرىنە دەگەن وشپەندىلىك جوق؛ ولار ءبىرىن-بىرى قاجەتسىنەدى. جەردىڭ حوش ءيىسىن كوگىلدىر الەمگە الىپ كەتەتىن جارىق نە ىستەيتىنىن بىلەدى؛ ءتۇن جۇلدىز توعىسىمەن مۇلگىگەن گۇلدەردى اۋلاقتاتادى. ءاربىر ۇشقان قۇس شەڭگەلىندە شەكسىزدىك ءجىبىن ۇستاپ بارادى. جاندىنىڭ تۋۋى جارىق جۇلدىزدىڭ قالىپتاسۋىنا وراي قيىنداي تۇسەدى، قارلىعاشتىڭ بالاپانى جۇمىرتقانى جارىپ شىعاردا تۇمسىعىمەن ونىڭ قابىعىن شۇقىپ سىندىرادى؛ ول جاڭبىر قۇرتىنىڭ جارالۋىنا جانە سوكراتتىڭ تۋۋىنا اكەپ سوعادى. تەلەسكوپ بىتكەن جەردە ميكروسكوپ پايدا بولادى. ولاردىڭ قايسىسىنىڭ كورۋ ءورىسى زور؟ تاڭداي بەر. كوگەرۋ — گۇلدەردىڭ باس قۇراۋى، تۇماندىق — جۇلدىزداردىڭ قۇمىرسقا يلەۋى. اقىل-وي قۇبىلىستارى مەن ماتەريا جاي-كۇيىنىڭ اراسىنداعى سول باياعى تىعىز بايلانىس بارعان سايىن تاڭ قالارلىق بولا تۇسەدى. تابيعات قۇبىلىستارى مەن تۇرمىس زاڭدارى ۇشتاسىپ، ميداي ارالاسىپ، بىر-بىرىمەن جۇپتاسىپ، ءبىر ءبىرى ارقىلى ءوسىپ-ونىپ كوبەيەدى، سايىپ كەلگەندە ماتەريالدىق دۇنيە مەن رۋحاني دۇنيە ءبىر ارناعا سايىپ، سول باياعى ايقىندىعىن تابادى. تابيعات قۇبىلىستارى ءوزىن تولاسسىز قايتالاپ وتىرادى. ۇلان-عايىر عارىش الماسۋلارىندا اسپان الەمىنىڭ ءومىرى بەلگىسىز كولەمدە العا جانە ارتقا قوزعالىپ تۇرادى، كوزگە تۇسپەس تىلسىممەن پايدا بولعانداردىڭ ءبارىن شىر اينالدىرا وتىرىپ، مۇڭدى دا، ءتۇستى دە تاستاماي، بارلىعىن پايداعا اسىرىپ، مۇندا ينفۋزوريا تۋعىزىپ، اندا جۇلدىزداردى بولشەكتەپ، جارىقتان كۇش، ويدان قۇبىلىس تۋىنداتادى. تەڭسەلە بۇرالاڭداپ، سان-ساققا شاشىراپ، بارلىعىن بالقىتىپ، "مەن" اتالاتىن گەومەتريالىق سىنىقتان باسقانىڭ ءبارىن ەرىتىپ، قۇدايداعىنىڭ ءبارىن بۇركەپ، ءبارىن جانعا — اتومعا تەلىپ، ەڭ اسقاق قارەكەتتەن ەڭ الاسا قارەكەتكە دەيىنگىنىڭ كۇللىسىن بىتىستىرىپ باس اينالدىرار وسى مەحانيزمنىڭ تۇنەگىندە شىبىن-شىركەيدىڭ ۇشۋىن جەردىڭ قوزعالىسىمەن بايلانىستىرىپ، بالكىم ءباز-بىر زاڭ بويىنشا اسپان الەمىندەگى قۇيرىقتى جۇلدىزداردىڭ اعۋىن تامشى سۋداعى ينفۋزوريانىڭ اينالۋىنا باعىندىرادى. بۇل اقىل ارقىلى جاسالعان مەحانيزم. العاشقى قوزعاعىشى — شىركەي، سوڭعىسى — زودياك اتالاتىن الىپ وسىدان تۋعان.
ءتورتىنشى تاراۋ
تەمىر قورشاۋدان كەيىن تەمىر قورشاۋ
جىگىتشىلىكتىڭ قۇپياسىن بىلدىرمەس ءۇشىن جاسالعان ب ا ق ەندى پاك تازالىقتىڭ قۇپياسىن جاسىرۋعا لايىق ورىن سياقتى كورىندى. وندا بۇرىنعىداي سۇحباتتاق تا، كوگالدار دا، قاراڭعى ساياجايلار مەن ۇڭگىرلەر دە جوق، مۇندا ءبىر تاڭعاجايىپ ىمىرت ورنادى، بىردە اندا، بىردە مۇندا بەتپەردە سياقتى كولەگەيلەنەدى دە تۇرادى ءبارى. سەزىم شاتتىعى ونى قايتادان جۇماققا اينالدىردى. بەينەبىر بىرەۋدىڭ كۇناسىن مويىنىنا الىپ كەشىرىم ءوتىنۋى وسى ءبىر قاراپايىم قيان شەتتەگى بۇرىشتى تازارتقانداي. گۇل ءوسىرۋشى ايەل ءوز گۇلىن ەندى قىمسىنا ۇسىناتىن بولدى. كەزىندە كۇماندى اتاعى كوبىرەك شىققان قىلىمسىعان ب ا ق قايتادان قىز مىنەزدى، ۇيالشاق ورىنعا اينالدى. ءتوراعا باعبانمەن ءامپاي بولىپ باقتى ءبۇلدىرىپ، قىرقىپ، كەسىپ، تىقىرلاپ، سىباي-سىلتىڭ سەرۋەنگە بەيىمدەدى، ەكەۋى دە ەسەرسوق ەدى، ءبىرى ءوزىن لامۋانوننىڭ مۇراگەرىمىن دەسە، ءبىرى لەنوتر ونەرىنىڭ جالعاستىرۋشىسىمىن دەپ تابيعاتتى تابانعا سالىپ، كولەڭكەمەن تۇمشالاپ، ماحاببات مەكەنى عانا ەتكىسى كەلدى.
ەندى وسى وڭاشا تۇكپىردە شىن سۇيۋگە ءازىر جۇرەك پايدا بولدى. قالعانى تەك ءسۇيۋ عانا، ول ءۇشىن كوكتەن، شوپتەن، قىنادان، قۇستاردىڭ شىرىلىنان، جىبەك مۇناردان، جايقالعان بۇتاقتاردان تۇراتىن حان سارايى قۇشاق اشقالى تۇر، ول از بولسا مەيىرىم مەن سەزىمنەن، تازالىق پەن ۇمىتتەن، قيال مەن شابىتتان جارالعان جۇرەك تە بار.
كوزەتتا موناستىردان ءسابي دەرلىك شاعىندا شىقتى، نە بارى ون ءتورت جاستا عانا، مىنە ەندى، "جاقسىلىق دەگەندى بىلمەيتىن جاسقا" قادام باستى، بۇرىن ايتقانىمىزداي مولدىرەگەن كوزى بولماسا، سۇلۋدان گورى كەيىپسىزگە كوبىرەك كەلەتىن، ايتكەنمەن سۇيكىمسىز تۇك ءىس جوق، ەبەدەيسىز دە ارىق، ۇيالشاق تا باتىل، ءبىر سوزبەن ايتقاندا سالماقتىلىعى مەن تۇراقتىلىعى ءالى قالىپتاسپاعان ءجاسوسپىرىم بولاتىن.
ونىڭ تاربيەسى ءتامامدالعان دەپ سانالدى، وعان قۇداي زاڭىن وقىتتى، ءتاۋباشىلدىققا ۇيرەتتى، سوسىن موناستىر شاڭىراعىنىڭ استىندا "تاريح" دەپ ۇعىلاتىن پاننەن، جاعرافيا مەن گرامماتيكادان، سەپتەۋدەن ءدارىس بەردى، فرانسۋز كورولدەرىنىڭ اتىن جاتتاتتى، ازداپ مۋزىكامەن تانىستىرىپ، كىسى كەسكىنىن قىرىنان سۋرەتكە سالعىزدى، تاعىسىن تاعىلار، الايدا ودان باسقا ەشتەڭە بىلە المادى، ونىڭ عاجايىپتىعى مەن قاۋىپتىلىگىنىڭ ءوزى دە، مىنە، وسىندا جاتىر. جاس قىزدىڭ جۇرەگىن قاراڭعى قاپاستا ۇستاۋعا بولمايدى، بارا-بارا ودان قاراكولەڭكە بولمەدەگىدەي تىم ايقىن، تىم اشىق ساعىمدار پايدا بولۋى مۇمكىن. ونىڭ تۇنەگىن اقىرىن، بىلدىرتپەي، تۋرا تۇسەر وتكىر شاپاقپەن سەرگىتۋ كەرەك. ول جارىم جارىق كوڭىل قويارداي بولسا، سابيلىك ۇرەيدى قۋىپ، قۇلاۋعا جول بەرمەيدى. تەك قىز جادى مەن ايەل تاجىريبەسى استاسقان تۋا ءبىتتى تاماشا قاسيەت انا تۇيسىگى عانا مۇنداي الاگەۋىم جارىقتى قالاي جاساۋدى بىلەدى. جاس قىزدىڭ جانىن تاربيەلەۋگە كەلگەندە بۇل تۇيسىكتى ەشتەڭە دە الماستىرا المايدى، ءجۇز سوپى ايەل ءبىر اناعا تاتىمايدى.
كوزەتتانىڭ اناسى بولعان جوق. تەك سوپى ايەل-ەنەلەر عانا بولدى، بىلايشا ايتقاندا، "انا" دەگەن ءسوزدىڭ كوپشەسى.
جان ۆالجانعا كەلەتىن بولساق، ونىڭ تۇلا بويى تۇنىپ تۇرعان اكەلىك سەزىم مەن قامقورلىق بولعانمەن، قاريا انالىق تۇيسىكتەن تۇك سەزگەن جوق.
شىنىندا دا ايەلدى ومىرگە دايارلاۋ دەگەن تاربيە ەرلىگىندە پاكتىك دەگەن ۇلى بولمىسپەن كۇرەسۋ ءۇشىن قانشا ءبىلىم كەرەك دەسەڭشى!
جاس قىزدى موناستىردان ارتىق ەشتەڭە قۇشتارلىقتان بەزدىرە المايدى. موناستىر ويىڭدى ءمالىمسىز جاققا جەتەلەيدى. وزىمەن ءوزى بولعان جۇرەك سىر اشا الماي مۇڭعا باتىپ، تۇيىقتالىپ، گۇلدەنۋ قابىلەتىنەن ايىرىلادى. وسىدان كەلىپ، ەلەس، بولجام، جورامال، حيكايالار ويلاپ تابۋ، قيالي عاجايىپتارعا قۇمارلىق، اقىلدىڭ ىشكى تۇنەگىندە جارالعان قايداعى ءبىر ەرتەگى سارايلار شىعادى، قاندى قىزدىرعان قۇمارلىق سولاردان پانا تابادى، ەندى عانا ارتتا قالعان موناستىر تور كوزدەرى سوعان جول اشادى.
موناستىردان كەتىپ كوزەتتا پليۋمە كوشەسىندەگى ۇيدەن قولايلى دا ءقاۋىپتى ەشتەڭە تابا المادى. بۇل جالعىزدىقتىڭ جالعاسى، بوستاندىقتىڭ باسى بولدى؛ تۇيىق ب ا ق، ءبىراق باي دا جارقىن، جانىڭدى ايالايتىن جايساڭ تابيعات؛ سول باياعى موناستىرداعى تۇستەر، تەك اراسىنان كوزگە ءبىر جارق ەتە قالعان جىگىتتەر كورىنەدى، تەمىر تور، ءبىراق ول باقتى كوشەدەن قورشاپ تۇر.
الايدا، قايتالاپ ايتايىق، ول وسىندا كەلگەندە ءالى دە ءسابي بولاتىن. جان ۆالجان مىناۋ يەسىز قالعان باقتى سونىڭ قاراۋىنا بەردى. "نە ىستەگىڭ كەلسە، سونى ىستە"، — دەدى وعان. كوزەتتا وسىعان تەز ەلىكتى، بۇتالاردى شارلاپ، تاستاردى اۋدارىستىرىپ، استىنان "حايۋاندار" ىزدەدى، قيالعا شومار شاق تۋعانشا ويىن سوقتى؛ بۇل باقتى ول اياق استىنان ىز ەتىپ شىعا كەلەتىن شىبىن-شىركەيلەرى ءۇشىن جاقسى كوردى، ونىسى تاس توبەسىنەن تەلمىرىپ، بۇتالاردىڭ اراسىنان جىمىڭداعان جۇلدىزدارعا قۇمارتقانشا سوعىلدى.
سوسىن ول ءوز اكەسىن، ياعني جان ۆالجاندى جان-تانىمەن، بالالىق بەيكۇنا قۇمارلىقپەن جاقسى كورىپ، شالدى قالاۋلى دا سۇيكىمدى جولداس كوردى. وقىرماننىڭ ەسىندە بولسا، مادلەن دەگەن كوپ وقۋشى ەدى عوي، جان ۆالجان دا وقۋدان جالىقپاي، سونىڭ ارقاسىندا جاقسى اڭگىمەشى بولىپ شىقتى؛ ونىڭ جاسىرىن بايلىعى شىنايى سۇڭعىلا اقىلدان تۋعان شەشەندىگى ەدى. وندا قايىرىمدىلىعىن كولەگەيلەيتىن قاتىگەزدىك قانشا قالسا، ءالى دە سونشا قالدى، سالقىن اقىل، ىستىق جۇرەكتىڭ يەسى بولدى ول. ليۋكسەمبۋرگ باعىندا بەتپە-بەت اڭگىمەدە ول وقىعاندارىنان، باستان وتكەرگەندەرىنەن الىپ ۇلان-عايىر تۇسىنىكتەمەلەر بەردى. كوزەتتا ونى كوزىن قياعا تاستاپ، قيالدانا وتىرىپ تىڭدادى.
كوزەتتانىڭ جانارىن مىناۋ جابايى ب ا ق قالاي تويدىرسا، وسىناۋ قاراپايىم كىسى ونىڭ وي-قيالىن سولاي بايىتتى، كوبەلەك قۋىپ، شارشاپ، القىنىپ كەلىپ: "اھ، كوپ جۇگىرگەنىمدى قاراشى!" دەگەندە، اكەسى ونى ماڭدايىنان ءسۇيدى.
كوزەتتا مەيىربان قاريانى قاتتى ءسۇيدى. ول ونىڭ قىر سوڭىنان قالمادى. وعان جان ۆالجان بار جەردىڭ ءبارى جاقسى. اكەسى باقتا دا، دەربەسجايدا دا تۇرماعان سوڭ ول كىلەممەن كومكەرىلىپ، قابىرعالارىنا تاقتاي مامىقتاقتار قويىلعان قوناقجايدان شيدەن توقىلعان ورىندىعى بار لاشىقتى تاس توسەلگەن ارتقى اۋلادان گۇلگە ورانىپ تۇرعان ءوز بۇرىشىن ارتىق سانادى. كەيدە قىزىنىڭ ارنەنى سۇراپ مازاسىن العانىن دا باقىت سانايتىن جان ۆالجان جىميىپ قانا: "ەندى ءوز بولمەڭە بارا عوي. وڭاشا وتىرۋىما مۇرسات بەرشى!" — دەيتىن.
كوزەتتا اۋزىن ەركەلەي بۇرتيتىپ، ءبىرتۇرلى سۇيكىمدى ۇنمەن اكەسىنە:
— اكە! ءسىزدىڭ بولمەڭىز تىم سۋىق. نەگە كىلەم توسەپ، پەش سالعىزبايسىز؟ — دەيتىن.
— اينالايىن بالام! دۇنيەدە مەنەن ارتىق ادامدار قانشاما، ال ولاردىڭ باسىندا باسپاناسى دا جوق.
— ولاي بولسا، وندا نەگە مەنىڭ ءۇيىم جىلى، ءارى نە قاجەتتىنىڭ ءبارى بار؟
— ويتكەنى سەن ءسابيسىڭ، قىز بالاسىڭ.
— سوندا قالاي! ەرلەر توڭىپ-جاۋراپ، جامان تۇرۋى كەرەك پە؟
— كەيبىر ەركەكتەر عانا.
— وندا، وتە جاقسى، مەن مۇندا ءجيى كەلىپ تۇرامىن، سوندا ءسىز ەرىكسىزدەن ەرىكسىز وت جاعاتىن بولاسىز. اكە! ءسىز نەگە مىنانداي ناشار نان جەيسىز؟ — دەدى قىز.
— سەبەبى، قىزىم...
— اھ، سولاي ما؟ وندا مەن دە وسىنداي نان جەيمىن.
كوزەتتا قارا نان جەمەۋى ءۇشىن جان ۆالجاننىڭ دا اق نان جەۋىنە تۋرا كەلدى.
بالالىق شاعىن كوزەتتا بۇلدىر بىلەدى. ەرتەڭگىلىك جانە كەشكىلىك ول ءوزى بىلمەيتىن اناسى ءۇشىن عيبادات قىلدى. تەناردە ونىڭ ەسىندە ۇرەيلى تۇستەگىدەي جيىركەنىشتى ەكى جاندى زات بولىپ قانا قالدى. ونىڭ ەسىندەگىسى "عاجايىپ ءبىر كۇنى تۇندە" ورمانعا سۋعا بارعانى.
بۇل پاريجدەن ءبىر قيان شەتتە الىستا ەكەن دەپ ويلادى. وعان ءومىرى قۇلاما كۇز تابانىندا باستالىپ، سودان جان ۆالجان شىعارىپ العانداي كورىندى. كوز الدىنا بالالىق شاعى ەلەستەگەندە، ول ءوزىن قىرىقاياقتاردىڭ، بۇيىلەر مەن جىلانداردىڭ اراسىندا ءجۇز كوردى. جان ۆالجاننىڭ قىزى ەكەنىنە، ونىڭ ءوز اكەسى ەكەنىنە نىق سەنىمى بولماعاندىقتان، كەشكىسىن ۇيىقتار الدىندا اناسىنىڭ جانى وسىناۋ قايىرىمدى شالعا اۋىسىپ، ول وزىمەن قاتار ءجۇر-اۋ، تەگى دەپ توپشىلادى.
ونىڭ قاسىندا وتىرعاندا ول بەتىن اق شاشىنا سۇيكەپ، كوزىنەن تامشى جاس ءۇزىلىپ ءتۇسىپ، "بالكىم مەنىڭ انام وسى بولار" دەپ ويلايتىن.
انالىق دەگەنىمىز قىز بالانىڭ اقىلى مۇلدەم جەتپەيتىن تۇسىنىك، موناستىردا تاربيەلەنگەن قىز كوزەتتا دا ماعلۇماتسىزدىعى سالدارىنان اقىر سوڭىندا انام جالپى بولماعان شىعار دەپ توپشىلادى. ول ءتىپتى ونىڭ اتىن دا بىلگەن جوق. ول جونىندە جان ۆالجاننان سۇراسا ءتىس جارمايدى. زاۋدە سۇراۋىن قايتالار بولسا، جىميىپ كۇلەدى دە قويادى. بىردە ول قويماي سۇراپ، قاسارىسىپ وتىرىپ الدى، سوندا ونىڭ كۇلكىسى كوز جاسىنا اۋىستى.
جان ۆالجاننىڭ ۇنسىزدىگى كوز كورگىسىز تۇنەكپەن فانتينانى بۇركەمەلەدى.
ءبۇل ارادا ساقتىقتىڭ اسەرى بولدى ما؟ الدە قۇرمەتتىڭ اياسىنان اسا المادى ما؟ الدە ونىڭ ەسىمىن كۇللى كەنەتتىلىگىمەن وزگەنىڭ جادىنا سەنىپ ايتا قويۋدان قورقۋ ما؟
كوزەتتانىڭ كىشكەنتاي كەزىندە جان ۆالجان وعان اناسى تۋرالى قىزىقتاي ايتاتىن، ال ول بويجەتكەنگە اينالعاندا ايتۋ ءۇشىن مۇمكىن بولماي قالدى. بۇدان بىلاي ايتۋعا ونىڭ حاقىسى جوق سياقتى كورىندى. وعان سەبەپ كوزەتتا، الدە فانتينا بولدى ما ەكەن، ايتەۋىر ول كوزەتتانىڭ كوڭىلىنە كولەڭكە ءتۇسىرىپ، دۇنيەدەن وتكەن ادامدى ءوز تاعدىرىنىڭ ءۇشىنشى پەندەسى ەتىپ الامىن با دەگەن ويدان ولەردەي ۇرەيلەندى. ول كولەڭكە قاسيەتتەنە تۇسكەن سايىن قاھارلى بولىپ كورىندى. ول فانتينا تۋرالى ويلادى، ۇنسىزدىك جانىن جەدى، قاراڭعىدا ونىڭ ەرنىن باسا قويعان ساۋساعىنا ۇقساس بىردەڭە كورىنگەندەي بولىپ، تاڭ-تاماشا قالدى. بالكىم فانتينانىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە زورلىقپەن ايىرىلعان پاكتىگى ولگەننەن كەيىن قايتا ورالىپ، مولاسىندا ونىڭ تىنىشتىعىن كۇزەتىپ تۇرعان شىعار. جان ۆالجاننىڭ ءوزى دە نە بولعانىن بىلمەي، سونىڭ ىقپالىن باستان كەشىرىپ وتىرعان جوق پا ەكەن؟ ءبىز ولىمگە سەنەمىز، ءبىراق ونىڭ تىلسىم تۇسىنىگىن جوققا شىعارۋشىلار ساناتىنا قوسىلمايمىز. ويتكەنى ول فانتينانىڭ ەسىمىن ءتىپتى كوزەتتانىڭ الدىندا اتاۋعا باتپادى.
باز-بىردە كوزەتتا وعان:
— اكە! بۇگىن مەن تۇسىمدە انامدى كوردىم، — دەدى. — ونىڭ ەكى زور قاناتى بار ەكەن. زايىرى، مەنىڭ انام كوزى تىرىسىندە-اق اۋليەلىككە لايىق بولسا كەرەك.
— ءيا، ازاپ شەگۋى ارقىلى، — دەپ جاۋاپ قاتتى جان ۆالجان.
سوعان قاراماستان جان ۆالجان باقىتتى ەدى.
ونىمەن شىققاندا، كوزەتتا وعان قولىمەن سۇيەنىپ، ءوزىن جان-جۇرەگىمەن باقىتى ساناپ، تاكاپپارلانىپ جۇرەتىن. ءبىر وزىنە باعىتتالعان ادەمى ەركەلىگىن كورگەندە قىزىنا ءسۇيسىنىپ، جان ۆالجان جۇرەگى راقاتقا بوگىپ، بالقىپ بارا جاتقانداي سەزىنەتىن. بەيشارا قۋانىشى قويىنىنا سىيماي تەبىرەنىپ، عۇمىر بويى وسىلاي بولادى دەپ تۇيەتىن شاتتانىپ، شاپاعاتتى باقىتقا قول جەتكىزۋ ءۇشىن ازاپتى ءالى دە از شەكتىم دەپ، وسىناۋ بەيكۇنا جان يەسىنىڭ ءوزىن وسىنشالىق جاقسى كورگەنى ءۇشىن قۇدايعا مىڭ دا ءبىر راحمەت ايتاتىن.
بەسىنشى تاراۋ
راۋشانگۇل سوعىس قارۋى
بولعانىن بايقايدى
بىردە كوزەتتا ايناعا كەزدەيسوق قاراپ قالىپ، قايران بولدى. وعان ءوزى اپ-ادەمى بولىپ كورىندى. ادەتتەن تىس ءبىر تولقىنىس سەزىندى. بۇعان دەيىن ول ءوزىنىڭ سىرت ءپىشىنى تۋرالى مۇلدەم ويلانباپ ەدى. ايناعا قاراۋىن قاراعانمەن ءوزىن كورە المايتىن. ونىڭ ۇستىنە وعان كورىكتى ەمەسسىڭ دەپ ءجيى ايتاتىن، تەك جان ۆالجان عانا: "جوق، جوق، ولاي ەمەس دەيمىن" دەپ قايتالايتىن بيازى ۇنمەن. قالاي بولعانمەن دە كوزەتتا ۇدايى ءوزىن ۇسقىنسىز ساناپ، بالاڭ كوڭىلمەن سوعان كونىپ بوي جەتتى. ال ەندى، مىنە، اينا وعان بىردەن جان ۆالجاننىڭ ءسوزىن قايتالاپ: "جوق، جوق، ولاي ەمەس!" دەگەندەي بولدى. ول ءتۇنى بويى كوز ىلمەي شىقتى. "ال مەن شىنىندا دا ادەمى بولسام شە؟" — دەپ ويلادى. — كوز توقتاتارلىقتاي كورىكتى بوپ شىقسام قىزىق بولار ەدى. ول سۇلۋلىعىمەن جارقىلداپ كوزگە تۇسەتىن موناستىرداعى قۇربىلارىن ەسكە الدى دا، ىشتەي: "مەن دە سول مادەمۋازەل سياقتى بولامىن با؟" دەپ قايتالادى.
كەلەسى كۇنى ول ايناعا سانالى تۇردە قاراپ، جانى ءبىر جاي تاپتى. "باسىما قاي قايداعى ساندىراقتىڭ كەلىپ جۇرگەنى نەسى" — دەپ ويلادى ول. جوق، مەن ۇسقىنسىزبىن". ونىسى انشەيىن عانا، ول تەك تىم ناشار ۇيىقتاپ شىقتى، ءوڭى قۋقىل تارتىپ، كوزىنىڭ الدى كوگەرىڭكىرەدى. الدىندا دا ول سۇلۋلىعىنا سەنىپ، ونشا قۋانا قويعان جوق ەدى، ەندى مۇلدەم ءتۇڭىلدى. قايتىپ ول ايناعا قارامادى، ەكى اپتا بويى وعان تەرىس قاراپ تۇرىپ تارانىپ ءجۇردى. ادەتتە ول كەشكىسىن، تۇستىكتەن كەيىن ورنەكپەن كەستە تىگىپ نەمەسە موناستىردا ۇيرەنگەن باسقا جۇمىستارمەن شۇعىلداناتىن، جان ۆالجان ونىڭ جانىندا وتىرىپ كىتاپ وقيدى. بىردە ول باسىن كوتەرىپ، اكەسىنىڭ وزىنە قادالعان نازارىنان ءبىر مازاسىزدىق اڭعاردى.
كەلەسى ءبىر رەتتە كوشەدەن ءوتىپ بارا جاتىپ ول تۋ سىرتىنان بىرەۋدىڭ "كورىكتى ەكەن! تەك ناشار كيىنگەن" دەگەنىن ەستىدى.
"بۇل مەن تۋرالى ەمەس شىعار، — دەپ ويلادى ول — كيىمىم جاقسى عوي، ءبىراق كورىكتى ەمەسپىن". ول باسىنا ءپۇلىش بورىك، ۇستىنە مەرينوس جۇنىنەن توقىلعان كونە كويلەك كيگەن ەدى.
اقىرى بىردە كۇندىز باقتا بولعاندا ول كارى تۋسەننىڭ: "ءسىز بايقايسىز با، مىرزا، بويجەتكەنىڭىز سۇلۋلانىپ بارادى" دەگەنىن ەستىدى. كوزەتتا اكەسىنىڭ نە جاۋاپ قاتقانىن ەستىگەن جوق؛ ال تۋسەننىڭ ءسوزى ول ءۇشىن جاڭالىق بولدى. ول باقتان تۇرا جۇگىرىپ، ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلدى دە ءۇش اي بويى كوز سالماعان ايناعا قاراپ، شىڭعىرىپ جىبەردى. وزىنە ءوزى تاڭ قالدى.
ول شىنىندا دا ادەمى، شىنىندا دا سۇلۋ، ايناسى مەن تۋسەننىڭ پىكىرىنە سەنبەي بولمايدى. ونىڭ سىمباتى ايقىندانىپ، ءجۇزى شىرايلانىپ، ءتانى اعارىپ، شاشى جالتىراپ، كوگىلدىر كوزىندە ايرىقشا ءبىر ۇشقىن شاشىرايتىن بولىپتى. ءوزىنىڭ سۇلۋلىعىن سەزىنۋى جارىقتىڭ جالت ەتە قالۋى سياقتى ءبىر ساتتە عانا بولدى؛ الايدا ونىڭ ادەمى ەكەنىن باسقالار دا بايقادى، بۇل تۋرالى تۋسەن دە ايتتى، شاماسى جۇرگىنشى دە وسى جايىندا ايتقان بولۋى كەرەك، دەمەك، كۇمان قالعان جوق. ابدىراعان، الابۇرتقان، ايتىپ جەتكىزگىسىز تاڭدانىسقا تولى ول باققا ورالدى، ءوزىن كورول قىزىنداي سەزىندى، قىس بولسا دا قۇستار ءانىن ەسىتتى، التىن اسپاندى، بۇتاقتار اراسىنان سىعالاعان كۇندى، بۇتالارداعى گۇلدى كوردى.
جان ۆالجان بولسا، تەرەڭ دە تۇسىنىكسىز كوڭىل قوبالجۋىن باستان كەشىردى.
ءبىراز ۋاقىتتان بەرى كوزەتتانىڭ سۇيكىمدى ءجۇزىن ارايلاپ، كۇن سايىن جارقىراي تۇسكەن سۇلۋلىققا ۇرەيلەنە كوز سالاتىن. بارشانى باۋراپ الار قاتەرى بار ءبىر شاپاق جامىراپ كەلەدى.
كوزەتتا ءوزى بايقاعاننان كوپ بۇرىن ادەمى بولاتىن. ال جان ۆالجاننىڭ تۇنەرگەن جانارى باياۋ جانىپ، بىرتە-بىرتە قىزدى ايالاي باستاعان جارىقتان العاشقى كۇننەن باستاپ-اق قورىقتى. ول ءوزىنىڭ باقىتتى ومىرىندەگى، ءسال قيمىلداسا ونىڭ بىردەڭەسىن ءبۇلدىرىپ الارمىن دەپ الاڭدايتىن باقىتتى تىرلىگىندەگى بۇل وزگەرىس دەپ قابىلدادى. باقىتسىزدىقتىڭ بارلىق جولىنان وتكەن كىسى، تاعدىر سالعان جاراسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن بىتپەي قانتالاپ تۇراتىن، بۇرىن جاۋىز اتانىپ، بۇگىن اۋليەدەي بولىپ جۇرگەن كاتورجاننىڭ بۇعاۋدان كەيىن ابىرويسىزدىقتىڭ اۋىر شىنجىرىن مويىنىنا سالعان كىسى، زاڭ ءالى اقتاماعان، كەز كەلگەن ساتتە تۇتقىنعا الىنۋى كادىك، ءوز ىزگىلىگىنىڭ زىندانىنان قوعامدىق ايىپتاۋدىڭ ايقىن جارىعىنا شىعارىلعان كىسى — ولگەننەن باسقا كورمەگەنى جوق وسى كىسى ءبارىن دە قابىلداپ، ءبارىن دە كەشىرىپ، ءبارىن دە اقتاپ، بارىنە دە باتا بەرىپ، بارىمەن دە كەلىسىپ، قۇدىرەتتى ادامداردان، زاڭداردان، قوعامنان، تابيعاتتان، ايداي الەمنەن جالعىز-اق كوزەتتانىڭ سۇيىسپەنشىلىگىن تىلەيدى!
تەك قانا كوزەتتا جاقسى كورۋىنەن تانباسا ەكەن! تەك قانا قۇدايتاعالا وسىناۋ ءسابيدىڭ جۇرەگى وسىعان ۇمسىنىپ، وسىنىڭ عانا مەنشىگى بولۋىنا كەدەرگى كەلتىرمەسە ەكەن! كوزەتتانىڭ ماحابباتى ونى اۋرۋدان ايىقتىردى، تىنىش تاپتىردى، ساباسىنا ءتۇسىردى، قاناعات ويلاتتى، تارتۋ تارتتى، توبەگە كوتەردى. كوزەتتانى جاقسى كورىپ ول باقىتقا بولەندى. ودان ارتىقتى ول سۇراعان دا جوق. ەگەر دە ودان "باقىتتى بولعىڭ كەلە مە؟" — دەپ سۇراسا ول: "جوق!" دەپ جاۋاپ بەرەر ەدى. ەگەر ودان قۇدايدىڭ ءوزى "پەيىشتىڭ راقاتىن كورگىڭ كەلە مە؟" دەپ سۇراسا، ول: "وندا مەن ۇتىلىپ قالامىن عوي"، دەپ جاۋاپ بەرەر ەدى.
وزگەرىس باستالعاننان بەرى ءبارى دە ونىڭ تىرلىگىنە نۇقسان كەلتىرەدى، ءتىپتى ۇرەيدەن دىرىلدەپ، قالشىلداۋعا دەيىن اپارادى. ايەلدىڭ سۇلۋلىعى دەگەن نە ەكەنىن ول ونشا جاقسى تۇسىنبەيدى، ءبىراق تۇيسىگى ونىڭ وتە قاتەرلى ەكەنىن اڭعارتادى.
ابدىراپ ەسى كەتكەن ول ءوز باقىتسىزدىعىنىڭ، كەلەڭسىزدىگىنىڭ، الاستالعاندىعىنىڭ ءتۇپ تەرەڭىنەن ءوز جانىندا، كوز الدىندا بارعان سايىن ايدىندانىپ، ايشىقتانىپ، ءسابيدىڭ بەيكۇنا جۇزىندە جاسىرىن ءقاۋىپ ءتوندىرىپ، ءبۇر جارىپ كەلە جاتقان سۇلۋلىققا قينالا قارايدى.
ول وزىنە-وزى: "ول قانداي سۇلۋ! ەندى مەن نە كۇيگە ۇشىرايمىن؟" دەيدى. ەر ادامنىڭ مەيىرىمى مەن انانىڭ مەيىرىمى اراسىنداعى ايىرماشىلىق وسىدان-اق كورىنىپ تۇر. مۇنىڭ جانىن مازالاعان نارسە انا ءۇشىن قۋانىش بولىپ شىعار ەدى.
باستالعان وزگەرىستىڭ باستاپقى بەلگىلەرى توبە كورسەتۋىن كۇتتىرگەن جوق.
كەلەسى كۇنى، كوزەتتا: "ارينە، مەن ادەمىمىن!" دەپ داۋىستاپ جىبەرگەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە-اق ول ءوزىنىڭ ءۇستى-باسىنا، كيىم-كەشەگىنە نازار اۋداردى. "كورىكتى ەكەن! تەك ناشار كيىنگەن!" دەگەن ءسوز ءوز جانىنان ساڭق ەتكەن وسى اۋليەلىك لەبىز ونىڭ جۇرەگىنە ەكى بىردەي ءدان تاستاپ ۇلگەردى. العاشقىسى كوكتەي كەلە ايەلدەردىڭ بۇكىل ءومىرىن بيلەيتىن اسەمپازدىق ءدانى. ەكىنشىسى — ماحاببات ءدانى.
ءوزىنىڭ سۇلۋلىعىنا سەنۋى-اق مۇڭ ەكەن، ونىڭ بويىنان ايەل جاراتىلىسى ءدۇر سىلكىنىپ شىعا كەلدى. ول مەرينوس كويلەگى مەن ءپۇلىش بوركىنە جيىركەنە قارادى. اكەسى وعان ەشقاشان قارسى كەلىپ، ەشتەڭەدەن تارشىلىق كورسەتكەن ەمەس. كوزەتتا كيىنۋ ونەرىن بىردەن مەڭگەرىپ، باس كيىمنىڭ، كويلەكتىڭ، جەلەڭنىڭ، كەبىستىڭ، مانجەتتىڭ، ماتا مەن ونىڭ ءتۇسىنىڭ قۇپياسىنا بىردەن بويلاپ، پاريج بيكەلەرىن سونشالىق سۇلۋ، سونشالىق جۇمباق ءارى قاتەرلى قىپ كورسەتەتىن ونەردى يگەرىپ الا قويدى. "باۋراپ الار ايەل" دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى پاريج بيكەلەرى ءۇشىن ويلاپ تابىلعان عوي.
ءبىر اي وتەر-وتپەستە كىشكەنتاي كوزەتتا ۆاۆيلون كوشەسى اتالاتىن مىناۋ تاقىردا، ءپاريجدىڭ ەڭ كورىكتى ايەلدەرىنىڭ ءبىرى عانا ەمەس، ەڭ اسەم كيىنەتىن ايەلدەرىنىڭ ءبىرى بولدى، العاشقى اتاعى دا از ەمەس ەدى، ەكىنشىسى ماڭىزدىراق دەپ تابىلدى. ول "سوناۋ جۇرگىنشىنى" جولىقتىرىپ، قالاي كيىنۋ كەرەكتىگىنىڭ كوكەسىن كورسەتكىسى كەلدى. شىنىندا دا ول عالامات سۇلۋ ەدى جانە جەرار بوركىن ەربو بوركىنەن تاماشا اجىراتاتىن.
جان ۆالجان مىناۋ جۇتاتارلىق جاڭالىققا مازاسىزدانا قارادى. پەشەنەسىنە جەر باۋىرلاپ جورعالاۋ، ەڭ اسقاندا — ەكى اياعىمەن ءجۇرۋ عانا جازىلعان ول كوزەتتاعا قانات ءبىتىپ كەلە جاتقانىن كوردى.
الايدا كەز كەلگەن ايەل ونىڭ كيىم كيىسىنە ءبىر قاراپ، كوزەتتانىڭ شەشەسى جوعىن بىردەن تۇسىنەر ەدى. كەيبىر ەلەۋسىز ءتارتىپ ەرەجەلەرى مەن كەيبىر شارتتىلىقتاردى ول ساقتاي بەرمەيدى ەكەن. ماسەلەن، اناسى بولسا جاس قىزدار اۋىر جىبەكتەن تىگىلگەن كويلەك كيمەيدى دەپ ايتار ەدى عوي.
ۇيدەن العاش جەلەڭ سالىپ قارا جىبەك كويلەك، اق شايىردەن تىگىلگەن بورىك كيىپ ءجۇزى بال-بۇل جانىپ، جارقىلداي، جالت-جۇلت ەتىپ پاڭدانا شىققاندا ول جان ۆالجاندى قولتىعىنان الىپ سۇراعانى بار:
— ال، اكە، مەن قانداي ەكەنمىن؟ — دەپ.
جان ۆالجان قىزعانىشتىڭ كەرمەك ماقامى بار ۇنمەن:
— تاڭعاجايىپ! — دەپ جاۋاپ بەرگەن.
سەرۋەندەپ جۇرگەندە ول ءوزىن ادەتتەگىدەي ۇستادى. ورالعان سوڭ عانا ول كوزەتتادان:
— ەندى قايتىپ سەن بۇرىنعى كويلەگىڭ مەن بوركىڭدى ەشقاشان كيمەيسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى.
بۇل كوزەتتانىڭ بولمەسىندە بولعان ەدى. قىز موناستىر كيىمدەرى دە ءىلۋلى تۇرعان كيىم-كەشەك شكافىنا بۇرىلدى دا:
— ماسكارادقا كيەتىن كيىمدەر عوي! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى. — ونىڭ ەندى ماعان نە قاجەتى بار؟ و، جوق، مىناۋ ماسقارا كيىمدەردى ەندى ەشقاشان كيمەيمىن. باسىما مىنا پالەنى كيسەم، قاراقشى تۇلىپقا ۇقسايمىن تۋرا.
جان ۆالجان اۋىر كۇرسىندى.
سول ۋاقىتتان باستاپ ول ىلعي "اكە! سەنىمەن بىرگە بولۋ ماعان سونداي جاقسى!" دەپ جانىنان جىبەرگىسى كەلمەيتىن كوزەتتانىڭ قىدىرىپ قايتايىق دەپ ۇدايى وتىنەتىنىن بايقادى. شىنىندا دا ادەمى ءپىشىن مەن اسەم كيىم جۇرتقا كورسەتپەسەڭ نە ءۇشىن قاجەت؟!
ونىڭ تاعى ءبىر بايقاعانى — كوزەتتانىڭ اۋلانى بۇرىنعىسىنداي جاقسى كورمەيتىنى. ەندى باققا قۇمارتا بارىپ، تەمىر قورشاۋدىڭ الدىندا راقاتتانا قىدىراتىن بولدى. وزىمەن ءوزى بولىپ تۇيىقتالىپ كەتكەن جان ۆالجان باقتان توبە كورسەتپەيتىن بوپ الدى. كۇزەتشى توبەت ءتارىزدى قوسالقى ۇيدەن مۇلدەم كەتپەيدى.
كوزەتتا ءوزىنىڭ سۇلۋ ەكەنىن ءتۇسىنىپ، مالىمسىزدىكتىڭ عاجابىن، ەڭ نازىك عاجايىپتى جوعالتىپ الدى، ويتكەنى جاداعايلىقپەن استاسقان اسەمدىك كوزگە ۇرمايدى، جالپى قولىنا پەيىش كىلتىن ءوزى ۇستاپ تۇرعانىن سەزبەيتىن جارق-جۇرق ەتكەن پاك سۇلۋلىقتان اسقان نە بار. ءبىراق ول اڭقىلداق اڭعالدىقتىڭ عاجابىن جوعالتقانمەن، ويلىلىقتىڭ، سالماقتىلىقتىڭ عالاماتىن تاپتى. جاستىقتىڭ، پاكتىكتىڭ، سۇلۋلىقتىڭ قۋانىشىمەن قاناتتانباعان ول اسەم مۇڭمەن تىنىستايتىن بولدى.
ماريۋس ونى جارتى جىل ۇزىلىستەن كەيىن ءدال وسى كەزدە ليۋكسەمبۋرگ باعىنان كوردى.
التىنشى تاراۋ
ايقاس باستالادى
كوزەتتا دا ماريۋس سياقتى تىنىشتىقتا جاتىپ، ءوز ماحابباتىن توسىپ الۋعا ءازىر ەدى. تاعدىر وزىنە ءتان قاتەرلى دە قۇپيا توزىمدىلىكپەن وسىناۋ ەكى جان يەسىن بىر-بىرىنە جاقىنداتىپ كەلە جاتتى، قۇشتارلىقتارى وت العان ەلەكتر جارىعىنداي جارقىراپ الاۋ اتقان قوس جۇرەك قۇشاعىنان وتتارى اتىلعالى تۇرعان بۇلتتاي ماحابباتقا لىق تولىپ، كوزقاراستارى استاسىپ كەتكەلى تۇرعان-دى.
رومانداردا كوزقاراس كۇشى تەرىس ىڭعاي پايدالانىلىپ، سونىڭ سالدارىنان جۇرت وعان سەنۋدى دوعاردى. ەندى قىز بەن جىگىت كوزقاراستارى ساي كەلگەندىكتەن ءبىر-بىرىن ءسۇيدى دەپ ايتۋعا باتىلدىق كەرەك. ايتكەنمەن ماحابباتىڭ ءوزى كوز بەن كوزدىڭ كەزدەسىپ قالۋىنان باستالاتىنى انىق قوي. ودان باسقالارىنىڭ ءبارى كەيىن قوسىلادى. كوز جارقىلىمەن الماسقان ەكى جۇرەكتىڭ تەبىرەنىسىنەن شىنايى ەشتەڭە جوق.
كوزەتتا جاي عانا كوز تاستاعاندا ماريۋس تولقىپ كەتتى، ءبىراق ماريۋس ءوز كوزقاراسى كوزەتتانى تولقىتقانىن بىلگەن جوق.
بۇل دەگەنىڭ ءارى قاسىرەت، ءارى يگىلىك ەمەس پە.
ادەتتە قىزدار باسقا جاققا قاراعان بولىپ بايقاعان جىگىتىن قاداعالاپ جۇرەدى عوي، سول سياقتى بۇل دا ونى كوپتەن بايقاپ، قاداعالاپ جۇرەتىن.
ايتكەنمەن ول ونىڭ شاشى اسەم، كوزى مەن ءتىسى ادەمى، جولداستارىمەن اڭگىمەلەسكەندە ەستىگەنىندەي داۋسى سۇيكىمدى، ءجۇرىسى ءسال ەبەدەيسىز بولعانىمەن، وزىندىك ءسانى بارىن، اقىلسىز ەمەسىن، تۇلا بويى تۇرعان پاراسات، ءىلتيپات، كىشىپەيىلدىك پەن تاكاپپارلىق ەكەنىن، سىرتتاي قاراعاندا كەدەي كورىنگەنمەن، كىسىلىگى كۇشتىلىگىن مويىنداماي قالا العان جوق.
كوزدەرى كۇتپەگەن جەردە شارپىسىپ، كوزقاراستى ايقىن بەرە المايتىن ءوڭسىز-سولسىز تۇسىنىكسىزدەي سوزدەر ايتىسىپ، بىر-بىرىمەن ۇشىراسقان سول كۇنى كوزەتتا العاش ەشتەڭە تۇسىنە المادى. ادەتى بويىنشا ءبىر جارىم ايعا جان ۆالجان كوشىپ كىرگەن باتىس كوشەسىندەگى ۇيگە ول تەرەڭ ويعا شومىپ كەلدى. كەلەسى كۇنى ۇيقىدان ويانعاندا ۇزاق ۋاقىت نەمقۇرايدى بولىپ، سالقىن قاراپ كەلگەن جاس بەيتانىستى ەسكە ءتۇسىرىپ، ەندى ويلاپ قاراسا، ول وزىنە كوڭىل اۋداراتىن بولىپ كورىندى، ونىڭ ىقىلاسى مۇنى الداماسقا ءتيىس. بارىنەن بۇرىن قىز مەنمەن سۇلۋ جىگىتكە اشۋلى سياقتى. جۇرەك تۇكپىرىندە قارسىلىق سياقتى بىردەڭە بۇلك ەتە قالعانداي. تۇبىندە ودان وسى ءۇشىن كەك الاتىنداي كوردى ول ءوزىن. سونى ويلاعاندا كوزەتتا ءبازبىر بالالىق شاتتىق سەزىندى.
ءوزىنىڭ سۇلۋلىعىنا كوزى جەتكەن سوڭ، ول قولىندا ءبازبىر قارۋى بارداي سەزىندى. بالالاردىڭ پىشاقپەن ويناعانىنداي ايەلدەر دە ءوزىنىڭ كوركىمەن وينايدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ ءوزىن ءوزى جارالاپ الاتىندارى دا بار.
وقىرمان ءماريۋستىڭ تولقىعانىن، تەبىرەنگەنىن، ۇرەيلەنگەنىن بىلەتىن بولار. ول ورىندىقتا قوزعالماي وتىرىپ، كوزەتتانىڭ قاسىنا دا كەلگەن جوق. مۇنىسى قىزدى ىزا قىلدى. بىردە ول جان ۆالجانعا: "ءجۇرىڭىزشى، اكە، مىناۋ جاقتا قىدىرايىق"، دەدى. ءماريۋستىڭ وزىنە كەلمەيتىنىن كورگەن سوڭ سولاي قاراي ءجۇردى. مۇندايدا ءاربىر ايەل تاۋ كەلمەسە تاۋعا ءوزى باراتىن مۇحامەد پايعامبار سياقتى. سوسىنعى تاعى ءبىر عاجابى — جاس جىگىتتىڭ شىنايى ماحابباتىنىڭ العاشقى بەلگىسى — باتىلسىزدىعى بولسا، قىزدىكى — باتىلدىعى. بۇل ءبىر جاعىنان تاڭقالارلىق، سونىمەن بىرگە قارابايىر عانا قىلىق.
بۇل كۇنى كوزەتتانىڭ قادالعان كوزى ءماريۋستى ەسىنەن تاندىردى، ال ءماريۋستىڭ قاراسى كوزەتتانى ءدىر ەتكىزدى. ءماريۋستىڭ كوڭىلىندە ءۇمىت كەتتى، كوزەتتا بەيمازا كۇي كەشتى. سول كۇننەن باستاپ ولار ءبىر ءبىرىن شەكسىز قادىرلەيتىن بولدى.
كوزەتتانىڭ الدىمەن باستان كەشكەنى بۇلىڭعىر ءبىر تۇڭعيىق مۇڭ. وعان كوڭىلى ءبىر-اق كۇندە كۇڭگىرت تارتىپ، قارايىپ كەتكەندەي كورىندى. ول ءوزىن ءوزى تانىماي قالدى. سالقىندىق پەن شاتتىقتان تۇراتىن قىز جانىنىڭ تازالىعى قار سياقتى. ول ماحاببات كۇنىنىڭ شاپاعىمەن عانا ەريدى. كوزەتتا ماحابباتتىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى.
بۇل ءسوزدىڭ تىرلىكتەگى ءمان-ماعىناسىن ەشقاشان ەستىگەن ەمەس. موناستىرعا تاپ بولعان زايىرلى مۋزىكا داپتەرلەرىندە "ماحاببات" ءسوزى "قاناعات" نە "شاپاعات" بولىپ وزگەرتىلەدى. مۇنىڭ ءوزى جاسى ۇلكەن ايەلدەر ادەيى ءمانىن بۇرمالاپ : "اھ، قاناعات قانداي جاقسى ەدى، شاپاعات ودان دا جاقسى"، دەپ سان-ساققا جۇگىرتەتىن سوزدەرىمەن جۇمباققا اينالىپ كەتەدى. الايدا كوزەتتا "قاناعات-شاپاعاتقا" ءمان بەرەرلىك جاسقا جەتپەي، موناستىردان جەتكىنشەك كەزىندە كەتتى. سوندىقتان ول ءقازىر باستان كەشىپ وتىرعان كوڭىل كۇيىنىڭ قالاي اتالاتىنىن بىلگەن جوق. ءبىراق ادام اۋرۋىنىڭ اتىن بىلگەنىنەن از قينالا ما!
قىز ءمالىمسىز سۇيگەندىكتەن دە ەرەسەن ءسۇيدى. ول مۇنىڭ جاقسى نە جامان ەكەنىن، پايدالى نە ءقاۋىپتى ەكەنىن، وتكىنشى نە ماڭگىلىك ەكەنىن، يگىلىكتى نە قاتەرلى ەكەنىن بىلمەي ءسۇيدى. ەگەر بىرەۋ وعان: "ءسىز ۇيىقتامايسىز با؟ ال بۇل تىپتەن ءجونسىز. ءسىز اس تا ىشپەيتىن بولعانسىز با؟ بۇل ەندى وتە جامان. ءسىزدىڭ كەۋدەڭىز قىسىپ، جۇرەگىڭىز قاتتى سوعا ما؟ ال بۇل جارامايدى. بەلگىلى جاسىل ساياجولدىڭ شەتىندە قارا كوستيۋم كيگەن تانىس كىسىمەن كەزدەسكەندە ءبىر قىزارىپ، ءبىر بوزاراسىز عوي، تەگى؟ ال بۇل بارىپ تۇرعان سۇمدىق!" دەسە ول ايران-اسىر، تاڭ-تاماشا قالار ەدى. ەشتەڭەگە دە تۇسىنبەي، بىلايشا جاۋاپ بەرگەن بولار ەدى: "قالايشا مەن ءوز ەركىم جوق، تىپتەن تۇسىنبەيتىن نارسەگە كىنالى بولۋىم كەرەك!"
جاعدايعا وراي ونى ىزدەپ تاپقان ماحاببات بارىنەن بۇرىن كوڭىل كۇيىنە ساي كەلدى. ول وزىنشە ءبىر الىستان قۇرمەتتەۋ، ءۇن-تۇنسىز كورە ءبىلۋ، بەيتانىستى ءتاڭىر تۇتۋ تارىزدەندى. ول جاستىقتىڭ، وزگە دە وسىنداي جاستىقتىڭ قۇبىلىسى بولدى؛ حيكاياعا اينالىپ، قيال بوپ قالعان تۇنگى مۇڭ، ءالى اتى دا، زاتى دا، تاتى دا، تالابى دا جوق، كىنا مەن كەمشىلىكتەن ادا كوڭىل قالاعان ەلەس، ارمانداعى الەمدە تۇراتىن الىستاعى عاشىق، سۇلباسى ەندى ايقىندالعان ارمان، — وسىنىڭ ءبارى جاستىق قۇبىلىسى. كەز كەلگەن كەزدەسۋ العاشقى كەزدە ءالى موناستىر ءومىرىنىڭ دۇنيەاۋي تىرلىكتىڭ قاتەرىن ۇرلەپ كورسەتەتىن مۇنارىنان شىعا الماي جۇرگەن كوزەتتانى شوشىتىپ جىبەرەر ەدى. ونىڭ بويىندا بالالىق پەن سوپىلىق ۇرەي ارالاسىپ كەتتى. بەس جىل بويى زەردەسىنە ءسىڭىرىلىپ، اينالاداعىنىڭ ءبارىن تەرىس كورسەتىپ كەلگەن موناستىر رۋحىنىڭ اسەرى دە كۇشتى. سوندىقتان وعان عاشىق جار، ءتىپتى سۇيگەن جىگىتى كەرەك ەمەس، تەك ەلەس قانا كەرەك بولدى. سول ءۇشىن دە ءماريۋستى قول جەتپەيتىن عاجايىپ جارقىن بىردەڭە دەپ قاتتى قاستەرلەي باستادى.
بارىپ تۇرعان اڭقىلداقتىق بارىپ تۇرعان ويناقىلىقپەن شەكتەسەدى، سوندىقتان ول جىگىتكە ەش قىمسىنباي جىميادى.
كۇن سايىن ول سەرۋەن ساعاتىن تاعاتسىزدانا كۇتەدى، ءماريۋستى كەزدەستىرىپ، ءوزىن ادام ايتقىسىز باقىتتى سەزىنەدى، جان ۆالجانعا: "مىناۋ ليۋكسەمبۋرگ باعى قانداي عاجاپ!" دەگەندە ول ءوز پىكىرىن شىن كوڭىلدەن بۇكپەسىز ءبىلدىردىم دەپ ويلايدى.
ماريۋس پەن كوزەتتا ءبىرىن-بىرى ىزدەپ قاراڭعى تۇنەككە كەلەدى. ولار سويلەسپەيدى دە، سالەمدەسپەيدى، ويتكەنى بىر-بىرىمەن تانىس ەمەس، بىرىنەن ءبىرى ميلليون ميل جىراقتا ءبىرىن ءبىرى كورىپ قانا ءومىر سۇرەتىن اسپان جۇلدىزدارىنا ۇقساپ كەزدەسەدى ولار.
وسىلاي كوزەتتا ءوزىنىڭ سۇلۋلىعىن سەزەتىن، ءبىراق ماحابباتىنان بەيحابار، كورىكتى دە عاشىق ايەل بولىپ كەلە جاتتى. ونىڭ ۇستىنە پاكتىگىنە وراي قىلمىقاي ويناقى بولدى.
جەتىنشى تاراۋ
ءبىر ۋايىمنان كەيىن ءبىر ۋايىم
قاي جاعدايدا بولسا دا ادامنىڭ ايرىقشا تۇيسىگى ۇيىقتامايدى. ماڭگىلىك انا — تابيعات جان ۆالجانعا ءماريۋستىڭ بار ەكەنىن ەسكەرتتى. جان ۆالجان جۇرەگىنىڭ ەڭ قاراڭعى تۇكپىرىنە دەيىن سىلكىنىپ، ءدىر ەتە قالدى. ول ەشتەڭە كورگەن دە، ەشتەڭە بىلگەن دە جوق، تەك اينالا قورشاعان تۇنەككە باقشيىپ قادالدى دا قالدى، بەينە باز-بىردەڭە جاسالىپ، باسقا بىردەڭە قيراپ جاتقانىن سەزەتىن سياقتى. ءتاڭىر زاڭىنىڭ دانالىعى بولار، سول باياعى تابيعات-انا ەسكەرتىپ قويعان ماريۋس قىز اكەسى ءوزىن كورمەۋى ءۇشىن مۇمكىن بولعاننىڭ ءبارى جاسادى. كەيدە جان ۆالجان ونى بايقاپ قاپ ءجۇردى. ءماريۋستىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى تۇگەل تابيعي دەۋگە كەلمەيتىن. ونىڭ ساقتىعى كۇماندى، باتىلدىعى ەبەدەيسىز كورىنەتىن. بۇرىنعىداي تاقالىپ كەلمەي، اۋلاعىراق شابىت بۋعانداي وڭاشا وتىراتىن بولدى، وقيتىن سياقتى كورىنۋ ءۇشىن جانە كىتاپ الىپ كەلەدى. وعان ادەيى ءتالىمسۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ بۇرىن ول كونە بەشپەتپەن كەلۋشى ەدى، ەندى ۇدايى سۋ جاڭا كيىنەدى، شاشىن بۇيرالامايدى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولمايدى، كوزىنە دەيىن ءبىرتۇرلى بوپ كەتكەن، اق قولعاپ كيە باستادى. قىسقاسىن ايتقاندا، جان ۆالجان بۇل جاس جىگىتتى جان-تانىمەن جەك كوردى.
كوزەتتا كۇماندانۋعا جەلەۋ بەرگەن جوق. وزىنە نە بولىپ بارا جاتقانىن ناقتى تۇسىنبەدى، ول سوندا دا بويىنان جاسىرۋدىڭ قاجەتى جوق ءبازبىر جاڭالىق سەزىندى.
كوزەتتادا پايدا بولعان بارىن سالىپ اسەم كيىنۋگە اۋەستىك پەن سۋ جاڭا بەشپەتپەن ءجۇرۋ داعدىسىنىڭ اراسىندا ءبازبىر ءوزارا بايلانىس بار ما ەكەن دەگەن وي جان ۆالجان ءۇشىن ميعا قونارلىق ەمەس.
بالكىم، تىپتەن ابدەن مۇمكىن ءسوزسىز كەزدەيسوقتىق بولعان كۇننىڭ وزىندە بۇل قاتەرلى كەزدەيسوقتىق.
بەيتانىس تۋرالى ول كوزەتتامەن سويلەسكەن جوق. ايتكەنمەن دە ول ءبىر رەتتە ءوزىن ءوزى ۇستاي الماي، ادامنىڭ ءوز جاراسىنا بايقاماي زوند سۇعىپ الاتىنىنداي وكىنىشپەن قىزىنا بىلاي دەپ قالدى:
— اناۋ جاس جىگىتتىڭ ماردىمسۋى بوتەن عوي.
ءبىر جىل بۇرىن قىز بالانىڭ اڭعالدىعىمەن كوزەتتا: "ءتىپتى دە ولاي ەمەس، ول وتە سۇيكىمدى" دەپ جاۋاپ بەرەر ەدى. ون جىل ارتقا سالعاندا ول كوڭىلىندە ءماريۋستى سۇيە تۇرىپ: "ايتۋىڭىز دۇرىس، ونىڭ ماڭعازسىپ، ماردىمسۋىنا قاراۋدىڭ ءوزى ەرسى" دەۋى انىق. ال ءقازىر ءوز ءومىرى مەن ماحابباتىنىڭ مىنا مەرزىمىندە سالقىنقاندى سابىرلىقتان تانباي:
— كىمدى ايتاسىز؟ اھ، الگى جاس جىگىتتى مە؟ — دەگەن جاۋاپپەن عانا شەكتەلدى.
ونى ول ومىرىندە ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇر دەپ ويلاۋعا بالاعانداي الگى جاۋاپقا قاراپ "قانداي اقىلسىزبىن مەن! — دەپ ويلادى جان ۆالجان. — ول ونى بايقاماعان دا ەكەن عوي. ونىڭ كوڭىلىن مەن ءوزىم اۋداردىم وعان".
شىركىن، قارتتاردىڭ اڭقاۋلىعى-اي! شىركىن، جاستاردىڭ تاپقىرلىعى-اي!
مىنە، جاستىقتىڭ ۋايىم-قايعىسى مەن قام-قارەكەتىنىڭ، العاشقى ماحاببات پەن العاشقى بوگەتتەردىڭ زاڭى وسىنداي: قىز ەشبىر تورعا تۇسپەيدى، جىگىت ەشبىرىنەن امان قالمايدى. جان ۆالجان ماريۋسپەن استىرتىن كۇرەسكە شىقتى، ال ماريۋس ءوز جاسى مەن قۇمارلىعىنا لايىق قاسيەتتى اڭقاۋلىعىمەن بۇل تۋرالى ءتىپتى ويلاعان دا جوق. جان ۆالجان وعان كوپ قىساستىق جاسادى: سەرۋەن ساعاتىن وزگەرتتى، باسقا ورىندىققا اۋىسىپ وتىردى، قاساقانا ورامالىن ۇمىت قالدىرىپ، باققا جالعىز كەلدى؛ ماريۋس بايقاماي قۇرعان تۇزاقتىڭ بارىنە ءتۇسىپ، قويعان سۇراقتىڭ بارىنە "ءيا" دەپ اڭقىلداي جاۋاپ بەردى. كوزەتتا بولسا سىر شاشپاس سابىرلىلىقتان تانباي، قاننەن قاپەرسىز قالىپ تانىتتى، سوندىقتان جان ۆالجان: "Aنay كەڭكەلەس كوزەتتاعا ولەردەي عاشىق، ال بۇل ءتىپتى ونىڭ ومىردە بار-جوعىن دا بايقامايدى" دەگەن قورىتىندىعا كەلدى.
الايدا ونىڭ ازاپ شەككەن جۇرەگى قاتتى سوعىپ اۋىراتىن بولدى. كوزەتتانىڭ بىرەۋدى ءسۇيىپ قالار شاعى مىنە-مىنە جاقىنداپ كەلەدى. ول قۇرعىرىڭ نەمقۇرايدىلىقتان باستالمايدى ما ەكەن، ءوزى؟
ءبىر رەت كوزەتتا قاتەلىك جىبەرىپ، ونى شوشىتىپ الدى. ورىندىقتا ول ءۇش ساعات بويى وتىرىپ ورنىنان كوتەرىلگەندە:
— كەتەسىز بە ەندى؟ — دەپ قالدى قىز.
جان ۆالجان شەتىن شاراعا بارماس ءۇشىن ءارى كوزەتتانىڭ كۇدىگىن تۋعىزباس ءۇشىن ليۋكسەمبۋرگ باعىندا قىدىرۋدى قويدى؛ ءبىراق كوزەتتانىڭ ماريۋسكە جىميىپ، وسى كۇلكىدەن ماسايىپ، ونىڭ نۇرلى جۇزىنەن كوز ايىرماعان عاشىقتار ءۇشىن سونداي ءتاتتى شاقتاردا جان ۆالجان ۇشقىن اتقان كوزىن ولاردان المادى. ول ءبازبىر قاتىگەزدىككە بارارداي سەزىنبەيتىن، دەگەنمەن كەيدە ءماريۋستى كورگەندە قايتادان جابايىلانىپ، تاعى جىرتقىشقا ۇقساپ، كوڭىلىنىڭ تەرەڭ قويناۋىنا ءبىر كەزدە ۇيالاعان اشۋ-ىزا، جاۋىزدىق قايتا باس كوتەرەردەي بولاتىن. وعان كەۋدەسىندە باياعىدا سونگەن جانارتاۋ جاندانىپ، اتىلعالى تۇرعانداي كورىنەتىن.
"قالاي؟ الگى بوزبالا وسىندا ما؟ ول نەگە كەلگەن؟ اينالشىقتاپ، ءيىس الىپ، بارلاۋ جاساپ، باعىن سىناۋ ءۇشىن كەلگەن بولار! "نەگە نار تاۋەكەل دەپ كورۋگە بولمايدى؟" دەپ ويلايتىن شىعار ول؟ ول مەنىڭ باقىتىمنىڭ توڭىرەگىندە ساندالىپ، ۋىسىنا ءتۇسىرىپ، ونى الىپ كەتپەك قوي".
"ءيا، — دەيدى جان ۆالجان ويىن ءارى قاراي جالعاستىرىپ، — ءدال سولاي! نە ىزدەيدى ول؟ تاڭعاجايىپ وقيعا ما؟ نە ىزدەيدى ول؟ ماحاببات اۋرەسىن بە؟ ءيا، ماحاببات اۋرەسىن ىزدەپ ءجۇر. ال مەن شە؟ سوندا قالاي؟ ادامداردىڭ ەڭ جەكسۇرىنى، ەڭ باقىتسىزى بولىپ، الپىس جىل تىزەرلەپ ءجۇرىپ، كورەر كورەشەگىمنىڭ ءبارىن كورىپ، جاس كەلمەي جاتىپ قارتايىپ، وتباسىسىز، تۋىستارسىز، دوستارسىز، قاتىنسىز، بالاسىز تىرلىك كەشۋ نەنىڭ اقىسى؛ بارلىق تاستارعا، بارلىق سوقپاقتارعا، بارلىق جولدارعا قانىمدى سورعالاتىپ، قابىرعالاردى بويلاي ءجۇرىپ، وزىمە قاتال بولعانىنا قاراماستان بيازى، جۇمساق، مەيىربان بولۋعا، ادال ادام بولۋعا تىرىسىپ، جىبەرگەن اعاتتىقتارىم ءۇشىن ار الدىندا كەشىرىم ءوتىنىپ، وزىمە جاسالعان زۇلىمدىقتى كەشىرىپ، بارلىعى ءبىتتى، ارتتا قالدى دەپ مارقايىپ، ماقساتقا جەتىپ، قالاعانىمنىڭ ءبارىن العان كەزدە مىناۋ ادىلدىك پە، بارىمدى بەرىپ العان جاقسىلىق اتاۋلىنىڭ ءبارى قۇمعا سىڭگەندەي قۇرىپ كەتپەك پە؟ كوزەتتادان كوز جازسام، تىرلىكتەن، قۋانىشتان، الدانىشتان ايرىلمايمىن با، سونىڭ ءبارى اناۋ ليۋكسەمبۋرگ باعىندا ساندالىپ جۇرەتىن ۇزىن تۇرا جالقاۋدىڭ قىرسىعى-اۋ!"
سوندا ونىڭ كوزىنەن ادەتتەن تىس قاھارلى جارقىل بايقالدى. ءدال سول ساتتە ول وزگە جانعا قىرىن قارايتىن كىسىگە، ءتىپتى دۇشپانىن كوزبەن اتاتىن كىسىگە دە ۇقساعان جوق. ۇرى كورگەن كۇزەتشى ءيتى سياقتاندى.
قالعانى ءمالىم، ماريۋستەن دە ەس كەتتى. بىردە ول كوزەتتانى باتىس كوشەسىنە دەيىن شىعارىپ سالدى. تاعى بىردە ول قاقپاشىمەن ءتىل قاتىستى. ول جان ۆالجانمەن سويلەسىپ: "مىرزا، ءسىز جايىندا سۇراستىرىپ جۇرگەن اناۋ اۋەسقوي جاس جىگىت كىم؟" — دەپ سۇرادى. كەلەسى كۇنى جان ۆالجان الايا قاراپ ەدى، ماريۋس اقىرى ءتۇسىندى. اراعا اپتا سالىپ جان ۆالجان كوشىپ كەتتى. ەندى قايتىپ اياعى ليۋكسەمبۋرگ باعىن دا، باتىس كوشەسىن دە باسپايدى دەپ وزىنە ءوزى ءسوز بەردى ول. ءسويتىپ، پليۋمە كوشەسىنە ورالدى.
كوزەتتا جالىنعان جوق، ءتىل دە قاتپادى، سۇراق تا قويمادى، جاۋاپ تا كۇتپەدى؛ ويتكەنى ول ءتۇسىنىپ قالادى-اۋ دەپ قورقۋ ءوزىن ۇستاپ بەرۋ ەنەنىڭ تۇسىنەتىن جاسقا جەتكەن-دى. بۇل تەكتەس الاڭداۋلار جان ۆالجانعا بۇلىڭعىر، وسىلاردىڭ وزىندە ءبىر قۇپيا عاجايىپ جاسىرىنىپ جاتقانىن ول بىلمەيدى دە، ونى باستان دا كەشىرگەن ەمەس، سوندىقتان دا كوزەتتانىڭ نەلىكتەن توماعا تۇيىق بولىپ ۇندەمەي قالۋىنىڭ سىرىنا بويلاي المادى. تەك قانا ول قىزىنىڭ مۇڭايىپ جۇرگەنىن بايقادى دا، ءوزى دە تۇنەرە ءتۇستى. بۇل كۇرەستەگى ەكى جاقتىڭ دا تاجىريبەسىزدىگىنىڭ ايعاعى ەدى.
بىردە ول قىزىن سىناپ كورگەلى:
— ليۋكسەمبۋرگ باعىنا بارعىڭ كەلە مە؟ — دەپ سۇرادى.
كوزەتتانىڭ قۋقىل ءجۇزى نارتتاي بولىپ نۇرلانىپ كەتتى.
— ءيا، — دەپ بىردەن جاۋاپ قاتتى.
ولار سولاي قاراي تارتتى. باققا بۇلار كەلمەگەلى ءۇش ايدان اسىپ كەتكەن-دى. قايتىپ ماريۋس وندا بارمايدى ەكەن. ول باقتا بولماي شىقتى.
كەلەسى كۇنى جان ۆالجان كوزەتتادان:
— ليۋكسەمبۋرگ باعىنا بارعىڭ كەلە مە؟ — دەپ قايتادان سۇرادى.
— جوق، — دەپ قىسقا جاۋاپ قايىردى قىز مۇڭايا.
جان ۆالجان بۇل ۋايىمعا شامدانىپ، قىزىنىڭ ۇنجىرعاسى تۇسكەنىنە ىزالاندى. مىناۋ قايماعى بۇزىلماعان جاپ-جاس كوڭىلدە نە بولىپ جاتىر ءوزى؟ قانداي شەشىمدەر تۋعالى تۇر؟ كوزەتتانىڭ كوكەيىندە نە بار؟ كەيدە جان ۆالجان ءتىپتى ۇيىقتامايدى، تۇتاس تۇندەردى باسىن قولىمەن شەڭگەلدەپ، توسەگىنىڭ جانىندا وتكىزەدى، "كوزەتتانىڭ ويىندا نە بار؟" — دەپ سۇرايدى وزىنەن ءوزى، قىزىنىڭ نە ويلايتىنىن تۇسىنگىسى كەلەدى.
و، سول ساتتەردە ول موناستىر جاققا قالاي مۇڭايا قاراپ، اناۋ اق قارلى شىڭدارعا، اناۋ پەرىشتەلەر تۇراعىنا، اناۋ قول جەتپەس پاراسات مۇزارتىنا قالاي تەلمىردى دەسەڭشى! قىز پاكتىگىنىڭ بەلگىسىندەي بەيمالىم گۇلدەرى تۇنىپ تۇرعان، جۇپار ءيىستىڭ ءبارى اسپانعا بۇرقىراي اتىلىپ جاتقان موناستىر باعىنا قانداي ۇمىتسىزدىكپەن قارادى دەسەڭشى! ءوزى ءۇشىن ەسىگىن ماڭگى جاپقان، ءوز ەركىمەن تاستاپ كەتكەن جۇماقتى قانداي جاقسى كورۋشى ەدى، اقىلسىزدىعىنان كوز جازىپتى عوي سول اسقارلاردان! سول جۇماقتان وزدىگىنەن باس تارتقان اقىلسىزدىعىنا، كوزەتتانى جارىق دۇنيەگە ورالتامىن دەگەن نيەتىنە وكىندى ول، ەندى نە، ادال بەرىلگەندىگىنىڭ ولىككە اينالعان قۇربانى بولىپ وتىرعان جوق پا؟ "مەن نە ءبۇلدىردىم؟" دەپ وزىنە ءوزى قانشا قايتالادى.
ايتقانداي، ول وسىنىڭ ءبىرىن دە كوزەتتاعا بىلدىرگەن جوق. قاتتى سويلەپ، كوڭىل كۇيىنىڭ ناشارلىعىن دا بىلدىرمەدى. ونى كورگەندە ءجۇزى جايراڭداپ، ءدايىم جارقىلداپ ءجۇردى. وعان قارىم-قاتىناسى قاشانعىسىنان جىلى، اكە مەيىرىمىنە تولى بولدى. بىرەۋ-مىرەۋ ونىڭ ۋايىمداعانىن بايقاسا دا، بارىنشا جۇمسارىپ، مەيىرىم ۇستەي تۇسكەنىن جاسىرا الماس ەدى.
كوزەتتا سانامەن سارعايدى. ءماريۋستى كورە الماي قاتتى قاپالاندى، ونىمەن كەزدەسسە قالاي قۋاناتىنىنا ءتىپتى ەسەپ تە بەرەر ەمەس. جان ۆالجان قىدىرۋعا ەرتپەگەندە ونىڭ ايەل تۇيسىگى ليۋكسەمبۋرگ باعىنا دەگەن ىقىلاسىڭدى بىلدىرمە، ەگەر سەن وعان نەمقۇرايدى قاراساڭ اكەڭ سەنى وزىمەن بىرگە قايتا الىپ جۇرەر ەدى دەپ سىبىرلاعانداي بولدى. الايدا كۇندەر، اپتالار مەن ايلار ءوتىپ جاتتى. كوزەتتانىڭ ءۇنسىز كەلىسىمىن جان ۆالجان دا ءۇنسىز قابىلدادى. ءبىراق تىم كەش قالدى. ول ليۋكسەمبۋرگ باعىنا كەلگەندە، ماريۋس وندا بولماي شىقتى. دەمەك، ماريۋس عايىپ بولعان، بارلىعى دا ءبىتتى، ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ قىز ونى قايتىپ تابا الا ما؟ ول كەۋدەسىنىڭ قىسىپ كەتكەنىن سەزدى، جۇرەگىنىڭ قىسىپ قالۋى توقتاماي كۇننەن كۇنگە ۇدەي ءتۇستى. ەندى ول دەل-سال بولىپ، ءقازىر جاز با، قىس پا، كۇن اشىق پا، جاڭبىرلى ما، قۇستار سايراپ، گۇلدەر جايناپ تۇر ما، تيۋيلريدەن گورى ليۋكسەمبۋرگ باعى تاۋىرلەۋ مە دەپ، ەشبىرىنە ءمان بەرمەي، بارىنە ەنجار قارادى؛ وعان ىشكى كيىمدەرىنىڭ قالاي كراحمالدانعانى، تۋسەن ساتىپ اكەلگەن ازىق-تۇلىكتىڭ قىمبات-ارزاندىعى دا ءبارىبىر سياقتى؛ ەڭسەسى ءتۇسىپ، وزىمەن ءوزى وي تەرەڭىنە سۇڭگىپ، ءبىر-اق ويعا وشارىلىپ، بارلىعىنا تۇندە ەلەس جالت ەتىپ جوق بوپ كەتەتىن تۇڭعيىق قاراڭعىلىققا ۇڭىلگەن ادامداي بەيتاراپ جانسىز كوزبەن قادالادى.
ايتپاقشى، ول دا جان ۆالجانعا بوزارىپ جۇدەگەنىنەن باسقا ەشتەڭە بىلدىرگەن جوق. اكەسى دە باياعى قارىم-قاتىناسى مەن موماقان ءجۇزىن عانا كوردى ونىڭ.
اكەسىنىڭ الاڭداۋىنا سول قۋقىل تارتىپ بوزارۋىنىڭ ءوزى-اق جەتىپ جاتىر ەدى. كەيدە ول:
— ساعان نە بولعان؟ — دەپ سۇراپ قويادى.
— ەشتەڭە ەمەس، — دەپ جاۋاپ بەرەدى قىزى.
ول اكەسىنىڭ دە قاباعى اشىلماي ۋايىمداپ جۇرگەنىن كورىپ:
— ال، اكە، ءسىز شە، سىزگە نە بولعان؟ — دەپ قارسى ساۋال بەرەدى.
— ماعان با؟ ەشتەڭە ەمەس، — دەيدى ول دا.
سونداي سيرەك، سونداي تەبىرەنەرلىك ماحابباتپەن شاتاسقان، سونداي ۇزاق ءبىرى ءۇشىن ءبىرى ءومىر سۇرگەن ەكى جان يەسى ءبىرىنىڭ قاسىندا ءبىرى ءبارى ءۇشىن قاپالانىپ، قايعى جۇتىپ ءۇنسىز وتىر. زارلامايدى دا، كۇلمەيدى دە ولار.
سەگىزىنشى تاراۋ
كىسەندىلەر
جان ۆالجان كوزەتتادان باقىتسىزىراق بولدى. جاستىق قايعى-قاسىرەتتە دە ءوز جارىعىن ساقتايدى.
كەي ساتتەردە جان ۆالجاننىڭ قايعىراتىنى سونداي، ءتىپتى ول ءوزىن سابيگە اينالىپ كەتكەندەي كورەدى. قايعىعا ەرەسەك ادامنىڭ كوڭىلىندە بالالىق بىردەڭە وياتۋ ءتان. ونى كوزەتتا ۋىسىنان سىرعىپ شىعىپ بارا جاتقانداي ءبىر سەزىم بيلەپ الدى. سوندىقتان كۇرەسكە دەگەن ىنتا تۋىپ، قايتكەنمەن قىزىن جىبەرمەي، سىرتى جىلتىراق بىردەڭەمەن تاڭداندىرىپ، باۋراعىسى كەلدى. الگىندە ايتقانىمىزداي وسى ءبىر ءارى بالالىق، ءارى قارتتىق ويلار باسقا ءبىر سوراپقا سالعانداي: ول جاس قىزدارعا زەرلى وقالار اسەر ەتەدى دەگەنگە سەندى جانە سەنۋى نەگىزسىز دە ەمەس ەدى. باز-بىردە ول كوشەدە شەرۋ كيىمىن تۇگەل كيىپ سالت اتپەن كەتىپ بارا جاتقان گەنەرالدى كوردى، ول ءپاريجدىڭ كومەنداتى، گراف كۋتار ەدى. ول التىنداتقان وسى ادامعا قاتتى قىزىعىپ، كوزدى اربايتىن مىنانداي مۋندير كيۋ قانداي باقىت، ەگەر كوزەتتا ونى مىنا كەيپىندە كورسە كوزىن الا الماس ەدى، ەگەر قولتىقتاسىپ تيۋيلري قاقپاسىنىڭ جانىنان وتسە، قاراۋىل دا وعان تاعزىم ەتەر ەدى. نە قىزدىڭ جاس جىگىتتەرگە كوز تاستاۋى سان تىيىلۋىنا وسى دا جەتىپ جاتار ەدى دەپ ويلادى.
ال وسى ارادا تاعى ءبىر كۇيزەلىس تاپ كەلدى.
پليۋمە كوشەسىنە كوشىپ كەلگەننەن بەرى ولاردىڭ وڭاشا ومىرىندە تاعى ءبىر جاڭا داعدى پايدا بولدى. ارا-تۇرا ولار كۇننىڭ شىعۋىن قىزىقتاۋعا اتتانادى، بۇل دەگەنىڭ ءومىر ەسىگىن اشاتىندار مەن جاباتىنداردىڭ تىلسىم قۋانىشى عوي.
جالعىزدىقتى سۇيەتىندەر ءۇشىن تاڭعى سەرۋەن ءبارىبىر تۇنگى سەرۋەن سياقتى، ءبىر ارتىقشىلىعى تەك تاڭەرتەڭ تابيعات كوڭىلدىرەك، كوشەلەر بوس، قۇستار سايراپ تۇرادى. كوزەتتانىڭ ءوزى تۋرا قۇس سياقتى ەرتە تۇرادى. تاڭعى سەرۋەندەرگە الدىن الا ازىرلەنەدى. اكەسى ۇسىنادى، قىزى كەلىسەدى. ونىڭ ءوزى جاسىرىن ءبىر ءجايت سياقتى، ءتىپتى كۇن شاشىراعانعا دەيىن شىعادى ولار جانە ونى قارابايىر جۇبانىش كورەدى. جاستىققا وسىنداي بەيكۇنا ەسەرلىك تە ءتان عوي.
جان ۆالجاننىڭ ادام از جۇرەتىن وڭاشا جەرلەرگە، ۇمىت قالعان تۇكپىرلەرگە بارۋعا اۋەستىگى ايان. ول كەزدەرى پاريج زاستاۆالارىنا تاياۋ جازدا بيدايىق سيرەك وسەتىن، كۇزدە جيناعاندا ەگىن شابىلماي، قولمەن جۇلىپ الىنعانداي بولىپ قالاتىن قۇلازىعان دالا كوسىلىپ جاتاتىن. جان ۆالجان سول ءوڭىردى بارىنەن ارتىق كورەدى. كوزەتتا وندا قامىقپايدى. اكەسى ءۇشىن بۇل وڭاشالانۋ دا، قىزى ءۇشىن ەركىندىك. وندا ول كىشكەنتاي قىز بالا قۇساپ اسىر ساپ جۇگىرەدى، قالپاعىن شەشىپ اكەسىنىڭ تىزەسىنە قويىپ، گۇل تەرەدى. گۇلگە قونعان كوبەلەكتەردى قىزىقتايدى، ءبىراق بىرەۋىن دە ۇستامايدى. قىزعالداقتان گۇلدەستە ءورىپ، باسىنا كيەدى، كۇن ءسۇيىپ قۇلپىرعان، جالىنداي الاۋلاعان القىزىل گۇلدەر نارتتاي جانعان تاجگە ۇقساپ ونىڭ بالاۋسا قىزىلشىرايلى ءجۇزىن قۇلپىرتىپ جىبەرەدى.
ءتىپتى ولاردىڭ ومىرىنە رەنىش كىرگەننەن كەيىن دە ولار تاڭعى سەرۋەنگە شىعۋ ادەتىن تاستاعان جوق.
بىردە قازان ايىندا ەرتەڭگىلىك 1831 جىلعى كۇزدىڭ الاڭسىز ايقىندىعىنا اۋەيلەنگەن ولار تاڭ قۇلانيەكتەنە ۇيدەن شىعىپ مەن زاستاۆاسىنىڭ ماڭىندا بولدى. بۇل كەز تاڭ الدى ەمەس، ءتاڭسارى ەدى، كادىمگى ەڭ ءبىر عاجايىپ ءارى ىسقاياق شاق. كوگىلجىم بوزعىلت اسپاندا ءالسىز جىمىڭداعان جۇلدىزدار شوعىرى، قارا جەر، ءدىرىل قاققان وسىمدىك ساباقتارى، قاراڭعىلىقتىڭ قۇپيا تولقۋى قانداي! بوزتورعاي جۇلدىزدار اراسىنا ءسىڭىپ كەتكەندەي شىرقاۋ بيىككە شىعىپ الىپ شەكسىز كىشىنىڭ ءتۇپسىز ۇلىعا ارناعان ءانۇرانىن تامىلجىتىپ تۇر. شىعىستان ەندى ايقىندالعان تاپ-تازا كوكجيەكتە ۆال-دە گراس شىركەۋىنىڭ الىپ سۇلباسى قاراۋىتادى؛ كوز جاۋىن العان شولپان جۇلدىز قاراڭعى زىنداننان سىتىلىپ شىققان جانداي سونىڭ مۇناراسىنان سىعالايدى.
قايدا قاراساڭ دا مامىراجاي تىنىشتىق، بەيبىت تىرشىلىك، جولدا ءبىر جان جوق، سوناۋ تومەندە جۇمىسقا بارا جاتقان جۇمىسشىلاردىڭ قاراسى ارەڭ كورىنەدى.
جان ۆالجان بۇيىردەگى ساياجولدا وتىن قويماسىنىڭ قاقپاسى الدىندا قۇلاپ جاتقان بورەنەگە جايعاستى. ول بەتىن جولعا، جونىن جارىققا بەرىپ وتىردى، شاشىراپ شىعىپ كەلە جاتقان كۇندى ۇمىتىپ كەتكەن ءتارىزدى، ونى ءتۇپسىز تەرەڭ وي باۋراپ، ءتورت قابىرعاعا قامالعان ادامداي ەشتەڭە كورسەتپەيتىن سياقتى. تىكە اتىلعان دەپ اتاۋعا كەلەتىن ويلار دا بولادى، ولار ادامدى شىرقاۋعا شىعارىپ جىبەرىپ، جەرگە ورالۋىنا ءبىراز ۋاقىت كەتەدى. جان ۆالجان وسىنداي ويلاردىڭ بىرىنە شومعان ەدى. ول كوزەتتا تۋرالى، ەكەۋىنىڭ اراسىنا ەشتەڭە تۇسپەسە باقىتتى بولاتىنى تۋرالى، ومىرىنە قىز تۇسىرگەن جارىق، جۇرەگى سونىمەن تىنىستاپ وتىرعان جارىق تۋرالى تولعاندى. وسى قيالعا بەرىلگەننىڭ ءوزىن باقىت سانادى. كوزەتتا ونىڭ قاسىندا تۇرىپ، قىزعىلت تارتقان بۇلتتارعا قارادى.
كەنەت ول داۋىستاپ جىبەردى:
— اكە! اناۋ جاقتان بىرەۋلەر كەلە جاتىر.
جان ۆالجان باسىن كوتەردى. قىزدىڭ ايتقانى راس ەكەن.
بۇرىنعى مەن زاستاۆاسىنا اپاراتىن جول سيەۆر كوشەسىنىڭ جالعاسىن قۇرايدى دا، ونى تىك بۇرىشپەن بۋلۆار كەسەدى. بۋلۆاردان جولعا شىعاتىن بۇرىلىستا، تۋرا ولار قيىلىساتىن تۇستا مىناداي ۋاقىتتا شىعۋىن ءتۇسىنۋ قيىن ءبىر شۋ ەستىلىپ، ايقىندىعى شامالى الەمەت ۇلكەن توپ كورىندى. بۋلۆار جاعىنان قاراسى كورىنگەن بەيبەرەكەت بىردەڭە جولعا ءتۇستى.
ول بارعان سايىن كوبەيىپ، سابىرمەن العا جىلجىدى، سونىمەن قاتار الگى قارا تىك شانشىلىپ شايقاتىلاتىن ءتارىزدى؛ جالپى ءوزى كولىككە ۇقسايدى، ءبىراق جۇگىنىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىنۋ قيىن. اتتار بۇلدىراپ كورىنەدى، دوڭعالاقتىڭ سيقىرى، قامشىنىڭ سۋىلى، ايقايلاعان داۋىستىڭ قىرىلى ەستىلەدى. بىرتە-بىرتە الگى توپتىڭ سۇلباسى قاراڭعىعا قانشا سۇڭگىسە دە ايقىندالايىن دەدى. شىنىندا دا ول بۋلۆاردان بۇرىلىپ جولعا ءتۇسىپ، جان ۆالجان وتىرعان زاستاۆاعا بەت العان اربا ەدى، ونىڭ ارتىندا تاعى دا سونداي، ودان ءۇشىنشى، ءتورتىنشى — بارلىعى بىرىنەن كەيىن ءبىرى تىزبەكتەلگەن جەتى اربا، جەگىلگەن ءاربىر اتتىڭ ماڭدايى الدىنداعى كولىككە تىرەلىپ كەلەدى. بۇل اربالاردا ءبازبىر سۇلبالار قاراڭداپ جالاڭ قىلىش سياقتى بىردەڭە جارقىلدايدى، شىنجىر شىڭعىرى ءتارىزدى داۋىس ەستىدى، داۋىستار بارعان سايىن ۇدەپ، بارلىعى العا جىلجىدى، تۇستەگى ۇڭگىرلەردەن عانا شىعاتىن ۇرەيلى ۇندەر.
جاقىنداي كەلە بارلىعى ناقتىلى پىشىنگە كەلدى، اعاشتاردىڭ سىرتىنان ەلەستەي كورىنىستەر شىعىپ، الگى توپ تۇگەلدەي اعاراڭداپ، ازداپ قىزا باستاعان كۇن كومەسكى ساۋلەسىن شاشىراتىپ، جاندى-جانسىز وپىر-توپىر جيىنعا جارىق ءتۇسىردى دە، سۇلبالاردىڭ باسى ولىكتەردىڭ بەتىنە اينالدى. ال بۇل بىلاي ەدى.
جولمەن تىزبەكتەلىپ جەتى اربا كەلەدى. العاشقى التاۋىنىڭ قۇرىلىمى قىزىق، كۇبى جاساۋشىلاردىڭ الدى مەن ارتقى ارىسى ۇزىن بورەنەمەن ۇستاتتىرعان ارباسىنا ۇقسايدى، بىلايىنشا ۇزىننان-ۇزاق ساتى سياقتى، دوڭعالاقتاردى ۇشتاستىرا كەلىپ الدى جەتەككە ۇلاسادى. ءاربىر ساتى سياقتى ۇزىن اربانى كوسەم جەگىلگەن ءتورت ات سۇيرەيدى. ساتىلاردىڭ ءۇستى جىپىرلاعان كىسى. ول ادامداردىڭ قانشا ەكەنىن قارا كولەڭكەدە اجىراتىپ بولمايدى، ءبىراق نەداۋىر كوپ ەكەنى اڭعارىلادى. ءاربىر اربادا جيىرما ءتورت كىسى، ون ەكى-ون ەكىدەن ەكى جاقتاۋعا سۇيەنىپ وتىر، اياقتارىن سالبىراتىپ، بىر-بىرىنە بەرگەن، جولدىڭ ۇزىنا بويىنا وسىلاي كەلە جاتقانى انىق. ارقالارىندا بىردەڭە شىلدىرايدى، ولارى شىنجىر، مويىندارىندا بىردەڭە جىلتىرايدى، ولارى تەمىر بۇعاۋ. ءارقايسىنىڭ بۇعاۋى بولەك، ءبىراق ماتاستىرعان شىنجىرى بىرەۋ، ەگەر ولاردى جەرگە قويا بەرسە، ومىرتقالارى سىم تەمىرمەن ۇشتاستىرىلعان، اياقتارى بولەك قىرىقاياق سياقتى بىردەڭە بولىپ شىعار ەدى. ءاربىر اربانىڭ الدى مەن ارتىندا مىلتىق ۇستاعان ەكى ادام تۇر، ءارقايسىسى اياعىمەن شىنجىردىڭ ۇشىن باسىپ تۇر. بۇعاۋلارى ءتورتبۇرىشتى. ءتورتىنشى اربا جاقتاۋلارى تاقتايلانعان، ءۇستى اشىق، الىمدىلىعى مول ءتورت دوڭعالاقتى كادىمگى جۇك ارباسى، وزىنە التى ات جەگىلىپتى، ىشىندە تەمىر قازاندار مەن شوگەندەر، تەمىر پەشتەر مەن شىنجىرلار سالدىر-سۇلدىر ەتەدى، ۇزىننان-ۇزاق كوسىلىپ جاتقان بۇعاۋلاۋلى ادامدار جانە بار، تۇرىنە قاراعاندا ءبارى اۋرۋ سياقتى. جان-جاعى اشىق-تەسىك بۇل اربا ەجەلگى ماسقارا جازالاۋدىڭ كوزىندەي توزىپ بىتكەن تەمىر قۇرساۋلارمەن جابدىقتالىپتى.
اربالار جولدىڭ ورتاسىمەن كەلەدى. قوس قاپتالىندا ەكى قاتار تىزىلگەن تۇرلەرى ادام كورگىسىز قاراۋىلدار، كادىمگى ديرەكتوريانىڭ سولداتتارىنداي ءۇشبۇرىش قۇراپ كەلەدى، كيگەندەرى كىر-كىر، شوقپىت-شوقپىت، كوكشىل سۇر ءتۇستى مۇگەدەكتەردىڭ جىرتىق ءمۋنديرى، قىزىل سۋ جۇرگىزگەن ءبۇيىرى سارى شىراقشىلاردىڭ جۇلىم-جۇلىم شالبارى، ۇستاعاندارى سويىل مەن شوقپار، اسىنعاندارى مىلتىق، ناعىز كەرۋەن سولداتتارى. وسى ءبىر توبىردا قايىرشىنىڭ بەيشارالىعى مەن جەندەتتىڭ وكتەمدىگى تۇگەل توقايلاسقان. شاماسى، ولاردىڭ باستىعى قولىنا بيشىك ۇستاپ وتىرعانى بولۋى كەرەك. قاراكولەڭكە كولەگەيلەگەن بۇل بۇگە-شىگەلەر جارىق تۇسە كەلە ايقىن كورىندى. شەرۋدىڭ باسى مەن اياعىندا قىلىشتارىن جالاڭ ۇستاعان اتتى جاندارمدار كەلەدى شىرەنە ماردىمسىپ.
شەرۋ وسىنشا شۇباتىلعان ۇزىن بولار ما، اربالاردىڭ الدى زاستاۆاعا جەتكەندە، ارتقىسى بۋلۆاردان جاڭا عانا شىعىپ جاتتى.
جولدىڭ قوس قاپتالى قايدان كەلگەنى بەلگىسىز اپ-ساتتە جينالىپ توپىرلاعان اۋەسقوي توبىر، مۇندايلار پاريجدە ءجيى ۇشىراساتىن ادەتى. جاقىن كوشەلەردە ءبىرىن ءبىرى شاقىرعان ادامداردىڭ داۋىسى شىعادى، مىنا قىزىقتى كورگىسى كەپ دارپىلداپ جۇگىرگەن باقشاشىلار شاباتاسىنىڭ تارپىلى ەستىلەدى.
جولداعى ۇيمە-جۇيمە ادامدار بارلىق تەپەرىشكە ءتوزىپ كەلەدى. وڭدەرى تاڭعى سۋىقتان كوگەرىپ كەتكەن. بارلىعى كەنەپ شالبار كيگەن، جالاڭ اياقتارىن اعاش شاباتاعا سۇققان، ال قالعان كيىمدەرى قايىرشىلىقتىڭ كورىنىسىندەي. قۇددى سايقىمازاقتاردىڭ البا-جۇلبا كيىمدەرى سياقتى، دۇنيەدە وسىدان جيىركەنىشتى ەشتەڭە جوق شىعار. توبەسى تەسىلگەن قالپاقتار، كلەەنكادان تىگىلگەن كۇنقاعارلار، ۇسقىنسىز ءجۇن بورىكتەر، جىرتىق جەيدەمەن قاتار شىنتاعى جىرتىلعان قارا بەشپەتتەر نە ءسان؛ كەيبىرەۋلەرى باسىنا ايەل قالپاعىن كيىپ، ۇستىنە توركوز توقىما كەۋدەشەلەر كيىپ الىپتى، ولارىنان جۇندەس كەۋدەسى، ءۇستى-باسىنداعى ىشكى سۋرەتتەر مەن مۇندالايدى، دەنەسىنە شانشىپ سالعىزعان ول اشەكەي سۋرەتتەرى دە ءار الۋان: ءبىرى — ماحاببات ورداسى بولسا، ءبىرى — جالىن شاشقان جۇرەك، ءبىرى — ساداق ۇستاعان ماحاببات قۇدايى، ولاردىڭ قاسىنان ءدۇدامال قىزىل داقتار مەن تەمىرەتكى كورىنەدى. ەكى-ۇشەۋى ۇزىن اربانىڭ جاقتاۋىنا ۇزەڭگىگە ۇقساس ساباننان ورىلگەن ارقان بايلاپ، اياقتارىنا تىرەۋىش قويىپ العان. ولاردىڭ بىرەۋى قولىنا قاپ-قارا تاس سياقتى بىردەڭە ۇستاپ، قاجاپ كەمىرىپ وتىر، شاماسى نان بولۋى كەرەك. ءبارىنىڭ كوزدەرى قۇرعاق، جانسىز سياقتى، تەك كەيبىرىنەن عانا ىزالى ۇشقىن شاشىرايدى. قاراۋىلدار ۇرسىسىپ ءجۇر، كىسەندەۋلى كىسىلەر ءۇن شىعارمايدى؛ ارا-تۇرا باس پەن ارقاعا سوققان تاياقتىڭ تارسىلى ەستىلەدى، كەيبىرى ەسىنەپ وتىر، ۇستەرىندەگى شوقپىتى ۇرەي شاقىرادى، اياقتارى سەرمەلىپ، يىقتارى شايقاتىلادى، كوزدەرى تاعىداي جارقىلداپ، قولدارى جۇدىرىق بوپ جۇمىلعان، ءيىنى ءتۇسىپ سالبىراعاندارى دا بار، ءبازبىر ءولى ادامنىڭ قولى ءتارىزدى، كەرۋەننىڭ ارتىندا ساق-ساق كۇلىپ بالالار ءجۇر.
اربالاردىڭ بۇل كەرۋەنى قالاي بولعانمەن دە قاسىرەتتى ويلارعا جەتەلەدى. بۇگىن بولماسا ەرتەڭ نوسەر جاڭبىر جاۋىپ، تولاستاماي ۇستى-ۇستىنە قۇيادى دەپ كۇتۋگە بولار ەدى، سوندا مىنالاردىڭ جىرتىق كيىمدەرى مالمانداي سۋ بولىپ، كەپكەن سوڭ دا بۇل كىسىلەردىڭ ءۇستى-باسى قۇرعاماي، دىردەكتەپ جاۋرايدى عوي، كەنەپ شالبارلارى دەنەلەرىنە جابىسىپ، شاباتالارى سۋعا تولادى، قامشىنىڭ سوققىسى تىستەردىڭ ساقىلداعانىن باسا المايدى، شىنجىرلار بۇرىنعىسىنداي مويىندارىنان ماتاستىرىلىپ، اياقتار سالبىراپ جاتادى. كۇزگى ءتۇسى سۋىق سۇر بۇلتتاردىڭ استىندا جاڭبىر مەن ىزعىرىق جەلدىڭ ەركىنە بەرىلگەن اعاشتار مەن تاستارعا ۇقساس بىر-بىرىمەن بايلاپ ماتاستىرىلعان وسىناۋ پەندەلەرگە قاراپ، ءدىر ەتە قالماۋىڭ مۇمكىن ەمەس.
تاياقتان جەتىنشى اربادا قاپقا سالىنعان كۇل-قوقىسقا ۇقساپ سىلەيىپ جاتقان، ارقانمەن ماتاستىرىلعان اۋرۋ ادامدار دا قۇر قالعان جوق.
تۇتقيىلدان كۇن شىعىپ، شىعىستان الىپ ساۋلە شاشىرادى دا مىناۋ سۇمدىق ۇرەيلى باستاردى قىزدىرىپ جىبەرگەندەي بولدى. ءتىلدىڭ تيەگى اعىتىلىپ، مىسقىل كۇلكىنىڭ، قارعىس پەن ءاننىڭ بۇرقانعان تاسقىنى اعىتىلدى. جارىقتىڭ كەڭ كولبەۋ اعىسى اربالاردىڭ مىناۋ ۇباق-شۇباق كەرۋەنىن ەكىگە ءبولىپ تاستاعانداي، تۇتقىنداردىڭ باستارىنا جارىق ءتۇسىرىپ، سالبىراعان اياقتار مەن اربالاردى قاراڭعىدا قالدىردى. بەتكە تەۋىپ وي تۋدى؛ بۇل ءسات سۇمدىق ەكەن، داۋ-پەرىلەر بەتپەردەسىن شەشىپ، جاۋىز جوندارىن جايىپ سالدى. ءتىپتى جارىققا ورانسا دا بۇل توبىر قارايعان قالپىندا قالا بەرەدى ەكەن. كەيبىرەۋلەرى كوڭىلدەنىپ، ورىندارىنان تۇرىپ، اۋىزىنا قاۋىرسىننان جاسالعان تۇتىكشە سالىپ، شىبىن-شىركەيدى جينالعاندارعا، ايەلدەر جاعىنا ۇرلەپ قۋىپ جاتىر. شاپاق قارا كولەڭكە ءتۇسىرىپ، تۇتقىنداردىڭ بەيشارا مۇسىندەرىن ايقىنداي ءتۇستى، ءبارى دە قايىرشىلىقتان ءبۇلىنىپ، جاي ءبىر جۇرگەن سۇمپايى سۇلدە سياقتى، ولارعا تۇسكەن كۇن نۇرىنىڭ ءوزى كۇڭگىرت تارتىپ، جالت-جۇلت ەتكەن نايزاعايعا ۇقساپ كەتەدى ەكەن. اربا كەرۋەنى بار كۇشىمەن جابايى داۋىسقا سالىپ، دەزوجەنىڭ سول تۇستا كەڭ تاراعان "ۆەستالكي" پوپۋرريىنە باستى بارىلداپ، اعاشتار مۇڭايا جاپىراقتارىن سىبدىرلاتىپ، بۇيىردەگى ساياجولدا بۋرجۋا ەلەستەر ورىنداعان ءازىل اندەردى ەسى شىعا ەلىرىپ تىڭدادى.
وسى شەرۋدە ادامزات اۋىرتپالىعىنىڭ ءبارى تۇتتاي جالاڭاش قالپىندا ساپىرىلىسىپ جاتقان ءتارىزدى. ودان كۇللى حايۋانداردىڭ بەت-پىشىنىن كورۋگە بولادى: وندا قارتتار دا، جاستار دا، قۋارعان باستار دا، اعارعان ساقال-شاشتار دا بار، سۇمدىق ەكىجۇزدىلىك، لاجسىز باعىنىشتىلىق، جابايى كىجىنۋ، ورەسكەل قويقاڭ، كۇنقاعار استىنداعى شوشقا تۇمسىق، بۇيراسىن سامايىن دۋدىراتىپ قويا بەرگەن قىزدىڭ باسىنا ۇقساس بىردەڭەلەر، بالانىكى بولعاندىقتان دا ماسقارا ۇرەيلى جۇزدەر، ءولۋى عانا جەتپەي تۇرعان بەت تەرىسى سۇيەگىنە جابىسقان قۇر سۇلدەلەر نە ءسان. ءبىرىنشى اربادا نەگر وتىر، بۇرىن ارباكەش بولسا كەرەك، قازىرگى بۇعاۋىن بۇرىنعىسىمەن سالىستىرىپ قوياتىن شىعار. تومەنگى تاپتاردىڭ ەزىپ-جانشىلۋى، سۇمدىق ماسقارالىق شارپىماعان جان جوق؛ قۇلدىراۋدىڭ بۇل ساتىسىندا، قوعامدىق تۇڭعيىقتىڭ ەڭ اقىرعى تۇكپىرىندە ولار ءوزىنىڭ ەڭ سوڭعى اۋىسۋىن: ناداندىقتىڭ — توپاستىققا، ۇعىنۋدىڭ اشىنۋعا ۇلاسۋىن باستان كەشتى. بۇل ارادا تاڭداپ، تالعاپ جاتار دا ەشتەڭە جوق، پاسىقتىقتىڭ بەتكە شىعار قايماعى دا وسى جاندار. جەكسۇرىن شەرۋدىڭ كەزدەيسوق باسقارۋشىسىنىڭ ولاردى توپ-توپقا بولمەگەنى دە ايقىن بولدى. بەيشارالار قالاي بولسا سولاي بىر-بىرىمەن الفاۆيت بويىنشا ماتاستىرىلىپ، ارباعا تيەي سالىنسا كەرەك. الايدا ءبىر جەرگە توقايلاسقان سۇمدىقتار اقىر سوڭىندا ءوزىنىڭ اتقارۋشى كۇشىن كورسەتتى؛ بەيباقتاردىڭ كەز كەلگەن بىرلەستىگى ءبازبىر ناتيجە بەرەدى؛ ءاربىر بۇعاۋدىڭ ورتاق جانى بولدى، ءاربىر اربانىڭ ءوز كەلبەتى بولدى، ءان سالعان ايەلدىڭ جانىندا ەڭىرەپ جىلاعان بىرەۋ بولدى؛ ءۇشىنشى اربادان بىرەۋ قايىر سۇرادى؛ ءبىر ارباداعىلار كىجىنىپ ءتىسىن قايرادى؛ كەلەسىدەگىلەر وتكەن-كەتكەندى قورقىتتى؛ التىنشىداعىلار قۇدايىن قارعاپ، ويىنا كەلگەندەرىن ىستەدى؛ ال سوڭعىلارى مولاداي ءۇنسىز. دانتە بولسا، بۇل قوزعالىستان توزاقتىڭ جەتى اينالىمىن كورگەن بولار ەدى.
بۇل سوتتالعانداردىڭ جازا ورنىنا بەت العان قاھارلى مارشى ەدى، ءبىراق ول اقىرزاماننىڭ ۇرەيلى وتارباسىندا وتكەن جوق. ماسقارا تۇرمە اربالارىمەن الىپ جۇرۋدەن ارتىق سۇمدىق جوق تا شىعار.
قولىندا ىلگىشتى تاياق ۇستاعان قاراۋىلداردىڭ ءبىرى اۋىق-اۋىق مىناۋ ادام ازعىندارىنىڭ ءۇيىندىسىن اۋدارىستىرىپ كورۋگە وقتالىپ قويادى. جينالعانداردىڭ اراسىنداعى ءبىر كەمپىر بەس-التى جاسار شاماسىنداعى ءبىر بالاعا سولاردى ساۋساعىمەن نۇسقاپ: "مىناۋ ساعان ساباق، جۇگىرمەك!" دەدى.
بارىلداق ءان مەن بالاعات بارعان سايىن ۇدەي ءتۇستى؛ اقىر اياعىندا كۇزەت كومانديرى سياقتى كورىنگەنى قامشىسىن شاتىر ەتكىزىپ ەدى، وسى بەلگى بويىنشا تاياق سارتىلى كوزسىز ەرەسەك قيمىلمەن جەتى ارباعا بۇرشاقتاي ساتىرلاپ جاۋدى دا كەتتى؛ جۇرت جىندانعانداي الاسۇرىپ گۇرىلدەدى، ال بۇل ىرىڭدەگەن جاراعا ۇيمەلەگەن ماساداي قۇجىناعان كوشە بالالارىن ءتىپتى ەلىرتىپ جىبەردى.
جان ۆالجاننىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ كەتە جازدادى. ول كوز ەمەس، ەشتەڭە وتكىزبەيتىن، كەيبىر زاعيپتاردىڭ قاراشىعىن اۋىستىراتىن، شىن نارسەنى كورسەتىپ جارىتپايتىن، تەك اپات پەن ۇرەيدەن جارق ەتە قالاتىن اينەك سياقتاندى. ول قارسى الدىنان اشىلعان كورىنىستەردى بايقامادى، جانارىنا تەك سۇمدىقتار عانا ەلەستەدى. اتىپ تۇرىپ، تۇرا قاشقىسى دا كەلدى، ءبىراق باقايىن دا قيمىلداتا المادى. كەيدە كورگەنىڭنىڭ ءوزىڭدى باۋراپ، بيلەپ الاتىنى، تىستەي قابىسىپ ايىرىلمايتىنى بار عوي. ول وتىرعان ورنىنا شەگەلەنگەندەي تاس بولىپ قاتىپ سىلەيدى دە قالدى، تەك مىناۋ تۇكسيىپ ءتۇپ ىزگە ءتۇسۋدىڭ ءمانى نە، اناۋ ءداۋ پەرىلەردىڭ توبىرى قايدان پايدا بولدى، دەپ وزىنەن سۇراۋعا عانا ءحالى كەلدى. اڭداۋسىزدا وڭ قولىن كوتەرىپ، ماڭدايىنا اپاردى. ويتكەنى كەنەتتەن ەسكە تۇسكەندە جاسايتىن ادەتتەگى قيمىل عوي بۇل. ول تۇراقتى باعىتتىڭ وسىنداي بولاتىنىن ەسىنە ءتۇسىردى: كورولمەن كەزدەسىپ قالماس ءۇشىن قاشاندا وسىلاي جاساپ، ونىڭ فونتەنەبلو جولىمەن ءجۇرىپ قالۋى ىقتيمال-اۋ دەپ ءدال وسى ارادان بۇرىلاتىن، وسىدان وتىز بەس جىل بۇرىن جان ۆالجان ءوزى وسى زاستاۆا ارقىلى وتكەن-دى.
كوزەتتا باسقاشا ۇرەيلەندى، ءبىراق قورقىنىشى اكەسىنەن كەم دە ەمەس ەدى. ول ەشتەڭە تۇسىنبەي جۇرەگى القىمىنا تىعىلدى؛ كورگەندەرىنىڭ ءبارى مۇمكىن ەمەس نارسەدەي. اقىرى:
— اكە! مىناۋ اربالارداعى نە زات؟ — دەپ ونىڭ داۋسى شىعىپ كەتتى.
— كاتورجاندار عوي، — دەپ جاۋاپ قاتتى جان ۆالجان.
— ولار قايدا بارادى؟
— كاتورگاعا.
سول كەزدە تاياق سارتىلى ايرىقشا ۇدەپ، جيىلەي ءتۇسىپ، وعان قىلىشتاردىڭ جالپاعىنان ۇرعان سوققىسى قوسىلدى، بۇل دەگەنىڭ سويىلدار مەن دىراۋلاردىڭ ەسسىز دولدانۋى سەكىلدى بولدى؛ كاتورجاندار بۇگىلىپ بۇعا قالدى، جازالاۋ ولاردى جيىركەنىشتى قۇلاقكەستىلىككە جەتكىزىپ، بارلىعى ءۇن-تۇنسىز، قاماۋعا تۇسكەن قاسقىرداي جان-جاعىنا ۇشقىنداعان كوزدەرىن تاستادى.
كوزەتتانىڭ تۇلا بويى دىرىلدەپ كەتتى.
— اكە! وسىلاردىڭ ءبارى ادام با؟ — دەپ سۇرادى ول قايتادان.
— كەيبىرەۋلەرى، — دەپ جاۋاپ قاتتى بەيباق.
بۇل بيسەتردان تاڭسارىگە دەيىن شىعىپ جولشىباي مەنگە باعىت ۇستاعان ەتاپ بولاتىن، بۇلاي بۇرىلۋ سەبەبى ول كەزدە فونتەنەبلودا كورول جاتقان ەدى. مارتەبەلى اعزامدى قولايسىز كورىنىستەن ساقتاۋ ءۇشىن وسىلاي اينالىپ ءجۇرىپ، ونسىز دا سۇمدىق جولدى ءۇش-تورت كۇنگە ۇزارتۋعا تۋرا كەلدى.
جان ۆالجان ۇيگە ۇنجىرعاسى ابدەن ءتۇسىپ ورالدى. مۇنداي كەزدەسۋلەر سوققىعا بارا-بار، ول ءوزى تۋرالى سۇمدىق ۇرەيلى اسەر قالدىرادى.
الايدا جان ۆالجان كوزەتتامەن بىرگە ۆاۆيلون كوشەسىنە قايتىپ، قىزىنىڭ كورگەندەرى جونىندە تاعى دا سۇراق قويعانىن بايقاعان جوق؛ بالكىم ونىڭ ءوزى دە قىزىنىڭ ءسوزىن قابىلداپ، جاۋاپ بەرەر حالدە بولماي، وي تەرەڭىنە سۇڭگىپ كەتكەن بولۋى كەرەك. كەشكىسىن تەك كوزەتتا ۇيىقتاۋعا كەتكەندە ونىڭ وزىمەن ءوزى سويلەسىپ كۇبىرلەپ قانا:
— و، قۇدايا! مەنىڭشە، اناۋ ادامداردىڭ بىرەۋى بولماسا بىرەۋىمەن كەزدەسىپ قالسام، ونى جاقىن جەردەن كورگەنىم ءۇشىن عانا ءولىپ كەتەر ەدىم، — دەگەن ءسوزىن ەسىتتى.
باقىتىنا قاراي، سول قاسىرەتتى كەزدەسۋدەن كەيىنگى كەلەسى كۇنى پاريجدە ءبىر رەسمي سالتاناتقا وراي مەرەكە بولدى: مارس الاڭىندا شەرۋ ءوتتى، سەنادا قايىقشىلار ەسكەكپەن سەمسەرلەستى، ەليسەي الابىندا ءتۇرلى ويىندار كورسەتىلدى، جۇلدىز الاڭدا وتشاشۋلار شاشىلدى، قايدا قاراساڭ دا — اشەكەي جارىقتار. جان ۆالجان ءوز داعدىسىن وزگەرتىپ، كەشەگى كۇننىڭ ەستەلىك اسەرىن ۇمىتتىرىپ، الدىندا عانا كوز الدىنان وتكەن جيرەنىشتى سۋرەتتەردى ءپاريجدىڭ ىردۋ-دىردۋىمەن باسۋ ءۇشىن كوزەتتانى مەرەكەگە الىپ باردى.
مەرەكەنىڭ تۇزدىعى بولعان پاراد زاڭدى تۇردە مۋنديرلەردىڭ اينالىمىن تۋعىزدى؛ جان ۆالجان ۇلتتىق ۇلاننىڭ ارناۋلى كيىمىن كيدى، بۇل وعان ادامدى قاۋىپ-قاتەردەن تاسالاپ تۇراتىن قالقان سياقتى كورىندى. قالاي بولعانمەن دە سەرۋەننىڭ ماقساتى جەرىنە جەتكەن ءتارىزدى. اكەسىنىڭ كوڭىلىن تابۋدى ءوزى ءۇشىن زاڭ سانايتىن كوزەتتا بۇل سايرانعا وپ-وڭاي قۋانا كوندى، جاستىققا سونداي شاتتىق ءتان عوي ءوزى. ايتقانداي، وعان ويىن-ساۋىقتىڭ ءبارى ءتان، سوندىقتان ولارعا مۇرىن ءشۇيىرىپ قاراعان جوق، "حالىق سەرۋەنى" اتالاتىن ساۋىق-سايراندى قىزىعا تاماشالادى. سوندىقتان جان ۆالجاننىڭ دىتتەگەنىمە جەتتىم، كەشەگى جەكسۇرىن كورىنىستەردەن كوزەتتانىڭ جادىندا ەشتەڭە دە قالعان جوق دەپ ويلاۋعا حاقىسى بار ەدى.
ارادا بىرنەشە كۇن وتكەن سوڭ، ەرتەڭگىلىك، كۇن كوتەرىلىپ، شاپاق شاشقان كەزدە ول ەكەۋى باققا شىقتى — تاعى دا جان ۆالجاننىڭ ءوزى ءۇشىن ورناتقان ءتارتىبى بۇزىلدى. كوزەتتاعا ءوزىنىڭ ۋايىم-قايعىسىن تاڭىپ، ءوز بولمەسىنىڭ ءتورت قابىرعاسىندا قامالىپ وتىرۋدان تاندى. مول عىپ تىگىلگەن تاڭعى جەلەڭگە مالىنا ورانعان كوزەتتا بۇلت تۇمشالاعان كۇن سياقتى باستان اياق قىزعىلت تارتىپ، ۇيقىدان كەيىن ساۋلەمەن نۇرلانعان وزىنە ءۇنسىز كوز قيىعىن تاستاعان شالدىڭ قاسىندا تۇرىپ اق راۋشاننىڭ جاپىراعىن ءۇزدى. ول "سۇيەدى-سۇيمەيدى" دەيتىن عالامات بال اشۋدى بىلمەيتىن، وعان جانە كىم ۇيرەتتى دەيسىڭ ونى؟! ول گۇلدى بەيكۇنا انشەيىن عانا ۇزە سالدى، اق راۋشاندى جۇلۋ دەگەن جۇرەگىڭدى اشىپ سالۋ ەكەنىن بىلگەن دە جوق. ەگەر اڭساۋ اتالاتىن ءتورتىنشى سىمبات دەگەن بولاتىن بولسا، ول كۇلىمدەگەن سول سىمباتقا ۇقسار ەدى. جان ۆالجان گۇلدى ۇزگەن اپپاق ساۋساقتارعا اربالىپ، قىزدى وراعان اراي نۇرعا بالقىپ، ەرىپ كەتتى. قاسىنداعى بۇتادان قىزىل تاماق شىمشىق شىقىلىقتادى. اسپاندا بوستاندىققا ەندى شىققانداي اسىعىپ اقشا بۇلتتار جوڭكىپ بارادى. كوزەتتا قادالىپ گۇلدەردى ۇزە بەردى، زايىرى ول بىردەڭە تۋرالى ارمانداعان ءتارىزدى، ارمانى عاجاپ بولۋى دا كەرەك. اڭداۋسىزدا ول اققۋدىڭ اسەمدىگىمەن مويىنىن بۇرىپ، توسىن سۇراق قويدى.
— اكە، كاتورگا دەگەن نە وسى؟
ءتورتىنشى كىتاپ
تومەننەن كومەك جوعارىدان كەلگەن
كومەك بولۋى مۇمكىن
ءبىرىنشى تاراۋ
جارا سىرتتا، جازىلۋ ىشتە
ولاردىڭ ءومىرى وسىلاي كۇننەن كۇنگە كۇڭگىرتتەنە ءتۇستى.
ولاردا قالعانى ءبىر كەزدە باقىت سانالعان ءبىر عانا ەرمەك — اشىققاندارعا — نان، سۋىقتان جاۋراعاندارعا كيىم تاراتۋ. كەدەيلەردىڭ حالىن بىلە ءجۇرىپ جان ۆالجان مەن وعان ەرىپ جۇرەتىن كوزەتتا جۇرەك تۇكپىرلەرىندە باياعى ءبىر سىرلاس، سىيلاس جاقىندىق قايتا جاندانىپ كەلە جاتقانداي سەزىندى؛ ارا-تۇرا كۇن جاقسى بولسا، زارىققانداردىڭ ءبىرازىنا كومەك كورسەتىپ ۇلگەرىپ ءجۇردى، ءسويتىپ كوپتەگەن كىشكەنتايلاردىڭ جانىن جىلىتىپ، قۋانىشقا بولەيتىن، وندايدا كوزەتتا تىپتەن كوڭىلدەنىپ كەتەتىن. ءومىرىنىڭ ءدال سونداي ساتىندە ولار جوندرەتتىڭ ۇيشىگىنە باس سۇقتى.
كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ جان ۆالجان ۇيگە ادەتتەگىدەي جايباراقات كەلدى، ءبىراق سول قولىندا قانتالاپ، ءىسىپ كەتكەن كۇيىككە ۇقساس جاراسى بار، ونىڭ سەبەبىن جالتارىپ ايتپادى. سول جارانىڭ سالدارىنان اي بويى دىرىلدەپ-قالشىلداپ قىزۋى كوتەرىلىپ ءجۇردى. دارىگەرگە بارعىسى كەلمەدى. كوزەتتا بار دەپ قويماعان سوڭ: "مال دارىگەرىن شاقىرشى" دەدى.
كوزەتتا ونىڭ جاراسىن كەرەمەت ۇقىپتىلىقپەن، قايتسەم پايدام تيەر ەكەن دەگەن پەرىشتەلىك نيەتپەن ەرتەڭگىلىك جانە كەشكىلىك مۇقيات تاڭىپ وتىردى، جان ۆالجان بولسا وزىنە بۇرىنعى باقىتىنىڭ قايتا ورالىپ كەلە جاتقانىنا ءسۇيسىنىپ، قاۋىپتەنۋى مەن مازاسىزدانۋى بىرتە-بىرتە سەيىلەيىن دەگەنىن سەزىندى. كوزەتتاعا قاراي وتىرىپ: "و، جازىلار جارام!"، "و، ايىعاتىن اۋرۋ!" دەپ قويادى.
اكەسى اۋىرىپ جۇرگەندە كوزەتتا دەربەسجايعا كوپ بارماي، قايتادان قوسالقى ءۇي مەن اۋلاعا باۋىر باسىپ كەتتى. ۇزاق كۇندى دەرلىك جان ۆالجانمەن وتكىزىپ، وعان تاڭداعان كىتابىن، ەڭ باستىسى ساياحات تۋرالى وقىپ بەرىپ وتىردى. جان ۆالجان قايتا تۇلەپ، باقىتى قايتادان گۇل اتىپ، ايتىپ جەتكىزگىسىز ارايمەن جارقىرادى؛ ليۋكسەمبۋرگ باعى، بەيمالىم جاس قاڭعىباس، كوزەتتانىڭ سالقىن تارتۋى سياقتى الا بۇلتتار ەندى ونىڭ كوڭىلىن تۇمشالامايتىن بولدى. ول ءتىپتى: "مۇنىڭ ءبارىن ءوزىم ويلاپ تاۋىپ ءجۇر ەكەنمىن. قىرقىلجىڭ قىرت!" دەيتىن بولدى وزىنە.
ونىڭ باقىتى زور بولعانى سونداي، جوندرەتتىڭ ۇيشىگىندەگى تەناردە ۇيەلمەنىمەن كۇتپەگەن سۇمدىق كەزدەسۋدىڭ ءوزى دە ونى مىزعىتا المادى. ول ايتەۋىر سىتىلىپ شىعىپ، قۇتىلىپ كەتتى، ءىزىن دە تاپتىرمادى. قالعانىندا ەندى شارۋاسى قانشا! ەگەر زاۋدە ونى ەسىنە الار بولسا، ونىسى سول بەيباقتارعا دەگەن ايانىش سەزىمى عانا. ءقازىر عوي ولار تۇرمەدە، — دەپ ويلادى ول. — سوندىقتان قايتىپ زيان جاساي المايدى، ءبىراق قانداي بەيشارا، باقىتسىز وتباسى!"
مەن زاستاۆاسىنداعى جيىركەنىشتى كورىنىس تۋرالى كوزەتتا قايتىپ ءسوز قوزعامادى.
موناستىردا مەحتيلدا بيكە كوزەتتاعا مۋزىكادان ساباق بەرگەن. كوزەتتانىڭ قىزىل تاماق تورعايدىڭ ۇنىندەي داۋىسى بولاتىن، كەيدە كەشقۇرىم جارالىنىڭ قاراپايىم مەكەنىندە ول جان ۆالجاندى قۋانتىپ، مۇڭلى اندەر سالاتىن.
كوكتەم تۋدى، ب ا ق بۇل كەزدە تۇلەپ قۇلپىرىپ كەتتى، سونى كورىپ جان ۆالجان: "سەن باقتا ەشقاشان سەرۋەندەمەيسىڭ عوي، بار، سەيىلدەپ قايت"، دەدى كوزەتتاعا. "ماقۇل، اكە"، دەدى قىزى.
اكە تىلەگىن ورىنداپ، ول باقشادا قايتادان سەرۋەندەي باستادى، كوبىنە جالعىز قىدىرادى، ويتكەنى، بۇرىن ەسكەرتىلگەندەي، جان ۆالجان تەمىر قورشاۋدان كوزگە ءتۇسىپ قالارمىن دەگەن قاۋىپپەن باققا ەشقاشان بارمايدى.
ونىڭ جاراسى ەكەۋىنىڭ دە وي ارناسىنا باسقا باعىت بەردى.
كوزەتتا اكەسىنىڭ جازىلىپ كەلە جاتقانىن، ءوزىن باقىتتى سەزىنەتىنىن كورىپ، ءوزى دە بايقامايتىن، كەرەمەت ءبىر تابيعي قاناعات سەزىمىنە بولەندى. ونىڭ ۇستىنە ناۋرىز تۋىپ، كۇن ۇزاردى، قىس ءوتتى، ول قاشاندا ءبىزدىڭ قايعى-قاسىرەتىمىزدى وزىمەن بىرگە الا كەتەدى ەمەس پە، ودان سوڭ ءساۋىر كەلدى — بۇل جازدىڭ گۇل اتۋى، تاڭعى ارايداي تازا، بالالىق شاقتاي شات، كەيدە جاڭا تۋعان نارەستەدەي جىلاۋىق كەلەدى. تابيعات بۇل ايدا جاندى جاۋلار جارقىلداق ساۋلەگە تۇنىپ تۇرادى، ول نۇر اسپاننان دا، بۇلتتان دا، اعاشتاردان دا، كوگالدار مەن گۇلدەردەن دە ادام جۇرەگىنە قۇيىلىپ جاتادى.
ءساۋىردىڭ مۇنداي شاتتىعىنا سۇڭگىمەسكە كوزەتتا ءالى تىم جاس بولاتىن، ونىڭ ءوزى دە كوكتەمنىڭ وسى ايىنان اۋمايتىن. قاسىرەتتى ويلار سەزدىرمەي، بىلدىرمەي عايىپ بولدى. كوكتەمدە قايعىلى جۇرەككە جارىق تۇسەدى ءبازبىر شاڭقاي تۇستەگى جەرتولە سياقتى. كوزەتتا بولسا، ونشا قاتتى قايعىرعان دا جوق. ءوز باسى وعان ەسەپ بەرىپ جاتپاسا دا ۋايىم جەپ جۇرمەگەنى ايدان انىق. ەرتەڭگىلىك تاڭعى استان كەيىن ساعات ونداردا ول اكەسىن شيرەك ساعات باققا اپارىپ، سەرۋەندەتىپ قايتۋدىڭ ءساتى تۇسكەندە، كىرە بەرىس ماڭىندا كۇنگە يەگىن توسەپ، ونىڭ اۋرۋ قولىن دەمەپ وتىرعاندا شاتتىققا بولەنىپ، كوپ كۇلگەنىن ءوزى دە سەزبەي قالاتىن.
جان ۆالجان قىزىنىڭ قايتا قۇلپىرىپ، شىرايلانا تۇسكەنىنە كوز جەتكىزىپ قۋاناتىن.
— و، جازىلار جارام! — دەپ باياۋ قايتالاپ قوياتىن.
سول ءۇشىن دە ول تەناردەگە رازى.
جاراسى جازىلعاننان كەيىن ول كەشكى جالعىز قىدىرۋىن قايتا جالعاستىردى.
ايتكەنمەن ءپاريجدىڭ ادام از تۇراتىن شالعاي شەتىندە كەشكىلىك ەشقانداي وقىس وقيعالارسىز جالعىز قىدىرۋعا بولا بەرەدى دەپ ويلاۋ قاتە بولار ەدى.
ەكىنشى تاراۋ
پلۋتارح تاتەي كەيبىر قۇبىلىستى
قينالا تۇسىندىرەدى
بىردە كەشكىسىن كىشكەنتاي گاۆروشقا جەيتىن ەشتەڭە بولماي قالدى؛ وسىنىڭ الدىندا تۇستىك جاساماعانىن ەسكە الىپ، مۇڭايدى. ول كەشكى اس تاپپاق بولىپ سالپەتريەردىڭ ار جاعىنداعى الاڭقاي جەرلەرگە قىدىرىپ قايتۋعا شىقتى، سودان ءبىر تىسكە باسار تاپپاسا، باسقالاردان قايران جوق. ەشكىم جوق جەردەن ايتەۋىر بىردەڭە تابىلادى. ءبازبىر ەلدى مەكەنگە جەتىپ ەدى، ول اۋستەرليس دەريەۆنياسى سياقتى كورىندى.
سوندا قىدىرىپ ءجۇرىپ ول ەسكى باقتى بايقادى، ودان شال مەن كەمپىردى كوردى، بۇل باقتا ءالى اجەتكە جارايتىن الما اعاشتار بار ەكەن. سول اعاشتىڭ ماڭىندا جەمىس-جيدەك ساقتاۋعا ارنالعان دۇڭگىرشەك سياقتى بىردەڭە تۇر، ودان الما ۇرلاپ الۋعا بولادى. الما دەگەنىڭ كەشكى اس، الما دەگەنىڭ تىرشىلىك ەمەس پە. الما ادام-اتانى وپات قىلعانمەن، گاۆروشتى قۇتقارا الادى. باقتىڭ ار جاعىندا قاڭىراعان بوس كوشە بار، ۇيلەر بولماعاندىقتان ونى بۇتالار باسىپ كەتكەن؛ ب ا ق كوشەدەن قورشاۋمەن ءبولىنىپ تۇر.
گاۆروش سول باققا تارتتى، تانىس الما اعاشىن تانىدى، جەمىس سالاتىن جاشىكتىڭ ورنىندا ەكەنىنە كوزى جەتتى، تەمىر قۇرساۋدى مۇقيات تەكسەرە باستادى؛ قورشاۋ دەگەن نە ءتايىرى — بىر-ەكى دەپ قارعىپ كەتەسىڭ. كۇن كەشكىردى، كوشەدە ءتىرى جان جوق، ناعىز قولايلى ۋاقىت. گاۆروش تاۋەكەلگە بەل بۋىپ ازىرلەنە بەردى دە، توقتاي قالدى. باقتا بىرەۋلەر سويلەسىپ ءجۇر. گاۆروش قورشاۋدىڭ ساڭىلاۋىنان كوز تاستادى.
وزىنەن ەكى ادىم جەردە قورشاۋدىڭ ارعى جاعىندا، تۋرا بۇل تۇسەمىن دەپ مەجەلەپ قويعان جەردىڭ قارسىسىندا جۇرت ورىندى ەتىپ جۇرگەن تاس جاتاتىن، سول ورىندىقتا باقتىڭ يەسى شال وتىر دا، ونىڭ قارسى الدىندا كەمپىر تۇر. كەمپىر كۇڭكىلدەپ بىردەڭەلەر ايتادى. سىپايىلىعى شامالى گاۆروش قۇلاعىن توسا قويدى.
— مابەف مىرزا، — دەدى كەمپىر.
"مابەف! — دەپ ويلانىپ قالدى گاۆروش. — ءماسساعان سايران!"
شال بىلق ەتپەدى. كەمپىر قايتا قايتالادى:
— مابەف مىرزا!
شال اقىرى كوزىن كوتەرىپ، ءۇن شىعاردى:
— نە ايتاسىز، پلۋتارح اجەي؟
"پلۋتارح اجەي دەيدى! — دەپ تاعى دا ءىش تارتىپ قالدى گاۆروش.
— ال بۇل ءتىپتى قىزىق"؛ پلۋتارح اجەي ءسوزدى باستاپ كەتتى دە، شال اڭگىمەگە ارالاسۋعا ءماجبۇر بولدى. قوجايىن رازى ەمەس. نەگە؟
— ءبىز توعىز ايعا قارىزبىز.
— ءۇش ايدان كەيىن ءبىز وعان ون ەكى ايعا قارىز بولامىز.
— ول ءبىزدى شىعارىپ جىبەرەمىز دەيدى.
— امال نە، مەن كەتەمىن.
— كوكونىس ساتۋشى ايەل اقشا سۇرايدى. جانە ءبىر قۇشاق تا وتىن قالمادى. قىستا نە جاعىپ كۇنەلتەسىز؟ بىزدە تۇك تە وتىن جوق.
— ونىڭ ەسەسىنە كۇن بار ەمەس پە.
قاساپشى بۇدان بىلاي قارىزعا بەرمەيتىن بولدى، سيىر ەتىنە ءتىپتى ماڭايلاتپايدى.
— مۇنىسى ءتىپتى جاقسى. مەن ەتتى ناشار سىڭىرەمىن. ول مەن ءۇشىن وتە اۋىر تاعام.
— تۇسكە نە بەرەيىن؟
— نان.
— بولكە ساتۋشى شوتپەن تولەۋدى تالاپ ەتەدى، اقشاڭ جوق ەكەن، نان دا جوق دەيدى.
— جاقسى.
— سوندا نە جەيسىز؟
— بىزدە الما بار.
— الايدا، مىرزا، بۇلاي اقشاسىز جايدان جاي ءومىر سۇرۋگە بولمايدى عوي.
— قايتەيىن، مەندە اقشا جوق.
كەمپىر كەتتى دە، شال جالعىز قالدى. اۋىر ويعا شومىپ وتىر ول. گاۆروش تا ويلانىپ قالدى. ىمىرت ءۇيىرىلىپ، قاراڭعىلىق باسۋعا اينالدى.
گاۆروش قورشاۋدان قارعىپ ءتۇسۋدىڭ ورنىنا ونىڭ تۇبىنە كەپ وتىردى — ويلانۋىنىڭ العاشقى ناتيجەسى وسى بولدى. اعاش بۇتاقتارىنىڭ تومەنگى جاعى ءسال سيرەك ەدى.
"مىنانى قارا"، — دەپ ىشتەي قۋانىپ كەتتى گاۆروش. — مىناۋ ناعىز جاتىنجاي عوي!" ۇڭگىڭكىرەي بارىپ ول بۇك ءتۇسىپ بۇكتەتىلىپ جاتا كەتتى. ارقاسى مابەف اتايدىڭ ورىندىعىنا ءتيىپ جاتتى دەرلىكتەي. شالدىڭ تىنىسىن دا ەستىپ جاتتى.
تاماق تابۋدىڭ ورنىنا تەزىرەك ۇيىقتاپ كەتۋگە تىرىستى.
مىسىقتىڭ ۇيقىسى — جارتىلاي كوزى اشىق ۇيقى. قالعىعانىنىڭ اراسىنان قاراۋىلداپ كۇزەتىپ جاتتى.
قاراڭعى بوزعىلت اسپان جەرگە اقتاڭداق ساۋلە شاشىپ، قاراۋىتقان بۇتالار قاتارىنىڭ اراسىنداعى قىلاڭ جولاق بولىپ كورىندى كوشە.
ويدا جوقتا الگى اقشىل جولاقتا ەكى سۇلبا پايدا بولدى. بىرەۋى الدا، ەكىنشىسى ودان نەداۋىر قاشىقتىقتا ارتتا كەلە جاتىر.
— ءا، تاعى دا ەكەۋ شىقتى، — دەپ مىڭگىرلەدى گاۆروش.
العاشقى سۇلبا ءقارادۇرسىن دۇرىسىراق كيىنگەن ەڭكىش تارتقان قارت، ويلانىپ كەلە جاتقان بۋرجۋانى ەسكە ءتۇسىردى، كەشكى ءيىس جۇلدىزدى اسپان استىندا باياۋ اياڭداپ قىدىرىپ قايتقالى شىقسا كەرەك.
ەكىنشىسى جىڭىشكە، سۇڭعاق، سىمباتتى. ول ءوز ادىمىن العاشقىسىنىڭ قادامىمەن ولشەپ كەلەدى، ءجۇرىسىن ادەيى باياۋلاتقانىمەن قيمىلىندا يكەمدىلىك، ەپتىلىك بار. ودان جىرتقىشقا ءتان ءقاۋىپ ويلاتارلىق بىردەڭە بايقالادى، سونىمەن بىرگە ونىڭ بۇكىل بەينەسى سول كەزدىڭ سوزىمەن ايتقاندا، "ءسانقويلىقتى" سەزدىرەدى. ونىڭ تاماشا قالپاعى بار، كيگەنى قىناما بەل قارا سۇرتىك، زايىرى جاقسى شۇعادان ارنايى تىگىلسە كەرەك. ونىڭ باسىن ۇستاۋىنان كۇش پەن كوركەمدىك ءبىلىنىپ تۇر، قالپاقتىڭ استىنان قاراڭعى بولسا دا اۋزىنا گۇل تىستەگەن بوزبالانىڭ اق ديدارىن بايقاۋعا بولادى. بۇل سۇلبا گاۆروشقا جاقسى تانىس: ول مونپارناس بولاتىن.
بىرىنشىگە كەلەتىن بولساق، اڭقىلداعان اقكوڭىل شال دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتا المايسىڭ.
گاۆروش سولارعا قادالدى دا قالدى.
كەلە جاتقان ەكەۋدىڭ بىرەۋىنىڭ، شاماسى، ەكىنشىسىنەن الا الماي جۇرگەن ءوشى بولۋى كەرەك. گاۆروشتىڭ ولەڭ توسەگى جاسىرىناتىن جاقسى قالقا بولدى.
مونپارناستىڭ مىناداي كەزدە، مىناداي جەردە ءىز باعۋعا شىعۋى جاقسىلىققا سوقتىرمايدى. گاۆروش ءسابي جۇرەگى ەلجىرەپ شالدى اياپ كەتتى.
نe ىستەۋ كەرەك؟ ارالاسسا ما ەكەن؟ بۇل ءبىر جانۋاردىڭ ەكىنشىسىنە كومەگى بولار ەدى. مونپارناس كۇلەدى دە قويادى عوي. مىناۋ ون سەگىز جاسار بۇزاقىنىڭ شالعا دا، بالاعا دا شاماسى قاپتال جەتەتىنىنە گاۆروشتىڭ سەنىمى كامىل.
گاۆروش ويلانىپ ۇلگەرگەنشە جيرەنىشتى شابۋىل تۇتقيىلدان باستالىپ تا كەتتى. كادىمگى جولبارىستىڭ بۇعىعا، ءبۇيىنىڭ شىبىنعا شابۋىلى. مونپارناس اۋىزىنداعى گۇلدى لاقتىرىپ تاستاپ كۇتپەگەن جەردە شالعا ءبىر-اق اتىلدى، ونى جاعاسىنان الىپ، قولىمەن سىعىمداپ مىنە ءتۇستى. گاۆروش ايعايلاپ جىبەرۋگە شاق قالدى. ەندى ءبىر ساتتە الگىلەردىڭ بىرەۋى قىرىلداپ، جانى ىشقىنىپ استىندا جاتتى دا، ەكىنشىسى تاستاي قاتتى كەۋدەسىنە قادالىپ، تىرپ ەتكىزبەي تاستادى. ءبىر عاجابى، گاۆروش كۇتكەندەگىدەن مۇلدەم باسقا كورىنىسكە تاپ بولدى. جەر قاۋىپ جاتقان مونپارناس تا، جەڭىپ شىققان شال. وسىنىڭ ءبارى گاۆروشتان بىرنەشە قادام عانا جەردە ءوتتى.
شال اياعىنان تىك تۇر جانە سوققىعا سوققىمەن، سۇمدىق كۇشتى سوققىمەن جاۋاپ بەرەدى، ءسويتىپ شابۋىلداۋشى مەن ونىڭ قۇرباندىعىنىڭ ورنى اپ-ساتتە اۋىستى.
"جارايسىڭ، شال!" — دەدى گاۆروش ىشىنەن، الايدا ءوزىن ءوزى ۇستاي الماي قول شاپالاقتاپ جىبەردى. ءبىراق ونىڭ شاپالاعى ەستىلمەي قالدى. ول ءبىرىن ءبىرى سوعىپ، القىنا ارپالىسىپ جۇرگەن قارسىلاستاردىڭ قۇلاعىنا جەتكەن جوق.
ۇزاماي تىنىشتىق ورنادى. مونپارناس تايتالاسۋدى دوعاردى. گاۆروش "ول ءولتىرىپ تاستاعان جوق پا ەكەن ءوزىن؟" دەپ ويلادى.
شال ءتىس جارىپ تۇك تە ءسوز ايتپادى، ايقايلاعان دا جوق. سوسىن بويىن تىكتەدى، گاۆروش ونىڭ مونپارناسقا نە ايتقانىن ەستىدى:
— تۇر ەندى.
مونپارناس تۇرەگەلدى، ءبىراق شال ونى ءالى ۇستاپ تۇر. مونپارناستىڭ ۇسقىنى قوي تۇزاققا تۇسىرگەن قاسقىرداي سۇستى، ىزالى.
گاۆروش قۇلاعىن ءتۇرىپ، كوزىن تىگىپ، ءبارىن كوردى. جان-تانىمەن قىزىقتادى ول.
ول ءوزىنىڭ اقجۇرەك مازاسىز كورەرمەندىگى ءۇشىن سىيلىق العان سىڭايلى. وعان ءتۇن قاراڭعىسىن ءتۇرىپ قاسىرەت تابى بار اڭگىمە جەتتى. شال سۇراپ، مونپارناس جاۋاپ قاتىپ تۇر.
— ءقازىر جاسىڭ قانشادا؟
— ون توعىزدا.
— كۇشىڭ دە، دەنساۋلىعىڭ دا جەتكىلىكتى. نەگە جۇمىس ىستەمەيسىڭ؟
— جۇمىس دەگەن جالىقتىرادى، كوڭىلسىز عوي.
— سوندا نەمەن شۇعىلداناسىڭ؟
— ساندالىپ بوس جۇرەمىن.
— شىنىڭدى ايتشى. سەن ءۇشىن بىردەڭە جاساۋعا بولا ما؟ كىم بولعىڭ كەلەدى ءوزى؟
— ۇرى بولعىم كەلەدى.
تىنىشتىق ورنادى. شاماسى، شال تەرەڭ ويعا شومعان سياقتى. ول سىلەيىپ قيمىلسىز تۇر، مونپارناستى بوساتار ەمەس.
ارا-تۇرا ءالدى دە ەپتى جاس بانديت بۇلقىنىپ، قاقپانعا تۇسكەن حايۋاننىڭ تۇتقيىل ارەكەتىن جاسايدى. ول تىرمىسىپ، اياقتان شالعىسى كەلەدى، سىتىلىپ شىقپاق بولىپ بار دەنەسىمەن بۇرىلىپ، وقىس قيمىلدار جاسايدى. شال ونىڭ قوس قولىن جالعىز الەۋەتتى قولىمەن وكتەم ۇستاپ، ونىڭ الاسۇرىپ تىپىرلاعانىن اڭداماعان بولادى.
شالدىڭ ويعا شومۋى بىرنەشە مينوتكە سوزىلىپ، سوسىن مونپارناسقا قادالا قاراپ، داۋسىن ءسال كوتەرىپ، قاۋمالاعان قاراڭعىلىقتا سالتاناتتى ءسوز ايتقانداي سويلەپ كەتتى، گاۆروش ونىڭ ءبىر ءسوزىن دە جىبەرمەي، باستان اياق تىڭدادى.
— بالام مەنىڭ، ءوزىڭنىڭ جالقاۋلىعىڭنان كۇنكورىستىڭ ەڭ كەسەلدى جولىنا تۇسكەلى ءجۇرسىڭ. ءوزىڭدى ءوزىڭ ساندالباي جالقاۋ دەپ جاريالادىڭ! ءبارىن تاستاپ جۇمىس ىستەۋگە ازىرلەنسەڭشى. سەن ءبىر سۇمدىق ماشينەنى كوردىڭ بە؟ ول قاڭىلتىر يلەيتىن ستان دەپ اتالادى. ودان ساقتانعان ابزال — قانقور دا قاسكوي كورىنەدى ءوزى، كىسىنىڭ ەتەگىن قىستىرىپ السا بولدى، وزىنە تۇگەل تارتىپ الىپ، مىج-مىجىن شىعارادى، ىردۋ-دىردۋمەن كۇن وتكىزۋ دە سول ماشينەگە ۇقسايدى. ەسىڭ باردا كەش قالماي تۇرىپ قۇتىل! ايتپەسە ءبىتتىڭ: جالت قاراپ ۇلگەرمەي ارانىنا ىلىنەسىڭ دە كەتەسىڭ. شەڭگەلىنە ءبىر ءتۇستىڭ ەكەن، قايتىپ ەشتەڭەدەن ءۇمىت ەتپە. جۇمىسقا كىر، جالقاۋ. دەمالىس ءبىتتى. ىمىراسىز جۇمىستىڭ قۇرىش قولى شەڭگەلىنە الدى سەنى. ءوز ءىسىڭدى ءوزىڭ ىستەپ، ەڭبەكپەن كۇن كورىپ، بورىشىڭدى وتەگىڭ كەلمەي مە سەنىڭ؟ باسقالار قۇساپ ءومىر ءسۇرۋ كوڭىلسىز دەيسىڭ بە؟ وندا بىلاي! سەن باسقاشا ءومىر سۇرەسىڭ. جۇمىس دەگەن زاڭ؛ كىمدە كىم ودان ءىش پىستىرار زەرىگۋ دەپ باس تارتسا، تۇبىندە ونىڭ ازاپتى جاعاسىنا تاپ بولادى. سەنىڭ ەڭبەكقور بولعىڭ كەلمەيدى ەكەن، وندا قۇل بولاسىڭ. ەڭبەك ءبىزدى قايتادان ۇستاپ الۋ ءۇشىن، باسقاشا ۇستاپ الۋ ءۇشىن عانا ەركىمىزگە جىبەرەدى، ەگەر سەن ونىڭ دوسى بولعىڭ كەلمەسە، ەرىكسىز پەندەسى، تۇتقىنى بولاسىڭ. سەن ادام بولىپ، ادامشا ادال شارشاعىڭ كەلمەيدى. وندا توزاقتا كۇناكاردىڭ تەرىنە مالشىناسىڭ. باسقالار ولەڭ ايتقاندا، ولەردەي قىرىلداپ تۇراسىڭ. باسقالار جۇمىس ىستەگەنىن الىستان، تومەننەن كورىپ، ولاردىكى بەينەت ەمەس، راقات، دەمالىس ەكەن دەپ ويلايسىڭ. شاپاعات شاپاعىمەن نۇرلانعان ديقان، وراقشى، تەڭىزشى، ۇستا جۇماقتىڭ راقاتىندا جۇرگەندەي كورىنەدى. ۇستانىڭ توستەمىرىنەن ۇشقان جارقىل قانداي! سوقانىڭ قۇلاعىن ۇستاپ، ەگىننىڭ باۋىن جيناۋدىڭ ءوزى ءبىر ءلاززات ەمەس پە؟ جەلمەن جۇيتكىپ، ەركىن كوسىلگەن قايىقتىڭ ءوزى قۋانىش قوي. ال، سەن، جالقاۋ، قايلامەن جۇمىس ىستە، سۇيرە، تاسى، قوزعال! سەن ەندى توزاقتاعى جۇك تاسيتىن جانۋارعا اينالعانسىڭ، موينىڭداعى جارماڭمەن ميتىڭداپ جۇرە بەر. ەشتەڭە ىستەمەۋ — ماقساتىڭ عوي. وندا بىلاي! تيتىقتاپ شارشاماعان ءبىر اپتا، ءبىر كۇن، ءبىر ساعاتىڭ بولماسىن. ءباز بىردەڭەنى كوتەرۋ سەن ءۇشىن ازاپقا اينالادى. ءاربىر مينۋت بۇلشىق ەتىڭدى جىرتۋعا ءماجبۇر ەتەدى. باسقالار ءۇشىن قۇستىڭ قاۋىرسىنىنداي جەڭىل نارسە ساعان شومبال تاستاي اۋىر سوعادى. ەڭ وڭاي، قۇلاما قۇزداي كورىنەدى. ءومىر ساعان جان تۇرشىكتىرەر اجداھا بولادى. ءجۇرۋ، قوزعالۋ، تىنىس الۋ جۇمىستىڭ ەڭ قيىنىنا اينالادى. وكپەڭنىڭ وزىنە ءجۇز قاداق اۋىرلىق تۇسكەندەي سەزىنەسىڭ. اناۋ ارادان، مىناۋ ارادان ءوتۋدىڭ ءوزى شەشىمى قيىن مىندەت ەكەن دەپ قامىعاسىڭ. ۇيدەن شىققىسى كەلەتىن كەز كەلگەن كىسى ەسىكتى اشادى دا، شىعىپ جۇرە بەرەدى، ال سەن ول ءۇشىن تىرنالاپ قابىرعانى تەسۋىڭ كەرەك. كوشەگە شىعۋ ءۇشىن ادەتتە نە ىستەيدى؟ باسپالداقپەن ءتۇسىپ جۇرە بەرمەي مە، ال سەن اق جامىلعىنى ءورىم-ورىم عىپ جىرتىپ، ارقان ەسىپ، سول ارقىلى تەرەزەدەن شىعاسىڭ، تومەندە تەرەڭ قۇز، تۇسە الماي اسىلاسىڭ دا تۇراسىڭ، ادەتتە ول تۇندە بولادى، جەل تۇرىپ، داۋىل سوعىپ، جاڭبىر جاۋادى، ساعان قالاتىنى ءبىر-اق جول — قۇزعا قۇلاپ ءتۇسۋ. بولماسا دا ساعان كۇيىپ ولەيىن دەپ ءتۇتىن شىعار مۇرجادا تىرباڭداۋعا نە اجەتحانادان شىققان شايىڭدى سۋعا تۇنشىعىپ ولەيىن دەپ ونىڭ لاس اعىسىندا ەڭبەكتەنۋگە تۋرا كەلەدى. بىتەۋ قاجەت تەسىكتەر، كۇنىنە جيىرما رەت الىپ-سالىپ كوتەرەتىن تاستار، بوستەككە تىعۋ كەرەك سىلاقتار تۋرالى ايتىپ تا تۇرعانىم جوق. ايتالىق، الدىڭدا قۇلىپ تۇر ەكەن، قالالىقتاردىڭ قالتاسىندا ادەتتە سلەسارلارعا جاساتىپ العان كىلتى بولادى. ال سەن كىلتسىز-اق كىرەمىن دەسەڭ، سۇمدىق سۇمپايى زات جاساۋىڭ كەرەك. ول ءۇشىن ەكى سۋلىق باقىر الىپ، ونى ەگەپ ەكىگە بولەسىڭ. قانداي سايماننىڭ كومەگىمەن دەيسىڭ بە؟ ول ەندى ءوز ءىسىڭ. سوسىن الگى ەكى تىلىكتى سىرتقى ءتۇرىن بۇزباي ۇڭگيسىڭ، ودان ءارى ۆينتپەن تەسىپ، ءبىرىن ءۇستى، ءبىرىن استى ەتىپ، ولاردى بىر-بىرىنە بەكىتەسىڭ. ءبىر بىرىنە بەكىتىلگەن بۇل ەكى تىلىكتى ەشكىم ەلەي دە قويمايدى. سىرتتاي قاداعالاپ جۇرگەن باقىلاۋشىلار ءۇشىن ول ورتاسىنان بولىنگەن باقىر تەڭگە، ال سەن ءۇشىن شىناشاقتاي عانا قوبديشا. وعان سوندا نە جاسىراسىڭ؟ بولاتتىڭ كىشكەنتاي عانا بولشەگىن سالاسىڭ. ول ساعاتتىڭ پرۋجيناسى، وعان ەگەپ ءتىس سالساڭ، قۇيتاقانداي الماس ارا بولادى دا شىعادى. باقىر تەڭگەگە تىققان ۇزىندىعى تۇيرەۋىشتەي ول ارامەن قۇلىپتىڭ ءتىلىن، ەسىكتىڭ ىسىرماسىن، ءىلۋلى قۇلىپتىڭ تۇتقاسىن، تەرەزەنىڭ تەمىر تورىن جانە اياعىڭداعى كىسەندى كەسە الاسىڭ. وسىنداي ادەمى ونەردىڭ، ەپتىلىكتىڭ، ىسمەرلىكتىڭ، توزىمدىلىكتىڭ بار عالاماتىن كورسەتىپ جاساعان عاجايىپ قۇرال ءۇشىن قانداي سىي الاسىڭ؟ ونى ءبىلىپ قالىپ ۇستاسا، الار سىيىڭ — كارسەر. مىنە، سەنىڭ بولاشاعىڭ وسى. جالقاۋلىق پەن دۋمانشىلدىق دەگەنىڭ بايقاتپاي جۇتىپ جىبەرەتىن ۇيىق قوي. ەشتەڭە ىستەمەۋ، بۇراۋ باسىن سىندىرماۋ — قايعىلى شەشىم، ونى سەن بىلەسىڭ بە، ءوزى؟ قوعامنىڭ ەسەبىنەن كۇن كورۋ دەگەن نە؟ پايداسىز بولۋ زياندى بولۋ ەمەس پە. قايىرشىلىقتىڭ تۇڭعيىعىنا سۇيرەيتىن دە سول ارامتاماق بولعىسى كەلەتىندەردى قارعىس اتسىن! ول جيىركەنىشتى جەگى قۇرت قوي. ساعان جۇمىس ىستەۋ ۇنامايدى، ءا؟ سەنىڭ باسىڭدا جالعىز عانا وي — جاقسى ءىشىپ، جاقسى جەۋ، جاقسى ۇيىقتاۋ. بۇل بەتىڭنەن قايتپاساڭ، قارا سۋ ءىشىپ، قارا نان جەپ، تاقتايدا تەمىر بۇعاۋمەن ۇيىقتايتىن بولاسىڭ، دەنەڭدى قۇرساعان ول بۇعاۋدىڭ سۋىقتىعىن تۇندە تۇيسىنەسىڭ. بۇل بۇعاۋدى ءۇزىپ قاشامىن دەپ ويلايسىڭ با؟ جاقسى. قاشقان ەكەنسىڭ باۋىرىڭمەن جورعالاپ، بۇتالارعا بوي تاسالاپ، حايۋان ءتارىزدى ءشوپ جەيسىڭ. ءبىراق سەنى ۇستاماي قويمايدى. سوسىن سەن تالاي جىلداردى جەراستى تۇرمەسىندە قابىرعاعا بۇعاۋلانىپ وتكىزەسىڭ، سۋ ءىشۋ ءۇشىن ساپتىاياقتى سيپالاپ ىزدەيسىڭ، يتكە تاستاساڭ جەمەيتىن تۇرمەنىڭ قاتقان نانىن كەمىرەسىڭ، ساعان دەيىن قۇرت-قۇمىرسقا قاجاعان بۇرشاق جەيسىڭ. جەرقويمادا تىرلىك ەتەتىن ەسەك قۇرتقا اينالاسىڭ. ءوزىڭدى اياساڭشى، بەيباق بالا، سەن ءالى جاسسىڭ، اناڭنىڭ كەۋدەسىندە جاتىپ، كوكىرەگىن يىسكەگەنىڭە جيىرما جىل دا وتكەن جوق، بالكىم اناڭ ءالى ءتىرى شىعار. جالىنامىن ساعان، ءتىلىمدى ال. جۇقا قارا شۇعادان شاپان، جالتىراعان لاك كەبىس كيىپ، شاشىڭدى بۇيرالاعىڭ، ونى حوش ءيىس مايمەن سىلاعىڭ، سۇلۋ بولىپ، قىز-قىرقىنعا ۇناعىڭ كەلەتىن شىعار. وندا شاشىڭدى تاقىرلاپ الىپ، قىزىل كۇرتە، اعاش شاباتا كيگىزەدى. سەنىڭ ساقينا-جۇزىك سالعىڭ كەلەتىن بولار — وندا مويىنىڭا تەمىر قارعى سالادى. ەگەر ايەلگە كوز تاستاساڭ، تاباندا تاياق جەيسىڭ. تۇرمەگە جيىرما جاسار جىگىت بوپ تۇسسەڭ، ەلۋ جاستاعى شال بولىپ شىعاسىڭ. سەن وعان قىپ-قىزىل نارتتاي، جاپ-جاس، بۇلا، جانارى ۇشقىن شاشقان، ءتىسى مارجانداي، شاشى عاجاپ جىگىت بولىپ بارىپ، بەلى بۇگىلگەن، بەتى ءاجىم-اجىم، ابدەن مۇقالعان، ۇنجىرعاسى تۇسكەن وپىرىق شال بوپ قايتاسىڭ. و، مەنىڭ بەيشارا بالام، سەن جالعان جولدا ءجۇرسىڭ، قارەكەتسىزدىك ساعان تەرىس اقىل بەرەدى. ۇرلىق دەگەن ەڭ اۋىر قىلمىس قانا ەمەس، ەڭ اۋىر جۇمىس. سەن ازاپتى ەڭبەك — جالقاۋلىقتان اۋلاق بول. الاياق بولۋ دا وڭاي ەمەس. ودان ادال ادام بولۋ الدەقايدا جەڭىل. ال ەندى بار دا، مەنىڭ نە ايتقانىمدى ويلان. ايتقانداي، مەنەن نە العىڭ كەلىپ ەدى؟ ءاميانىم قاجەت پە ساعان؟ ءما، الا عوي.
قاريا مونپارناستى بوساتىپ، قولىنا ءاميانىن ۇستاتتى. مونپارناس ءامياندى الاقانىنا ساپ سالماقتاپ كورىپ، ۇرلاپ العانداي ادەتتەگى ساقتىقپەن باياۋ عانا سۇرتىگىنىڭ ارتقى قالتاسىنا سۇڭگىتىپ جىبەردى.
شال بولسا، جايباراقات قانا سەرۋەنىن جالعاستىردى.
— اقىماق! — دەپ دۇڭك ەتتى مونپارناس.
وسىناۋ قايىرىمدى قارت كىم بولدى ەكەن؟ كىم ەكەنىنە وقىرمان كۇمانسىز كوز جەتكىزىپ وتىرعان بولار.
اڭ-تاڭ بولعان مونپارناس ونىڭ قاراڭعىعا سۇڭگىپ، كوزدەن عايىپ بولعانىن قاراپ تۇردى. سىرتتاي شولىپ قاراۋدىڭ وسى مينوتتەرى ول ءۇشىن ەڭ اۋىر بولدى.
شال الىستاعان شاقتا گاۆروش شىقتى.
شارباققا كوزىنىڭ قيىعىمەن قاراپ گاۆروش شاماسى قالعىپ وتىرعان مابەف اكەيدىڭ ورىندىعىنان ءالى قوزعالماعانىنا كوز جەتكىزدى. بالا بۇتانىڭ استىنان شىعىپ، وزىنە ارقاسىن بەرە تۇرعان مونپارناسقا قاراي ەڭبەكتەدى. قاراڭعىدا كورىنبەي، ەش سىبدىرسىز وعان بىلدىرمەي كەلىپ، اسەم قارا سۇرتىگىنىڭ ارتقى قالتاسىنا قولىن ابايلاي سالىپ، ءامياندى سۋىرىپ الدى دا، قاراڭعىدا جورعالاعان سۇر جىلانداي كەيىن قاراي ەڭبەكتەدى. ساقتانۋعا ەشبىر نەگىزى جوق، ءارى ومىرىندە العاش رەت ويعا شومعان مونپارناس ەشتەڭە اڭعارمادى. گاۆروش مابەف اكەي وتىرعان تۇسقا كەلىپ شارباق ارقىلى ءامياندى لاقتىرىپ جىبەردى دە بار پارمەنىمەن تۇرا جۇگىردى.
ءاميان مابەف اتايدىڭ اياعىنا ءتۇستى. بۇل ونى وياتىپ جىبەردى. ول ەڭكەيىپ ءامياندى كوتەردى. ەشتەڭەگە تۇسىنبەي، جالما-جان اشتى. بۇل ەكى بولىمشەسى بار ءاميان ەكەن: بىرەۋىندە ۇساق تيىن-تەبەندەر دە، ەكىنشىسىندە تابانى كۇرەكتەي التى التىن تەڭگە جاتىر.
مابەف مىرزا اسىپ-ساسىپ ابدەن ابدىراپ، ولجاسىن جالما-جان ءوزىنىڭ ءۇي شارۋاسىن جايعايتىن بي كەمپىرگە اپاردى.
— بۇل تەگىندە اسپاننان تۇسكەن بولار، — دەدى پلۋتارح اجەي.
بەسىنشى كىتاپ
باستالۋىنا ۇقسامايتىن اياقتالۋ
ءبىرىنشى تاراۋ
كازارماعا ساي وڭاشالىق
بۇدان تورت-بەس اي بۇرىنعى كوزەتتانىڭ سونداي اششى، سونداي اۋىر قايعىسى وزىنە دە بىلىنبەي سايابىرلايىن دەدى. تابيعات، كوكتەم، جاستىق، اكەگە دەگەن ماحاببات، قۇستار مەن گۇلدەردىڭ شاتتىعى وسىناۋ جاپ-جاس بۇلدىرشىندەي قىز جانىنا بىرتە-بىرتە، كۇننەن-كۇنگە تامشىلاتىپ، ۇمىتۋعا ۇقساس بىردەڭەنى قۇيا بەردى. شىنىندا دا ونىڭ وتى ءوشتى مە، الدە كۇل قاباتىنىڭ استىنا ەندى عانا ءتۇستى مە؟ قالاي بولعانمەن دە ول بۇرىن جانىن ورتەپ، قيناعان العاشقى سەزىمدى ەندى تۇيسىنبەيتىن سياقتى ەدى.
بىردە ول ءماريۋستى ەسىنە الدى: "عاجاپ! — دەدى ول وزىنە ءوزى. — قايتىپ ونى ويلامايتىن بولىپپىن".
سول اپتادا باقتىڭ تور تەمىرىنىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ ول جارق-جۇرق ەتكەن ۇلان وفيسەرىن بايقاپ قالدى، ۇستىندە وزىنە قۇيىپ قويعانداي اسەم ءمۋنديرى بار، بەلى تال شىبىقتاي، قىز وڭدەس، بۇيىرىندە قىلىش، مۇرتى مۇنتازداي ەتىپ باستىرىلعان، اۋزىندا تەمەكىسى. شاشى جالقىن سارى، كوگىلدىر كوزى بادىرايعان، دوڭگەلەك ءجۇزدى، قىزىل شىرايلى، كوزى ويسىز بولسا دا وكتەم بۇل جىگىت ماريۋسكە باستان-اياق قاراما-قايشى. كوزەتتا بۇل وفيسەر ۆاۆيلون كوشەسىندەگى كازارماعا ورنالاسقان پولكتەن بولار دەپ ويلادى.
كەلەسى كۇنى ول ونى قايتا كوردى. كورگەن ساعاتىن دا ەستە ۇستادى.
بۇل ءوزى جاي عانا كەزدەيسوقتىق پا ەكەن، تەك قىز ونى قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى دەرلىك كورەتىن بولدى.
وفيسەردىڭ دوستارى مىناۋ كۇتۋسىز قالعان باقتا، روكوكو مانەرىندەگى توت شالعان تەمىر قورشاۋدىڭ ار جاعىندا اجەپتاۋىر سۇيكىمدى، اسەم ءبىر بويجەتكەن سۇلۋ لەيتانانت، وقىرمانعا تانىس تەوديۋل جيلنورمان سول تۇستان وتكەن شاقتا توبە كورسەتەتىنىن بايقاپ-اق قالىپتى.
— بەرى قاراشى، مىندا ءبىر ءسابي قىز بار، — دەيدى ولار، — ساعان تەلمىرە قارايدى، سوعان ءبىر كوز تاستاشى!
— تاعى دا نە شىعاردىڭدار، ماعان كوز تاستاعان قىز بالانىڭ بارىنە كوڭىل اۋدارىپ جۇرمەكپىن بە؟ — دەيدى ۇلان.
بۇل تۋرا ءماريۋستىڭ جانتالاسىپ: "تەك قانا ولەر الدىمدا قايتا ءبىر كورسەم عوي!" دەپ قايتالاپ جاتقان كەزىندە بولعان-دى. ەگەر ونىڭ تىلەگى ورىندالىپ، ۇلانعا قيىلا قاراعان كوزەتتانى كورسە، ءتىل تارتپاي قاپالانىپ ءولىپ كەتەر ەدى.
وعان كىم كىنالى بولار ەدى؟ ارينە، ەشكىم دە.
ماريۋس قايعىعا باتسا، مالتىعىپ سودان شىعا المايتىن ادامداردىڭ ساناتىنا جاتاتىن، ال كوزەتتا كۇمپ بەرىپ، مالتىپ شىعا بەرەتىندەردىڭ قاتارىندا بولاتىن.
ونىڭ ۇستىنە كوزەتتا قيالشىل ايەل جانىنىڭ وزىمەن ءوزى قالعان سۇراپىل كۇيىنىڭ قاتەرلى شاقتارىن باستان كەشىردى، وندايدا جاس جالعىز قىزدىڭ جۇرەگى ىڭعايىنا قاراي، ءمارمار باعاندار مەن ءلايلىحانالاردىڭ ۇلدىرىك ۇستەلدەرىنە جابىسىپ بويلاي بەرەتىن ءجۇزىم ساباقتارىنا ۇقسايدى. وسىناۋ وتكىنشى دە شەشۋشى كەزەڭ باي بولسىن، كەدەي بولسىن بارشا جەتىمدەر ءۇشىن قاتەرلى، ويتكەنى بايلىق ەسسىز تاڭداۋدان قورعاي المايدى، جوعارى قاۋىمنىڭ وزىندە تەڭسىز نەكە دەگەن تولىپ جاتىر؛ نەكەدەگى شىنايى تەڭسىزدىك — جان-جۇرەكتىڭ تەڭسىزدىگى. بەيمالىم، اتى دا، زاتى دا جوق جاس جىگىتتىڭ ۇلى سەزىمدەر مەن ۇلى يدەيالار ورداسىن ۇستاپ تۇراتىن ءمارمار باعان بولىپ شىعۋى ابدەن مۇمكىن؛ ال مادەنيەتتى دەگەن، ماردىمسىعان باي، جالتىراق ەتىگى مەن جىلتىراق سوزىنە ماسايراعان زايىرلى كىسىنىڭ سىرتىنان شولماي، ايەلىنە عانا تانىس ىشكى الەمىنە ۇڭىلسەڭ، بارىپ تۇرعان بەيشارا، قاتىگەز، ىشمەرەز، ىشكىلىككە بوي الدىرعان ناعىز ءلايلىحانانىڭ ۇلدىرىك ۇستەلىنەن اينىماي قالادى.
كوزەتتانىڭ كوڭىلىندە جاسىرىنىپ جاتقان نە بار؟ تىنىشتالىپ، ۇيىقتاپ قالعان قۇمارلىق پا، الدە جارق-جۇرق ەتىپ سامعاعان ءمولدىر ماحاببات پا، بالكىم ول نەداۋىر تەرەڭدىكتە بۇلدىراپ، بۋالدىر تارتقان دا شىعار. ادەمى وفيسەردىڭ بەينەسى وسى كوڭىلدىڭ ءازىر بەتىندە عانا قالقىپ ءجۇر. سوناۋ تەرەڭدە بۇلك ەتكەن ءبىر سەزىم بار ما ەكەن؟ مۇمكىن، كوزەتتا مۇنى بىلمەي دە جۇرگەن بولار.
كەنەت وعاش ءبىر وقيعا بولدى.
ەكىنشى تاراۋ
كوزەتتانىڭ ۇرەيى
ءساۋىردىڭ العاشقى جارتىسىندا جان ۆالجان ءبىر جاققا كەتتى. سيرەك بولسا دا كەشتە ونىڭ ءبىر جاققا بارىپ قايتاتىنى بۇرىننان بەلگىلى. ءبىر كۇن، ەكى كۇنگە كەتىپ قالىپ جۇرەدى. ءبىراق قايدا بارادى؟ ونى ەشكىم، ءتىپتى كوزەتتا دا بىلمەيدى. تەك ءبىر رەت قانا ونى بۇرىشىنان "وتىن تۇيىعى" دەگەن جازۋدى وقۋعا بولاتىن تۇيىق كوشەگە دەيىن شىعارىپ سالعانى بار، كوزەتتانى وندا ارباكەش ۆاۆيلون كوشەسىنە قايتا اكەپ سالعان. ادەتتە جان ۆالجان مۇنداي شاعىن ساياحاتقا اقشا بولماي قالعاندا شىعاتىن.
ءسويتىپ جان ۆالجان ساپاردا ءجۇر. كەتەردە ول: "ءۇش كۇننەن كەيىن ورالامىن"، دەگەن-دى.
كەشكىسىن قوناقجايدا كوزەتتا جالعىز بولدى. كوڭىل كوتەرۋ ءۇشىن فيسگارمونيانى اشىپ، ءان سالا باستادى ءوزىن ءوزى سۇيەمەلدەپ. "ەۆريانتانىڭ" "ورماندا اداستى اڭشىلار" حورى ساز شىعارمالارىنىڭ ەڭ تاماشاسى عوي، ونى اياقتاپ قىز ويعا شومدى.
ويدا جوقتا باقتان بىرەۋدىڭ ءجۇرىسى ەستىلدى.
بۇل ونىڭ اكەسى بولماسقا كەرەك، ول ۇيدە جوق. بۇل تۋسەن دە ەمەس، ول ۇيىقتاپ جاتىر. ساعات كەشكى ون بولاتىن.
ول قوناقجايدىڭ قاقپاعى ىشتەن جابىلاتىن تەرەزەسىنە كەپ قۇلاعىن توستى.
وعان بۇل ابايلاي باسقان ەر ادامنىڭ قادامى بولىپ كورىندى.
ەكىنشى قاباتقا شاپشاڭ كوتەرىلىپ ول ءوز بولمەسىنە كەلىپ، تەرەزە قاقپاسىنان ويىپ جاسالعان جەلكوزدى اشىپ، سىعالاپ باققا قارادى. اسپاندا جارقىراپ اي تۇر. كۇندىزگىدەي جاپ-جارىق.
باقتا ەشكىم بولماي شىقتى.
ول تەرەزەنى اشتى. باقتا تىپ-تىنىش، ال كوشەدە كوز جەتەر جەرگە دەيىن قاشانعىسىنداي ءتىرى جان جوق، ايتاقىر.
كوزەتتا قاتەلەسكەن ەكەنمىن دەپ ويلادى، زايىرى، شۋ ەستىلگەندەي بولىپ كورىنسە كەرەك. بۇل ۆەبەردىڭ عاجايىپ قاپالى حورىنىڭ اسەرىنەن تۋعان ەلەس بولۋى دا مۇمكىن، ويتكەنى وندا مەڭىرەۋ ورمانداعىداي ۇرەي شاقىراتىن رۋح بار، قۋ بۇتاقتاردىڭ سىتىرى، اسىعىس ادىمداپ قاراڭعىعا سۇڭگىپ بوي تاسالاعان اڭشىلاردىڭ جۇگىرىسى قۇلاعىڭا كەلەدى ودان.
كوزەتتا سۋجۇرەكتەردىڭ قاتارىنا قوسىلمايتىن. ونىڭ تامىرىندا وقىس وقيعالار ىزدەگەن جالاڭاياق قاراپايىم جانداردىڭ قانى بۋىرقانىپ جاتىر عوي. ول كوگەرشىننەن گورى بوزتورعايعا كوبىرەك ۇقسايتىن. مىنەز-قۇلقىنىڭ وزەگىندە كىسىكيىكتىك پەن باتىلدىق جاتاتىن.
كەلەسى كۇنى كەشكىسىن قاراڭعىلىق ەندى عانا ءتۇسىپ كەلە جاتقان تۇستا ول باقتا سەرۋەندەپ ءجۇردى. باسىندا بىتىسقان بۇلىڭعىر ويلاردان ونى كەشەگىدەي ءبىر سىبىس ەلەڭ ەتكىزدى، ول قاراڭعىدا، ونشا الىس تا ەمەس جەردە، اعاشتاردىڭ ساياسىندا باز-بىرەۋدىڭ جۇرگەنىن اياق الىسىنان ايقىن اڭعارعانداي بولدى. كىسى اياعىنىڭ شوپكە باسقان دىبىسى شايقالعان بۇتاقتاردىڭ بىر-بىرىنە سوققان سىبدىرىنان نە ايىرماشىلىعى بار دەيسىڭ، بۇتالاردىڭ سىتىرى شىعار دەپ ويلاعان ول ونشا مازاسىزدانعان جوق. جالپى، كوزىنە ەشتەڭە تۇسپەدى.
ول "قوپادان" شىقتى، ەندى قالعانى — جاسىل كوگالدى قيىپ ءوتىپ، ەسىك الدىنا جەتۋ. كوزەتتا ۇيىنە بەت العاندا اي ونىڭ كولەڭكەسىن الگى كوگالعا ءتۇسىردى.
كوزەتتا شوشىپ كەتىپ توقتاي قالدى.
ونىڭ كولەڭكەسىمەن بىرگە كوگالعا اي تاعى ءبىر كولەڭكەنى ءتۇسىردى. قىزدى شوشىتىپ، سۇمدىق ۇرەيلەندىرگەن وسى دوڭگەلەك قالپاقتىنىڭ كولەڭكەسى ەدى.
بۇل كوزەتتادان ەكى-ۇش قادام جەردەگى قوپا توعايدىڭ وزىندە تۇرعان ادامنىڭ كولەڭكەسى ءتارىزدى.
قىز سويلەي دە، داۋىستاي دا، شاقىرا دا، قوزعالا دا، ءتىپتى باسىن دا بۇرا الماي قالدى.
اقىرى ەسىن جيىپ، جان-جاعىنا قارادى.
ەشكىم جوق.
ول الگى جەرگە قارادى. كولەڭكە ءىزىم-قايىم.
ول قوپاعا قايتا ورالىپ، بارلىق بۇرىشتاردى باتىل ءتىنتتى، تەمىر تورعا دەيىن باردى، ەشتەڭە كورە المادى.
ونىڭ تۇلا بويى مۇزداپ كەتتى. قالايشا بۇل جاڭا ەلەس بولماق؟ وسىلاي بولۋى مۇمكىن بە؟ جانە ەكى كۇن قاتارىنان! ءبىر ەلەستى ەلەمەۋگە بولار ەدى، ال مىناۋ ەكىنشىسى شە؟ ونى ايرىقشا الاڭداتقانى كولەڭكەنىڭ، ءسوز جوق، ەلەس بولماعانى. ەلەس دوڭگەلەك قالپاق كيىپ جۇرمەيدى عوي.
كەلەسى كۇنى جان ۆالجان ورالدى. كوزەتتا وعان نە ەستىگەنىنىڭ، نە ەلەستەتكەنىنىڭ ءبارىن ايتتى. ول اكەسى ءوزىن جۇباتىپ، يىعىن ءبىر قوزعاپ قويىپ: "وي، اقىماعىم!" — دەپ ايتار دەپ كۇتكەن ەدى.
جان ۆالجان ويلانىپ قالدى.
— بۇندا بىردەڭە بار، — دەدى سوسىن.
ءبىر سەبەپ تاۋىپ قىزىن قالدىردى دا ول باققا تارتتى، ونىڭ تەمىر توردى مۇقيات زەرلەي قاراعانىن قىز كورىپ وتىردى.
قىز تۇندە ويانىپ كەتتى؛ بۇل جولى ول ءوز تەرەزەسىنىڭ تۇبىندەگى كىرەبەرىستە بىرەۋدىڭ جۇرگەنىن انىق ەستىدى. ول جۇگىرىپ كەلىپ جەلكوزدى اشتى. باقتا قولىنا ۇلكەن تاياق ۇستاعان بىرەۋ ءجۇر.
قورىققانىنان قىز ايعايلاپ جىبەرگەلى تۇر ەدى، كەنەت اي الگى ادامنىڭ سۇلباسىنا جارىق ءتۇسىردى. ول اكەسى ەكەن.
"دەمەك، ول قاتتى مازاسىزدانىپ ءجۇر ەكەن" دەپ ويلاعان قىز قايتا جاتتى.
جان ۆالجان وسى ءتۇندى جانە كەلەسى ەكى ءتۇندى باقتا وتكىزدى. كوزەتتا ونى تەرەزە ساڭىلاۋىنان كورىپ وتىردى.
ءۇشىنشى ءتۇنى ويازداعان اي كەشىرەك تۋدى، مۇمكىن تۇنگى ساعات بىرلەردىڭ كەزى بولار، قىزدىڭ قۇلاعىنا ءوزىن داۋىستاپ شاقىرعان اكەسىنىڭ قارقىلداعان كۇلكىسى كەلدى.
— كوزەتتا!
ول توسەكتەن اتىپ تۇردى، جەلەڭىن يىنىنە جابا سالىپ تەرەزەنى اشتى. اكەسى كوگالدا تۇر.
— مەن سەنى مازاسىزدانباسىن دەپ وياتىپ تۇرمىن، — دەيدى ول. — قاراشى! انە سەنىڭ دوڭگەلەك قالپاقتى ەلەسىڭ.
ول شوپتە جاتقان، اي سىزىپ سالعان ۇزىن كولەڭكەنى كورسەتتى، شىنىندا دا ول دوڭگەلەك قالپاق كيگەن كىسىنىڭ ۇسقىنىنان اۋمايدى ەكەن. بۇل كورشى ءۇيدىڭ شاتىرىنان شىعىپ تۇرعان قالپاقتى تەمىر پەش مۇرجاسىنىڭ كولەڭكەسى بولىپ شىقتى.
كوزەتتا كۇلىپ جىبەردى، كۇللى كۇڭگىرت بولجامدار ءىزىم-قايىم بولدى، كەلەسى كۇنى اكەسىمەن بىرگە ەرتەڭگى اسىن ىشە وتىرىپ، پەش مۇرجاسىنىڭ ەلەسى كەزگەن باققا قاراپ كۇلدى.
جان ۆالجانعا دا جان تىنىشتىعى قايتا ورالدى، كوزەتتا دا پەش مۇرجاسىنىڭ كولەڭكەسى ءوزى كورگەن جەرگە تۇسە مە، تۇسپەي مە دەپ ويلانىپ، باس قاتىرعان جوق. پەش مۇرجاسىنىڭ ۇستاپ الار دەپ قورىققانداي بۇل كورگەندە جوعالىپ كەتكەن قىلىعى دا قىزىق، كوزەتتا اينالا بەرگەندە كولەڭكەسى عايىپ بولدى ەمەس پە — ءبىراق قىز وعان ەندى وي جۇگىرتىپ، اۋرەگە تۇسكىسى كەلگەن جوق. ول ابدەن تىنىشتالدى. اكەسىنىڭ دالەلى وعان بۇلتارتپاستاي كورىندى، تۇندە بىرەۋ-مىرەۋ باقتا ءجۇرۋى مۇمكىن عوي دەگەن ويعا قايتىپ جولاعان جوق.
الايدا بىرنەشە كۇننەن كەيىن تاعى ءبىر جاڭا وقيعا شىعا كەلدى.
ءۇشىنشى تاراۋ
تۋسەننىڭ تۇسىنىكتەمەسىمەن تولىقتىرىلعان
باقتاعى كوشەگە شىعاتىن تەمىرتوردىڭ ماڭىندا اۋەسقويلاردان قىزىل قايىڭنىڭ بۇتاقتارى كولەگەيلەپ تۇراتىن تاس ورىندىق بار، قالاسا وتكەن-كەتكەننىڭ قولى جاپىراقتار اراسىنان دا جەتەدى.
بىردە كەشكىلىك، سول باياعى ءساۋىر ايىندا جان ۆالجان ۇيدە جوقتا كوزەتتا تاڭەرتەڭگى استان كەيىن سول ورىندىققا وتىرىپ قايتقالى كەلدى. جاپىراقتاردى سامال جەل تەربەپ تۇر. كوزەتتا ءسال ويلانىپ، كوڭىلىنە بەيمالىم مۇڭ ۇيالادى، باياعى سول و دۇنيەنىڭ قۇپياسىنان حابار بەرىپ جەل ايداپ اكەلەتىن مۇڭ.
كىم ءبىلسىن، بۇل ارادا ماڭگى تۇنەككە بوي تاسالاپ جۇرەتىن فونتانانىڭ اسەرى دە بار شىعار.
كوزەتتا ورنىنان تۇرىپ باقتى باياۋ اينالىپ شىقتى، ءالى ەركىن ايىقپاعان ۇيقىسىنا قاراماستان، اياعىنا باسقان شوپتەن تيگەن شىقتان تىتىركەنىپ: "مىناداي مەزگىلدە باقتا ءجۇرۋ ءۇشىن اعاش كەبىس كەرەك ەكەن. ايتپەسە سۋىقتاپ قالۋعا بولادى"، — دەدى.
ءسويتىپ، ورىندىققا قايتا بەت الدى. تىزەسىن بۇگە بەرىپ ول الگى وتىرعان جەرىندە اجەپتاۋىر ۇلكەن تاس جاتقانىن بايقادى، بۇدان ءسال عانا بۇرىن ول جوق-تىن. كوزەتتا تاسقا قارادى دا، بۇل نە بولدى ەكەن دەپ وزىنەن ءوزى سۇرادى. اياق استىنان وعان شوشىندىرارلىق ءبىر وي ساپ ەتە قالدى — مىناۋ تاس ورىندىققا ءوز اياعىمەن كەلگەن جوق قوي، مۇنى تەمىرتوردىڭ اراسىنان قولىن سوزىپ بىرەۋ تاستاپ جۇرگەن بولار. بۇل جولعى ۇرەيدىڭ ورنى بار — تاس مىنە جاتىر. كۇمان جوق ءتىپتى، تاسقا قول دا تيگىزبەي ول بىردەن ۇيگە تارتتى، ارتىنا قاراۋعا دا قورقىپ، جۇگىرىپ كىرە سالىسىمەن تەرەزەلەردىڭ قاقپاعىن جاۋىپ، كىرەبەرىس اينەك ەسىكتىڭ قۇلپىن سالدى.
— اكەم ورالعان جوق پا؟ — دەپ سۇرادى تۋسەننەن.
— جوق ءالى، بيكەش.
(تۋسەننىڭ كەكەشتەنەتىنىن بۇرىن ايتقانبىز. ەندى ونى كوزگە شۇقىعانداي قايتا-قايتا ايتا بەرمەيىك. تابيعي كەمشىلىكتىڭ دىبىستالۋىن قاعازعا ءتۇسىرۋ جۇرەك اينىتادى).
ويعا بەيىل جان ۆالجان تۇنگى سەرۋەندى جاقسى كورەتىن جانە ودان كوبىنەسە كەش ورالاتىن.
— تۋسەن! — دەدى دىرىلدەگەن قالپى كوزەتتا. — تىم قۇرىعاندا باققا قارايتىن قاقپالاردى بۇراندالاپ، جاقسىلاپ جاباسىز با؟
— وعان قام جەمەڭىز، بيكەش!
تۋسەن بارلىق شارۋانى مۇقيات اتقارادى، ونىسىنا كۇمانى بولماعانمەن كوزەتتا مىنانى قوسىپ ايتپاي تۇرا المادى.
— ويتكەنى بۇل ارا اينالاسى تۇگەل ەلسىز قاڭىراپ قالعان جەر عوي.
— ول ايتقانىڭ ەندى ايدان انىق، بيكەش، — دەپ قوستاي كەتتى تۋسەن.
— ءولتىرىپ، لاقتىرا سالادى، بۇرىلىپ ۇلگەرمەيسىڭ. الايدا ءسىز قورىقپاڭىز، بيكەش، مەن ەسىكتەردى قامالداعىداي-اق تاس قىپ جابامىن. ۇيدە جالعىز عانا ايەلدەر عوي! بۇل ارادا ءقايتىپ قورقىپ-ۇركىپ دىرىلدەمەسسىڭ! تەك ويلانىپ كورشى! كەنەت تۇندە ساعان بولمەڭە ەركەكتەر باسىپ كىرىپ: "ءۇنىڭدى شىعارما!" دەپ تاماقتان وسادى دا جىبەرەدى. نە ىستەي الاسىڭ. ولىمنەن ونشا قورىقپايسىڭ عوي، ءبارى دە ولەدى، وعان ەشبىر لاج جاساي المايسىڭ، بىردە بولماسا بىردە ءبارىبىر ولەسىڭ عوي، ءبىراق الگى جەكسۇرىنداردىڭ تانىڭە قول تيگىزۋىن ءتۇيسىنۋدىڭ ءوزى سۇمدىق. ال ولاردىڭ پىشاعى وتپەيتىن بوپ شىقسا شە! و، قۇدايا!
تۋسەننىڭ تاباندا ويلاپ تاپقان مەلودراماسىنان، بالكىم، وتكەن اپتاداعى ەلەس تۋرالى ويدىڭ قايتا جاندانۋىنان شوشىنعان كوزەتتا: "بارىپ قاراڭىزشى، بىرەۋ ورىندىققا تاس قويىپ كەتىپتى!" دەپ تە ايتا المادى. ول "ەركەكتەر" ۇيگە كىرىپ كەتپەس پە ەكەن دەگەن ۇرەيمەن باققا شىعار ەسىكتى اشۋعا دا قورىقتى. ەسىك-تەرەزەلەردى مۇقيات جاۋىپ، بەكىتۋگە بۇيرىق بەرىپ، تۋسەندى بۇكىل ءۇيدى اينالىپ، شاتىردان باستاپ جەرقويماعا دەيىن تۇگەل شولىپ شىعۋعا ماجبۇرلەدى، ءوز بولمەسىنىڭ ەسىگىن كىلتتەپ، كەرەۋەتتىڭ استىن قاراپ، سوسىن ۇيىقتاعالى جاتتى، ءبىراق ناشار ۇيىقتادى. ءتۇنى بويى وعان الىپ ۇڭگىر تاۋداي تاس ەلەستەپ شىقتى.
ادەتتە كۇن شىققاندا تۇنگى ۇرەيدىڭ ءبارى ءىزىم-قايىم بولىپ، وعان تەك كۇلۋىمىز عانا قالادى عوي، ۇرەي كۇشتى بولسا — كۇلكىڭ دە شاتتى. تاڭەرتەڭ كۇن شىققاندا كوزەتتا دا ويانىپ، تۇندەگى قورقىنىشىنىڭ ءبارى تۇستەي كورىندى. "ماعان تاعى نە ەلەستەپ ءجۇر؟" — دەدى وزىنە ءوزى. — وتكەن اپتادا تۇندە بىرەۋدىڭ باقتا جۇرگەنى ەلەستەپ ەدى؛ سوسىن مۇرجانىڭ كولەڭكەسىنەن قورىققانمىن. سوندا مەن قالايشا سونداي سۋجۇرەك قورقاق بولىپ كەتكەنمىن؟!"
تەرەزە قاقپاسىنىڭ ساڭىلاۋىنان سىعالاعان الاۋ كۇن ارايىمەن جىبەك پەردەلەردى بوياپ، قىزدى قۋانتقانى سونداي قيالىنداعى قورقىنىش-ۇرەيدىڭ ءبارى ساپ بولىپ، ءتىپتى تاس تا ۇمىتىلدى.
"ورىندىقتا ەشقانداي تاس بولعان جوق، باققا دوڭگەلەك قالپاقتى كىسى دە كەلگەن جوق، — دەپ ءتۇيدى ول — باسقا قالعاندار سياقتى تاس تا تۇسىمە ەنگەن عوي".
قىز كيىنىپ باققا ءتۇستى، جۇگىرىپ ورىندىققا كەلىپ ەدى، تۇلا بويىن سۋىق تەر جۋىپ كەتتى. تاس جاتىر!
الايدا بۇل ۇرەي ساتكە عانا سوزىلدى. تۇندە قورقىتقان نارسە كۇندىز اۋەستىكتى قوزدىرادى ەمەس پە.
"بۇل نە پالە! — دەدى وزىنە ءوزى. — كانە، كورەيىك مۇنىڭ نە ەكەنىن!"
ول اجەپتاۋىر اۋىر تاستى كوتەرىپ ەدى، استىنان حاتقا ۇقساس بىردەڭە شىقتى.
بۇل اق قاعازدان جاسالعان كونۆەرت ەكەن. كوزەتتا وعان باس سالدى. وندا ادرەس تە جوق، ەكىنشى جاعىندا ءمور دە جوق. سوعان قاراماستان جەلىمدەلمەسە دە كونۆەرت بوس ەمەس. ىشىندە ءبىر قاعازدار جاتىر.
كوزەتتا ونى اشىپ جىبەردى. ەندى قىزدى ۇرەي دە ەمەس، اۋەسقويلىق تا ەمەس، مازاسىزدىق بيلەدى.
كونۆەرتتىڭ ىشىنەن ول داپتەر الىپ شىقتى، ونىڭ ءار بەتى نومىرلەنگەن، ءارقايسىندا بىرنەشە جولدان تۇراتىن ادەمى ەتىپ جازىلعان سويلەمدەر، جازۋى كوزەتتاعا تىم ۇساقتاۋ كورىندى.
كوزەتتا جىبەرگەن جاننىڭ ەسىمىن ىزدەپ ەدى — ول بولماي شىقتى؛ قويعان قولى دا جوق. سوندا بۇل كىمگە باعىشتالعان؟ تەگىندە بۇعان جىبەرىلگەن بولۋى كەرەك، ويتكەنى كونۆەرتتى باز-بىرەۋدىڭ قولى بۇنىڭ ورىندىعىنا قويىپ كەتكەن عوي. كىمنەن بولدى ەكەن؟ ول ءوزىن بەيمالىم ءبىر تىلسىمنىڭ ۋىسىندا قالعانداي سەزىندى، قولىندا دىرىلدەپ تۇرعان مىناۋ پاراقتاردان كوزىن الىپ كەتكىسى كەلدى دە، اسپانعا قارادى، كوشەلەرگە كوز تاستادى، كۇن نۇرىنا مالىنىپ تۇرعان اق گۇلدى اعاشقا قادالدى، كورشىنىڭ شاتىرىندا ۇشىپ جۇرگەن كوگەرشىندەردى تاماشالادى، اقىرى جانارى قولجازباعا قايتا ءتۇسىپ، مۇندا نە جازىلعانىن ءبىلۋىم كەرەك دەگەن توقتامعا كەلدى.
ونىڭ وقىعانى مىناۋ:
ءتورتىنشى تاراۋ
تاستىڭ استىنداعى جۇرەك
*اسپان الەمىنىڭ ءبىر زاتقا وشارىلۋى، ءبىر جان يەسىنىڭ تاڭىرگە اينالۋى — ماحابباتتىڭ ءدال ءوزى. ماحاببات پەرىشتەلەردىڭ جۇلدىزدارعا جولداعان سالەمى.
*ماحابباتپەن مۇڭايعان جۇرەكتەن قاپالى نە بار!
*بار بولمىسىڭدى بايىتار جان يەسى جانىڭدا بولماعاندا اينالاڭ قاڭىراپ بوس تۇرعانداي كورىنەدى. سۇيگەن جارىڭ تاڭىرىڭە اينالادى دەگەن قانداي. كۇللى تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ اتاسى — ءتاڭىرىنىڭ الەمدى جان ءۇشىن، جاندى ماحاببات ءۇشىن جاراتقانى ايدان ايقىن.
*كوڭىلىڭ قيال قاناتىنا ءمىنۋى ءۇشىن كۇلگىن بانت تاققان اق جىبەك قالپاقتىڭ استىنان جالت ەتكەن ءبىر جىميىس جەتىپ جاتىر.
*كەيبىر وي-پىكىرلەر تۋرا دۇعانىڭ ءوزى. دەنەڭنىڭ قانداي جاعدايدا تۇرعانىنا قاراماستان جۇرەگىڭنىڭ اياعىڭنىڭ استىنا تۇسەتىن ءساتى بولادى.
*ايىرىلىسقان عاشىقتار ايىرىلىسۋىن قيساپسىز قيالمەن الداعىسى كەلەدى، الايدا سول قيالداردىڭ وزىندە شىندىق بار. ولاردى جۇزدەستىرمەيدى، حات تا جازىستىرمايدى، سوندا بارىپ ولار قارىم-قاتىناستىڭ قۇپيا قۇرالدارىن ويلاپ تابادى. ولار بىر-بىرىنە قۇستاردىڭ ءانىن، گۇلدەردىڭ جۇپارىن، سابيلەردىڭ كۇلكىسىن، كۇننىڭ ساۋلەسىن، جەلدىڭ كۇرسىنىسىن، جۇلدىزداردىڭ جارىعىن، بايتاق الەمدى جولدايدى. مۇندا تۇرعان نە بار؟ ءتاڭىرىنىڭ كۇللى تۋىندىسى ماحابباتقا قىزمەت كورسەتۋ ءۇشىن جارالعان. ءدۇيىم تابيعاتقا جولداۋلارىڭدى جىبەرىپ تۇر دەپ مىندەت ارتۋعا ماحابباتتىڭ قۇدىرەتى جەتىپ جاتىر.
و، كوكتەم! مەنىڭ وعان جازعان حاتىمسىڭ عوي سەن.
*بولاشاق كوبىنە كوپ اقىلدان گورى جۇرەككە تيەسىلى. ءسۇيۋ دەگەن ماڭگىلىكتى مەڭگەرىپ، ونى تولىستىرا ءتۇسۋدىڭ بىردەن ءبىر ءتاسىلى. شەكسىزدىك سارقىلماۋدى تالاپ ەتەدى.
*ماحابباتتا جاننىڭ وزىنەن بىردەڭە بار. ول دا سول تابيعاتتىڭ وزىنەن. جان سياقتى ول دا قۇدىرەتتى ۇشقىن، جان سياقتى ول دا ءتىس باتپاستاي بەرىك، بولىنبەستەي تۇتاس، جويىلماستاي مىقتى. بۇل ەشتەڭە دە شەكتەي المايتىن، ەشتەڭە دە بىزدەن وشىرە المايتىن وتتى ءتۇيىن، ماڭگىلىك، شەكسىز دۇنيە. ونىڭ ءبىر تال شاشىنان قارا باقايىڭا دەيىن بويلاپ كەتەتىن قىزۋىن سەزىنەسىڭ، اسپاننىڭ تەرەڭىنە دەيىن جەتەتىن جارقىلىن كورەسىڭ.
*0، ماحاببات! قاستەر تۇتۋ! ءبىرىن ءبىرى تۇسىنەتىن ەكى جۇرەكتىڭ، بىرىنە ءبىرى ەكى كوزقاراستىڭ ءلاززاتى. سەن كەلەسىڭ عوي، كەلەتىنىڭ شىن عوي، و، باقىت! ەكەۋدىڭ وڭاشا سەرۋەنىنە نە جەتەدى! ارايلى راقات كۇندەر-اي! كەيدە مەنىڭ پەرىشتەلەردىڭ ارا-تۇرا ومىردەن الىستاپ، ادام تاعدىرىن كوكتەي ءوتۋ ءۇشىن جەرگە تۇسكەنىنە مۇڭايعانىم بار.
*قۇداي ءبىرىن ءبىرى سۇيگەندەردىڭ باقىتىنا ەشتەڭە قوسپايدى، تەك سول باقىتىڭ ۇزاعىنان سۇيىندىرۋىنە سەپتەسەدى. ماحابباتقا تولى ومىردەن كەيىن ماحابباتقا تولى ماڭگىلىك تۇر؛ ول شىن مانىندە ماحابباتتى ۇزارتۋ بولسا كەرەك، الايدا بۇل جالعاندا ماحابباتتىڭ جانعا بەرەر ادام ايتقىسىز باقىت كۇشىن ۇستەۋ ءتىپتى قۇدايدىڭ دا قولىنان كەلمەيدى. قۇداي دەگەنىمىز اسپاننىڭ كەمەلدىگى، ماحاببات دەگەنىمىز ادام زاتىنىڭ كەمەلدىگى.
*ءبىز جۇلدىزدارعا ەكى سەبەپپەن قارايمىز: ويتكەنى ول جارىق شىعارادى، ويتكەنى وعان قول جەتپەيدى. الايدا ءبىزدىڭ قاسىمىزدا ودان دا نازىك شۇعىلا، ودان دا ۇلىراق قۇپيا بار، ول — ايەل!
*ماحاببات ەكى جان يەسىنىڭ باسىن قوسىپ، اسپاني كيەلى بىرلىككە ۇلاستىرعاندا ءومىردىڭ قۇپياسىن ولاردىڭ وزدەرى-اق تابادى، سودان سوڭ ولار ءبىر تاعدىردىڭ ەكى قىرى، ءبىرتۇتاس رۋحتىڭ ەكى قاناتى بولىپ قانا قالادى. سۇيىڭدەر دە سامعاڭدار.
*كىم بولساق تا ءبىزدىڭ بارىمىزدە تىنىس الاتىن ءبىر زات بار. ودان ايىرىلساق، اۋادان ايىرىلىپ، تۇنشىعىپ كەتەمىز. ءولىم دەگەن وسى. ماحابباتتىڭ جوقتىعىنان ءولۋ دەگەن سۇمدىق! بۇل تۇنشىعىپ ءولۋ عوي.
*قاسىنان وتكەن ايەلدەن جالت ەتكەن جارىق كورگەندەي بولساڭ، ول كۇنى قۇرىدىم دەي بەر، ءسۇيىپ قالۋ دەگەن سول. وندا ساعان قالاتىنى بىرەۋ عانا: ول دا سەنى ويلاۋعا ءماجبۇر بولاتىنداي عىپ ول تۋرالى تاپجىلماي تابانداپ ويلاي بەر.
*ماحاببات باستاعاندى قۇداي عانا اياقتايدى.
*شىنايى ماحاببات جوعالعان قولعاپ نەمەسە تابىلعان قول ورامال ءۇشىن تورىعۋعا نە تاڭعالۋعا سوقتىرىپ، جانكەشتىلىگىڭ مەن ءۇمىتىڭ ءۇشىن ماڭگىلىكتى قاجەتسىنەدى.
*تاس بولساڭ — ماگنيت بول، وسىمدىك بولساڭ — بۇرشاق بول، ادام بولساڭ — ماحاببات بول.
*ماحاببات ەشتەڭەمەن قاناعاتتانبايدى. ادام باقىتقا جەتسە جۇماقتى ارماندامايدى، جۇماققا جەتسە — اسپاندى ارماندامايدى.
*ۋا، ءبىرىن ءبىرى سۇيەتىندەر، وسىنىڭ ءبارىنىڭ وزەگىندە ماحاببات جاتىر. سودان ونى تەك تابا بىلىڭدەر. اسپاندا باردى كورە ءبىلۋ ماحابباتتا دا بار، اسپانداعىدان ونىڭ ءبىر ارتىعى — ءلاززاتى.
*ليۋكسەمبۋرگ باعىندا ول تاعى دا بولا ما؟ — جوق، مىرزا. — ول وسى شىركەۋگە كەلەدى عوي، شىن با؟ — ول قايتىپ مۇندا كەلمەيدى. — ول بۇرىنعىسىنداي مىنا ۇيدە تۇرا ما؟ — كوشىپ كەتكەن. — ءقازىر قايدا تۇرادى؟ — ونى ايتقان جوق.
ءوز جانىنىڭ مەكەن-جايىن بىلمەۋ قانداي كۇيىنىش دەسەيشى!
*ماحابباتقا بالاڭدىق ءتان، باسقا قۇمارلىققا ۇساقتىق ءتان. ادامدى ۇساقتاندىرىپ جىبەرەتىن قۇمارلىققا لاعنەت. ونى بالالىققا اينالدىرعاننىڭ ابىرويى ارتا بەرسىن.
*قانداي سۇمدىق! بىلەسىز بە؟ مەن — تۇنەكتە قالدىم. ءبىر مالعۇن كەتىپ بارا جاتىپ، وزىمەن بىرگە اسپاندى دا الا كەتىپتى.
*و، شىركىن، ءبۇيىرىڭدى بۇيىرىڭە تاقاپ، ءبىر تابىتتا قاتار جاتىپ، ءبىرىڭنىڭ ساۋساعىڭدى ءبىرىڭ اقىرىن ۇستاپ قويساڭ — ماعان وسى ءومىر-باقي جەتەر ەدى.
*مەندەر ازاپ شەگەسىڭدەر، ويتكەنى سۇيەسىڭدەر، ءتىپتى قاتتى سۇيەسىڭدەر. ماحاببات ءۇشىن ءولۋ — ماحابباتپەن ءومىر ءسۇرۋ دەگەن ءسوز.
*سۇيىڭدەر. جۇلدىزدارمەن جارقىلداپ قول جەتپەستەي قايتا تۇلەۋدىڭ ءوزى وسى ازاپپەن ۇشتاسىپ جاتىر. الاسۇرۋدىڭ وزىندە دە راقات بار.
*شىركىن، قۇستاردىڭ قۋانىشى-اي! ولاردىڭ ءانى بار، ويتكەنى ۇياسى بار.
*ماحاببات — قۇدايدىڭ جۇماق اۋاسىمەن دەم سالۋى.
*سەرگەك جۇرەك، دانا اقىل، ءومىردى قۇداي جاراتقان قالپىندا قابىل الىڭدار؛ بۇل دەگەنىڭ ۇزاق سىناق، بەيمالىم تاعدىرعا تىلسىم ازىرلىك. بۇل تاعدىر — شىنايى تاعدىر ادامنىڭ الدىنان تابىتقا باستايتىن العاشقى ساتىدا-اق اشىلادى. سوندا وعان بىردەڭە ونىڭ الدىنان شىعىپ، ول اقىرعىنىڭ نە ەكەنىن اجىراتا باستايدى. اقىرعى! وسى سوزگە زەر سالىڭدار. تىرىلەر شەتسىز-شەكسىزدى كورەدى، ال اقىرعى نۇكتە تەك ولگەندەرگە عانا كورىنەدى. تەك ءتاندى، ءتۇردى، كوزىنە تۇسكەندى عانا سۇيەتىندەردى قارعىس اتسىن. ءولىم ولاردان ءبارىن دە تارتىپ الادى. جاندى سۇيۋگە تىرىسىڭدارشى، سوندا بارلىعىن قايتا تاباسىڭدار.
*كوشەدە مەن وتە كەدەي، ءبىراق عاشىق ءبىر جىگىتتى كوردىم. باسىندا كونەتوز قالپاق، ۇستىندە قىرقىلعان كيىمى؛ شىنتاعىنىڭ جىرتىعى دا بار، سۋ ونىڭ باشماعىنا قۇيىلىپ جاتىر، ال جۇلدىزداردىڭ نۇرى جۇرەگىنە توگىلىپ تۇر.
*سۇيىكتى بولۋ قانداي جاقسى. ال ءسۇيۋ دەگەن ودان دا ارتىق. قۇشتارلىق كۇشىمەن جۇرەك باتىرلانىپ، باتىلدانىپ كەتەدى. ول وزىندە تەك تازا دەگەندى عانا ساقتايدى، اسقاق، ۇلى دەگەندەرگە عانا ارقا سۇيەدى. لايىقسىز وي وعان تامىر جايا المايدى، كادىمگى قالاقايدىڭ مۇزدا وسپەيتىنى سياقتى. اسقاق تا ايقىن كوڭىل تۇرپايى سەزىمدەر مەن قۇمارلىقتارعا قاشان دا جابىق، بۇلتتار مەن جەل الەمنىڭ كولەڭكەلەرى ۇستىندە، ويسىزدىق پەن جالعاندىقتىڭ، جەككورىنىشتىلىك پەن مانساپقورلىقتىڭ، ابىگەرشىلىكتىڭ تاس توبەسىندە اسقاقتاپ كوگىلجىم اسپاندا ءومىر سۇرەدى، تاعدىردىڭ تەك تۇڭعيىق تەرەڭدەگى استىرتىن تەربەلىستەرىن عانا تۇسىنەدى، جەر استى سىلكىنىستەرىن تاۋ شىڭدارى دا وسىلاي سەزۋشى ەدى عوي.
*جارىق جالعاندا سۇيمەيتىن تىم قۇرىعاندا ءبىر جان تابىلسا كۇن باياعىدا سونەر ەدى.
بەسىنشى تاراۋ
كوزەتتا حاتتان كەيىن
حاتتى وقي وتىرىپ كوزەتتا قيالشىل ويعا كەتتى. ول سوڭعى جولدان كوزىن العاندا ادەمى وفيسەر ادەتتەگى ۋاقىتىندا تەمىرتوردىڭ تۇبىنەن ماردىمسي قارىشتاي ادىمداپ كەتىپ بارا جاتتى. كوزەتتا ونى جەكسۇرىن دەپ تاپتى.
سوسىن وقۋعا قايتا سۇڭگىدى. جازۋى كوزەتتاعا تاڭقالارلىق بولىپ كورىندى؛ جازبالار جالپى ءبىر قولدان شىققانىمەن، سياسى ءارتۇرلى، كەيدە سۇيىق، كەيدە قويۋ، قارا، سياساۋىتقا جاڭادان قۇيعاندا سيانىڭ وسىلاي بولاتىن ادەتى، دەمەك، ول مۇنى ءار كۇنى جازعان سياقتى. ەندەشە بۇل كۇرسىنە وتىرىپ، تىنىس الىپ الىپ توگىلگەن ويلار بولدى، بەيبەرەكەت، تالعاۋسىز، كەزدەيسوق، ماقساتسىز تىزە سالىنعان. كوزەتتا ءومىرى مۇندايدى وقىعان ەمەس. بۇل قولجازبا ول ءۇشىن تۇنەكتەن گورى شۇعىلا سياقتاندى دا كوز الدىندا كولەگەيلەنىپ تۇرعان شىراعدان بولىپ كورىندى. ونىڭ ءاربىر تىلسىم قولى جۇرەگىن وقشاۋ ءبىر ساۋلەمەن جارقىراتىپ جىبەرگەن سەكىلدەندى. العان تاربيەسى جان تۋرالى باقايشاقتاعانمەن، ماحاببات تۋرالى ءتىس جارمايتىن، بۇلاي تەك جالىن جايىن ەسكە الماي وت جونىندە عانا ايتۋعا بولار ەدى. ون بەستەن تۇراتىن قولتاڭبا وعان ويلاماعان جەردە ءبارىن دە اشتى: ماحاببات، قايعى، تاعدىر، ءومىر، باقي، باستاۋ، اياقتاۋ، ءبار-بارىن جايىپ سالدى. بەينەبىر باز-بىرەۋ الاقانىن اشىپ جىبەرىپ، ءبىر شىمشىم نۇردى شاشىپ جىبەرگەندەي. ول بۇل جولداردان جالىندى، قايىرىمدى، شابىتتى ءھام ادال تۇلعانى، بەكەم ەرىك-كۇشتى، شەكسىز قايعى مەن شەتسىز ءۇمىتتى، ازاپتى جۇرەك پەن البىرت قۋانىشتى اڭعاردى. بىلايىنشا، بۇل قولجازبا نە، ءوزى؟ حات بولعاندا دا ءاتى-جونى جوق، قول قويىلماعان، كۇنى بەلگىسىز، ەشتەڭە تالاپ ەتپەيتىن، جۇمباق، اقيقاتتان تۇزىلگەن قاعيدا، پەرىشتەلەر اكەلۋگە-اق لايىق، پەرىشتەدەي پاك قىز وقۋعا ءتيىس ماحاببات حابارى، جۇمىر جەردىڭ اۋماعىنان تىس جەردە بولاتىن كەزدەسۋ، ەلەستىڭ كولەڭكەگە جولداعان ماحاببات حاتى. قايتكەنمەن دە ول كوزگە تۇسكىسى كەلمەيتىن، ءالجۋاز، موماقان بىرەۋ بولدى. ءولىم ۇياسىنا جاسىرىنىپ، ايىرىلىپ قالعانىنا تاعدىردىڭ قۇپياسىن اشىپ، ءومىردىڭ كىلتىن، ماحابباتىن تاپسىرىپ كەتكەلى جاتقان بىرەۋ بوپ كورىندى. بۇل اسپانعا قاراپ تۇرىپ، ءقابىردىڭ جيەگىندە جازىلعان ءتارىزدى. بىرىنەن كەيىن ءبىرى قاعازعا توعىتىلعان بۇل جولداردى جاننىڭ تامشىلارى دەۋگە بولعانداي.
ءبىراق بۇل حات جولدارى كىمنەن ءتۇسۋى مۇمكىن؟ ونى كىم جازۋى ءتيىس؟
كوزەتتا ءبىر ساتكە دە بۇلتاقتاعان جوق. بۇنى جىبەرگەن ءبىر-اق ادام.
سول!
ونىڭ كوڭىلى تاعى دا نۇرلاندى. ءون بويىنا قان جۇگىردى. قۋانىشى قويىنىنا سىيماي، تەرەڭ تەبىرەندى. سونىڭ ءدال ءوزى! بۇعان جازعان سول. وسىندا دا بولعان. ونىڭ قولى تەمىرتوردان وتكەنى انىق! قىز ونى ۇمىتا باستاپ ەدى، ول ءوزى قايتا ىزدەپ تاپتى. ءبىراق بۇل ونى ۇمىتىپ پا ەدى؟ ءبىر ءسات ونى ۇمىتتىم دەپ ويلاسا، مۇنىڭ ەسىنەن اداسقانى. ونى بۇل ۇدايى ءسۇيىپ، قاستەر تۇتقان. ىشتەگى وتى كۇلگە اينالىپ، قولامتاسى ارتىنان قايتا تۇتانىپ، تەرەڭنەن لاۋلاپ جالىنعا اينالىپ، جانىن تۇتاس شارپىپ بارادى. مىناۋ داپتەر وزگە جۇرەكتەن ءوزىنىڭ جۇرەگىنە تۇسكەن ۇشقىن بولدى. ۇشقىننان ءورت شىعىپ، قالاي ۇدەپ بارا جاتقانىن سەزەدى قىز. ول قولجازبانىڭ ءاربىر ءسوزىن ساناسىنا ءسىڭىرىپ الماق. "ۋا، شىركىن! — دەدى ول ىشتەي. — مىنانىڭ ءبارى ماعان قايدان تانىس؟ ءا، بۇرىن ءبارىن دە ونىڭ جانارىنان وقىعان ەكەنمىن عوي".
داپتەردى ول ءۇشىنشى رەت وقىپ تاۋىسقاندا لەيتەنانت تەوديۋل شپورىمەن جول جيەگىن سىڭعىرلاتىپ تەمىرتوردىڭ تۇبىندە تۇر ەدى. سول سىڭعىر كوزەتتانى وعان كوز تاستاۋعا ءماجبۇر ەتتى. قىز ونى سۇرىقسىز، ەبەدەيسىز، ەسەرسوق، تۇككە تۇرمايتىن پاسىق، ولەرمەن، ءوڭسىز دەپ تاپتى. وفيسەر جىميىپ كۇلىپ قويدى. قىز تۇككە تۇسىنبەي ۇيالىپ تەرىس اينالدى. قولىنا بىردەڭە تۇسسە جىگىتتى اتىپ جىعارداي. ول تۇرا قاشىپ ۇيگە كىردى، بولمەسىن جاۋىپ الىپ، قولجازبانى قايتا وقىپ، جاتتاپ الماق تا، قيالعا باتپاق. داپتەردى قايتا وقىپ شىعىپ، ءشوپ ەتكىزىپ ءسۇيدى دە كەۋدەسىنە باستى.
سونىمەن، بولارى بولدى. كوزەتتا قايتادان پاك پەرىشتە ماحابباتتىڭ ىرقىنا جىعىلدى. پەيىشتىڭ ءتۇپسىز تەرەڭى قارسى الدىنان قايتا اشىلدى.
ۇزاقتى كۇندى كوزەتتا تىلسىمدالعانداي جاعدايدا وتكىزدى. ول ءتىپتى ويلاي المايتىنداي حالگە كەلىپ، ويلارى وراتىلعان جىپتەي ماتاستى، كۇمان-كۇدىككە شومدى، تەبىرەنە وتىرىپ، ءۇمىتىن ايالادى. بۇل نە ءۇمىت؟ ءبىر بۋالدىر بىردەڭە. ول وزىنە بىردەڭە دەپ ۋادە بەرۋگە باتپادى، ءبىراق ۇمىتىنەن باس تا تارتپادى. ونىڭ بەتى قىزارىپ كەتتى دە، ءون بويىنان ءبىر ءدىرىل جۇگىرىپ ءوتتى. ارا-تۇرا ءوزىن ساندىراقتاپ كەتەتىندەي سەزىنىپ: "بۇل شىن بولعانى ما؟" دەپ سۇراپ قويادى وزىنەن. سوندا ول كويلەگىنىڭ ومىراۋىندا جاسىرىلعان قۇن جەتپەيتىن داپتەردى سيپاپ، جۇرەگىنە تاقاي تۇسەدى، ونىڭ تانىنە تيگەنىن تۇيسىنەدى. ەگەر جان ۆالجان ونى وسى وتىرعان قالپىندا، جانارىنان وت بوپ ۇشقىنداعان ارايلى قۋانىشىن كورسە ءدىر ەتە قالارى ءسوزسىز. "و، ءيا، ول وسى زايىرى! — دەپ ويلادى قىز. — مۇنى مەن ءۇشىن سول جازعان".
قىز ءوزىن ول پەرىشتەلەردىڭ ارالاسۋى ارقىلى ورالدى، قۇدايى كەزدەيسوقتىقتىڭ ارقاسى بۇل دەپ سەندىردى.
شىركىن، ماحابباتتىڭ تۇلەۋى-اي! و، ارمان! بۇل قۇدىرەتتى كەزدەيسوقتىق، بۇل پەرىشتەلەردىڭ شاراپاتى فورس تۇرمەسىنىڭ شاتىرى ارقىلى شارلەمان اۋلاسىنان ارىستان شۇڭقىرىنا ءبىر ۇرىنىڭ ەكىنشىسىنە لاقتىرعان دوڭگەلەك نانى عوي.
التىنشى تارay
قارتتار ۇيدەن ۋاقتىلى كەتۋ ءۇشىن جاسايدى
كەشكىسىن جان ۆالجان كەتكەندە كوزەتتا ادەمىلەنىپ كيىنىپ جاتتى. سىلانا تارانىپ، موينى مەن يىعى اشىلىڭقىراپ تۇراتىن ومىراۋى ادەتتەگىدەن تومەن كويلەك كيدى، ونداي كويلەكتى جاس قىزدار "ءسال ىڭعايسىزداۋ" دەر ەدى. ونىڭ تيتتەي دە ىڭعايسىزدىعى جوق، قايتا سول كەزدىڭ ءسانى بولاتىن. ول نە ءۇشىن مۇنشا ساندەنىپ جاتقانىن ءوزى دە بىلمەيدى.
الدە ۇيدەن شىعۋعا جينالدى ما ەكەن؟ جوق.
بىرەۋدىڭ كەلۋىن كۇتتى مە ەكەن؟ جوق.
ىمىرت ۇيىرىلە ول باققا شىقتى. تۋسەن تەرەزەسى اۋلاعا قارايتىن اس ۇيدە ءجۇر.
ول اللەيالاردا قىدىرىپ ءجۇر، اۋىق-اۋىق اعاشتاردىڭ سالبىراعان بۇتاقتارىن قولىمەن ىسىرىپ قويادى.
وسىلاي ول ورىندىققا دا جەتتى.
تاس بۇرىنعىسىنشا سول ورنىندا جاتىر.
وتىرىپ ول اپپاق نازىك ساۋساقتارىن تاسقا باستى، بەينەبىر ونى ايالاپ، العىس ايتقىسى كەلگەندەي.
كەنەت ونى بوي بەرمەس ءبىر سەزىم بيلەپ الدى، كەيدە تۋ سىرتىندا كوزگە كورىنبەي بىرەۋ تۇرعاندا ادامدا وسىنداي تۇيسىك بولادى.
ول باسىن بۇرىپ، ورنىنان تۇردى.
سونىڭ ءدال ءوزى.
جىگىت جالاڭباس ەكەن. ءوڭى جۇدەۋ، بوپ-بوز. قاراڭعىدا ونىڭ قارا كيىمىن ارەڭ اجىراتاسىڭ. قاراكولەڭكەدە ونىڭ ادەمى ماڭدايى جارقىراپ، جانارى كولەڭكەگە سۇڭگىپ كەتتى. ادەتتەن تىس تىنىشتىق مۇنارىنىڭ اراسىندا ودان ءتۇن مەن ولىمگە ۇقساس بىردەڭە اڭعارىلادى. سونگەن كۇننىڭ جارىعى، ۇشقان جاننىڭ نيەتى ونىڭ ءجۇزىن نۇرلاندىرىپ تۇر.
بۇل ءالى ەلەس ەمەس، ءبىراق ەندى ادام دا ەمەس بولىپ كورىندى.
ونىڭ قالپاعى ونشا الىس ەمەس شوپتە جاتىر.
تالىقسىپ كەتۋگە تاياۋ كوزەتتا شىڭعىرىپ جىبەرۋگە شاق تۇر. ول باياۋ شەگىندى، ويتكەنى ءوزىن ءبىر كۇش وعان تارتىپ بارا جاتقانىن سەزدى. ول تىرپ ەتكەن جوق. ودان ءبىر ءۇنسىز-تىلسىز مۇڭ ەسەدى، قىز ونىڭ كوزىن كورمەسە دە قادالا قاراعانىن بايقادى.
كەرى شەگىنىپ، كوزەتتا تۋ سىرتىندا اعاش بارىن سەزىنىپ، سوعان سۇيەندى. بۇل اعاش بولماعاندا ونىڭ قۇلاپ قالۋى كادىك ەدى.
سول ءسات ول ونىڭ ءۇنىن ەستىدى، كادىمگى بۇرىن ەشكىممەن بۇلاي سويلەسپەگەن، جاپىراقتاردىڭ سىبدىرىنان ارەڭ ايىرارلىق داۋىس، ول سىبىرلاپ قانا:
— كەشىرىڭىز مەنى، مەن وسىندامىن، — دەدى وعان. — جۇرەگىم ساعىنىشتان سارعايىپ، قايتىپ بۇلاي تىرلىك ەتە المايتىن بولدىم. ءسىز مەنىڭ ورىندىققا قويىپ كەتكەنىمدى وقىدىڭىز با؟ مەنى ءسىز تانيسىز با؟ قورىقپاڭىز. ماعان كوز قيىعىڭىزدى سالعان سول كۇن ەسىڭىزدە مە؟ ودان بەرى قانشالىق كوپ ۋاقىت ءوتتى! بۇل ليۋكسەمبۋرگ باعىندا گلادياتور ستاتۋياسىنىڭ ماڭىندا بولعان ەدى عوي. ال ءوزىڭىز قاسىمنان وتكەن كۇن شە؟ ول ون التىنشى شىلدە مەن ەكىنشى تامىز كۇندەرى بولعان ەدى عوي. وعان جىلعا جاقىن. مەن ءسىزدى وتە ۇزاق ۋاقىت كورگەن جوقپىن. مەن ورىندىقتى جالعا بەرەتىن ايەلدەن سۇراپ ەدىم، قايتىپ ءسىزدى كورمەدىم دەدى. ءسىز باتىس كوشەسىندەگى تەرەزەلەرى كوشەگە قارايتىن جاڭا ءۇيدىڭ ءۇشىنشى قاباتىندا تۇرعانسىز، — كوردىڭىز عوي، مەن ونى دا بىلەمىن. ءسىزدى شىعارىپ تا سالعانمىن. ودان باسقا نە لاجىم قالدى. ءسىز عايىپ بولىپ كەتتىڭىز. بىردە ودەون داربازاسىنىڭ استىندا گازەت وقىپ وتىرعانىمدا ءسىز وتكەندەي بولدىڭىز! جالما-جان تۇرا جۇگىردىم. جوق، ءسىز ەمەس ەكەنسىز. قالپاعى سىزدىكى سياقتى باسقا ءبىر ايەل بولىپ شىقتى. تۇندە مەن وسىندا كەلەمىن. قورىقپاڭىز، مەنى ەشكىم كورمەيدى. ءسىزدىڭ تەرەزەڭىزدى جاقىننان كورگەلى كەلەمىن. ءسىز ەستىپ قالماسىن دەپ ەپپەن باسامىن، ايتپەسە قورقىپ قالۋىڭىز كادىك. تاياۋدا كەشكىسىن ءسىزدىڭ تۋ سىرتىڭىزدا تۇردىم، بۇرىلىپ قالدىڭىز دا مەن تۇرا قاشتىم. ءبىر رەت ءان سالعانىڭىزدى ەستىدىم. سونداي شاتتاندىم. بولمەدە ءان سالعانىڭىزدا مەنىڭ سىرتتان تىڭداپ تۇرعانىم سىزگە بوگەت بولعان جوق قوي، راس پا؟ مۇندا تۇرعان وعاش ەشتەڭە جوق شىعار. راس جوق پا؟ كوردىڭىز عوي، ءسىز — مەنىڭ پەرىشتەمسىز. اندا-ساندا كەلىپ تۇرۋىما مۇرسات ەتىڭىز، ۇزاماي ولەتىن شىعارمىن. شىركىن، ءسىز بىلسەڭىز عوي! مەن ءسىزدى قاستەر تۇتىپ، قاتتى قادىرلەيمىن! كەشىرىڭىز، سىزگە نە ايتىپ تۇرعانىمدى بىلمەيمىن. بالكىم، ءسىز ماعان رەنجيتىن بولارسىز. ايتىڭىزشى، اشۋلانىپ قالعان جوقسىز با؟
— اج-جە! — دەپ كۇبىر ەتتى دە قىز ءولىپ بارا جاتقانداي ونىڭ ەتەگىنە باياۋ ەڭكەيە بەردى.
جىگىت ونى ۇستاي الدى، قىز اياعىنان تۇرا المايدى، ول ونى قۇشاقتاپ، نە ىستەپ تۇرعانىن ءوزى دە بىلمەي باۋىرىنا قاتتى قىستى. ءوزى شايقاتىلىپ تۇرعانىنا قاراماستان ونى دەمەدى. باسى وزىنىكى ەمەس سياقتى، كوزىنەن جاي وتى ۇشقىندايدى، اقىل-ەسى ءبىر جاققا اۋىپ كەتكەن سەكىلدى؛ ول شىركەۋ عۇرپىن ورىندايمىن دەپ قاسيەتتى بىردەڭەنى قورلاپ جاتقانداي كوردى ءوزىن. سوندا دا كەۋدەسىنە جابىسقان تاڭعاجايىپ ارۋعا، ىندىنى قۇرىپ، قۇمارلىق بايقاتقان جوق. ماحابباتتان ەسى شىقتى.
قىز ونىڭ قولىن الىپ، ءوزىنىڭ جۇرەگىنە باستى. ول ومىراۋىنا جاسىرعان قاعازدى اڭعارىپ، كۇبىر ەتتى:
— دەمەك، ءسىز مەنى سۇيەدى ەكەنسىز عوي!
قىزدىڭ جاۋاپتى اقىرىن بەرگەنى سونداي، ءسوزى كۇرسىنىس سياقتى ەستىلدى.
— ۇندەمە! سەن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ!
قىزارىپ كەتكەن ول بەتىن باقىتقا ماس مەنمەن جىگىتتىڭ كەۋدەسىنە باستى.
جىگىت ورىندىققا وتىردى دا، قىز قاسىنا جايعاستى. قايتىپ سوزگە كەزەك بەرىلمەدى. اسپاندا جۇلدىزدار جاندى. سولاي بولۋى كەرەك تە شىعار، اۋىزدار جابىسا قالدى. قۇستار سايراعاندا، قار ەرىگەندە، رايحان گۇلدەگەندە، مامىر جايناعاندا قاراۋىتقان اعاشتاردىڭ ار جاعىنان تاۋدىڭ توڭعاق شىڭىنىڭ يىعىنان شاپاق جارق ەتە قالادى عوي.
ءبىر عانا ءسۇيىس بۇكىل بولمىس ەمەس پە!
ەكەۋى دە ءدىر ەتە قالىپ بىرىنە ءبىرى قارادى، كوزدەرى قاراڭعىدا جالت-جۇلت ەتەتىن ءتارىزدى.
ولار ءتۇننىڭ ساف تازالىعىن دا، تاستىڭ سالقىندىعىن دا، جەردىڭ دىمقىلدىعىن دا، ءشوپتىڭ سۋسىڭدىلىگىن دە سەزگەن جوق، ءبىر بىرىنەن كوز الماي، جۇرەكتەرى ەستەلىك اسەرگە شىپ-شىپ تولىپ كەتتى. قولدارى قالاي ايقاسقانىن ولاردىڭ وزدەرى دە اڭداعان جوق.
قىز ودان مۇندا قالاي كەلگەنىن، باققا قالاي وتكەنىن سۇراعان دا جوق، ءتىپتى ونى ويلاعان دا جوق. وعان ونىڭ وسىندا وتىرعانى ابدەن تابيعي ءتارىزدى.
كەيدە ءماريۋستىڭ تىزەسى كوزەتتانىڭ تىزەسىنە ءتيىپ كەتەدى دە، ەكەۋى دە ءدىر ەتە قالادى.
ارا-تۇرا كوزەتتا تۇسىنىكسىزدەۋ بىردەڭە سىبىرلاعانداي بولادى. گۇلدە مولتىلدەگەن شىق تامشىسىنداي دىرىلدەپ، ونىڭ جۇرەگى اۋزىنا تىعىلعانداي تەبىرەنەدى.
از-ازداپ ولار اڭگىمەلەسۋگە اينالدى. سەزىمنىڭ لىقا تولىعىن بىلدىرەتىن ۇنسىزدىكتەن كەيىن سىر اعىتىلا باستايدى ەمەس پە. ولاردى ايالاپ جۇلدىزدار جارقىراپ جىمىڭ قاققان جارىق ءتۇن تۇر. رۋحتارداي پاك، تازا وسىناۋ ەكى جان بىر-بىرىنە وزدەرىنىڭ تۇستەرىن، وزدەرىنىڭ قۋانىش-شاتتىعىن، قۇمار-قىزىعىن، ارماندارىن، ساعىنىشىن ايتىپ جاتىر، ءبىرىن-بىرى الىستان-اق قاستەر تۇتىپ، ءىش تارتقانىن، بىر-بىرىنە ىنتىق بولىپ ۇمتىلعانىن، اسىق بولعانىن، كورىسپەي كەتكەندە قالاي قاتتى تارىققانىن بۇكپەسىز جايىپ سالىپ وتىر. ەندى ەشتەڭە دە توقتاتا المايتىن، تولىستىرا المايتىن رياسىز جاقىندىقتى ءتۇيسىنىپ، ولار ەڭ قۇپيا، ەڭ قىمبات دەگەننىڭ بارىمەن ءبولىستى. ولار وزدەرىنىڭ ارمان-قيالىنا دەگەن قالتقىسىز دا قاياۋسىز سەنىممەن ءبار-بارىن ايتتى؛ ماحاببات پەن جاستىق شاقتىڭ، ءالى ارىلىپ بولماعان بالالىق شاقتىڭ ويلارىنا نە سالعانىن، نە قوسقانىن ەشتەڭە قالدىرماي ايتتى. وسىناۋ ەكى جۇرەكتىڭ بىر-بىرىنە سىر اشىپ، سىرلاسقانى سونداي، ارادا ءبىر ساعات وتكەندە بوزبالا قىز بالانىڭ جانىن باۋراپ، بيلەپ، مەنشىكتەپ الدى. ولار ءبىرىن-بىرى ۇعىنىپ، ءبىرىن-بىرى ءتۇسىنىپ، تاڭداندىرىپ، باۋراپ اكەتتى.
ولار اڭگىمەلەسىپ بولدى دەگەندە، قىز باسىن جىگىتتىڭ يىعىنا سالىپ تۇرىپ:
— اتىڭىز كىم؟ — دەپ سۇرادى.
— ماريۋس. ال ءوز اتىڭىز؟
— كوزەتتا.
التىنشى كىتاپ
كىشكەنتاي گاۆروش
ءبىرىنشى تapay
جەلدىڭ زۇلىم ويىنى
1823 جىلدان باستاپ مونفەرمەيل ءدامحاناسى جۇتاۋدىڭ جىلىمىنان گورى ۇساق قارىزداردىڭ جۋىندى شۇڭقىرىنا باتىپ قۇلاعانشا ەرلى-زايىپتى تەناردەلەر تاعى دا ەكى بالا، قولاقپانداي ەكى ۇل تاۋىپ الدى. ءسويتىپ ولاردىڭ بەس بالاسى: ەكى قىز، ءۇش ۇلى بولدى. ارينە، بۇل كوپ ەدى.
تەناردە تاتەي سوڭعى ەكەۋىنەن ءتىپتى نارەستە كەزىندە قۇتىلدى جانە ونىسىنا قۋاندى دا.
قۇتىلدى دەگەن ونىڭ قىلىعىنا لايىق ءسوز. سەبەبى ول ايەلدە ادام تابيعاتىنىڭ بولماشى بولشەگى عانا قالعان-دى. مۇنداي مىسكىندەر، دەگەنمەن، سيرەك تە كەزدەسپەيدى. مارشال دە لا موت-گۋدانكۋردىڭ ايەلى سياقتى تەناردە تەك قىزدارى ءۇشىن عانا انا بولى. ونىڭ انالىق مەيىرىمى تەك سولارعا عانا جەتتى. ادام اۋلەتىنە دەگەن ونىڭ وشپەندىلىگى دە سول ۇل بالالاردان باستالدى. ۇلدارعا دەگەندە ونىڭ زۇلىمدىعى ارناسىنان اسىپ توگىلىپ، جۇرەگى ولاردىڭ الدىنا زۇلمات قۇز بوپ تارتىلدى. ءوزىمىز كورگەندەي ول ۇلكەنىنە جيىركەنە قاراسا، كىشىلەرىن ءتىپتى ولەردەي جەك كوردى. نەلىكتەن؟ سوندىقتان. ەڭ سۇمدىق سەبەپ، ەڭ داۋسىز جاۋاپ — وسى "سوندىقتان". "ماعان مۇنداي ۇيمە-جۇيمە "شىجىڭداردىڭ" قاجەتى جوق"، — دەيتىن شەشە-سىماق شىمىرىكپەي.
ەرلى-زايىپتى تەناردەلەردىڭ ەكى كىشكەنتاي بالاسىنان قالاي قۇتىلعانىن، ءتىپتى سودان قانداي پايدا تۇسىرگەنىن بايانداپ وتەيىك.
جوعارىدا ءسوز بولعان مانون ءوزىنىڭ ەكى بالاسىن اقكوڭىل جيلنورماننىڭ قامقورلىعىنا وتكىزۋدىڭ قيسىنىن كەلتىرگەن بيكەش بولاتىن. ول سەلەستيندىكتەر جاعالاۋىندا كىشى كابارگا كوشەسىنىڭ بۇرىشىندا تۇردى، ودان شىققان جامان ءيىستى جاقسى اتاقپەن باسۋ ءۇشىن بارىن سالدى. بەيشارا. بۇدان وتىز بەس جىل بۇرىن ءپاريجدىڭ جاعالاۋداعى قادامدارىن قيداي سىپىرىپ تىپ-تيپىل ەتىپ كەتكەن تاماق اۋرۋىنىڭ كۇشتى ىندەتىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى، عىلىم ونى اشۋداس ەنگىزۋدىڭ پايداسىن تەكسەرۋ ءۇشىن كەڭىنەن پايدالاندى، كەيىن ولار ەم سىرتىنان يود جاعۋمەن ورىندى الماستىرىلدى. سول ىندەتتىڭ تۇسىندا مانون — ءبىر كۇنى ەرتەڭگىلىك — بىرەۋ، كەشكىسىن ەكىنشىسى قايتىس بولىپ، — ەكى بالاسىنان بىردەي ايرىلدى. بۇدان ارتىق سوققى بولار ما! بالالار اناسىنا وتە-موتە قىمبات ەدى. ولار ايىنا سەكسەن فرانك تابىس ءتۇسىرىپ تۇرعان-دى. بۇل سەكسەن فرانكتى جيلنورمان مىرزانىڭ اتىنان ونىڭ ءىس باسقارۋشىسى، وتستاۆكاداعى سوت قاديى، سيسيليا كوشەسىندە تۇراتىن بارج مىرزا مۇقيات وتەپ وتىراتىن. بالالاردىڭ وپات بولۋىنا بايلانىستى ەندى ول تابىس كوزدەن بۇل-بۇل ۇشقالى تۇر. مانون قيىندىقتان شىعۋدىڭ جولىن قاراستىردى. ول مۇشەسى بولىپ سانالاتىن قاسكوي قارا باۋىرلاستىقتا ءبارى بارلىعىن ءبىلىپ وتىرادى، ءوزارا قۇپياسىن ساقتاپ، بىر-بىرىنە كومەك تە جاسايدى. مانونعا ونداي ەكى بالا تاۋىپ الۋ قاجەت بولدى. تەناردەدە سول جاستاعى، سول جىنىستى بالالار بار ەكەن. بىرەۋى ءۇشىن بۇل پايدالى ءىس، ەكىنشىسى ءۇشىن اقشانى ۇتىمدى ورنالاستىرۋ بولىپ شىقتى. كىشكەنتاي تەناردەلەر كىشكەنتاي مانون بولىپ شىعا كەلدى. مانون سەلەستيندىكتەر جاعالاۋىن تاستاپ، كلوشپەرس كوشەسىنە كوشتى. پاريجدە ءبىر كوشەدەن ءبىر كوشەگە كوشكەندە جەكە باستىڭ ۇقساستىعى ءوز وزىنەن جويىلادى.
ازاماتتىق بيلىك ەشتەڭەدەن حابارسىز بولعان سوڭ، قارسىلىق جاسامادى، سوندىقتان بالالاردى اۋىستىرۋ وپ-وڭاي جۇزەگە استى. الايدا تەناردە ۇستاي تۇرۋ ءۇشىن بەرگەن بالالارى ءۇشىن ايىنا ون فرانك تالاپ ەتتى، مانون وعان كەلىسىپ، ءتىپتى تولەپ تە تۇردى. البەتتە، جيلنورمان مىرزانىڭ ءوز مىندەتتەمەسىن ورىنداپ وتىرعانى وز-وزىنەن بەلگىلى. ءاربىر جارتى جىل سايىن ول كىشكەنتايلارعا كەلىپ كورىپ تە ءجۇردى. ەشقانداي وزگەرىستى ول اڭعارعان جوق. "ولار وزىڭىزدەن اۋماي قالىپتى عوي، مىرزا!" دەپ قايتالاپ قويادى مانون.
بىرەۋدىڭ اتىن الىپ، جولىن جامىلا قويۋ ادەتتەگى ءىسى بولعاندىقتان تەناردە وسى جاعدايدى پايدالانىپ جوندرەت بولۋعا تىرىستى. ونىڭ ەكى قىزى مەن گاۆروش ەكى كىشكەنتاي باۋىرىن ارەڭ بايقاپ ۇلگەردى. قايىرىمدىلىقتىڭ بەلگىلى ءبىر ساتىسىندا ادامدى ەلەس ەنجارلىعى بيلەيدى، جاندى زاتتارعا و دۇنيەدەن ورالعانداي قارايدى. ەڭ جاقىن ادامداردىڭ ءوزى تىرلىكتىڭ تۇماندى سۇلباسىندا تۇنەكتىڭ ءبىر ءتۇرى بولىپ كورىنىپ، ەلەسپەن وڭاي استاسىپ كەتەدى.
سول كۇنى كەشكىسىن تەناردە تاتەي ەكى كىشكەنتايىن مانونعا الىپ كەلىپ، ولاردان ماڭگى باس تارتاتىنىن تۇسپالمەن بىلدىرگەندە ار ازابىن تارتتى ما ەكەن، الدە ادەيى كوز قىلدى ما ەكەن، كەلگەن سوڭ كۇيەۋىنە: "ال، بۇل ءوز بالالارىڭنان ءوزىڭ بەزىپ، تاستاپ كەتۋ دەگەن ءسوز عوي"، — دەدى. ار ازابىنان ابدىراپ، الاڭداۋعا كوشىپ: "ەندى پوليسيا ءتۇپ ىزىمىزگە ءتۇسىپ جۇرسە قايتەمىز؟! — دەپ مازاسىزداندى. — تەناردە-اۋ، ءبىزدىڭ جاساعانىمىزعا رۇقسات بار دەسەڭشى تىم قۇرىعاندا". "ءبارى دە ورنىنا كەلەدى. ەشكىم ەشتەڭە بىلمەيدى. ونىڭ ۇستىنە سوقىر تيىنى جوق بالالاردا كىمنىڭ نە جۇمىسى بار؟!"
مانون قىلمىس الەمىندەگى اككى ءسانقوي بولاتىن. مالىنىپ كيىنۋدى ۇناتاتىن. ونىڭ ناشار جيھازدالعان، ءبىراق مولشىلىققا قۇمارلىقتى اڭداتاتىن پاتەرىندە كانىگى ۇرى فرانسۋزدانعان اعىلشىن ايەل تۇردى. پاريجدىك بولىپ ۇلان-عايىر بايلانىستارىنىڭ ارقاسىندا سەنىمگە يە بولعان بۇل اعىلشىن ايەلدىڭ كىتاپحانا مەدالدارى مەن مادمۋازەل مارستىڭ جاۋھارلارىن ۇرلاۋعا تىكەلەي قاتىسى بار، كەيىن ول سوت شەجىرەلەرىندە ايگىلى ادامعا اينالىپ، "مامزەل ميسس" اتاندى. مانوننىڭ قولىنا تۇسكەن ەكى بالانىڭ دا الاڭدارلىق ەشتەڭەسى جوق ەدى. ولارعا دەپ بەرىلگەن سەكسەن فرانك پايداسىن تيگىزىپ، كۇتىمدەرى جاقسى، جۇنتتاي عىپ كيىندىرەدى، ءتاپ-تاۋىر ازىقتاندىرادى، بىلايىنشا "بايباتشانىڭ" جاعدايىندا دەۋگە بولادى، ولارعا ءوز انالارىنان اسىراپ العان شەشەسى دۇرىس سياقتى. مانون ولاردىڭ كوزىنشە قىزداي سىزىلىپ، ابەس ءسوز ايتپاۋعا تىرىستى.
وسىلاي بىرنەشە جىل ءوتتى. تەناردە تاتە مۇنى جاقسى ىرىمعا جورىدى. بىردە ول ون فرانك ايلىق تولەمدى اكەپ تۇرعان مانونعا "اكەسى ولارعا ءبىلىم بەرسە جاقسى بولار ەدى" دەپ ايتىپ تا قالدى.
كەنەت وسى كۇنگە دەيىن وزدەرىنىڭ قاتال تاعدىرىنىڭ قاناتى استىندا كەلگەن بۇل بالالار اياق استىنان تىرلىكتىڭ اساۋ تولقىنىنا تۇرپايىلىقپەن لاقتىرىلىپ، ءوز بەتىمەن كۇن كورۋدى باستاۋعا ءماجبۇر بولدى.
جوندرەت ۇرىلار قورداسىندا زۇلىمداردىڭ تۇتاس شوعىرىن تۇتقىنداپ، ودان كەيىنگى تىنتۋلەر مەن تۇرمەگە قاماۋ — وسىناۋ جەكسۇرىن قوعامعا قارسى كۇشتەر زاڭداستىرىلعان قوعامدىق فورماسيا دەگەندى جامىلعى عىپ جۇرگەن جاندار ءۇشىن ناعىز اپات بولدى؛ بۇل تەكتەس وقيعا وسى ءبىر قارا جۇرەك دۇنيەدە تالاي كۇيرەۋگە سوقتىرادى. تەناردەنى شالعان قىرسىق مانوندى دا شارپىدى.
بىردە ەپونيناعا مانون پليۋمە كوشەسىنە قاتىستى جازبانى تاپسىرعاننان كەيىن كوپ ۇزاماي پوليسيا كلوشپەرس كوشەسىندە قىلمىستىلاردى تۇزاققا ءتۇسىرۋ باستالدى؛ مانون ۇستالدى، "مامزەل ميسس" تە تۇتىلدى، ءۇيدىڭ كۇماندى تۇرعىندارىنىڭ ءبارى قۇرعان تورعا ءتۇستى. ەكى بالانىڭ ەكەۋى دە ارتقى اۋلادا ويناپ ءجۇر ەدى، پوليسيانىڭ شابۋىلىن كورمەي قالدى. ولار ورالعىسى كەلگەندە ەسىك جابىق، ۇيدە ەشكىم جوق بوپ شىقتى. قارسىدا شەبەرحانا ۇستايتىن ەتىكشى ولاردى شاقىرىپ الىپ، قولىنا "اناسى" قالدىرىپ كەتكەن ءبىر قاعازدى قىستىردى. قاعازدا: "بارج مىرزا، باسقارۋشى، سيسيليا كورولى كوشەسى، № 8 ءۇي" دەگەن مەكەن-جاي بار ەكەن. "سەندەر بۇدان بىلاي بۇل ۇيدە تۇرمايسىڭدار، — دەدى ولارعا ەتىكشى. — انداعى جەرگە بارىڭدار. جاپ-جاقىن. سول جاقتان ءبىرىنشى كوشە. مىناۋ قاعاز بويىنشا جولىن سۇراپ الىڭدار".
بالالار جولعا شىقتى؛ ۇلكەنى كىشىسىن جەتەكتەپ كەلەدى، قولىندا جول كورسەتۋگە ءتيىس قاعاز. ىسقاياق سۋىق، توڭىپ بۇرسەڭدەگەن بالالار قاعازدى ارەڭ ۇستاپ كەلەدى. كلوشپەرس كوشەسىنىڭ بۇرىلىسىندا ىزعىرىق جەلدىڭ ەكپىنى قاعازدى جۇلىپ اپ، ۇشىرىپ اكەتتى، ۋاقىت تۇنگە تايانعاندىقتان بالا ونى تابا المادى.
بالالار كوشەدە اداسىپ، بەتى اۋعان جاققا كەتتى.
ەكىنشى تاراۋ
كىشكەنتاي گاۆروش
ۇلى ناپولەوننان پايدا تابادى
كوكتەمدە پاريجدە وڭمەنىڭنەن وتەتىن تەرىستىكتىڭ ىزعىرىق جەلى ەسەدى، ودان ءسوزدىڭ شىن ماعىناسىندا مۇزداپ قالماعانىمەن، قاتتى توڭاسىڭ؛ ادەتتەگى كۇندەردىڭ ءوزىن كوڭىلسىزدەندىرىپ جىبەرەتىن بۇل كۇندەر جىلى بولمەگە تەرەزەنىڭ ساڭىلاۋىنان نەمەسە القام-سالقام ەسىكتەن ۇرىپ تۇراتىن سالقىن سياقتى. تۇنەرگەن قىستىڭ قاقپاسى اشىق قالىپ، جەل سودان كىرىپ كەۋلەپ بارا جاتقانداي كورىنەدى. 1832 جىلدىڭ كوكتەمىندە ەۋروپادا وسى عاسىرداعى ەڭ سۇمدىق ىندەت بۇرق ەتە قالعاندا جەل قاشانعىسىنان دا قاتال ءارى وڭمەنىڭنەن وتەرلىك بولدى. قىستىڭ قاقپاسىنان گورى دە قاتتى مۇزداتاتىن تاعى ءبىر قاقپا اشىلعانداي كورىندى.تەرىستىكتىڭ بۇل جەلىنەن تىرىسقاقتىڭ دەمى سەزىلەدى.
مەتەورولوگيالىق تۇرعىدان بۇل سۋىق جەلدەردىڭ ەرەكشەلىگى — ول اۋادا ەلەكتر قۋاتىنىڭ ەرەسەن مول جينالىپ قالعانىنان ەمەس استە. سول كوكتەمدە ناجاعايلى بۇلتتار ءجيى كۇركىرەپ، جاسىن وينادى دا تۇردى.
بىردە كەشكىسىن، جەلدىڭ ىزعىرىق سۋىعىنان قاڭتار قايتىپ ورالعانداي بولىپ، قالالىقتار جىلى جاداعاي كيىپ العاندا قاشانعىسىنداي كوڭىلدى گاۆروش ءوز شوقپىتىندا جاۋراپ، دىردەك قاعىپ، تاڭدانۋدان سىلەيىپ، ورم-سەن-جەرۆەگە تاياۋ شاشتارازدىڭ الدىندا تۇردى. قايدان تاۋىپ العانىن كىم ءبىلسىن، ول مويىنىنا بوكەباي عىپ وراپ، ايەلدىڭ ءجۇن ءشالىسىن جامىلىپتى. كىشكەنتاي گاۆروش ەكى جاقتاۋدىڭ اراسىنداعى تەرەزەدە وتكەن-كەتكەنگە جىميىپ، ومىراۋى اشىق سار-جالقىن جۇقا ماتادان جاسالعان گۇلدەستەسى كەۋدەسىن كوز تارتاتىن بالاۋىزدان مۇسىندەلگەن قالىڭدىققا اربالىپ تۇرعانداي كورىنەدى. شىن مانىندە ول كورمە-اينەكتەن ءبىر كەسەك سابىندى قاعىپ كەتىپ، ەرتەڭىنە ءبىر سۋعا كەنتتەگى شاشتارازعا ساتۋ ءۇشىن شاشتارازدى اڭدىپ تۇرعان. تالاي مارتە وسىنداي تاسىلمەن تاماقتانۋىنا تۋرا كەلگەن. بۇل تەكتەس جۇمىسقا ەبى بار ول مۇنى "ساقال كۇزەيتىندەردى كۇزەۋ" دەپ اتايتىن.
قالىڭدىقتى تاماشالاپ، سابىن كەسەگىنە قاراپ قويىپ ول: — سەيسەنبىدە... جوق، سەيسەنبىدە ەمەس... الدە سەيسەنبىدە مە ەدى... ءيا، سەيسەنبىدە، — دەپ مىڭگىرلەدى.
بۇل ىشكى سىردىڭ كىمگە ارنالعانى سونىمەن ايقىندالماي قالدى.
ەگەر ول گاۆروشتىڭ سوڭعى تۇسكى اسىنا قاتىستى بولسا، وندا ودان بەرى ءۇش كۇن ءوتتى، ويتكەنى بۇگىن جۇما.
ءوزىنىڭ جىپ-جىلى ۇياداي بولمەسىندە تۇراقتى كەلۋشىسىنىڭ ساقال-مۇرتىن قىرىپ جاتقان شاشتاراز ءوزىنىڭ تانىس جاۋىنا، جاۋراپ توڭعان قىرسىق بالاعا ارا-تۇرا كوز تاستاپ قويادى: قولىن قالتاسىنا سالعان ونىڭ وي-قيالى قايدا شارلاپ جۇرگەنىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن.
ءازىر گاۆروش قالىڭدىقتى زەردەلەپ، كورمە-اينەك پەن ۆيندزور سابىنىنا زەر سالىپ تۇرعاندا بىرىنەن ءبىرى كىشى اجەپتاۋىر تازا كيىنگەن، بىرەۋى جەتى، ەكىنشىسى بەس جاستار شاماسىنداعى ەكى بالا ەسىك تۇتقاسىن بۇراپ اشىپ، شاشتارازعا كىرىپ كەلدى دە كۇرسىنۋگە ۇقساس ايانىشتى ۇنمەن بىردەڭە سۇرادى، جالىنىشتى تۇرلەرىنە قاراعاندا قايىر سۇراپ تۇرعانداي. ەكەۋى قوسىلىپ، قوسارلانا سويلەيدى دە، سوزىنەن ەشتەڭە ايىرىپ بولمايدى، ويتكەنى كىشىسىنىڭ داۋسىن ەڭىرەگەنى ءبولىپ جىبەردى، ال ۇلكەنىنىڭ سۋىقتان ءتىسى تىسىنە تيمەيدى. اشۋعا بۋلىققان شاشتاراز قولىنان ۇستاراسىن تاستاماي، بۇرىلدى دا ۇلكەنىن وڭ قولىمەن يتەرىپ، كىشىسىن تىزەسىمەن نۇقىپ كوشەگە شىعارىپ جىبەردى دە ەسىكتى جاۋىپ الدى.
— سۋىق كىرگىزىپ جىبەرگەندەرىن قاراشى، — دەپ بۇرق ەتتى ول.
بالالار جىلاپ ودان ءارى تارتتى. وسى ەكى ورتادا بۇلتتار كوشىپ، جاڭبىر سىركىرەدى. گاۆروش ولاردى قۋىپ جەتىپ:
— سەندەرگە نە بوپ قالدى، بالاپاندار؟ — دەپ سۇرادى.
— ءبىز قايدا ۇيىقتايتىنىمىزدى دا بىلمەيمىز، — دەپ جاۋاپ قاتتى ۇلكەنى.
— سول عانا ما! — دەدى گاۆروش تاڭدانىپ. — قاراي گور، شارۋاسىنىڭ ۇلكەنىن! سول ءۇشىن ەڭىرەپ جىلاۋعا بولا ما ەكەن؟ اقىماقتار!
ەپتەپ مىسقىلدى ارتىقشىلىعىن ساقتاي تۇرىپ، ول كوڭىلى تۇسكەن باستىقتىڭ كەيپىمەن جۇمساق سويلەپ:
— كانە، سوڭىمنان ەرىڭدەر، قۇرتشاباقتار! — دەدى.
— جاقسى وندا، مىرزا! — دەدى ۇلكەنى.
ەكى بالا مونتاڭداپ ونىڭ سوڭىنان ەردى، كادىمگى ارحيەپيسكوپتىڭ سوڭىنان بارا جاتقانداي. ولار ءتىپتى جىلاۋىن دا قويدى.
گاۆروش سەنت-انتۋان كوشەسىمەن باستيليا باعىتىنا تارتتى.
ءجۇرىپ كەلە جاتىپ بۇرىلدى دا ول اڭتارىلىپ، شاشتاراز جاققا قارادى.
— سونداي مەيىرىمسىز بولار ما! بارىپ تۇرعان تورتاشاباقتىڭ ءوزى! — دەدى ول — شىنىمەن اعىلشىنسىماق بىردەڭە شىعار.
جەزوكشە قىز گاۆروش باستاپ قازداي ءتىزىلىپ كەلە جاتقان ءۇش بالانى كورىپ، ىشەك-سىلەسى قاتا كۇلدى، ودان ونىڭ بۇل توپتى جاراتپايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى بولدى.
— سالەمەتسىز بە، بارشاعا ورتاق مامزەل! — دەپ سالەمدەستى.
سالدەن سوڭ شاشتارازدى ەسىنە قايتا الىپ:
— مەن ونى تورتاشاباق دەپ قاتەلەسكەن ەكەنمىن، ءابجىلاننىڭ ءوزى ەكەن عوي. ەي، ساقالقىرعىش، تابارمىن تەمىرۇرعىش، قۇيرىعىڭا قوڭىراۋ تاقساق، وندا دا ءۇش، مىندا دا ءۇش.
شاشتاراز ونىڭ وجەتتىگىن وياتتى. جىلعادان قارعىپ ءوتىپ ول قولىنا سىپىرعىش ۇستاپ، بروكەندە فاۋستى كۇتكەندەي ماڭعازدانىپ تۇرعان ساقالدى قاقپاشى ايەلگە:
— بيكەش! ءسىز ۇدايى ءوز اتىڭىزدى ءمىنىپ شىعاسىز با؟ — دەدى.
اۋزىن جيعانشا بولماي ءوتىپ بارا جاتقان بىرەۋدىڭ لاكتالعان كەبىسىنە لاي شاشىراتىپ الدى.
— وسپادار! — دەپ ايقاي سالدى تەرىسىنە سىيماي اشۋلانعان جۇرگىنشى.
گاۆروش ءوز شالىسىنەن تۇمسىعىن شىعارىپ:
— كىمگە شاعىنۋدى مارحابات ەتەسىز؟ — دەپ سۇرادى.
— ساعان، — دەپ جاۋاپ قاتتى جۇرگىنشى.
— كەڭسە جابىق، — دەپ بۇرق ەتتى گاۆروش. — قايتىپ مەن ارىز-شاعىم قابىلدامايمىن.
ودان ءارى ءجۇرىپ، ول قاقپانىڭ استىنان ابدەن جاۋراعان ون ءۇش-ون تورتتەر شاماسىنداعى قىپ-قىسقا كيىمىنەن تىزەسى كورىنىپ تۇرعان قايىرشى قىزدى بايقادى. ءوز كيىمى وزىنە تارىلىپ قالعان. بويدىڭ دا كەيدە قىرسىعى تيەدى. تىزەدەن جوعارى اشىلۋ ەرسى بولعان كەزدە قاس قىلعانداي بەلدەمشەڭ قىسقارىپ قالادى.
— بەيشارا! — دەدى گاۆروش. — بۇلاردىڭ قۇربىلارىندا دامبال دا جوق شىعار. ءۇسىپ قالماسا يگى. ءما، ۇستا.
مويىنىنا وراعان جىلى ءجۇن ماتانى شەشىپ الىپ ول قىزدىڭ ارىق، توڭعاننان كوگەرىپ كەتكەن يىعىنا لاقتىردى، بوكەباي قايتادان شالىگە اينالدى.
قىز بالا وعان تاڭدانا قاراپ، ءۇنسىز عانا ءشالىنى الدى. جوقشىلىقتىڭ بەلگىلى ساتىسىندا كەدەي ابدەن توپاستانىپ، زۇلىمدىققا قايتىپ شاعىنبايدى، جاقسىلىق جاساعانعا العىس تا ايتپايدى.
بر-ر-ر! — دەپ ءتىسىن ساقىلداتتى گاۆروش، ەڭ كەمى ءوز جاداعايىنىڭ جارتىسىن ساقتاپ قالعان اۋليە مارتيننەن بەتەر قالشىلداپ.
ونىڭ "بر-ر-ر" دەگەنىنە ىزالانعانداي جاۋىن بۇرىنعىدان دا كۇشەيىپ، شەلەكتەپ قۇيدى. قاسكوي اسپان جاقسى ءىسىڭ ءۇشىن وسىلاي جازالايدى عوي.
— اھ سولاي ما! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى گاۆروش. — مۇنىسى نە تاعى دا؟ قايتا قۇيدى عوي. و، ءتاڭىرى قۇداي! ەگەر وسىلاي جالعاسا بەرەتىن بولسا، سۋ ءۇشىن اقى تولەۋدەن باس تارتامىن!
ول قايتا ادىمداپ ءجۇرىپ كەتتى.
— جارايدى، وقا ەمەس، — دەدى ول ءبۇرىسىپ شالىگە ورالعان قايىرشى قىزعا قاراپ. — ونىڭ تەرىسى ەندى سەنىمدى! — سوسىن بۇلتقا قاراپ ايقاي سالدى:
— مىنە، سەنى دە الداپ سوقتىق!
بالالار جۇگىرىپ ودان قالماۋعا تىرىستى.
ولار ءبىر كورمە-اينەكتىڭ تۇسىنان وتكەندە، بۇل تورتەمىرى ءجيى بولكەنان دۇكەنى ەكەن، التىن قۇساتىپ ناندى تەمىرتوردا ۇستايدى. گاۆروش بۇرىلىپ:
— ءيا، ول نە ەكەنىن بىلدىك، اۋقات جاساپ پا ەدىڭدەر، بالاقاندار؟ دەدى.
— ءبىز تاڭ اتقاننان بەرى ءنار تاتقان جوقپىز، مىرزا، — دەپ جاۋاپ بەردى ۇلكەنى.
— دەمەك، سەندەردە اكە دە، شەشە دە جوق قوي، تەگى؟ — دەپ اسقاق كەيىپپەن سۇرادى گاۆروش.
— كەشىرىڭىز مىرزا، بىزدە اكە دە، شەشە دە بار، تەك ءبىز ولاردىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەيمىز.
كەيدە بىلگەنىڭنەن وسى بىلمەگەنىڭ دە جاقسى، — دەدى گاۆروش. ول ويشىل ەدى.
— مىنە، ءبىزدىڭ ءجۇرىپ كەلە جاتقانىمىزعا ەكى ساعات بولدى، — دەدى ۇلكەنى — جاشىكتەردىڭ ماڭىنان بىردەڭە ىزدەپ ەدىك، ەشتەڭە دە تاپپادىق.
— بىلەمىن، — دەدى گاۆروش، — يتتەر تىمىسكىپ تاپقان عوي، ولار ءبارىن قيداي سىپىرادى.
سوسىن ءسال ءۇنسىز قالىپ، ءسوزىن ءارى قاراي جالعادى:
— دەمەك، ءبىز اتا-انالارىمىزدان ايىرىلعان ەكەنبىز عوي. جانە ءبىز نە ىستەۋىمىز كەرەگىن تاعى دا بىلمەيمىز. بۇل تۇككە دە تۇرمايدى، باۋىرلار. مۇنداي جاستا اداسۋ ءجون ەمەس. الايدا، تىسكە باسىپ شاينايتىن بىردەڭە كەرەك قوي.
قايتىپ ول بالالارعا سۇراق قويعان جوق.
باسپاناسىز قالۋدان وڭاي نە بار!
بالالىققا تون قامسىزدىعى قايتا ورالىپ ۇلكەن ۇل:
— كۇلكىلى! مامامىز عوي بىزگە الداعى جەكسەنبىدە كيەلى قىزىل تالعا اپارامىن دەپ ۋادە بەرگەن ەدى عوي، — دەپ داۋىستاپ جىبەردى.
— شىقپىرتۋ ءۇشىن شىعار، — دەپ ءتۇيدى گاۆروش.
— مەنىڭ مامام، — دەپ قايتا باستادى ۇلكەن ۇل، — ناعىز بيكە، مامزەل ميسسپەن بىرگە تۇرادى...
— ۇقساۋىن ۇقساۋلى، اياعى تۇساۋلى، — دەپ ءىلىپ اكەتتى گاۆروش.
وسى ارادا توقتاپ، ءوز شوقپىتىنىڭ كۇللى قۇپيا جىقپىلدارىن اقتارا باستادى.
اقىرى باسىن كوتەرىپ، قاناعات سەزىمىن بىلدىرەتىن رايمەن، ءتىپتى سالتاناتتى تۇردە:
— تىنىشتالىڭدار، بالاقايلار! — دەدى. — كەشكى اۋقات ۇشەۋىمىزگە قاپتال جەتەدى.
بالاقايلار تاڭدانۋىنا دا ۋاقىت بەرمەي، ول ەكەۋىن دە يتەرىپ، بولكەنان دۇكەنىنە كىرگىزىپ، ءبىر سۋ اقشانى ساتۋشىنىڭ الدىنا لاقتىرىپ جىبەرىپ:
— بەس سانتيمگە نان بەرىڭىز، — دەدى داۋىستاپ.
قوجايىننىڭ ءوزى بولىپ شىققان ساتۋشى قولىنا نان مەن پىشاق الدى.
— ءۇش ءتىلىم بولسىن، ساتۋشى! — دەدى تاعى دا داۋسىن كوتەرىپ.
سوسىن كىسىلىك ءبىر رايمەن:
— ءبىز ۇشەۋمىز، — دەپ قوسىپ قويدى.
نان ساتۋشى ءۇش الارمانىن مۇقيات شولىپ ءوتىپ، قارا بيدايدىڭ نانىن العانىن بايقاپ قالىپ، ساۋساعىن تاناۋىنا بويلاتا تىعىپ، ول ۇلى ءفريدريحتىڭ شاقشاسىنان سىيعا تەمەكى يىسكەگەندەي وكتەم كەيىپپەن اۋانى تارتا تۇرىپ ساتۋشىنىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ ايقايلاپ جىبەردى:
— بۇل نە؟ — دەپ.
— بۇل نەڭ نە؟ بۇل نان، وتە جاقسى نان، ەكىنشى سورت.
— شاماسى، تاستەمىر دەگىڭىز كەپ تۇر عوي، — دەپ سابىرمەن عانا قارسىلىق ءبىلدىردى گاۆروش. — اق نان بەرىڭىز! تازاسىن! مەن سىيلاپ تۇرمىن.
ساتۋشى جىميماي قالا المادى. اق ناندى ءبولىپ جاتىپ، بالالارعا ەسىركەي قارادى، بۇل گاۆروشتىڭ نامىسىنا ءتيدى.
— ەي، ناۋباي! — دەدى ول — ءسىز نە، ءبىزدىڭ بويىمىزدى ولشەيىن دەپ پە ەدىڭىز؟
ەگەر وسى ۇشەۋىن ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن قويسا، ارەڭ دەگەندە ءبىر ساجىن بولار ەدى.
نان تۋرالىپ، ناۋباي ءبىر سۋدى جاشىككە تاستاعاندا گاۆروش بالالارعا قاراپ:
— ال، سوعىڭدار ەندى، — دەدى.
بالالار وعان اڭتارىلا قارادى.
گاۆروش كۇلىپ جىبەردى:
— و، سولاي ما! راس، ولار مۇنى ءالى تۇسىنبەيدى، وسە قويعان جوق قوي، دەپ كىدىرىپ ءسوزىن قايتا جالعاپ: — ءما، جەڭدەر! — دەپ ءارقايسىنا ءبىر-بىر ءتىلىم نان ۇستاتتى.
ۇلكەنى اڭگىمەگە تارتۋعا لايىق، سوندىقتان سىي-سىياپاتى دا ايرىقشا بولۋى كەرەك ءوز تابەتىن قاناعاتتاندىرۋدا ەش الاڭى بولماۋى شارت دەپ تۇيگەن ول ناننىڭ ەڭ ۇلكەن ءتىلىمىن ۇستاتىپ:
— جاپسىر مىنانى ارانىڭا، — دەدى.
ءبىر تۋرامى باسقالارىنان كىشىرەك ەكەن، ونى ءوزى الدى.
بەيشارا بالالار ابدەن اشىققان ەكەن، گاۆروشتىڭ دا تويىپ تۇرعانى شامالى. ناندى قوماعايلانا قاربىتىپ ولار دۇكەنشەدە بوگەلىڭكىرەپ ەدى، اقىسىن الىپ العان ساتۋشى الا كوزىمەن قارادى. كوشەگە شىعايىق، — دەدى گاۆروش.
ولار قايتادان باستيليا باعىتىنا تارتتى. ارا-تۇرا جارقىراعان كورمە-اينەكتەردىڭ جانىنان وتسە، كىشكەنتاي توقتاي قالىپ، مويىنىنا جىپپەن اسقان قالايى ساعاتىنا قارايدى.
— دەگەنمەن اقىماق وزدەرى، — دەدى گاۆروش.
سوسىن تولعانا تۇرىپ:
— مەندە بالاقايلار بولسا بار عوي، ولارعا جاقسىراق قارار ەدىم، دەپ كۇبىر ەتتى.
ولار ناندى جەپ تاۋىسىپ، قاراڭعى بالەت كوشەسىنىڭ بۇرىشىنا جەتكەندە، ونىڭ ار جاق تۇكپىرىنەن فورس تۇرمەسىنىڭ الاسا دا سۇستى كىرە بەرىس ەسىگى كورىنگەندە بىرەۋ:
— ا، بۇل سەنبىسىڭ، گاۆروش؟ — دەدى.
— ا، بۇل سەنبىسىڭ، مونپارناس؟ — دەپ جاۋاپ قاتتى گاۆروش.
وعان ءباز-بىر ادام جاقىنداپ كەلدى، بۇل اناۋ-مىناۋ ەمەس، مونپارناستىڭ ءوزى بولاتىن، كيىمىن وزگەرتىپ، دوڭگەلەك كوك اينەك اسىپ السا دا گاۆروش ونى جازباي تانىدى.
— ءماسساعان، سۇمدىق كەرەك بولسا، — دەدى ءسوزىن ءارى قاراي ساباقتاعان گاۆروش. — شۇباتىلعان شەكپەنىڭ زىعىردىڭ تۇقىمىنان تۇزىلگەن جاراعا تاڭار داكەنىڭ تۇسىندەي، كوك كوزىلدىرىگىڭ اينىماعان دوكتورلاردىكى. بىرى-بىرىنە ساي كەلىپ تۇر، سەن كارتامىشقا.
— اقىرىن! — دەپ ونى جەڭىنەن تارتتى مونپارناس. — قاتتى ايقايلاما.
سوسىن جارىق جانىپ تۇرعان كورمە-اينەكتەن اۋلاق الىپ كەتتى.
ەكى كىشكەنتاي قول ۇستاسىپ، ىرىقسىز سوڭدارىنان ەردى.
ولار وتكەن-كەتكەننىڭ كوزى مەن جاڭبىردان تاسالايتىن داربازا مۇناراسىنىڭ قاراكولەڭكەسىنە تۇسكەندە مونپارناس:
— مەنىڭ قايدا باراتىنىمدى بىلەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى.
ەرىكسىز كوتەرۋ موناستىرىنە باراسىڭ، — دەپ جاۋاپ بەردى
گاۆروش.
— قالجىڭباس! مەن بابەتتى ىزدەپ تاپقىم كەلەدى، — دەپ جالعادى ءسوزىن مونپارناس.
— Ah، ونى بابەتا دەۋشى ەدى عوي، — دەپ مىرس ەتتى گاۆروش.
مونپارناس داۋىسىن باياۋلاتىپ:
— ايەل ەمەس، ەركەك، — دەدى.
— اھ، سەن وندا بابەت تۋرالى ايتىپ تۇر ەكەنسىڭ عوي.
— ءيا، بابەت جونىندە.
— مەن ول كونۆەرتكە ءتۇسىپ كەتكەن شىعار دەپ ويلاعانمىن.
ول ونى اشقان، — دەدى مونپارناس، سوسىن بالاعا بۇگىن تاڭەرتەڭ كونسەرجەگە اۋىستىرعاندا بابەتتىڭ وڭعا "جاۋاپ الۋ دالىزىنە" بارۋدىڭ ورنىنا سولعا بۇرىلىپ قاشىپ كەتكەنىن ايتۋعا اسىقتى.
گاۆروش ونىڭ ەپتىلىگىنە قايران قالىپ:
— مىنە، بۇل شەبەر! — دەدى.
مونپارناس قالاي قاشقانىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ايتىپ، ءسوزىنىڭ قورىتىندىسىندا:
— بار بولعانى وسى ەكەن دەپ ويلاما سەن، — دەدى.
گاۆروش مونپارناستى تىڭداي تۇرىپ، ونىڭ قولىنداعى تەمىر تاياعىن لىپ ەتكىزىپ تارتىپ قالىپ ەدى، تۇتقاسىنىڭ ىشىنەن قانجاردىڭ ءجۇزى شىعا كەلدى.
— وھو! — دەپ قانجاردى ول ورنىنا ول قايتا سۇعا سالدى. — قاراپايىم كيىندىرىپ، وققاعارىڭدى بىرگە الىپ ءجۇر ەكەنسىڭ عوي.
مونپارناس كوزىن قىستى.
— ءتايىرى السىن! — دەپ داۋىستاپ قالدى گاۆروش.
— پەرعاۋىندارمەن ۇستاسقالى ازىرلەنىپ جۇرگەننەن ساۋسىڭ با، ءوزى؟
— رەتىنە قاراي، — دەدى مونپارناس سۇلەسوق جاۋاپ قاتىپ، — تۇيرەۋىش ەشقاشان بوگەت بولمايدى.
بۇگىن تۇندە نە ىستەمەك ويىڭ بار؟
مونپارناس قايتادان ماڭعازدانا قاپ ءتىسىنىڭ اراسىنان سىزدىقتاتتى:
— بىلايىنشا، بىردەڭەلەر بار.
سوسىن اڭگىمەسىن اۋىستىرىپ:
— ءيا، ايتقانداي! — دەدى داۋىستاپ.
— ال، تىڭدادىق.
— تاياۋدا ءبىر وقيعا بولدى. تەك ويلاپ قارا. ءبىر بۋرجۋانى كەزدەستىردىم. ول ماعان وسيەتى مەن ءاميانىن سىيعا تارتتى. بارلىعىن تاباندا قالتاما سالدىم. ءمينوت وتەر-وتپەستە قولىممەن سيپاپ، قالتامدى اقتارسام، تۇك جوق.
ۋاعىزدان باسقا دە، — دەپ قوستى گاۆروش.
ال، ءوزىڭ شە؟ — دەپ ءسوزىن جالعادى مونپارناس، — قايدا باراسىڭ؟
گاۆروش وعان ءوزىنىڭ قامقورلىعىنداعىلاردى نۇسقاپ جاۋاپ قاتتى:
— مىنا جىگىتتەردى ۇيىقتاۋعا اپارامىن.
— بۇلاردى قايدا جاتقىزاسىڭ؟
— وزىمىزدىكىنە.
— وزىمىزدىكىڭ قايدا؟
— وزىمدە.
— دەمەك، سەنىڭ پاتەرىڭ بار ەكەن عوي.
— بار.
— ول قايدا؟
— پىلىمدە، — دەپ جاۋاپ بەردى گاۆروش.
مونپارناستى بىردەڭەمەن تاڭ قالدىرۋ قيىن، بۇل ارادا ول ەرىكسىز تاڭدانىپ:
— پىلدە دەيدى؟ — دەپ داۋىستاپ جىبەردى.
— ءيا، سولاي، پىلدە، — دەپ ءسوزىن تاعانداي ءتۇستى گاۆروش، — وندا نە تۇر؟
بالانىڭ استارلى ءسوزى مونپارناستى تىنىشتاندىرىپ، ساناسىن ساۋلەلەندىردى. شاماسى، ول گاۆروشتىڭ پاتەرى جونىندە جاقسى پىكىردە بولسا كەرەك.
— ال شىنتۋايتىنا كەلگەندە، ءپىلىڭ ءپىل بولسىن، — دەدى ول — و نە، وندا قولايلى ما؟
— وتە قولايلى، — دەپ جاۋاپ قاتتى گاۆروش، — راسىندا دا، وتە جاقسى وندا. كوپىرلەردىڭ استىنداعىداي بۇرالقى جەل جوق.
— وعان قالاي كىرەسىڭ؟
— كادۋىلگىدەي كىرەمىن.
— دەمەك، وعان كىرەتىن ساڭىلاۋ بار ەكەن عوي.
— ءتايىرى السىن! ول جونىندە جۇمعان اۋزىڭدى اشپا. الدىڭعى ەكى اياعىنىڭ اراسىندا، جانسىزدار ونى بايقاماي ءجۇر.
— سەن سوندا جوعارعىسىنا شىعاسىڭ با؟ مەنىڭ تۇسىنىگىمشە سولاي!
— قاراپايىم كوز بايلاۋ. ءبىر، ەكى — بارلىعى ءازىر، سەن جوقسىڭ.
ءسال ءۇنسىز قالىپ، سوسىن ءسوز قوستى گاۆروش:
— مىناۋ كىشكەنتايلار ءۇشىن مەندە ساتى تابىلادى.
مونپارناس قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.
— ءتايىرى السىن سەنى، بۇل بوزوكپەلەردى قايدان تاۋىپ الىپ ءجۇرسىڭ؟
— بۇلاردى ماعان ەستەلىك رەتىندە شاشتاراز سىيعا تارتقان.
كەنەت مونپارناس ويلانىپ قالدى.
— سەن مەنى تىم وڭاي تانىدىڭ، — دەپ مىڭگىرلەدى ول.
قالتاسىنان قاۋىرسىننان قيىپ، ماقتامەن وراعان ەكى زات الىپ، ەكەۋىن ەكى تاناۋىنا تىعىپ ەدى، مۇرىنى مۇلدەم وزگەرىپ شىعا كەلدى.
— مىنا مۇرىنىڭ بەتىڭە لايىق، — دەدى گاۆروش. — ءقازىر سەن ونشا ۇسقىنسىز كورىنبەيسىڭ. ىلعي دا وسىلاي ءجۇر.
مونپارناس كوركەم جىگىت بولاتىن، ال گاۆروش — سايقىمازاق.
— قالجىڭنان تىس، — دەدى مونپارناس، — ەندى مەنى قانداي دەپ بىلەسىڭ؟
ونىڭ داۋىسى دا بۇرىنعىسىنان باسقا بولىپ كەتتى. قاس قاعىمدا مونپارناس مۇلدەم تانىماستاي بولىپ شىقتى.
— كورسەتشى، كانە پەت-ر-رۋشكا! — دەپ داۋىستادى گاۆروش.
بۇعان دەيىن ەشتەڭە تىڭداماي، ساۋساقتارىن مۇرىندارىنا
تىعىپ، وزىمەن ءوزى اۋرە بولىپ تۇرعان كىشكەنتايلار الگى ەسىمدى ەستي سالا، جاقىنداپ كەلىپ قۋانىشتى رايمەن مونپارناسقا قادالا قارادى.
وكىنىشكە وراي مونپارناس الاڭداۋلى ەكەن.
ول قولىن گاۆروشتىڭ يىعىنا سالىپ، ءار ءسوزىن قاداي ايتىپ بىلاي دەدى:
— بەرى قارا، بوزبالا، كوزىڭدى ايىرما: ەگەر مەن الاڭدا دوگىممەن، داعىممەن، ديگىممەن قىدىرىپ جۇرسەم، ونىڭ ۇستىنە سەندەر ەكى ەسەلەنگەن ون سۋمەن قوشەمەتتەپ تۇرساڭدار مەن دەگەن ويناپ بەرۋگە قارسى ەمەسپىن عوي، سولاي بولسىن، بايقاڭدار اڭقاۋلارىم. الايدا ءازىر مەيرام جوق قوي.
وسىناۋ وقشاۋ ءسوز بالاعا تيىسىنشە اسەر ەتتى. ول كىلت بۇرىلىپ، جىلت-جىلت ەتكەن كىشكەنتاي كوزىمەن جان-جاعىن شولىپ شىعىپ، وزدەرىنەن بىرنەشە قادام جەردە سىرتىن بەرىپ تۇرعان پوليسەيدى كوردى.
— مىنە، گاپ قايدا! — دەگەن ءسوز گاۆروشتىڭ اۋزىنان شىعىپ كەتە جازدادى.
الايدا ول ءوزىن ءوزى ۇستاپ قالدى دا، مونپارناستىڭ قولىن قىسىپ:
— ال، قوش بول، — دەدى، — ءوز كىشكەنتايلارىممەن پىلگە كەتتىم مەن. ەگەر تۇندە كەرەگىم بوپ قالسام، مەنى سودان تابۋىڭا بولادى. جوعارى جارتىدا تۇرامىن عوي. قاقپاشىم جوق. گاۆروش مىرزانى سۇرارسىڭ.
— جارايدى، — دەدى مونپارناس.
ولار ەكى ايىرىلدى. مونپارناس — گرەف الاڭىنا، گاۆروش باستيلياعا بەت الدى. بەس جاسار بالاقاي گاۆروشتىڭ سوڭىنا ەرگەن باۋىرىنان قالماي، تومپاڭداپ، ۇزاپ بارا جاتقان "پەت-ر-رۋشكانى" كورىپ قالۋ ءۇشىن الدەنەشە بۇرىلىپ قارادى.
مونپارناستىڭ گاۆروشقا پوليسەي تۇرعاندىعىن ەسكەرتكەن تۇسىنىكسىز ءسوز تىركەسىنىڭ جالعىز عانا قۇپياسى بار؛ ول ءتۇرلى تاسىلدەرمەن بەس-التى رەت قايتالانعان "ديگ" دىبىس ۇندەستىگىندە جاتىر. ءسوزدىڭ "ديگ" بۋىنى جەكە ايتىلمايدى، ال ءبازبىر تىركەستىگى سوزگە قوسا قويعاندا "اباي بولايىق، بەتىمەن سويلەۋگە بولمايدى" دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە مونپارناستىڭ ءسوز تىركەسىندە گاۆروش اڭعارا الماعان ادەمىلىك بار: "مەنىڭ دوگىم، داگىم جانە ديگىم" دەگەنى، "مەنىڭ ءيتىم، پىشاعىم جانە ايەلىم" دەگەندى ءبىلدىرىپ، تامپل تۇرمەسىنىڭ ارگوسىن مەڭزەيدى، ونى مولەر شىعارما جازعان، كاللو سۋرەت سالعان سوناۋ ۇلى عاسىردىڭ سايقىمازاقتارى مەن سىقاقشىلارى ءجيى قولدانعان.
بۇدان جيىرما جىل بۇرىن باستيليا الاڭىنىڭ تۇستىك شىعىسىندا ايماققا جاقىن كونە شۇڭقىردىڭ ورنىنان قازعان كانالدان، باعزى قامال-تۇرمەنىڭ ورنىنان عاجايىپ مونۋمەنت تابىلدى؛ پاريجدىكتەردىڭ جادىندا دا ساقتالماي جويىلىپ كەتكەن بۇل ەسكەرتكىش ءبازبىر ءىز قالدىرۋعا لايىق-اق ەدى، ويتكەنى ول ارقىلى ينستيتۋت مۇشەسى، ەگيپەت ارمياسىنىڭ باس قولباسشىسىنىڭ وي-پىكىرى باعزىدا جۇزەگە اسىرىلعان بولاتىن.
ءبىز "مونۋمەنت" دەيمىز، شىن مانىندە بۇل ونىڭ ماكەتى عانا. الايدا بۇل ماكەت، بۇل الىپ جوبانىڭ العاشقى نۇسقاسى، ناپولەون يدەياسىنىڭ وقيعالار جەلىسىنىڭ ءۇردىس ەكپىنىمەن ەكى-ۇش مارتە لاقتىرىپ تاستالىپ، بىزدەن جىراقتاتىلا تۇسكەن وراسان زور ءمايىتى تاريحي تانىلىپ، ۋاقىتشا بەلگىلەنگەن مارتەبەسىنە قاراما-قارسى ءبازبىر بىتكەن شارۋانىڭ ماعىناسىنا يە بولدى. بۇل ۇستىندە مۇناراسى بار ۇيگە ۇقسايتىن، تاس پەن تاقتايدان جاسالعان ءپىل بولاتىن؛ كەزىندە بوياۋشى ونى جاسىل سىرمەن سىرلاعان كورىنەدى، ول اسپان مەن جاڭبىر جانە ۋاقىت ونى قارايتىپ جىبەرگەن. الاڭنىڭ وسى ءبىر قاڭىراعان اشىق تۇكپىرىندە الىپ جانۋاردىڭ كەڭ ماڭدايى، تۇمسىعى، تىستەرى، مۇنارا ورنالاسقان دالاداي داليعان جون ارقاسى، باعانالارعا ۇقساس قاپ-قارا اياقتارى تۇنگى جۇلدىزدى اسپاندا سۇمدىق ۇرەيلى، قيالداعى سۇلبا بولىپ كورىنەدى. ونىڭ نە بىلدىرەتىنى جانە بەيمالىم. بۇل حالىقتىڭ قۋاتىن سيپاتتايتىن بەينەلىك تۋىندى سياقتى. تۇنەرە تۇكسيگەن الىپ ءارى جۇمباق ءبىر دۇنيە. باستيليانىڭ كوزگە كورىنبەيتىن ەلەسىمەن قاتار اسپانعا بويلاعان ەرەسەك زور جانە ءبىر ەلەس بۇل.
شەتەلدىكتەر بۇل قۇرىلىستى سيرەك تاماشالايدى، وتكەن-كەتكەندەر وعان جالپى قارامايدى. ءپىل جىلدان جىلعا ءبۇلىنىپ بارادى، ءتۇسىپ جاتقان سىلاق كەسەكتەرى ونىڭ قابىرعالارىن قوجىر-قوجىر ەتىپ، جيىركەنىشتى قوتىرداي ادام قاراعىسىز قىلعان. سالونداردىڭ كوركەم تىلىندە "ەديلدەر" اتالىپ جۇرگەندەر ونى 1814 جىلدان باستاپ تارس ۇمىتقان. Mac كوشىرلەردىڭ دەمىمەن ساسىپ، شىرىك شارباقتاردىڭ قورشاۋىندا قيراپ بۇلىنگەن ول اۋرۋ ادامداي تۇنەرىپ وسى بۇرىشتا ءالى تۇر: جارىق-سىزاتتار ءبۇيىرىن سوقالاپ، قۇيرىعىنىڭ سىمدارى شىعىپ قالعان، اياقتارىنىڭ اراسىنا بويلاپ ءشوپ وسكەن. توپىراقتىڭ ۇدايى قوردالانىپ، باياۋ قالىڭداۋى سالدارىنان ۇلكەن قالالاردىڭ جەر قىرتىسى قاتپارلانىپ، بىلدىرتپەي وسە بەرەتىنى سياقتى ونىڭ اينالاسىنداعى الاڭنىڭ دەڭگەيى دە وتىز بەس جىل ىشىندە ەداۋىر بيىكتەپ، ءپىلدىڭ ءوزى اياعىنىڭ استىنداعى جەر وتىرعانداي شۇڭقىردا قالىپ قويعان. توعىشارلاردىڭ كوزقاراسى تۇرعىسىنان العاندا ۇسقىنسىز، ءۇستى-باسى لاس، كىسى جيىركەنەرلىك ول ماڭقيىپ ءالى تۇر. كەيدە ول ۇزاماي سىپىرىپ اكەتەتىن كىر-قوقىستىڭ ۇيىندىسىنە ۇقساعانمەن، ۇلىلىعى ءالى-اق اشىلاتىن الىپ ەكەنىنە ەشكىم تالاسپاسقا ءتيىس.
الدىندا ايتقانىمىزداي تۇندە ونىڭ بەينەسى وزگەرىپ تۇرادى. ءتۇن دەگەنىمىز ءبارىنىڭ تۇنەككە تۋىس ستيحياسى عوي. ىمىرت ۇيىرىلىسىمەن كارى ءپىل وزگەرىپ كەتەدى دە، تۇنەكتىڭ ايبارلى تىنىشتىعىندا سابىرلى دا قاھارلى كەيىپكە ەنەدى. وتكەنگە تيەسىلى بولا تۇرىپ ول تۇنگە دە تاۋەلدى: الىپتىڭ كەلبەتىنە قاراڭعى تۇنەك جاراسادى.
تۇرپايى، جىرىم-جىرىم، ءتورتباق، ىزبارلى، اۋىر، تۇك ءپىشىنى جوق، الايدا ايبارلى، عاجايىپ ءارى جابايى تاكاپپارلىقتىڭ تابى باسىلعان ول ەسكەرتكىش عايىپ بولىپ، ەندى وندا ورنىن قاراۋىتقان توعىز مۇنارالى باستيلياعا بوساتقان مۇرجاسى سىرلانعان الىپ پەش سياقتى بىردەڭە تۇر، ورنىن بۋرجۋازيالىق قۇرىلىسقا بەرگەن فەوداليزم ءتارىزدى. پەشكە قۇدىرەتى بۋ قازانىندا جاتقان ءداۋىردىڭ بەينەسى بولۋ ابدەن ورىندى. بۇل ءداۋىر دە وتەدى، ءوتىپ تە بارا جاتىر؛ جۇرت قۋات قازاندا بولسا، قۇدىرەت تەك ميدا عانا بولاتىنىن ۇعىنىپ كەلەدى، بىلايشا ايتقاندا، دۇنيەنى سوڭىنا ەرتىپ العا سۇيرەپ كەلە جاتقان لوكوموتيۆ ەمەس، يدەيا. لوكوموتيۆتى يدەياعا تىركەڭدەر. بۇل جاقسى عوي، ءبىراق اتتى شاباندوز دەپ قابىلداماڭدار!
قالاي بولعانمەن دە باستيليا الاڭىنا ورالا وتىرىپ ءبىز مىنانى عانا ايتا الامىز: گيپستىڭ كومەگىمەن ءپىلدى جاساۋشى ۇلىلىققا قول جەتكىزدى، ال قولادان پەش مۇرجاسىن جاساۋشىنىڭ تىندىرعانى بولماشى عانا.
دابىلدى ەسىممەن شىلدە توڭكەرىسى دەپ اتاعان شالا تۋعان ريەۆوليۋسياسىماقتىڭ ءساتسىز ەسكەرتكىشى الگى پەش مۇرجاسى 1832 جىلدىڭ وزىندە-اق وراسان زور اعاش جەيدەمەن جانە ءپىلدى تۇبەگەيلى كوزدەن تاسالاپ تاستاعان ۇزىن تاقتاي البارمەن جابىلعان ەدى، ءوز باسىم سول جەيدەنىڭ جوعالىپ كەتكەنىنە وكىنەمىن.
الىستاعى قولشامنىڭ جارىعىمەن ارەڭ بۇلدىراپ كورىنگەن الاڭنىڭ ءدال سول بۇرىشىنا گاۆروش ەكى كىشكەنتايىمەن بەت الدى.
وسى ارادا اڭگىمەمىزدى ءۇزىپ، مىنانى ەسكەرتە كەتكەن ابزال بولار، ءبىز شىندىقتى بۇرمالامايمىز، بۇدان جيىرما جىل بۇرىن جونگە سالۋ پوليسياسىنىڭ سوتى سول باستيليا ءپىلىنىڭ ىشىندە ۇيىقتاپ جاتقان جەرىنەن ۇستاپ، قاڭعىباستىعى مەن ەسكەرتكىشتى بۇلدىرگەنى ءۇشىن دەپ سوتتاعان ەكەن.
سول دەرەكتى اتاي وتىرىپ، اڭگىمەمىزدى ءارى جالعاستىرايىق.
الىپ ستاتۋيانىڭ تۇبىنە كەلگەندە گاۆروش شەكسىز ۇلكەننىڭ شەكسىز كىشىگە قانداي اسەر ەتۋى مۇمكىن ەكەنىن ءتۇسىندى.
— بالاپاندار، قورىقپاڭدار، — دەدى.
سوسىن الباردىڭ تاقتايلارى اراسىنداعى ساڭىلاۋدان ءوتىپ، قورشاۋدىڭ ىشىنەن ءبىر-اق شىقتى دا بالاقايلاردىڭ تەسىك ارقىلى كىرۋىنە كومەكتەستى. ازداپ ۇرەيلەنگەن بالالار مىنا ءبىر شوقپىت كيگەن كىشكەنتاي ەلەسكە سەنىپ، نان بەرىپ، تۇنەپ شىعاتىن جەر تاپقان گاۆروشتىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەدى.
الباردا كۇندىز كورشى وتىن قويماسىنىڭ جۇمىسشىلارى پايدالانعان ساتى جاتقان ەدى، گاۆروش ونى كۇتپەگەن كۇشپەن كوتەرىپ اكەپ، ءپىلدىڭ الدىڭعى ەكى اياعىنىڭ بىرىنە سۇيەدى. ساتى تىرەلگەن جەردەن الىپتىڭ بۇيىرىندەگى ۇڭىرەيگەن تەسىكتى كورۋگە بولاتىن ەدى. گاۆروش ءوز مەيماندارىنا ساتى مەن تەسىكتى كورسەتتى.
— ورمەلەپ شىعىپ، مىندا كىرىڭدەر، — دەدى ول. بالالار ۇرەيلەنە بىر-بىرىنە قارادى.
— قورىقپاڭدار، بالاقايلار، — دەپ ايعايلاعان گاۆروش: — ءقازىر ءبارىن كورەسىڭدەر، — دەدى.
ول ءپىلدىڭ قوجىر-قوجىر اياعىن قۇشاقتاپ، ساتىعا قاراماي-اق جارىلىپ تۇرعان جەردەن ءبىر-اق شىقتى. ورمەلەپ تەسىككە ەنگەن سارباس جىلانداي سىپ بەرىپ ول ىشكە كىردى، قاس قاققانشا بولماي بالالار ونىڭ قاراڭعىعا سۇڭگىگەن ساڭىلاۋدان كومەسكى اق داق ءتارىزدى بوزعىلت ءجۇزىن كوردى.
— مىنە، بولدى، ەندى سەندەر شىعىڭدار، كىشكەنتايلار، — دەپ ايقايلادى ول. — مۇندا قانداي جاقسى ەكەنىن كورەسىڭدەر. كانە، سەن شىق! — دەپ ايقايلادى ۇلكەنىنە. — مەن قولىمدى بەرەيىن.
بالالار ءبىرىن ءبىرى يتەرمەلەدى. گاۆروش ولارعا ۇرەي عانا تۋعىزباي، سەنىم دە سىيلادى، ونىڭ ۇستىنە جاڭبىر جاۋىپ كەتتى. ۇلكەنى باتىلدانىپ، تاۋەكەلگە بەل بۋدى. اعاسىنىڭ كوتەرىلىپ بارا جاتقانىن كورىپ، كىشىسى الىپ حايۋاننىڭ ەكى اياعىنىڭ اراسىندا جالعىز قالدىم دەپ باقىرىپ جىلاپ جىبەرگىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق جىلاۋعا باتپادى.
ۇلكەن شايقالاقتاپ، باسقىشتىڭ ساتىسىمەن جوعارى ورمەلەدى دە، گاۆروش ونى سەمسەرلەسۋ ۇستازىنىڭ شاكىرتىنە دەم بەرگەنىندەي، قوسشىنىڭ قاشىردى ايداعانىنداي ىسقىرىپ جىگەرلەندىرىپ تۇردى:
— قورىقپا!
— وسىلاي، دۇرىس!
— ورمەلە دەيمىن، ورمەلە!
— اياعىڭدى مىندا سال!
— قولىڭدى اندا!
— باتىلىراق!
بالا قول جەتەتىن جەرگە كەلگەندە قولىنان قاتتى ۇستاپ وزىنە تارتتى.
— قولعا ءتۇستىڭ بە! — دەدى گاۆروش.
بالا تەسىككە قارعىپ كىردى.
— ەندى مەنى كۇت، — دەدى گاۆروش. — مىرزا، وتىرۋعا مارحابات ەتىڭىز.
تەسىكتەن قالاي كىرسە، سولاي جىلت ەتىپ شىعىپ، ول مايمىلداي ابجىلدىكپەن ءپىلدىڭ اياعىن قۇشاقتاپ جەرگە سىرعىپ تۇسە قالدى، ءشوپ باسىپ تۇرعان بەس جاسار بالاقاندى قۇشاقتاي الىپ، كوتەرىپ باسقىشتىڭ ەڭ ورتاڭعى ساتىسىنا كوتەرىپ، قۇيرىعىنان جوعارى يتەرىپ، ۇلكەنىنە ايعاي سالدى:
— مەن ونى يتەرەيىن، سەن وزىڭە تارت.
كىشكەنتاي وزىنە ءوزى كەلىپ ۇلگەرمەي، قاس-قاعىمدا كوتەرىلىپ، جوعارى سۇيرەلىپ، قولىنان تارتىلىپ تەسىككە كىرگىزىلدى دە، گاۆروش ىزىنشە قارعىپ شىعىپ، ءبىر تەۋىپ ساتىنى شوپتەسىن جەرگە قۇلاتىپ ءتۇسىردى دە قولىن شاپالاقتاپ:
— مىنە، ءبىز كەلدىك تە! — دەپ ايقاي سالدى. — گەنەرال لافايەت جاساسىن!
شات-شادىمان وسى كوڭىلدىلىكتىڭ جەلىمەن:
— ال، قاراباس تايپاقتارىم، ءبىز مىنە ۇيىمىزدەمىز، — دەدى قۋانىپ.
قايران، پايداسىزدىقتىڭ كۇتپەگەن پايداسى-اي دەسەيشى! ۇلى تۋىندىلاردىڭ شاراپاتى! الىپتاردىڭ قايىرىمى! يمپەراتوردىڭ پىكىرى ورىلگەن مىناۋ الاپات ەسكەرتكىش پاناسىزداردىڭ ۇياسى بولدى. ءسابي الىپتىڭ قورعاۋىنا الىندى. مالىنا كيىنگەن بۋرجۋا عوي، باستيليا الاڭىنداعى وسى ءپىلدىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، كوزىن باجىرايتىپ: "وسىنىڭ نە ءۇشىن قاجەتى بولدى ەكەن؟" — دەپ قايتالايدى ماردىمسىپ. ال بۇل اكەسى دە، شەشەسى دە جوق، جەيتىن نانى، توقتايتىن تۇراعى جوق قۇيتىمداي جان يەلەرىن سۋىق پەن قىراۋدان، جاڭبىر مەن بۇرشاقتان قۇتقارۋ ءۇشىن، قىستىڭ ىزعىرىق جەلى قورعاپ، اقىرى بەزگەكپەن بىتەتىن دىمقىل لاس جەردى، اقىرى ولىممەن اياقتالاتىن قار ۇستىندە تۇنەتپەس ءۇشىن كەرەك. بۇل قوعام كەرى يتەرىپ شىعارىپ تاستاعان بەيكۇنا جانداردى پانالاتۋ ءۇشىن كەرەك. بۇل قوعامدىق كىنانى ازايتۋ ءۇشىن كەرەك. بۇل، سايىپ كەلگەندە، الدىنان بارلىق ەسىك تارس جابىلعانداردىڭ ايۋ اپانى. ارسا-ارسا، كۇتىمى جوق، ايانىشتى، بەتىمەن العان، ءۇستى-باسى ساز باتپاق، قىنا باسىپ كوك شالىپ، قۇرت تەسىپ شايقاتىلعان، سوتتالىپ الاستالعان قايىرشىداي نە قايىرىم، نە جىلى قاباق كورمەگەن وسىناۋ شومبال دەنەلى حايۋان باسقا قايىرشىلاردى، جالاڭ اياق، جالاڭ باس ەل كەزىپ، قولىن دەمىمەن جىلىتىپ، شوقپىت كيىپ، باسىنا لىپا تاپپاي زىر جۇگىرىپ، قالدىقپەن ازىقتانىپ جۇرگەن سورلىلاردى ايايدى. مىنە، باستيليا ءپىلىنىڭ كەرەگى وسىندا. جۇرت جەك كورگەن ناپولەوننىڭ پىكىرىن قۇداي قولدادى. تەك داڭقتى بولادى دەگەننىڭ ءوزى ۇلى بولىپ شىقتى. ويلاعانىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن يمپەراتورعا تەمىر، قولا، التىن، ءمارمار كەرەك بولسا، قۇدايعا كونە تاقتايلار مەن سىرعاۋىلدار جانە ەلگە جەتىپ جاتتى. يمپەراتوردا دانىشپاننىڭ وي جوسپارى بولدى: ادەتتەن تىس قۇرسانعان، كوتەرىلگەن تۇمسىعى، ارقاسىندا مۇناراسى بار، جان-جاعىنا جاندى سۋ شاشىپ تۇرعان وسىناۋ الىپ ءپىل ارقىلى ول حالقىن توپتاستىرعىسى كەلدى. قۇدايتاعالا ودان دا ۇلىق زورىن جاسادى، سابيگە توقتايتىن تۇراق، جاتاتىن ورىن بەردى ودان.
گاۆروش ءوتىپ جۇرگەن تەسىك ءپىلدىڭ قارىن تۇسىنداعى سىرتتان ارەڭ كورىنەتىن شاعىن عانا جارىق بولاتىن، ودان ىشكە بالالار مەن مىسىقتاردان وزگە ەشكىم كىرە المايدى.
مىنە، مىنادان باستالىق، — دەدى گاۆروش، — قاقپاشىعا ءبىز ۇيدە جوق دەلىك.
سوسىن گاۆروش قاراڭعىعا قايتا سۇڭگىپ كەتتى. بالالار سىرىڭكەنىڭ شىتىرلاعانىن ەستىدى، فوسفور قۇرامى بار شولمەككە وت تاستالعاننىڭ بەلگىسى بۇل. و تۇستا حيميالىق سىرىڭكە بولمايتىن، سوندىقتان فيۋمادا شاقپاعىنىڭ ءوزى وندا پروگرەستىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلاتىن.
اياق استىنان جانعان جارىق ولاردىڭ كوزىن قىپىلىقتاتتى، گاۆروش قارا ماي سىڭگەن پىلتەنىڭ ۇشىن تۇتاتتى. جۇرت "جەرقويما ەگەۋقۇيرىعى" اتايتىن بۇل پىلتەنىڭ جارىعىنان ءتۇتىنى باسىم بولاتىن، سوندىقتان ءپىلدىڭ ءىشىن شولىپ شىعۋعا ارەڭ جارادى.
گاۆروشتىڭ مەيماندارى اينالاسىن كوزبەن شولىپ، ايدىك گەيدەلبەرگ كەسپەگىنە قامالعان ادامنىڭ نەمەسە دالىرەك ايتقاندا ءتاۋرات كيتىنىڭ قۇرساعىندا نە كورۋگە ءتيىستى بولعان يوننىڭ كۇيىن باستان كەشتى. كوز الدىنا الىپ سۇلدەر كەلىپ، وزدەرىن قۇشاقتاعالى تۇرعانداي سەزىندى. جوعارىدا قارايىپ كەتكەن ۇزىن بورەنەگە ارا قاشىقتىعى بىركەلكى كەرەگەلەر ۇستاستىرىلىپ، شىن مانىندە بەل ومىرتقادان تارايتىن قابىرعالارعا ۇقساپ قالعان، ولارعا جابىسقان گيپس سۇڭگىلەر ءىش قۇرىلىسىن ەلەستەتەدى. ەكى ءبۇيىردىڭ اراسىنان تارتىلعان ۇزىننان ۇزاق ورمەكشى تورى توزاڭ باۋىردىڭ كوك ەتى سياقتى. بۇرىشتاردىڭ انا جەرىندە دە، مىنا جەرىندە دە قارا داققا ۇقساس بىردەڭەلەر شوشىنا جۇگىرىپ جۇرگەن سەكىلدى.
ءپىلدىڭ قىر ارقاسىنان تومەن قۇلاعان سىنىقتار ءبۇيىرىنىڭ تومەنگى جاعىن تولتىرىپ، تەگىستەپ تاستاعان، سوندىقتان ونىمەن ەدەن باسقانداي جۇرۋگە بولادى.
بالالاردىڭ كىشىسى ۇلكەنىنە جابىسىپ جارتىلاي سىبىرلاپ:
— مىندا قاراڭعى عوي، — دەدى.
وسى ءسوز گاۆروشتى شاراسىنان شىعارىپ جىبەردى. بالاقانداردى سىلەيىپ تۇرعان قالپى ءبىر سىلكىپ الۋدى قاجەت ەتتى.
— باسىمدى نەگە قاتىراسىڭدار سەندەر؟ — دەدى ول داۋىستاپ. — ءبىز سايرانداۋعا كەلىپ پە ەدىك؟ الدە كۇي تاڭداماقسىڭدار ما؟ سەندەرگە تيۋيلري كەرەك بولعان عوي. وسىدان كەيىن سەندەردى مال دەمەسكە بولا ما؟ ايتىڭدارشى! ەسكەرتىپ قويايىن، مەن اڭقاۋلاردىڭ قاتارىنا جاتپايمىن! قاراي گور التىنداتقان بەسىكتىڭ بالالارى بولعانسىعاندارىن!
قورقىتقاندا ازداعان دورەكىلىكتىڭ بوگەتى بولمايدى، تەز تىنىشتاندىرادى. بالالار گاۆروشقا كەلىپ وزدەرى جابىستى.
مۇنداي سەنىمگە تەبىرەنگەن گاۆروش قاتالدىقتان اكەنىڭ اقكوڭىلدىلىگىنە كوشىپ، كىشكەنتايعا:
— اقىماعىم! — دەدى ول اشۋىن ايالى ۇنگە الماستىرىپ. — قاراڭعى بولاتىنى اۋلادا دا قاراڭعى. اۋلادا جاڭبىر، ال مۇندا جاۋىن جوق؛ اۋلادا سۋىق، ال مۇندا جەل سوقپايدى؛ اۋلادا قۇجىناعان حالىق، ال مۇندا ەشكىم جوق؛ اۋلادا ەڭ قۇرىعاندا اي دا جوق، ال مۇندا شىراعدان، ايىرما بار عوي، ءتايىرى العىر.
بالالار تۇراقجايدى باتىلىراق قاراي باستادى، الايدا گاۆروش ولارعا ۇزاق تۇرتپەكتەۋگە رۇقسات بەرمەدى.
— تەزىرەك! — دەپ ايعايلادى ول كىشكەنتايلاردى ءبىز قاناعات تۇتىپ "تۇپكى بولمە" اتايتىن قۋىسقا قاراي يتەرىپ.
وندا ونىڭ توسەگى بولاتىن.
گاۆروشتىڭ توسەگى شىنىندا دا بوستەگى، كورپەسى بار، شىمىلدىق تۇتقان ناعىز توسەك بولاتىن، ءتىپتى ۇستىندە ءۇشباقانى دا بار.
بوستەگى ساباننان توقىلعان توسەنىش تە، كورپەسى قاتتى جۇننەن جاسالعان وتە جىلى، سۋ جاڭا دەۋگە بولارلىق جابۋ ەدى. ال ءۇشباقانى نە بولدى ەكەن دەيسىز عوي.
ءۇشباقان دەگەنىمىز — الدىنان ەكەۋى، ارتىنان بىرەۋى جەرگە قاعىلعان ءۇش سىرعاۋىل، باسىن بىرىكتىرىپ ارقانمەن بۋعان سوڭ پيراميداعا ۇقساس بىردەڭە بولىپ شىعادى. ونىڭ ۇستىنە جەز سىمداردان توقىلعان تور جابىلادى دا، ولار ىشتەن تەمىر سىممەن ءۇش سىرعاۋىلعا بەكىتىلەدى. توردىڭ ەتەگىنە اينالا ۇيىلگەن تاستار ونى ەدەنگە بەكىتە تۇسەدى. بۇل تور حايۋانحاناداعى قۇستاردى قورشايتىن سىم تورلارعا ۇقسايدى. سول توردىڭ استىنداعى گاۆروشتىڭ توسەگى كەرەگە كوزدىڭ ىشىندە تۇرعانداي كورىنەدى.
بۇل تور وعان جابۋ قىزمەتىن دە اتقارادى. وسىلاردىڭ ءبىرىن بىرگە العاندا بۇل ەسكيموستاردىڭ چۋمىن، ياعني كۇركەسىن ەسكە تۇسىرەدى.
گاۆروش كۇركەنى الدىنان ۇستاپ تۇرعان تاستاردى ىسىرىپ ەدى، بىرىنە ءبىرى ۇشتاستىرىلعان ەكى جابۋ اشىلدى.
— ال، بالاقاندار، ەندى ەڭبەكتەپ ەنىڭدەر! — دەپ ءامىر بەردى گاۆروش.
ول مەيماندارىن ابايلاپ كۇركەگە ەنگىزىپ، سوڭىنان ەڭبەكتەپ ءوزى كىرىپ، تاستى ورنىنا قويىپ، ساڭىلاۋدى مۇقيات جاپتى.
ۇشەۋى دە سابان توسەنىشكە كوسىلىپ جاتا كەتتى.
بالالار قانشا جەردەن كىشكەنتاي بولعانىمەن مىناۋ شاعىن كۇركەدە ەركىن كوسىلۋى قيىن ەدى. گاۆروش "جەرقويما ەگەۋقۇيرىعىن" قولىندا ءالى ۇستاپ تۇرعاندى.
— ەندى قور ەتە قالىڭدار! — دەدى ول. — مەن مىنا ءدوي شامدى سوندىرەمىن.
— ال مىناۋ نە، مىرزا؟ — دەپ سۇرادى ۇلكەنى تور كوزدەردى نۇسقاپ. بۇل ەگەۋقۇيرىقتاردان قورعانۋ ءۇشىن قۇرىلعان، — دەدى گاۆروش. — ۇيىقتاڭدار!
دەگەنمەن ول بالاقانداردى ۇيرەتۋ ءۇشىن بىرەر ءسوز قوسا ايتقاندى ءجون كوردى:
— بۇل دۇنيە بوتانيكا باعىنان الىنعان. جالپى جابايى حايۋاندارعا ارنالعان. وندا بۇلار تولىپ جاتىر، اياق الىپ جۇرگىسىز. تەك وعان قابىرعادان قارعىپ، تەرەزەدەن سەكىرىپ، ەسىكتىڭ استىنان ەڭبەكتەپ كىرەسىڭ. سوسىن الاتىنىڭدى الا بەر.
وسى ماعلۇماتتاردى حابارلاي وتىرىپ ول كورپەنىڭ شەتىمەن ەڭ كىشكەنتايدى قىمتاپ قويدى.
— قانداي جاقسى! قانداي جىلى! — دەپ كۇبىرلەدى بالاقان. گاۆروش رازىلىق پەيىلمەن كورپەسىنە قارادى. بۇل دا بوتانيكا باعىنان، — دەدى ول. — مايمىلدان تارتىپ العانمىن.
ۇلكەنگە استىندا قالىڭ سابان بوستەكتى نۇسقاپ:
— ال بۇل كەرىكتىڭ توسەنىشى ەدى، — دەدى.
سوسىن ءسال ويلانىپ بارىپ، ءسوزىن قايتا جالعادى:
— بۇلاردىڭ ءبارى حايۋاندارعا تيەسىلى دۇنيەلەر. مەن ولاردان تارتىپ الدىم. ولار رەنجىگەن جوق. مەن ولارعا: "بۇل ءپىل ءۇشىن كەرەك"، دەدىم.
تاعى دا ۇندەمەي قالىپ، مىنانى قوستى:
— قابىرعادان قارعىپ تۇسسەڭ بولدى، سوسىن باستىقتارعا تۇكىرگەنىڭ بار ما. ماسەلە ءبىتتى دەي بەر.
بالالار قايران قالىپ، وسىناۋ باتىل دا تاپقىر بالەكەي ادامعا ۇرەيلى قۇرمەتپەن تەسىلە قارادى. وزدەرى سياقتى ءۇيسىز، كۇيسىز، وزدەرى سياقتى جاپادان جالعىز، وزدەرى سياقتى، ءبىراق تاڭعاجايىپ قۇدىرەتتى، قالجىڭباس قارتتىڭ ءجۇزىن اپ-ساتتە اقكوڭىل، رياسىز ءسابي كۇلكىسىمەن نۇرلاندىرا قوياتىن وسى جەتكىنشەك ولارعا تابيعاتى تىس ەرەكشە كىسى بوپ كورىندى.
— مىرزا! — دەدى قىسىلا ءتىل قاتىپ ۇلكەنى. — ءسىز سوندا پوليسەيلەردەن قورىقپايسىز با؟
— بالاقان! "پوليسەي" دەمەيدى ولاردى، "پەرعاۋىندار" دەپ اتايدى. — گاۆروشتىڭ وعان بار جاۋابى وسى بولدى.
كىشكەنتاي وعان كوزىن كەڭ اشىپ باقىرايا قارادى دا، ءبىراق ەشتەڭە ايتقان جوق. ول سابان بوستەكتىڭ شەتىندە، ال ۇلكەنى ورتاسىندا جاتقاندىقتان، ەكىنشى شەتى بۇيىرعان گاۆروش كىشكەنتايدى اناسىنداي ايالاپ، كورپەنىڭ شەتىمەن قىمتاپ، توسەگىنىڭ باس جاق استىنا ەسكى-قۇسقى شۇبەرەكتەردى توسەپ، جاستىق قىپ بەردى. سودان سوڭ ۇلكەنگە بۇرىلىپ:
— ال، قالاي؟ مۇندا جاقسى ما؟ — دەپ سۇرادى.
— وتە جاقسى! — دەپ جاۋاپ بەرگەن ۇلكەن ۇل گاۆروشقا قۇتقارىلعان پەرىشتە رايمەن قارادى.
باقايشىعىنا دەيىن سۋعا مالشىنعان بەيشارا بالالار جىلىنا باستادى.
— ايتقانداي، — دەپ قايتا ءسوز باستادى گاۆروش، — باعانا سەندەر نەگە جىلادىڭدار؟
سوسىن كىشكەنتايدى نۇسقاپ، ءسوزىن جالعادى:
— مىناداي تامپىشتەرگە جىلاسا دا جاراسادى، ال سەن سياقتى ەرەسەكتەردىڭ وكىرگەنىنە جول بولسىن! قۇددى بۇزاۋ — بۇل ەندى ۇيات.
— ەندى قايتەيىن! — دەپ جاۋاپ قاتتى ۇلكەن ۇل. — باسىمىزدا پاتەر جوق، قايدا بارامىز، قورىققانىم عوي.
— بالاپاندار! "پاتەر" دەمەيدى، "ءۇيسىماق" دەيدى، — دەپ ەسكەرتتى گاۆروش.
— سوسىن ءبىز تۇندە جالعىز قالۋدان قورىقتىق.
— "ءتۇن" دەمەيدى، "كوزسىز قاراڭعى" دەيدى.
— راحمەت سىزگە، مىرزا، — دەپ جاۋاپ قاتتى بالا.
— بەرى قارا، — دەپ ءسوزدى قايتا باستادى گاۆروش، — بولماشىعا بولا ەشقاشان قىڭقىلداماعان ابزال. مەن سەندەرگە قامقورلىق جاسايمىن. بىزگە قانداي كوڭىلدى بولعانىن ءالى-اق كورەسىڭ. جازدا مەنىڭ دوسىم ناۆەمەن گلاسەرگە بارامىز، وندا سۋعا ءتۇسىپ، اۋستەرليس كوپىرىنىڭ سالىمەن جالاڭاش جۇگىرەمىز، سوندا كىر جۋاتىن ايەلدەردىڭ قالاي بۇرقىلداعانىن كورسەڭ. ولار توڭىرەكتى باسىنا كوتەرىپ شارىلدايدى، سونداي قىزىق حالىق وزدەرى! سوسىن ءبىز قۋ سۇيەك سۇلدەر ادامدى كورۋگە بارامىز. ول ءتىرى. ەليسەي الابىندا تۇرادى. ءوزى جاڭقاداي جۇقا، ارىق، سونداي ءماجنۇن. سوسىن تەاترعا بارامىز. سەندەردى مەن فرەدەريك لەمەترگە اپارامىن. مەندە بيلەتتەر بولادى، ويتكەنى اكتەرلەرمەن تانىسپىن. بىردە مەنىڭ ويناعانىم دا بار. ءبىز وندا سەندەردەن كىشكەنتاي ەدىك، اق ماتانىڭ استىندا جۇگىرىپ، تەڭىزدىڭ تولقىنىن بەينەلەگەنبىز. سەندەردى ءوز تەاترىما ورنالاستىرامىن. سوسىن ءبىز جابايىلاردى كورەمىز. تەك قانا ولار ناعىز جابايىلار ەمەس. ولاردىڭ ۇستىندە تىرىسقان، قۇرىسقان قىزعىلت تريكو بولادى، ال شىنتاقتارى اق جىپپەن جورمەلەدى. سودان سوڭ ءبىز وپەراعا تارتامىز. وعان قوشەمەتشىلەرمەن كىرەمىز. وپەراداعى قوشەمەت جولعا وتە جاقسى قويىلعان. ال مەن بۋلۆارعا قوشەمەتشىلەرمەن بارماس ەدىم. كوز الدىڭا ەلەستەتىپ كورشى، وپەرادا جيىرما سۋدان تولەيتىندەر بار، بۇل ەندى ەسۋاستىق. ولاردى تىعىن دەپ اتايدى. تاعى دا قالاي باس الاتىنىن كورۋگە بارامىز. سەندەرگە جەندەتتى كورسەتەمىن. ول مارس كوشەسىندە تۇرادى. سانسون مىرزا. ونىڭ ەسىگىنە حاتتارعا ارنالعان جاشىك ءىلىپ قويىلعان. ءيا، ءبىز كەرەمەت كوڭىل سۇرايتىن بولامىز.
وسى ءسات گاۆروشتىڭ ساۋساعىنا ءبىر تامشى قارا ماي تامدى دا، ونى شىنايى بولمىستىڭ وزىنە ورالتتى.
— ءا، شايتان! — دەپ داۋسى شىعىپ كەتتى ونىڭ. — پىلتە تاۋسىلۋعا تاياپ قاپتى عوي. نازار اۋدارىڭدار! مەن ايىنا جارىق ءتۇسىرۋ ءۇشىن ءبىر سۋدان ارتىق تولەي المايمىن. اگاراكي جاتقان ەكەنبىز، ۇيىقتاۋ كەرەك. بىزدە پول دە كوك مىرزانىڭ روماندارىن وقيتىن ۋاقىت جوق. ونىڭ ۇستىنە جارىق قاقپامىزدىڭ ساڭىلاۋى ارقىلى سىرتقا ءتۇسۋى ابدەن كادىك، وندا پەرعاۋىندار بىردەن بايقايدى.
— ال، سوسىن، — دەپ ءسوز قىستىردى ۇلكەن ۇل، گاۆروشپەن اڭگىمەلەسىپ، سۇراعىنا جاۋاپ بەرۋگە ءازىر سىڭايمەن. — كومىر شوعى سابانعا ءتۇسۋى مۇمكىن، ءۇيدى ورتەپ الماس ءۇشىن ساق بولۋىمىز كەرەك.
— "ءۇيدى ورتەپ" دەمەيدى، "ديىرمەندى كەپتىرىپ" دەيدى، — دەپ تۇزەتىپ قويدى گاۆروش.
Ayا رايى بارعان سايىن ناشارلاي ءتۇستى. كۇن كۇركىرەگەننىڭ اراسىندا نوسەردىڭ قالاي توپەپ، الىپتىڭ جون ارقاسىن قالاي ساتىرلاتىپ جاتقانى ەستىلدى.
— الداپ سوقتىق سەنى، جاڭبىر! — دەدى گاۆروش. — ءۇيىمىزدىڭ سيراعىن بويلاپ، قۇتىدان قۇيىلعان سۋ قالاي ساۋلاپ جاتقانىن ەستۋ قانداي قىزىق. قىس اقىماقتاۋ، ءوز بۇيىمىن بوسقا ءبۇلدىرىپ جاتىر، ءبىزدى مالشىندىرامىن دەپ بوسقا اۋرەلەنەدى، كارى سۋ تاسۋشى سودان دا جاسىن تىيماي جىلاي بەرەدى.
XIX عاسىردىڭ فيلوسوفى رەتىندە بار سالدار-سەبەبىن ءوز موينىنا الىپ، نايزاعايعا دەگەن گاۆروشتىڭ تەنتەك تۇسپالىنىڭ ىزىنشە جاسىن ويناپ، الاپات جارقىلى ءپىلدىڭ بۇيىرىندەگى تەسىكتەن دە ءوتىپ كەتتى. ءدال سول ءسات دەرلىك قۇلاق تۇندىرىپ كۇن كۇركىرەدى. بالالار شىر ەتە قالىپ اتىپ تۇردى، تور ۇشىپ كەتۋگە شاق قالدى، گاۆروش ولارعا بەتىن بۇرىپ قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى:
— تىنىشتالىڭدار، بالالار! ءۇيىمىزدى شايقالتپاڭدار. عالامات نايزاعاي، تاماشا! بۇل ساعان موماقان جاسىن ەمەس. جاسا، ءتاڭىرىم! شىنىن ايتام، امبيگيۋ تەاترىنان كەم وينالعان جوق.
وسىدان كەيىن توركوزدى تۇزەپ، بالالاردى توسەككە يتەرىپ، كوسىلىپ جاتسىن دەپ تىزەلەرىنەن باسىپ، قايتا سىبىرلادى:
— قۇدەكەڭ ءوز شىراعىن جاققان سوڭ، وزىمدىكىن مەن ۇرلەپ وشىرەيىن. جىگىتتەرگە ۇيىقتاۋ كەرەك، بوزبالالار. ۇيىقتاماۋ دەگەننەن جامان جوق. ءيىس-قوڭىس بولماسىن، جاقسى قوعامدا اۋزىڭ مۇڭكىپ تۇرمايدى. كورپەگە جاقسىلاپ ورانىڭدار! مەن ءقازىر جارىقتى سوندىرەمىن. دايىنسىڭدار ما؟
— ءيا، — دەپ سىبىرلادى ۇلكەن ۇل، — ماعان جاقسى. باسىمنىڭ استىندا مامىق جاتقان سياقتى.
— "باس" دەمەيدى، "سوربوننا" دەيدى! — دەپ ايعايلادى گاۆروش.
بالالار بىرىنە ءبىرى جابىستى. اقىرى، گاۆروش ولاردى بوستەككە دۇرىستاپ ورنالاستىرىپ، كورپەسىن قۇلاعىنا جەتكەنشە جاپتى دا، ءۇشىنشى رەت بۇيرىق تىلىندە:
— قور ەتە قالىڭدار! — دەدى.
سوسىن بارىپ پىلتەنى ءسوندىردى.
جارىقتىڭ ءسونۋى-اق مۇڭ ەكەن، استىندا بالالار جاتقان توركوز ءبازبىر وعاش سىلكىنۋدەن تەڭسەلىپ كەتتى. تەمىر شىڭعىرىمەن ۇلاسقان قۇرعاق ۇيكەلىس ەستىلگەندەي بولدى. قاپتاعان تىرناقتار مەن تىستەر جەز سىمداردى جۇلقىلاپ جاتقان سياقتى. وسىنىڭ ءبارى ۇزاق-سونار شيقىلمەن ۇلاسا جالعاستى.
بەس جاسار بالاقان باس جاعىنان قۇلاق تۇندىرار شۋ ەستىپ، ۇرەيدەن دەنەسى تۇرشىگىپ، شىنتاعىمەن جانىندا جاتقان اعاسىن نۇقىپ ەدى، ول گاۆروشتىڭ امىرىمەن قاتا قاپ، قورىلعا باسىپتى. امال جوق، ول قورىققاننان ەسى شىعىپ، دەمىن ىشىنەن الىپ:
— مىرزا! — دەپ سىبىرلادى.
— و نە؟ — دەدى ۇيقىعا باس قويعان گاۆروش.
— مىناۋ شيقىل نە؟
— بۇل ەگەۋقۇيرىقتار عوي، — دەپ جاۋاپ قاتتى گاۆروش.
سونى ايتىپ، باسىن بوستەككە قايتا ءتۇسىردى.
شىنىندا دا، ءپىلدىڭ ۇستىنىندا جۇزدەپ مەكەندەيتىن، العاش كورگەندە جاندى قارا داق بولىپ جىلجىپ جۇرەتىن ەگەۋقۇيرىقتار جارىق باردا ادامنان جىراقتاۋ جۇرەدى دە، قاراڭعى تۇسسە-اق ەرتەگىشى پەررو ايتقانداي "جاس ەتكە" جەرىك بولعانداي، گاۆروشتىڭ كۇركەسىنە تارپا باس سالادى، كەيبىرەۋلەرى جوعارىعا ورلەپ كەتىپ، ماساحانانىڭ مىنا جاڭا ءتۇرىنىڭ سىمدارىن كەمىرەدى.
دەگەنمەن، بالاقان ۇيىقتاي المادى.
— مىرزا! — دەپ قايتا مىڭگىرلەدى ول.
— ءيا؟
— ەگەۋقۇيرىق دەگەن نە؟
— ول دا تىشقان.
گاۆروشتىڭ تۇسىنىكتەمەسى بالانى تىنىشتاندىردى. اق تىشقانداردى كوزىمەن كورىپ، ولاردان قورىقپايتىن بولدى. ايتكەنمەن ول قايتا سۇراق قويۋعا وقتالىپ:
— مىرزا! — دەدى.
— و نە؟
— بىزدە نەگە مىسىق جوق؟
— مەندە مىسىق بولعان، — دەپ جاۋاپ قاتتى گاۆروش، — وسىندا الىپ كەلىپ ەدىم، ءبىراق مىنالار جابىلىپ جەپ قويدى.
مىناۋ ەكىنشى تۇسىنىكتەمە ءبىرىنشىسىنىڭ جاقسى اسەرىن جويىپ جىبەردى: بالا قورىققانىنان قايتا قالتىرادى. سونىمەن، گاۆروش ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى اڭگىمە ءتورتىنشى رەت جاڭعىردى.
— مىرزا!
— ءيا، نە؟
— مىنالار نەنى جەپ قويدى دەيسىز؟
— مىسىقتى.
— مىسىقتى كىم جەپ قويدى؟
— ەگەۋقۇيرىقتار
— تىشقاندار ما؟
— ءيا، ەگەۋقۇيرىقتار.
مۇنداعى تىشقانداردىڭ مىسىقتى دا جەپ قوياتىنىنا عاجاپ قالعان بالا قايتا سويلەدى:
— مىرزا! دەمەك، مۇنداي تىشقاندار ءبىزدى دە جەپ قويۋى مۇمكىن عوي.
— ارينە، و جاعى تۇسىنىكتى ەمەس پە، — دەپ جاۋاپ بەردى گاۆروش.
بالانىڭ ۇرەيى شەگىنە جەتتى. سونى سەزگەن گاۆروش:
— قورىقپا! — دەدى. — ولار بىزگە جەتە المايدى. ونىڭ ۇستىنە مۇندا مەن بارمىن. ءما، قولىمنان ۇستا دا، قور ەتە قال.
گاۆروش ءوز قولىن ۇلكەن ۇلدىڭ باسىنىڭ ۇستىمەن سوزىپ، كىشكەنتايدى قولىنان ۇستادى. ول ونى بەتىنە باسىپ قىستى دا، تىنىشتالدى. ەرلىك پەن كۇشتىڭ بىر-بىرىنە بەرىلەتىن وسىنداي تىلسىم قۇپياسى دا بار-اۋ، تەگى. اينالادا تىنىشتىق قايتا ورنادى، ۋ-شۋ داۋىس شوشىتىپ ەگەۋقۇيرىقتاردى قۋىپ جىبەردى، ال ولار اۋدەمنەن سوڭ قايتا ورالىپ، بىلگەنىنشە تاسىرلاعاندا ءۇش بالانىڭ ۇشەۋى دە ۇيقى قۇشاعىنا ەنىپ، ەشتەڭە ەستىگەن جوق.
تۇنگى ساعاتتار اعىپ ءوتىپ جاتىر. باستيليا الاڭىن تۇنەك باستى، قار ارالاس قىسقا جەل ۇدەي سوعادى. كۇزەتشىلەر قاقپالاردى، ساياجايلاردى، قورشاۋلار مەن قاراڭعى بۇرىشتاردى شارلاپ شىقتى، تۇنگى قاڭعىباستاردى ىزدەپ ءجۇرىپ ءۇنسىز عانا ءپىلدىڭ قاسىنان ءوتتى؛ تۇرعان ورنىنان تاپجىلماي، نازارىن قاراڭعىعا اۋدارعان سيقىرلى الىپ وسى تۇرىسىندا قيالعا باتقانداي، يگى ءبىر ءىس اتقارىپ قۋانعانداي سىڭاي تانىتاتىن، شىنىندا دا ول ۇيىقتاپ جاتقان پاناسىز بالالاردى جاۋىن-شاشىن مەن كىسى كوزىنەن قورعاپ، امان ساقتاپ قالدى ەمەس پە.
تومەندەگى جايتتەردى ءتۇسىنۋ ءۇشىن، مىنانى دا ەسكە العاننىڭ ارتىعى بولماس: ول كەزدە باستيليانىڭ پوليسيا كۇزەتى الاڭنىڭ باسقا ءبىر شەتىنە ورنالاسقان بولاتىن، سوندىقتان ءپىل توڭىرەگىندە ءوتىپ جاتقاننىڭ ءبارىن كۇزەتشىلەر بايقامايتىن، ءارى ەستي بەرمەيتىن.
كۇن شىعاردان ءسال بۇرىن سەنت-انتۋان كوشەسىنەن جۇگىرىپ شىعا كەلگەن ءبىر ادام الاڭنان زىرلاي ءوتىپ، شىلدە باعانىن اينالا بەرىپ اۋلا تاقتايلارىنىڭ اراسىنان سىپ ەتە ءتۇسىپ، تۋرا ءپىلدىڭ قارىنى استىنان ءبىر-اق شىقتى. ەگەر جارىقتىڭ بولماشى عانا ساۋلەسى تۇسسە، ونىڭ سۋعا مالشىنعان جەيدەسىنە قاراپ بۇل كىسىنىڭ ءتۇنى بويى جاڭبىردىڭ استىندا بولعانىن اڭعارۋ وپ-وڭاي. ءپىلدىڭ استىنان ءبىر-اق شىققان ول ەشبىر ادام تىلىنە ۇقسامايتىن وعاش ءبىر ۇنمەن ايقاي سالدى، ول داۋىستى تەك توتى قۇستار عانا قاعىپ اپ قايتا قايتالاۋى مۇمكىن. وسى ايعايىن ول ەكى مارتە قايتالادى، ونىڭ نۇسقاسى جۋىق مانىندە مىناداي:
— كيريكيكيۋ!
ەكىنشى ايعايعا ءپىلدىڭ قارنىنان اشىق، كوڭىلدى بالا داۋسى جاۋاپ قاتتى:
— مۇندا!
سول ءسات تەسىكتى جاۋىپ تۇرعان تاقتاي ىسىرىلىپ، ءپىلدىڭ اياعىمەن زىرعىپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان بالاعا جول اشتى. ول گاۆروش ەدى. ادامى مونپارناس بولادى.
"كيريكيكيۋ" دەگەن ايعايعا كەلسەك، ءسوز جوق، ول بالانىڭ ءوزى ايتقىسى كەلگەن "گاۆروش مىرزانى سۇرارسىڭ" دەگەن ءسوز تىركەسى بولاتىن.
داۋىستى ەستي سالا ول اتىپ تۇرىپ، كۇركەسىنەن شىعىپ، توركوزىن ۇقىپتاپ قايتا بەكىتتى دە تەسىكتەن سىپ بەرىپ تومەن ءتۇستى.
ەر ازامات پەن بالا قاراڭعىدا ءۇنسىز عانا كەزدەستى. مونپارناستىڭ ءسوزى قىسقا بولدى:
— سەن بىزگە كەرەكسىڭ. ءجۇر، كومەكتەس.
ەكەۋى مونپارناس شىققان سەنت-انتۋان كوشەسىنە بەت الدى؛ شاپشاڭ ادىمداي وتىرىپ ولار وسى مەزگىلدە ادەتتە بازارعا اسىعاتىن كوكونىسشىلەردىڭ ۇزىننان ۇزاق كەرۋەنىنىڭ اراسىمەن تارتتى.
نوسەر جاۋىننان قورعانىپ قالىڭ قاپتالدارىمەن باسى-كوزىن بۇركەپ العان، اربالارىندا كوكونىستىڭ ورتاسىندا قالعىپ وتىرعان شالا ۇيقى كوكونىسشىلەر بۇلاردى ءتىپتى بايقاعان دا جوق.
ءۇشىنشى تاراۋ
قاشۋدىڭ قيىن-قىستاۋى
سول ءتۇنى فورس تۇرمەسىندە مىنانداي وقيعا بولدى.
بابەت، بريۋجون، تىرىدەيجۇتقىش جانە تۇرمەگە سوڭعى بوپ ءتۇسىپ جالعىز وتىرعان تەناردە قاشۋ جايىن اقىلداستى. مونپارناستىڭ گاۆروشقا حابارلاۋىنا قاراعاندا، بابەت "ءىستى" كۇندىز ويلاستىرعان كورىنەدى. مونپارناس بولسا سىرتتا ءجۇرىپ سونىڭ بارىنە قولۇشىن بەرىپ كومەكتەسۋگە ءتيىس.
ءبىر اي تۇزەتۋ كامەراسىندا بولعان بريۋجون اۋەلى ارقان ەسىپ، سوسىن جوسپار قۇردى تىنىس كەزىندە. بۇرىنعى كەزدە تۇرمە ءتارتىبى سوتتالعانداردىڭ ءوزىن وزىمەن قالدىراتىن بۇل قاتال قاماۋ ورنى "كارسەر" اتالىپ، ءتورت تاس قابىرعادان، تاسپەن جابىلعان توبەدەن، تورلى تەرەزەدەن، تەمىرمەن قاپتالعان ەسىكتەن تۇراتىن؛ الايدا كارسەر تىم جەكسۇرىن مەكەمە دەپ تانىلدى، سوندىقتان ونىڭ جابدىعى مەن جاعدايىن سول قالپىندا قالدىرىپ، "تۇزەتۋ كامەراسى" اتايتىن بولدى. وعان ءالسىز جارىق تەك تۇستە عانا تۇسەدى. جوعارىدا باياندالعاننان ايقىن بولىپ وتىرعانداي بۇل كامەرالاردىڭ قولايسىزدىعىنىڭ ءسانى كارسەرلىگىندە ەمەس، ماجبۇرلەپ جۇمىس ىستەتىپ قوياتىن ادامداردىڭ ويلانىپ-تولعانۋىنا مۇمكىندىك بەرۋىندە.
سونىمەن، بريۋجون ابدەن ويلاندى دا، تۇزەتۋ كامەراسىنان شىعاردا ارقاندى الا كەتتى. ونى شارلەمان سارايى ءۇشىن اسا ءقاۋىپتى سانايتىن، سوندىقتان جاڭا عيماراتقا وتىرعىزعان-دى. جاڭا عيماراتتان ونىڭ العانى ءبىرىنشى — تىرىدەيجۇتقىش بولدى، ەكىنشىسى — شەگە. تىرىدەيجۇتقىش قىلمىستى بىلدىرسە، شەگەسى بوستاندىقتى بىلدىرەتىن.
تولىق ماعلۇمات بەرەتىن ۋاقىت بولعان شىعار، ەندى بريۋجوننىڭ وزىنە كەلەيىك: كۇيكى تىرلىگىنە، ەسەپپەن قاساقانا سىلبىر قوزعالاتىنىنا قاراماستان اقىلسىز جاس ەمەس، سىپايى دا سۇڭعىلا، ونىڭ ۇستىنە ءجۇزى جىلى، جىميىسى جىمىسقى، تاجىريبەلى ۇرى. ونىڭ كوزقاراسى — ەرىك كۇشىنەن، ال كۇلكىسى بولمىسىنان جارالعان. ءوز ونەرىندەگى العاشقى تاجىريبەسىن ول شاتىرلاردا جاسادى، "وگىز كوبىگى" دەپ اتالاتىن تاسىلمەن سۋاعارلار مەن شاتىر قاڭىلتىرلارىن توناپ، "قورعاسىنشىلاردىڭ" شەبەرلىگىن العا جىلجىتتى.
بەلگىلەنگەن كۇن قاشىپ شىعۋعا ايرىقشا قولايلى بولدى، ويتكەنى شاتىر جابۋشىلار سول كۇنى تۇرمە شاتىرىنىڭ ءبىر بولىگىن قايتا جاۋىپ، جاڭارتىپ جاتقان-دى. سەن-بەرنار اۋلاسى ەندى شارلەمان مەن سەن-لۋي اۋلالارىنان بۇرىنعىداي مۇلدەم بولەك بولمايتىن. جوعارىدان قۇرىلىس ساتىلارى مەن باسقىشتار پايدا بولدى، باسقاشا ايتقاندا ازاتتىق جولىنداعى كوپىرلەر مەن ساتىلار تارتىلدى.
سىرتى جارىلىپ سيقى كەتكەن، جارىق دۇنيەدەگى ەڭ توزعان ءۇي جاڭا عيمارات تۇرمەنىڭ ءالسىز جەرى بولاتىن. دىمقىلدىقتان قابىرعالاردى ءتۇز جەپ، تاستارى بوساپ جاتتى، ونى ۇستاستىرۋ ءۇشىن ءىش جاعىنان تاقتايمەن كومكەرىپ، تاستاردىڭ ۇگىلىپ توسەككە ءتۇسۋىن توقتاتقان بولدى. جاڭا عيماراتتىڭ وسىلاي قاۋساپ تۇرعانىنا قاراماستان، اكىمشىلىك انتەكتىك جاساپ، وعان ەڭ مازاسىز تۇتقىنداردى، بىلايشا ايتقاندا، "ەرەكشە ءقاۋىپتى قىلمىسكەرلەردى" قامايدى.
جاڭا عيمارات ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى ورنالاسقان ءتورت جالپى كامەرادان جانە شارباق شاتىرداعى "ەركىن اۋا" اتاناتىن جالعىز كىسىلىك ورىننان تۇراتىن. شاماسى دە لا فورس گەرسوگتىڭ بۇرىنعى ءبىر اس ۇيىنىكى بولۋى كەرەك، اۋقىمدى پەش تۇرباسى ءتورت قاباتتى تۇگەل كوكتەي كەتىپ، كامەرالاردى ەكى ءبولىپ تاستايدى، كەيدە ول شاتىردى تەسىپ ءوتىپ، سوپايىپ تۇراتىن اشاعا دا ۇقسايدى.
تىرىدەيجۇتقىش پەن بريۋجون ءبىر كامەرادا تۇردى. ساقتىق ساقتاپ ولاردى تومەنگى قاباتقا قامادى. ولاردىڭ توسەگىنىڭ باسى كەزدەيسوق پەش تۇرباسىنا تىرەلەتىن.
تەناردە تۋرا سولاردىڭ ۇستىندە "ەركىن اۋا" اتالاتىن شاتىردا جاتتى.
وتكەن-كەتكەن ءورت سوندىرۋشىلەر كازارماسىنان اسىپ، قاسيەتتى ەكاتەرينا كوشەسىنە ايالداسا، مونشا قاقپاسىنىڭ الدىنان قاراسا، گۇل وتىرعىزىلىپ، جاشىكتەردە شوق-شوق بولىپ جايناپ تۇرعان اۋلانى كورەدى، ونىڭ تۇكپىرىندە ەكى قاناتىن جايىپ جىبەرگەن كۇمبەزدى دوڭگەلەك ءۇي بار، جان جاكتىڭ ارمان-مۇڭى اتالاتىن ونىڭ تەرەزە قاقپالارى جاسىلمەن سىرلانىپ جالتىراپ تۇر. وسىدان ون جىل شاماسى بۇرىن دوڭگەلەك ءۇيدىڭ توبەسىنەن ءتونىپ، وراسان زور، ۇرەيلى، جالاڭاش قابىرعا كوتەرىلدى، ءۇي سوعان جاناسىپ كەتتى. قابىرعانىڭ ار جاعىنان فورس تۇرمەسى كۇزەتشىلەرىنىڭ سوقپاعى تارتىلدى.
دوڭگەلەك ءۇيدىڭ سىرتىنداعى بۇل قابىرعا بەركەننىڭ ار جاعىنان كورىنىپ تۇراتىن يلتوندى ەسكە ءتۇسىرۋشى ەدى.
بۇل قابىرعا قانشا بيىك بولعانىمەن دە ونىڭ ۇستىنەن ەكىنشى جاعىنا قاراي بيىك شاتىر تارتىلدى. ول جاڭا عيماراتتىڭ شاتىرى بولاتىن. ودان ءتورت شارباق تەرەزەسى كورىنىپ تۇراتىن، بۇل تورلى تەرەزەلەر "ەركىن اۋانىكى" ەدى. شاتىردى اۋماقتى تۇربا تەسىپ وتەدى، بۇل جالپى كامەرالاردى كوكتەي وتەتىن ورتاق تۇربا.
جاڭا عيماراتتىڭ شارباق شاتىرى "ەركىن جەل" جەكە-جەكە مانساردتارعا بولىنگەن اسا ۇلكەن ساراي سياقتى بولاتىن، تەرەزەلەرى ءۇش قابات تەمىر توردىڭ ىشىندە، ەسىكتەرى قالىڭ قاڭىلتىرمەن قاپتالعان، بەتى ءداۋ شەگەلەردىڭ قالپاقشالارىنان كورىنبەيدى. ەگەر وعان تەرىستىك جاعىنان كىرەر بولساڭ، شاتىرداعى ءتورت تەرەزە سول جاعىڭدا قالعانداي بولادى دا، وڭ جاعىڭدا ۇلكەن-ۇلكەن تورتكۇل ءتورت كامەرا تۇرادى. بولەك-بولەك بۇل كامەرالار جىڭىشكە وتەر جولدارمەن بىر-بىرىنەن ءبولىپ تاستالعان، تەرەزە جاقتاۋلارىنا دەيىنگى جەر كىرپىشتەن ءورىلىپ، جوعارعى جاعىنا بىلەك تەمىرلەر توسەلگەن.
3ء-شى اقپاننىڭ تۇنىنەن باستاپ تەناردە وسى كامەرالاردىڭ بىرىندە وتىر. ونىڭ دەرو ويلاپ تاۋىپ "ۇيىقتاتۋشىلار" توبى داڭقىن جايعان ۇيىقتاتقىش ۋ ارالاستىرىلعان ءبىر شولمەك شاراپتى قانداي جولمەن تاۋىپ، كىمدەردىڭ قاتىسۋىمەن جاسىرىپ جۇرگەنى سول بەتىمەن انىقتالماي قالدى.
كوپتەگەن تۇرمەلەردە ساتقىن قىزمەتكەرلەر بار، ولار نە تۇرمەدەگىلەردىڭ، نە قاشۋعا كومەكتەسەتىن ۇرىلاردىڭ، نە وتىرىك-شىننىڭ ءبارىن پايدالانىپ قارىنىن قامپيتۋدى ويلايتىن پوليسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ىشىنەن دە شىعۋى ىقتيمال.
ءسويتىپ گاۆروش اداسقان ەكى بالانى تاۋىپ العان ءتۇنى قاشىپ كەتكەن بابەت مونپارناسپەن بىرگە وزدەرىن كوشەدە كۇتەتىنىن ءبىلىپ، بريۋجون مەن تىرىدەيجۇتقىش بريۋجون تاۋىپ العان شەگەمەن كەرەۋەتتەرى تاقالىپ تۇرعان پەش تۇرباسىن بۇرعىلاي باستادى. ۇگىندىلەر بريۋجوننىڭ توسەگىنە ءتۇستى، سوندىقتان تاسىر-تۇسىر ەستىلگەن جوق. ويانىپ كەتكەن تۇتقىندار تىرىدەيجۇتقىش پەن بريۋجوننىڭ باستاعان ىسىمەن شۇعىلدانۋىنا مۇمكىندىك بەرۋ ءۇشىن قاساقانا كوزىن جۇمىپ، ۇيىقتاعان بولىپ جاتا بەردى. بريۋجون ەپتى ءىس، تىرىدەيجۇتقىش كۇشتى بولاتىن. تەرەزەسى كامەراعا قاراعان تورتەمىرمەن قۇرساۋلانعان ۇيشىگىندە ۇيىقتاپ جاتقان باقىلاۋشىنىڭ قۇلاعىنا دىبىس جەتپەس بۇرىن تۇربا تەسىلىپ، مۇرجا كورىندى. مۇرجانىڭ جوعارعى ساڭىلاۋىنا قۇرىلعان تورتەمىر سىندىرىلدى، ءسويتىپ ەكى قاتەرلى بانديت شاتىردان ءبىر-اق شىقتى. جاڭبىر مەن جەل ۇدەي ءتۇستى، شاتىر تايعاق ەدى.
— ۇشۋعا وسى قاراتۇنەك جاقسى، — دەدى بريۋجون.
ولاردى قابىرعا تۇبىندەگى كۇزەتشىلەر سوقپاعىنان ەكى التى فۋت، تەرەڭدىگى سەكسەن فۋتتاي تەرەڭ جار عانا ءبولىپ تۇردى. ولار تەرەڭ جاردىڭ تۇبىندە جالتىراعان كۇزەتشىنىڭ مىلتىعىن كوردى. بريۋجون جالعىز وتىرىپ ەسكەن ارقاننىڭ ۇشىن تورتەمىردەن سىندىرىپ، اياعىن سىممەن بەكىتىپ، ەكىنشى ۇشىن شولعىنشىلار قابىرعاسىنان اسىرا لاقتىرىپ، باتىل قارعىپ تەرەڭ جاردان اسىپ ءتۇسىپ، قابىرعانىڭ قىرىنا جارماسىپ، ودان ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى ارقانمەن سىرعىپ، مونشاعا جاناسىپ تۇرعان شاعىن شاتىرعا شىقتى، ودان ارقاندى تارتىپ مونشانىڭ اۋلاسىنا ءتۇستى، ودان جۇگىرىپ قاقپاشى بۋدكاسىنىڭ جەلكوزىن يتەرىپ قاپ، ونىڭ تۇبىندە تۇرعان ءجىپتى تارتىپ قاپ، قاقپانى اشتى دا، كوشەدەن ءبىر-اق كورىندى.
قاراڭعىدا ولاردىڭ قولىنا شەگە ۇستاپ، ويىنا جوسپارىن الىپ ىسكە كىرىسكەنىنە ءبىر ساعات تا بولماي جاتىپ جەرگە تۇسكەن ولار اۋدەم بولماي جۋىق ماڭدا قىدىرىستاپ جۇرگەن بابەت پەن مونپارناسقا قوسىلدى.
ارقاندى وزدەرىنە تارتىپ قول جەتكەن جەردەن كەلىپ تاستادى، ال تۇرباعا بەكىتىلگەن جاعى شاتىردا قالىپ قويدى. الاقاندارىنىڭ تەرىسى سىدىرىلعانى بولماسا، ولار ەشقانداي جاماندىق كورگەن جوق.
قانداي جولمەن حابارلاندىرىلعانى بەلگىسىز، ايتەۋىر سول ءتۇنى تەناردە دە ەسكەرتىلدى، سوندىقتان ول ۇيىقتاعان جوق.
ءتۇن ورتاسىندا ساعات بىردە كوز تۇرتكىسىز بولعانىنا قاراماستان ول شاتىردان سىرعىپ ءتۇسىپ بارا جاتقان ەكەۋدىڭ كولەڭكەسىن كورىپ قالدى. جاۋىپ تۇرعان جاڭبىرعا، سوعىپ تۇرعان داۋىلعا قاراماي تاۋەكەلگە بەل بۋعان ەكەۋدىڭ ءبىرى بۇنىڭ كامەراسىنىڭ الدىنداعى شاتىر تەرەزەسىنە ءسال ايالداعانداي بولدى. ول بريۋجون ەدى. تەناردە ونى تانىدى دا، ءبارىن ءتۇسىندى. وعان بۇدان ارتىعىنىڭ كەرەگى دە جوق.
اسا ءقاۋىپتى توناۋشىلاردىڭ باس تىزىمىنە ىلىككەن ءارى قارۋلى شابۋىلمەن تۇنگى تورۋدى ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن ايىپتالىپ، قاماۋعا الىنعان تەناردەنى قىراعى كۇزەتەتىن. ونىڭ كامەراسى الدىندا ەكى ساعاتتا ءبىر اۋىسىپ وقتاۋلى مىلتىقپەن ىلگەرىلى-كەيىندى ادىمداپ قاراۋىل جۇرەدى. قابىرعا شىراعدانىنا سالىنعان بالاۋىز شام "ەركىن اۋاعا" جارىق ءتۇسىرىپ تۇرادى. تۇتقىننىڭ اياعىندا سالماعى ەلۋ قاداق اۋىر كىسەن بار. كۇن سايىن تۇسكى ساعات تورتتە ەكى دوگ يتپەن كامەراعا كۇزەتشى كىرىپ، توسەكتىڭ الدىنا ەكى قاداق قارا نان، ءبىر كۇرىشكە سۋ مەن ىشىندە بىرەر عانا بۇرشاق ءجۇزىپ جۇرەتىن ءبىر تەگەش كوجە قويىپ، كىسەندى قاراپ، قولىمەن تورتەمىردى قوزعاپ كورەدى. سول كەزدىڭ بۇل بۇلجىماس ءتارتىبى. دوگتارىمەن كۇزەتشى تۇندە دە ەكى رەت كىرىپ شىعادى.
تەناردە وزىندە تاعانىڭ شەگەسى ءتارىزدى ءبىر تەمىردى قالدىرۋعا رۇقسات العان-دى، سونىمەن قابىرعاداعى ساڭىلاۋلاردىڭ بىرىنە "ەگەۋقۇيرىقتار كىرىپ ءوزىن جەپ كەتپەس ءۇشىن" دەپ ناننىڭ قوقىمىن تىعا بەرەتىن. تەناردە ۇزدىكسىز باقىلاۋدا بولعاندىقتان ول كىشكەنتاي تەمىردى ەشكىم دە ءقاۋىپتى دەپ ساناعان جوق. الايدا كەيىن سول ەسىنە ءتۇسىپ، كۇزەتشىلەردىڭ ءبىرى "ودان دا وعان ءبىر اعاش بىردەڭە قالدىرعان دۇرىس بولاتىن ەدى" دەپتى.
تۇنگى ساعات ەكىدە كۇزەتشى قارت سولدات پەن ءبىر جاس قاراۋىل كەلدى. ءبىرازدان سوڭ ول كۇزەتشى يتتەرىن ەرتىپ كىرىپ شىقتى، ونىڭ اۋزىنان ءالى انا ءسۇتىنىڭ ءدامى كەتپەگەن بالاڭ جاس ەكەنىنەن، اڭعىرت اڭقاۋ ەكەنىنەن وزگە ەشتەڭە بايقالمادى. ەكى ساعات وتكەن سوڭ، ونى اۋىستىرۋعا كەلسە، تەناردە كامەراسىنىڭ الدىندا دىڭگەكتەي سەرەيىپ ەدەندە تۇك بىلمەي ۇيىقتاپ جاتىر. تەناردە بولسا، شۋ قاراقۇيرىق ورنىندا جوق. بىت-شىت بولعان كىسەن تاس ەدەندە جاتىر. قاپاستىڭ توبەسىنە قاراسا تەسىك تۇر، ونىڭ ۇستىندە شاتىردا تاعى ءبىp تەسىك تۇر. كەرەۋەتتىڭ ءبىر تاقتايى جۇلىپ الىنىپتى، ونىڭ ەشقايدان تابىلماعانىنا قاراعاندا وزىمەن بىرگە الا كەتسە كەرەك. كامەرادان تاعى دا باس اينالدىرىپ، ۇيىقتاتىپ تاستايتىن سۇيىق قۇيىلعان جارتىلاي ىشىلگەن شولمەك تابىلدى، تەگى سولداتتىڭ تۇبىنە سول جەتسە كەرەك. سولداتتىڭ سۇڭگىسى دە جوق بوپ شىقتى.
تەناردەنىڭ بۇل قىلىعى العاش اشىلعان ساتتە ونى قول دا، اياق تا جەتپەيتىن ءبىر جاققا زىتتى دەپ ويلادى. شىن مانىندە ول جاڭا عيماراتتىڭ قابىرعاسىندا بولماعانمەن ونشا ءقاۋىپسىز جەردە جۇرگەن جوق-تى.
جاڭا عيماراتتىڭ شاتىرىنا جەتكەندە تەناردە بريۋجون ارقانىنىڭ ۇزىگىن كوردى، ول پەش تۇرباسىنىڭ اۋزىنا ۇستالعان تورتەمىرگە بەرىك قىپ بايلانعان ەكەن، ءبىراق ۇزىگى بريۋجون مەن تىرىدەيجۇتقىشقا ۇقساپ شولعىنشىلار سوقپاعىنان ءارى اسىپ سەكىرۋ ءۇشىن تىم قىسقا بولدى.
ەگەر بالەت كوشەسىنەن سيسيليا كورولى كوشەسىنە بۇرىلساڭىز، تاباندا وڭ جاقتان ميباتپاق الاڭقاي كورەر ەدىڭىز. وتكەن عاسىردا ول ارادا ءۇي تۇرعان، ءقازىر ونىڭ قۇلاعان ارتقى قابىرعاسى تۇر، سونىڭ ءوزى كورشىدەگى ءۇش ۇيمەن دەڭگەيلەس. بۇل قابىرعا وسى كۇنگە دەيىن ساقتالعان ەكى ۇلكەن تەرەزەسىمەن كوزگە تۇسەدى، وڭ جاق بۇرىشقا تاقاۋ ونىڭ قۇرت تەسكەن جاقتاۋلارى مايىسقان قالقانعا ۇقساپ ءيىلىپ تۇرادى. باعزى زامانداردا وسى تەرەزەلەر ارقىلى فورس تۇرمەسىنىڭ شولعىن سوقپاعى بويلاي تارتىلعان قورشاۋدىڭ ءبىر بولەگى بوپ تابىلاتىن تۇكسيە تۇنەرگەن قابىرعا كورىنەتىن.
قۇلاعان ءۇيدىڭ ورنىندا كوشەنىڭ ورتاسىندا قالىپتاسقان الاڭقايدىڭ ءبىر تۇسىندا بەس تاس دىڭگەككە تىرەپ ەسكى شىرىك تاقتايلاردان جاسالعان البار كەسەكولدەنەڭ تۇر. ونىڭ سىرتىندا قۇلاعان قابىرعاعا جاپسىرا سالىنعان تاسادا تۇرعان ءبىر لاشىق جانە بار. الباردا بىرنەشە جىل بۇرىن سىرلى تەمىرمەن جابىلاتىن ەسىك تە بولعان.
تەناردە ساعات ۇشتەردىڭ شاماسىندا سول قابىرعانىڭ ۇشار باسىنان ءبىر-اق شىقتى.
ول بۇعان قالاي جەتتى؟ ونى ەشكىم بايانداپ تا، ءتۇسىندىرىپ تە بەرە المايدى. جارقىلداعان جاسىن كەدەرگى بولۋى دا، كومەكتەسۋى دە مۇمكىن عوي. ءبىر شاتىردان ءبىر شاتىرعا، ءبىر قورشاۋدان ءبىر قورشاۋعا، ءبىر ۋچاسكەدەن ەكىنشىسىنە ءتۇسۋ ءۇشىن، شارلەمان اۋلاسىنداعى، سوسىن سەن-لۋي اۋلاسىنداعى قۇرىلىستارعا، سوسىن شولعىن سوقپاقتارعا، ودان ءارى سيسيليا كورولى كوشەسىندەگى قۇلاعان قابىرعاعا جەتۋ ءۇشىن ول شاتىر جابۋشىلاردىڭ ساتىلارى مەن باسقىشتارىن پايدالانعانى، پايدالانباعاندىعى جانە بەلگىسىز. ءبىراق بۇل جولدا ءوتۋ مۇمكىن ەمەس بولىپ كورىنەتىن بوگەتتەر از بولمايتىن. كەرەۋەتتەن جۇلىپ اپ شىققان تاقتايىن ول "ەركىن اۋانىڭ" شاتىرىنان شولعىن سوقپاعىنا سىرعاناپ ءتۇسۋ ءۇشىن پايدالانا الدى ما ەكەن؟ الايدا قابىرعانىڭ قىرى ءبىر تەگىس ەمەس، ويقىل-شويقىل ەدى عوي. بىردە كوتەرىلىپ، بىردە تومەندەي وتىرىپ ول ءورت سوندىرۋشىلەر كازارماسىنىڭ تۇبىندە الاسارىپ، مونشانىڭ ماڭىندا قايتا بيىكتەيتىن، ونى ءار-ار جەردە قۇرىلىستار كەسىپ تاستاپ، لامۋانوننىڭ دەربەسجايىنداي بيىكتىگى اركەلكى بولاتىن، كۇللى تاس توسەلگەن كوشەسىندەگىدەي قۇرىلىستاردىڭ ءبىرى وعان نە تىكبۇرىش جاساپ، نە دوڭگەلەك كەلىپ تىرەلەتىن. ونىڭ ۇستىنە قاراۋىلدار قاشقىننىڭ كۇڭگىرت سۇلباسىن كورۋى كەرەك ەدى. نە كەرەك، تەناردەنىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى جۇمباق بولىپ قالدى. قانداي ءتاسىل قولدانسا دا قاشىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس كورىنەدى. دەگەنمەن بوستاندىققا دەگەن قۇشتارلىق تەرەڭ قۇزدى شۇڭقىر، تورتەمىردى تال شارباق، مۇگەدەكتى باتىر، قۇياڭدى قۇس ەتىپ، توپاستىقتى تۇيسىككە، تۇيسىكتى اقىلعا، اقىلدى دانالىققا اينالدىرىپ جىبەرەدى ەمەس پە. بالكىم تەناردە ءۇشىنشى ءبىر ءتاسىل ويلاپ تاۋىپ، سونى قولدانعان شىعار. سونىمەن ونى دا ەشكىم بىلە الماي قويدى.
قاشىپ شىعۋ قانداي عالاماتپەن جۇزەگە اساتىنىن ۇدايى تۇسىنە بەرمەيسىڭ. قايتالاپ ايتقاندا قاشۋ ارقىلى باس ساۋعالاعان ادامدى ءبىر كۇش ءتۇۋ جوعارىدان قولدايدى: بەلگىسىز جۇلدىزدار مەن جالت ەتكەن جارقىل قاشقىنعا جول كورسەتەدى؛ بوستاندىققا دەگەن قۇلشىنىس اسپانعا سامعاعان قاناتتاردان كەم ەمەس؛ قاشىپ كەتكەن ۇرى تۋرالى "مىناۋ شاتىرعا قالاي شىعىپ، قالاي ءتۇسىپ، قالاي قۇتىلىپ كەتىپ ءجۇر؟" دەسىپ جاتادى، كادىمگى كورنەل تۋرالى "مەيلى، ول ولە بەرسىن!" دەگەن جولدى قايدان تاۋىپ الىپ ءجۇر" دەيتىن سياقتى.
قالاي بولسا سولاي بولسىن، تەناردە ايتەۋىر قارا تەرگە ءتۇسىپ، جاۋىننىڭ استىندا مالشىنىپ، كيىمىن دال-دال عىپ، قولىن جىرىپ اپ، شىنتاعىن قاناتىپ، تىزەسىن جارالاپ، قۇلاعان قابىرعانىڭ بالالار ءوز تىلىندە "پىشاق" اتايتىن تۇسىنا دا جەتىپ، ال-دارمەنى ابدەن تاۋسىلىپ، سەرەيىپ قۇلاي كەتتى. بيىكتىگى ءۇش قابات ۇيدەي قۇلاما جار ونى جول جيەگىنەن ءبولىپ تۇردى.
وزىمەن الىپ كەلگەن ارقانى تىم قىسقا ەدى.
ءازىر ءتۇندى تاسالانىپ ابدەن تيتىقتاپ، قۇپ-قۋ بولعان، بار ۇمىتتەن ايىرىلعان ول سىلەيىپ ءالى جاتىر، ءبىراق ويشا ءتاڭسارىنىڭ جاقىنداپ كەلە جاتقانىن توپشىلاپ، ۇزاماي سەن-پول مۇناراسى قوڭىراۋىنىڭ ساعات ءتورتتى سوعاتىنىنان ۇرەيلەنەدى — قاراۋىلدار اۋىسىپ، تەسىلگەن شاتىردىڭ استىنان ۇيىقتاپ جاتقان ارىپتەستەرىن تاۋىپ الادى-اۋ. ول دەمىن ىشىنە تارتىپ، قولشامنىڭ جارىعىمەن ۇڭىرەيگەن تەرەڭ جار سياقتى تومەنگە كوز تاستادى دا توسەۋلى دىمقىل كوشەنى كوردى، ءارى اڭساتاتىن، ءارى قورقىتاتىن توسەۋلى كوشە وعان نە ەركىندىك، نە ءولىم بولاتىن.
ول وزىنەن ءۇش سەرىگى قاشىپ شىعا الدى ما ەكەن، بۇل جايىندا ەستىدى مە ەكەن ولار، كومەككە كەلەر مە ەكەن دەپ سۇرادى. جان-جاعىنا قۇلاق ءتۇردى. ول وسىندا بولعالى بەرى كوشەمەن جالعىز قاراۋىلدان باسقا ەشكىم وتكەن جوق. مونترەيل، شارون، ۆەنسەن جانە بەرسيدىڭ كۇللى كوكونىسشىلەرى بازارعا سەنت-انتۋان كوشەسىمەن بارادى عوي.
ساعات ءتورتتى سوقتى. تەناردە ءدىر ەتە قالدى. ازدان سوڭ تۇرمەدە بەيبەرەكەت دۇربەلەڭ شۋ باستالادى، تۇتقىن قاشسا، قاشاندا سولاي بولاتىن ادەتى. قاشقىننىڭ قۇلاعىنا اشىلىپ-جابىلىپ جاتقان ەسىكتەردىڭ سارتىلى، تورتەمىرلەردىڭ شيقىلى، ابىگەرگە تۇسكەندەردىڭ شۋىلى، تۇرمە ساقشىسىنىڭ قىرىلداعان ايقايى، اۋلانىڭ تاس قابىرعاسىنا سوعىلعان مىلتىق ءدۇمىنىڭ شىڭىلى كەلدى. كامەرالاردىڭ تورتەمىرلەنگەن تەرەزەلەرىنەن ءبىر قاباتتان ءبىر قاباتقا اۋىسىپ، كوتەرىلىپ، ءتۇسىپ جۇرگەن جارىقتى كوزى شالدى. جاڭا عيماراتتىڭ شارداعىندا ەرسىلى-قارسىلى الاۋ جارقىلدايدى، كورشى كازارمالاردان ءورت سوندىرۋشىلەر شاقىرىلدى. ولاردىڭ الاۋعا شاعىلىسقان كاسكالارى جالتىلدايدى. اقىرى تەناردە باستيليا جاعىنان اسپاننىڭ ەتەگىن تۇرگەن بوزعىلت جارىقتى كوردى.
ول ەنى ون ديۋيم قابىرعادا نوسەر جاڭبىردىڭ استىندا كوسىلىپ جاتىر، ەكى جاعى: وڭى دا، سولى دا قۇلاما جار، قۇلاپ كەتسە بىتكەنى، سونى ويلاپ باسى اينالدى، الداعى ءسوزسىز تۇتقىندالۋدان ۇرەيلەنگەن ونىڭ ويى قوڭىراۋدىڭ تىلىندەي ەرسىلى-قارسىلى تەربەتىلىپ: "ەگەر قۇلاپ كەتسەم — ولەمىن، ەگەر وسىندا جاتا بەرسەم — كاتورگاعا كەتەمىن"، دەگەندى ىشتەي قايتالاي بەردى.
وسى ءبىر ازاپتى ۇرەيدىڭ ۋىسىندا جاتقان ول ءالى ونشا قاراڭعى بولماسا دا، ءبىر ادامنىڭ قاراڭداعان سۇلباسىن كوردى، قابىرعانى بويلاي وتىرىپ موششەن كوشەسىندە ايالداپ، جوعارىدا تەناردە جاتقان الاڭعا كەپ توقتادى. وعان وسىنداي ساقتىقپەن ابايلاي باسىپ تاعى ءبىر ادام، سوسىن ءۇشىنشىسى قوسىلدى، سوڭىنان ءتورتىنشىسى دە كەلدى. بۇل كىسىلەر جينالىپ بولعان سوڭ البارداعى ەسىكتىڭ سەرىپپەسىن كوتەردى دە، تورتەۋى تۇگەل لاشىق ءۇي تۇرعان اۋلاعا كىردى. ولار تۋرا تەناردە جاتقان جەردىڭ استىنان شىقتى. ءسوز جوق، بۇل كىسىلەر وتكەن-كەتكەننىڭ جانە فورس تۇرمەسىنىڭ اۋزىن كۇتكەن قاراۋىلدارعا بىلدىرمەي اقىلداسۋ ءۇشىن وسى الاڭقايدا ادەيى باس قوستى. ال كۇزەتشىنى ءوز بۋدكاسىندا جاڭبىر تۇتقىنداپ جىبەرمەي وتىرعانىن ەسكەرتە كەتكەن جانە ارتىق بولماس. تەناردە بەيتانىستاردىڭ بەت-جۇزىن اجىراتا الماي، ولەتىنىن بىلگەن بەيباقتىڭ كەيپىمەن ولاردىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاق ءتۇردى.
تەناردەنىڭ كوزىنەن ءالسىز ءبىر ءۇمىت جىلت ەتە قالدى: الگى ادامدار ارگوشا، ياعني جارگونمەن سويلەسىپ تۇر ەكەن.
العاشقىسى باياۋ، ءبىراق ايقىن سويلەدى:
— سىلپىلداپ ءارى تارتتىق. بۇل ارادا سەندەتىلىپ جۇرە بەرۋدىڭ قاجەتى نە؟
ەكىنشىسى وعان بىلاي جاۋاپ بەردى:
— مىناۋ جاڭبىرىڭ جاراتقاننىڭ الاۋىن دا تۇكىرىپ سوندىرەر. ونىڭ ۇستىنە تىمىسكىلەر دە تۇرتىنەكتەپ كەلىپ قالۋى كادىك. تۇرعان جەردە شاشىراپ قالىپ جۇرمەيىك.
وسى ارادا سوزگە ءۇشىنشىسى ارالاستى:
— قايدا اسىعامىز. از-ماز كۇتە تۇرالىق. وعان ءبىزدىڭ كومەگىمىز كەرەك جوق دەپ كىم ايتا الادى؟
فرانسۋزشا دۇرىس شىققان وسى سوزدەرگە قاراپ تەناردە ونىڭ مونپارناس ەكەنىن تانىدى، جاقسى تاربيەلەنگەن بۇل جىگىت ارگو ءتىلىن بىلە تۇرا سويلەگەندە ءبىر جارگون قوسپايدى.
ءتورتىنشىسى ۇندەمەدى، ءبىراق كەڭ يىعى ونى ۇستاپ بەردى: تەناردە ونىڭ تىرىدەيجۇتقىش ەكەنىنە كۇماندانعان جوق.
بريۋجون شاپشاڭ تويتارىپ تاستاسا دا، مونپارناس ءوز ايتقانىنان قايتپادى، تەناردەنى تاستاپ جۇرە بەرەيىك، ونى جانسىزدار ۇستاپ بەرگەن شىعار، دەگەنگە باقپادى.
— دوستاردى قيىندىقتا تاستاماس بولار، — دەپ بۇرق ەتتى.
— مەن ساعان ايتىپ تۇرمىن عوي، ول ساۋ ەمەس، — دەدى بريۋجون قاسارىپ. — ءقازىر سىلقىمنىڭ جانى سوقىر تيىن تۇرمايدى. ءبىز ەشبىر لاج جاساي المايمىز. بۇل ارادان تابانىمىزدى جالتىراتايىق. مەن پەرعاۋىننىڭ جاعامنان العانىن سەزىپ تۇرمىن.
مونپارناس بۇل جولى شامالى قارسىلاستى: شىنىندا دا، مىناۋ تورتەۋ بىر-بىرىنە دەگەن بانديتتەرگە ءتان ادالدىقپەن ءتۇنى بويى فورس تۇرمەسىنىڭ توڭىرەگىن كەزىپ ءجۇر، قانشالىقتى ءقاۋىپتى بولسا دا ءبازبىر قۇلاعان قابىرعانىڭ ۇشار باسىندا جاتقان تەناردەنى كورمەكشى. سول نيەتتەرىنە قاراي ءتۇن دە ءساتتى بولعالى تۇر ەدى، نوسەر جاۋىپ، بۇكىل كوشە قاڭىراپ بوس قالدى. ايتكەنمەن سۇيەكتەن وتكەن سۋىق، مالمانداي بولعان كيىم، جىرتىق باشماق، تۇرمەدە كوتەرىلگەن دابىل، ءوتىپ بارا جاتقان ۋاقىت، ەرسىلى-قارسىلى جۇرگەن قاراۋىلدار، سۋي باستاعان ءۇمىت، قوزداعان ۇرەي، — وسىنىڭ ءبار-بارى ولاردى شەگىنۋگە يتەرمەلەي بەردى. كەي جاعدايدا تەناردەگە كۇيەۋ بولىپ كەلەتىن مونپارناستىڭ ءوزى دە بوساڭسي باستادى. ەندى ءبىر ءمينوت وتكەندە ولار كەتىپ تە قالار ما ەدى، قايتەر ەدى. تەناردە قابىرعاسىنىڭ قىرىندا جاتىپ اپاتقا ۇشىراعان "مەدۋزا" كەمەسىندەي كوزگە شالىنعان كەمە كوكجيەككە قايتا سۇڭگىپ كەتە مە دەپ قورىققان تەڭىزشىدەي اۋىر كۇرسىندى.
ولاردى شاقىرۋعا باتپادى، ەگەر ونىڭ ايقايىن قاراۋىل ەستىپ قالسا، ءبارى قۇريدى؛ الايدا وعان ءۇمىتتىڭ سوڭعى ساۋلەسى سياقتى بۇلدىراعان ءبىر وي كەلدى: جاڭا عيماراتتىڭ پەش تۇرباسىنان شەشىپ العان بريۋجون ارقانىنىڭ ۇشىن قورشاۋدان اسىرا لاقتىرىپ جىبەردى.
ارقان ولاردىڭ اياعىنىڭ استىنا ءتۇستى.
— تۇزاق! — دەدى بابەت.
— مەنىڭ باۋىم عوي، — دەپ راستادى بريۋجون.
— تراكتيرشى وسىندا، — دەپ ءتۇيدى مونپارناس.
ولار كوزدەرىن جوعارى كوتەردى، تەناردە قابىرعانىڭ ۇستىنەن باسىن قىلتيتتى.
— شاپشاڭ! — دەدى مونپارناس. — ارقاننىڭ ەكىنشى ۇشى سەندە مە، بريۋجون؟
— ءيا، مەندە.
— ەكەۋىن جالعاپ بايلا، ارقاندى وعان لاقتىرايىق، ونى قابىرعاعا بەكىتىپ بايلاسىن، سەكىرىپ تۇسۋىنە سول جەتىپ جاتىر.
تەناردە باتىلدانىپ داۋىس بەردى:
— مەن ولەردەي بوپ توڭدىم.
— جىلىناسىڭ.
— ءقازىر قوزعالا دا المايمىن.
— سەن تەك تومەنگە سىرعىپ تۇسسەڭ بولدى، ءوزىمىز-اق قاعىپ الامىز.
— قولدارىم تاس بوپ قاتىپ قالدى.
— ارقاندى قابىرعاعا بايلاساڭ بولدى.
— بايلاي المايمىن.
— ءبىزدىڭ بىرەۋىمىز وعان كوتەرىلۋىمىز كەرەك، — دەدى مونپارناس.
— ءۇشىنشى قاباتقا ما! — دەپ قيتىقتادى بريۋجون.
ءبىر كەزدە لاشىقتان جاعىلاتىن پەشتىڭ قابىرعا بويلاپ سىرتقا شىعاتىن ەسكى مۇرجاسى بولاتىن، ونىڭ ۇشى تەناردە جاتقان جەرگە دەيىن سوزىلادى. كەزىندە جارىلىپ، دال-دالى شىعىپ قۇلاعان سول تۇربانىڭ ءىزى ءالى كورىنىپ جاتىر. ءبىراق ول وتە تار.
— وسىمەن ورمەلەۋگە بولادى، — دەدى مونپارناس.
— مىنا تۇربامەن بە؟ — دەپ قىشقىردى بابەت. — ەرەسەك ەركەك ەشقاشان بارمايدى جانە وعان سىيمايدى. مۇندايدا شاباق كەرەك.
— بالا كەرەك، — دەپ راستادى بريۋجون.
— بالانى قايدان تاپساق ەكەن؟ — دەپ سۇرادى تىرىدەيجۇتقىش.
— توقتاي تۇرىڭدار، — دەدى مونپارناس. — مەن ويلاپ تاپتىم.
ول ەسىكتى باياۋ اشىپ كوشەدە ەشكىم جوعىنا كوز جەتكىزگەن سوڭ ابايلاي شىعىپ ەسىگىن قايتا جاپتى دا، باستيليا جاققا تۇرا جۇگىردى.
جەتى، سەگىز ءمينوت ءوتتى، ول تەناردە ءۇشىن سەگىز مىڭ عاسىرعا تەڭ بولدى؛ بابەت، بريۋجون مەن تىرىدەيجۇتقىش ءتىس جارىپ ءبىر ءسوز ايتقان جوق؛ اقىرى ەسىك قايتا اشىلىپ، ودان القىنعان مونپارناس پەن ول ەرتىپ كەلگەن گاۆروش كورىندى. جاڭبىردىڭ ارقاسىندا كوشە بۇرىنعىسىنشا بوس ەكەن.
گاۆروش تىپ-تىنىش كىرىپ مىناۋ قاراقشىلاردىڭ بەت الپەتىن شولىپ ءوتتى. ءوز شاشىنان سۋ تامشىلاپ تۇر ەدى.
— بالاقاي! سەن ءوزى ەركەكسىڭ بە، الدە ەركەك ەمەسسىڭ بە؟ — دەدى وعان قاراپ تىرىدەيجۇتقىش. گاۆروش يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى.
— مەن سياقتى بالاقان ەركەك بولادى، ال ءسىز سياقتى ەركەك باقا-شايان عانا، — دەپ جاۋاپ بەردى ول.
— مىناۋ شاباعىڭنىڭ وزىنەن ءسوزى ۇلكەن عوي، — دەپ ايعايلاپ جىبەردى بابەت.
— سۋدان شىققان تىشقان ەمەس، تابيعات ءتولى عوي، — دەپ قوستادى بريۋجون.
— ال، سىزدەرگە كەرەگى نە ءوزى؟ — دەپ سۇرادى گاۆروش.
— مىناۋ تۇربامەن ورمەلەۋىڭ كەرەك، — دەپ جاۋاپ قاتتى مونپارناس.
— مىناۋ تۇزاقپەن، — دەپ ەسكەرتتى بابەت.
— ءجىپتى بۇراپ بايلايسىڭ، — دەپ قوسارلاندى بريۋجون.
— قابىرعانىڭ ۇستىنە، — دەپ ءسوز قوستى بابەت.
— اينەك تۇرعان اتاعاشقا، — دەپ ناقتىسىن ايتتى بريۋجون.
— ال ودان ءارى؟ — دەپ سۇرادى گاۆروش.
— بارى وسى، سوسىن بولدى، — دەپ ءتۇيدى تىرىدەيجۇتقىش.
بالاقاي ارقاندى، تۇربانى، قابىرعا مەن تەرەزەنى شولىپ
شىعىپ، ەرنىمەن "سول عانا ما؟" دەگەندى بىلدىرەتىن ايتىپ بولماس جەككورىنىشتى ءبىر ءۇن شىعاردى سىزدىقتاتىپ.
— اناۋ جوعارىدا كىسى جاتىر، سونى قۇتقارۋ كەرەك، — دەدى مونپارناس.
— كەلىسەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى بريۋجون.
— اقىماق! — دەپ جاۋاپ بەردى بالا ونىڭ سۇراعى ءوزىن قورلاپ، نامىسىنا تيگەندەي، سوسىن باشماعىن شەشتى.
تىرىدەيجۇتقىش گاۆروشتى كوتەرىپ اپ شىرىگەن تاقتايلارى اۋىرلىقتى كوتەرە الماي قايىسىپ جاتقان لاشىقتىڭ شاتىرىنا شىعاردى دا، قولىنا مونپارناس جوقتا بريۋجون كۇرمەپ بەرىك ەتىپ جالعاعان ارقاندى ۇستاتتى. بالا تۇرباعا بەت الدى، شاتىردىڭ تۇسىنداعى داليعان جارىعىنىڭ ارقاسىندا وعان كىرۋ وڭاي بولدى. ول تۇرباعا كىرگەلى جاتقان ساتتە قۇتقارۋ مەن تىرلىك قۇرۋدىڭ جاقىنداپ كەلە جاتقانىن سەزگەن تەناردە قابىرعادان ەڭكەيىپ تومەن قارادى؛ تاڭنىڭ ءالسىز ساۋلەسى ونىڭ تەرشىگەن ماڭدايىنا جارىق ءتۇسىردى، ونىڭ كوگەرىپ كەتكەن بەتىنە، قوبىراپ وسكەن اق ساقالىنىڭ اراسىنان سوستيىپ تۇرعان جىرتقىشتىكىندەي ۇشكىر مۇرنىنا قاراپ گاۆروش ونى تانىدى.
— قاراي گور، — دەدى ول، — بۇل مەنىڭ اكەتايىم عوي! ال جارايدى، اكەتايىم بولسا بولسىن!
ارقاندى اۋزىنا تىستەپ الىپ ول باتىل ورلەپ كوتەرىلە باستادى. قيراعان كونە قابىرعانىڭ باسىنا شىعىپ، وعان اتتاي ءمىنىپ الىپ، ارقاندى كولدەنەڭ تەرەزەنىڭ جاقتاۋىنا بەرىك قىپ بايلادى.
قاس قاققانشا بولماي تەناردە كوشەدەن ءبىر-اق شىقتى.
توسەۋلى كوشەگە تابانى ءتيىپ، ءوزىن ءقاۋىپسىز سەزىنگەندە شارشاعانى دا، توڭعانى دا، قورىققانى دا ءىزىم-قايىم جوق بولدى؛ سۇمدىق ۇرەي تۋعىزعاننىڭ ءبارى تۇتىندەي جەلگە ۇشتى؛ بوستاندىقتىڭ ءيىسىن سەزىپ ونىڭ وداعاي، تۇرپايى اقىلى قايتا ويانىپ، ودان ارعى قىزمەتىنە كىرىسۋگە ءازىر ەكەنىن پاش ەتتى.
بۇل كىسىنىڭ العاشقى ءسوزىنىڭ سيقى مىنانداي بولدى:
— ەندى كىمدى جەيتىن بولامىز؟
بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرىپ جاتۋدىڭ قاجەتى بولماس، ول ءولتىرۋ كەرەك، ازاپتاپ توناۋ كەرەك دەگەنگە سايادى. ءسوزدىڭ شىنايى ماعىناسى — جالماپ جۇتۋ.
— تاباندى جالتىراتۋ كەرەك، — دەدى بريۋجون. — ەكى-اق سوزبەن شەشىپ، تارايىق. پليۋمە كوشەسىندە جاپ-جاقسى ءىس تاپ بولدى؛ كوشە بوس، ءۇي وقشاۋ، باعى توت باسقان تورتەمىردىڭ ىشىندە، ۇيدە جالعىز ايەلدەر عانا.
— تاماشا! توناۋعا نەگە بولماسىن؟ — دەپ قالدى تەناردە.
— سەنىڭ قىزىڭ ەپونينا وعان كىرىپ شىققان، — دەدى بابەت.
— ودان اكەلگەنى مانوننىڭ كەپكەن نانى، — دەپ ءسوز قوستى تىرىدەيجۇتقىش. — وندا ىستەيتىن ەشتەڭە جوق.
— قىزىم اقىماق ەمەس، — دەپ ەسكەرتتى تەناردە. — ايتكەنمەن بايقاپ كورۋ قاجەت.
— ءيا، ءيا، قاراپ كورۋ كەرەك، — دەدى بريۋجون.
بۇل اڭگىمەنىڭ كەزىندە اۋلانى تىرەپ تۇرعان ءبىر بورەنەدە وتىرعان گاۆروشقا ءتىرى پەندە نازار اۋدارعان جوق. اكەسى ەسىنە الاتىن شىعار دەپ ويلادى ما ەكەن، ول سول دىڭگەكتە كۇتىپ ءبىراز وتىردى دا ءۇمىتى اقتالماعان سوڭ باشماعىن كيىپ:
— ال، بارى وسى ما؟ — دەدى. — قايتىپ سىزدەرگە كەرەگىم جوق پا، ەركەك مىرزالار. مىنە، ەندى سىزدەر بۇل وقيعانىڭ دا شىرعالاڭىنان شىقتىڭدار. مەن كەتتىم. بالالاردى تۇرعىزاتىن ۋاقىت بولدى.
وسىنى ايتىپ ول كەتىپ قالدى.
بەس ادام بىرىككەن سوڭ ءبىرى قورشاۋدان شىقتى.
گاۆروش بالەت كوشەسىنە بۇرىلىپ كوز ۇشىنان كورىنبەي كەتكەندە بابەت تەناردەنى وڭاشا الىپ شىعىپ:
— سەن الگى قۇرتشاباقتى بايقادىڭ با؟ — دەپ سۇرادى.
— قاي شاباق؟
— الگى قابىرعاعا ورمەلەپ، ساعان ارقان اپارىپ بەرگەن بالانى ايتامىن.
— دۇرىستاپ قاراعانىم جوق.
— ەندەشە، مەنىڭ دە سەنىمىم شامالى، ءبىراق تا ماعان ول سەنىڭ ۇلىڭ سياقتى كورىندى.
— ءماسساعان! سەن سولاي ويلايسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى تەناردە.
جەتىنشى كىتاپ
ارگو
ءبىرىنشى تapay
شىعۋ تەگى
Pigritia2 — سۇمدىق ءسوز.
ول تۇتاس الەم تۋعىزدى — la pegre دەگەن، ونى "ۇرلىق" دەپ وقىڭدار، la regrenne دەگەن تۇتاس توزاق جاسادى، ونى "اشتىق" دەپ وقىڭدار.
ءسويتىپ، جالقاۋلىق دەگەن — انا.
ونىڭ ۇلى — ۇرلىق، ال قىزى — اشتىق.
ەندى ءبىز قايدامىز؟ ارگونىڭ، ياعني جارگوننىڭ اۋقىمىندا ءجۇرمىز.
ال ارگو دەگەن نە؟ بۇل ءارى ۇلت، ءارى ءسوز؛ بۇل حالىق جانە ءتىل دەگەن ەكى ءجۇزى بار ۇرلىق.
وسىدان وتىز ءتورت جىل بۇرىن وسى كوڭىلسىز ءارى ايگىلى وقيعانى ايتۋشى سونداي ماقساتپەن جازىلعان ءبىر شىعارماسىنا3 ارگو تىلىندە سويلەيتىن ءبىر ۇرىنى ەنگىزگەندە تاڭدانىس تۋعىزىپ، قايران قالعان جۇرت: "قالايشا؟ ارگو دەيدى! بۇل مۇمكىن ەمەس! ارگو دەگەنى سۇمدىق قوي. شىنتۋايتتاپ كەلگەندە بۇل كەمە قاراقشىلارىنىڭ، تۇرمە مەن كاتورگانىڭ، قوعامدا جيىركەنىشتى دە جەككورىنىشتى نە بار، سونىڭ ءبارىنىڭ ءتىلى" دەپ ايعاي شىعارعان.
بۇل تەكتەس قارسىلىقتى ءبىز ەشقاشان تۇسىنگەن ەمەسپىز.
سوسىن ەكى ۇلى رومانشى، ءبىرى ادام جانىنىڭ تەرەڭ بىلگىرى، ەكىنشىسى حالىقتىڭ قاجىماس دوسى بولعان بالزاك پەن ەجەن سيۋ 1828 جىلى "ءولىم جازاسىنا كەسىلگەننىڭ سوڭعى كۇنى" كىتابىنىڭ اۆتورى جاساعانداي، بانديتتەردى ءوز تىلىندە سويلەۋگە ءماجبۇر ەتكەندە ايعاي قايتا ەستىلدى. "جازۋشىلار بۇل ورەسكەل سوزدەرمەن قۇلاعىمىزدى سارسىتىپ، قورلاۋعا اينالدى. ارگو دەگەن جيىركەنىشتى! ارگو كىسىنى قالتىراتىپ جىبەرەدى!" دەپ قايتالادى.
مۇنى جوققا شىعارىپ وتىرعان كىم ءوزى؟ ارينە، سولايى سولاي دا.
جارا، تەرەڭ جار نەمەسە قوعامدى زەرتتەۋ جونىندە ءسوز بولعاندا، ماسەلەگە تەرەڭ بويلاپ، تۇبىنە جەتكىزۋ قاشان ۇيات شارۋا سانالۋشى ەدى؟ ءبىز بۇنى قاشاندا ەرلىك كورسەتۋ دەپ ساناعانبىز، بىلايشا ايتقاندا، ءىش تارتىپ، نازار اۋدارارلىق پايدالى دا لايىقتى ءىس، ءوز موينىڭا العان قارىمىڭنىڭ ورىندالۋى دەپ بىلەتىنبىز. ەندەشە نەگە بارلىعىن بارلاماي، بارلىعىن زەرتتەمەي ورتا جولدا توقتاۋىمىز كەرەك؟ توقتاپ قالۋ تەجەگىشتىڭ ءىسى، ول كىمنىڭ قولىندا ەكەنىنىڭ بۇل ارادا ەش قاتىسى جوق.
ارينە، قوعامنىڭ قاتتى قىرتىسى اياقتالىپ، ساز-باتپاعى باستالاتىن ەڭ تومەنگى قاباتىن ىزدەستىرۋگە اتتانىپ، سازداۋىتتى قاتپارلارىن قوپارىپ، جيىركەنىشتى ساپتاۋدى شاپ بەرىپ ۇستاپ، ءزارى توسىپ وتىرعان ۇستىڭگى جاققا ىلاي-لاسىنان ارشىماي، ءىرىڭى بۇرق ەتە تۇسكەلى تۇرعان سوزدىك رەتىندە لاقتىرسا، ونىڭ ءاربىر ءسوزى كەسەلدى. بالدىر مەن تۇنەكتىڭ تۇرعىنى — ساۋىتتى قۇبىجىقتىڭ ءبىر بۋىنى بولىپ كورىنەرى حاق، مۇنىڭ ءبارى، بىلايىنشا، وڭاي دا مىندەت ەمەس. ويدىڭ جارىق ساۋلەسىندە ارگونىڭ ابەس جالاڭاشتانىپ قۇجىناپ كەتۋىنەن جامان ەشتەڭە جوق. شىنىندا دا، قارسى الدىڭنان ءتۇن قاراڭعىلىعىنىڭ جەكسۇرىن ماقۇلىعىنىڭ قاتپارشاعىن ويدا جوقتا قاپتاپ شىعا كەلگەن ءبىر پالە دەپ ويلاپ قالاسىڭ. جالبىراعان جاندى قوپا ءتارىزدى تەڭسەلە سىڭسىپ، شايقالا سۋسىپ زارەڭدى ۇشىرىپ، تۇنەگىنە قايتا تىعىپ جىبەرۋدى تالاپ ەتەتىن ءتارىزدى ءبىر كورىنىس كوز الدىڭنان كەتپەيدى. مىنە، مىنا ءبىر ءسوز — تىرناققا، ال ەكىنشىسى قانتالاپ تۇرىپ سونگەن كوزگە ۇقسايدى، ال مىنا ءبىر تىركەس بۇرگە بالىقتىڭ ساقىلداپ تۇرعان ءتىسى ىسپەتتى. وسىنىڭ ءبارى ءىرىپ-شىرۋ كەزىندەگى دۇنيەگە كەلەتىندەردىڭ بارىنە ءتان جۇرەك اينىتار ومىرشەڭدىككە يە.
ءالقيسسا، قاشاننان ۇرەي زەرتتەۋدى جوققا شىعارا باستاپ ەدى؟ قاشاننان بەرى اۋرۋ دارىگەردى قۋا باستاپ ەدى؟ سۇر جىلان مەن جارقاناتتى، ءبۇيى مەن شاياندى، باسقا دا ۋلى جاندىكتەردى: "قانداي جيىركەنىشتى!" دەپ قاراڭعىعا قايتا لاقتىرىپ تاستاعان جاراتىلىستانۋشىنى كوز الدىڭا كەلتىرۋگە بولا ما؟ وندا ول ءبازبىر تىلدىك قۇبىلىسپەن شۇعىلدانۋعا بەل بۋمايتىن ديالوگقا، قوعامدىق ءومىردىڭ ءبازبىر قۇبىلىسىنا وي جۇگىرتۋگە باتپايتىن فيلوسوفقا ۇقسار ەدى. ويتكەنى ارگو — ادەبي قۇبىلىس، سونىمەن بىرگە بەلگىلى ءبىر قوعامدىق قۇرىلىستىڭ سالدارى. ءتول ماعىناسىندا ارگو دەگەنىمىز نە؟ ارگو — قايىرشىلىقتىڭ ءتىلى.
وسى ارادا ءسوزىمىزدى ءبولۋى مۇمكىن؛ كەلتىرىلگەن دەرەككە كەڭىرەك تۇسىنىكتەمە بەرۋى مۇمكىن، كەيدە ول ونىڭ ماڭىزدىلىعىن كەمىتەتىن ءىس قۇرال بولۋى ىقتيمال؛ بىزگە بارلىق كاسىپ، بارلىق ماماندىق، ول از دەسەڭىز قوعامدىق يەرارحيانىڭ كۇللى ساتىسى، وي-پىكىردىڭ كۇللى ءتۇرىنىڭ ءوز ارگوسى بار دەۋى ىقتيمال. ماسەلەن ساتۋشى: "قولدا بار مونپەلە وسى"، "ساپاسى جاقسى جەلكەن"، دەيدى؛ بيرجا ماكلەرى: "كوتەرىلۋگە قىزمەت ەتەمىن"، "ساقتاندىرۋ سىيلىعى"، "اعىمداعى ەسەپ" دەيدى، ويىنشى: "بارلىعىنان جۇرەمىن، قارعا باسىلدى" دەيدى؛ نورماند ارالدارىنداعى قادي: "جالعا الۋشى، ۋچاسكەگە تىيىم سالىندى، باس تارتۋشىنىڭ قوزعالمايتىن مۇلىككە دەگەن مۇراگەرلىك قۇقىعىن مالىمدەۋى كەزىندە ول ۋچاسكەدەن ءونىم تالاپ ەتە المايدى" دەيدى؛ جازۋشىسىماق — "پەسامدى ىسقىرتىپ ، جىبەردى"، اكتەر — "قۇلادىم"، فيلوسوف — "قۇبىلىستىڭ ۇشكىلدىگى"، ساياتشى — "قىزىل قۇس — اسحانا ءمازىرى"، فرەنولوگ: "دوسجارلىق، قۇپيا قۇمار، سوعىسقۇمارلىق" دەپ سويلەيدى، جاياۋ اسكەر مىلتىعىن "كلارنەت"، اتتى اسكەر سايگۇلىگىن — "كۇركە-تاۋىق" اتايدى، سەمسەرلەسۋدىڭ جاتتىقتىرۋشىسى — "تەرسيا، كۆارتا، تaپ بەرۋ"، باسپاحانالى — "شپون قويىپ تەرۋ" دەگەن ماتىندەر قولدانادى. باسپاحاناشى، جاتتىقتىرۋشى، اتتى اسكەر، جاياۋ اسكەر، فرەنولوگ، ساياتشى، فيلوسوف، اكتەر، جازۋشى، قادي، ويىنشى، بيرجا ماكلەرى، ساتۋشى — ءبار-بارى ءوز ارگوسىندا سويلەيدى. سۋرەتشى: "مەنىڭ شيمايىم"، نوتاريۋس "مەنىڭ ۇشقالاعىم"، شاشتاراز: "مەنىڭ قولعاناتىم"، ەتىكشى: "مەنىڭ كومەكشىم" دەپ ءوز ارگوسىندا ايتادى. شىن مانىندە وڭ جانە سول جاق دەگەندەردى بەلگىلەۋ دە ارگوعا جاتادى: ماتروس — شتيربورت جانە باكبورت، تەاتر سۋرەتشىسى — اۋلا مەن ب ا ق، ۋاعىزشى — اپوستولدىق جانە ءىنجىلدى، دەپ اجىراتادى. ءسانقويلار مەن قىلىمسيتىنداردىڭ دا ءوز ارگوسى بار. رامبۋلە دەربەس جايى كەي جەرىندە عاجايىپتار اۋلاسىمەن شەكتەسەدى. گەرسوگ ايەلدەرىنىڭ دە ارگوسى بار، ونىڭ مىسالى ءبىر زايىرلى بيكەشتىڭ ءارى جاڭارتۋ ءداۋىرى ارۋىنىڭ ماحاببات جازباسىنداعى مىنا ءسوز تىركەسى: "وسى ءبىر وسەك-اياڭداردىڭ بارىنەن ءسىز مەنىڭ قۇتىلۋىما بولاتىن كوپتەگەن نەگىزدەر تاباسىز" دەپ جازادى.
ديپلوماتيالىق شيفرلار دا ارگوعا قۇرىلعان: پاپا كەڭسەسى "ءريمنىڭ" ورنىنا "26" سانىن قولدانادى؛ جونەلتۋدىڭ ورنىنا grkztntgzyal دەگەندى جانە گەرسوگ مودەنسكييدىڭ ورنىنا abfxustgrnogrzutu ءحى-دى جازادى. ءسابىز، شالعام جانە شالقاننىڭ ورنىنا وروروپاسھ، perfroschinum، reptitalmus، dracatholicum angelorum، postmegorum دەيتىن ورتا عاسىر دارىگەرلەرى دە ارگو تىلىندە سويلەگەن. قانت زاۋىتىن ۇستايتىن قادىرمەن كاسىپكەر دە: "قۇمشەكەر، ءبىر باس قانت، رافيناد، ناۋات، كلەرلەنگەن، كەسەك، شاقپاق" دەپ ءبارىن دە ارگومەن ايتادى. جيىرما جىل بۇرىن "شەكسپير شىعارمالارىنىڭ تەڭ جارتىسى ءسوز ويناتۋ مەن بۇرا سويلەۋدەن تۇرادى" دەپ دالەلدەيتىن سىنداعى بەلگىلى باعىت ارگونى ايتىپ وتىر. دە مونمورانسي مىرزاعا "بۋرجۋا" دەپ دۇرىس انىقتاما بەرگەن اقىن مەن سۋرەتشى ەگەر ول ولەڭ مەن ءمۇسىن ونەرىنەن ەشتەڭە تۇسىنبەسە ءوز ويلارىن ارگومەن بەينەلەگەن بولار ەدى. گۇلدەردى — فلورا، جەمىستەردى — پومونا، تەڭىزدى — نەپتۋن، ماحابباتتى — قانداعى وت، اتتى — سايگۇلىك، اق نەمەسە ءۇشتۇستى كوكاردانى بەللونا راۋشانى، ۇشكۇلدى — مارس ءۇشبۇرىشى اتايتىن اكادەميك-كلاسسيك تە ارگوشە ايتقان.
الگەبرا، مەديسينا، بوتانيكانىڭ دا ءوز ارگوسى بار. كەمەلەردە قولدانىلاتىن ءتىل، تەڭىزشىلەردىڭ تاڭقالارلىق تاماشا ءتىلى كوركەمدىگىمەن قوسا كەمەل جەتىلگەن ءتىل، جان بار، ديۋكەن، سيۋفرەن مەن ديۋپەرە سويلەگەن ءتىل، قۇرال-سايماندارداعى جەلدىڭ ىسقىرىعى، رۋپوردىڭ وكىرىگى، بالتالاردىڭ ءدۇرسىلى، زەڭبىرەكتەردىڭ گۇرسىلى، داۋىل مەن قۇيىن، شايقاتىلۋ استاسىپ كەتەتىن ءتىل — ناعىز ارگو وسى؛ جارقىلداعان باتىرلىقتىڭ بۇل ارگوسى قايىرشىلىقتىڭ ۇركەك ارگوسىنىڭ قاسىندا قورقاۋ قاسقىردىڭ الدىندا تۇرعان ارىستان ىسپەتتى.
ءبارى ءدال وسىلاي. ايتكەنمەن، قالاي ايتسا دا، "ارگو" ءسوزىنىڭ تۇسىنىگى ونىڭ ءتۇسىندىرىلۋى ارقىلى كەڭي تۇسەدى، ءبىراق ونىمەن جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي كەلىسە بەرمەيدى. ءبىز بۇل ءسوزدىڭ بۇرىنعى ناقتى شەكتەۋلى، انىق ماعىناسىن ساقتاي وتىرىپ ءبىر ارگونى ەكىنشىسىنەن ءبولىپ قارايمىز. ناعىز ارگو، ەڭ تازا ارگو دەگەن قادىم زاماننان كەلە جاتقان، تۇتاس پاتشالىق بولىپ كورىنەتىن ەكى ءسوز ۇيلەسەتىن بولسا، وندا، قايتالاپ ايتايىق، باسقا سۇمپايى، ۇركەك، بۇركەۋلى، وپاسىز، ۇلى، قاتىگەز، ەكىۇرىق، جەكسۇرىن ارگو دا بار، ول — تامىرىن تەرەڭ جايعان قايىرشىلىقتىڭ قاتەرلى ءتىلى. كۇللى قورلىق پەن زورلىقتىڭ، باقىتسىزدىقتىڭ سوڭعى شەگىندە بارىپ تۇرعان بۇلتارتپاس قايىرشىلىق جاتىر، باس كوتەرىپ ول راقات تۇرمىس كەشۋشىلەر مەن بيلىك ەتۋشى قۇقىقتاردىڭ جيىنتىق قورداسىنا قارسى كۇرەسكە شىققىسى كەلەدى، ال كۇرەس قاتەرلى، وندا بىردە قۋلىق، بىردە زورلىق جاساپ، اشىنعان ءالسىز جۇرت قوعامدىق تارتىپكە تارپا باس سالىپ، پاسىقتىقتىڭ شەڭگەلىن باتىرادى نەمەسە قىلمىستىڭ شوقپارىن سىلتەيدى. وسىناۋ كۇرەستىڭ قاجەتى ءۇشىن قايىرشىلىق جورىق ءتىلى — ارگونى ويلاپ تاپقان.
پەشەنەسىنە جويىلۋ جازىلعان باعزى ءتىلدىڭ تىم قۇرىعاندا ءبىر ۇزىگىنىڭ تۇڭعيىق تەرەڭىنەن قالقىپ شىعىپ، ۇمىتىلماي تۇرىپ قالۋى، ياعني وركەنيەتتى قيۋلاستىراتىن نەمەسە قيىنداتاتىن جاقسى يا جامان تەتىكتەردىڭ ءبىرىنىڭ ساقتالۋى — قوعامدى قاداعالاۋعا قاجەت ماعلۇماتتاردى ۇلعايتۋ دەگەن ءسوز، وركەنيەتتىڭ وزىنە قىزمەت ەتۋ دەگەنىمىز دە وسى. بىلىپ-بىلمەي، ويلانىپ-ويلانباي پلاۆت ەكى كارفاگەن جاۋىنگەرىن فينيكيا تىلىندە سويلەۋگە ءماجبۇر ەتىپ، وركەنيەتكە قىزمەت كورسەتتى؛ قانشاما كەيىپكەرلەرىن ليەۆانت تىلىندە جانە جەرگىلىكتى ديالەكتىنىڭ بارشا تۇرىندە سويلەۋگە ماجبۇرلەپ مولەر دە وسى ماقساتقا قىزمەت ەتتى. وسى ارادا قارسىلىق قايتا جاندانىپ: "ا، فينيكيالىقشا سويلەۋ، عاجاپ!" ليەۆانتينشە مە قوش كەلىپسىڭ! ءتىپتى جەرگىلىكتى ءسوز ساپتاۋلارعا دا جول اشىق. بۇل ۇلتتىڭ، بولماسا ءۋالاياتتىڭ ءتىلى، ال ارگوڭ؟ ارگوعا قانداي عانا قاجەتتىلىك بap؟ جاراتقاننىڭ جارىق دۇنيەسىنە ارگونى نە ءۇشىن سۇيرەپ شىعارامىز؟" دەپ سان ساققا تارتادى.
بارلىعىنا ءبىز ءبىر-اق جاۋاپ بەرەمىز. ەگەر ۇلت نەمەسە ءۋالايات سويلەگەن ءتىل ىنتا قويۋعا لايىق بولسا، بىلايىنشا نازار اۋدارىپ، زەرتتەۋگە دە جاراسا، وندا بۇل قايىرشىلار مەن كەدەيلەر سويلەگەن ءتىل.
بۇل فرانسيادا شامامەن ءتورت عاسىردان استام ادامزات قايىرشىلىعىنىڭ ءبىر ءتۇرى عانا ەمەس، جالپى قايىرشىلىق، كەز كەلگەن قايىرشىلىق سويلەگەن ءتىل.
سوسىن ءبىز تالاپ ەتەمىز — قوعامنىڭ ۇسقىنسىز جاقتارى مەن دەرتىن زەرتتەپ، ودان ايىقتىرۋ ءۇشىن كەلەڭسىزدىكتەردى اشىپ كورسەتۋ كەرەك، بۇل جالتاقتاۋعا جىبەرەر جۇمىس ەمەس دەپ. ادەت-عۇرىپتار مەن يدەيالاردىڭ تاريحىن زەرتتەۋشىنىڭ مىندەتى وقيعالاردى زەرتتەۋشىلەردەن جەڭىل ەمەس. بىرەۋىنىڭ قاراۋىندا وركەنيەتتىڭ ۇستىڭگى جاعى ول بيلەۋشى اۋلەتتەردىڭ كۇرەسىن، تاق مۇراگەرلەرىنىڭ تۋۋىن، كورولدەردىڭ نەكەلەسۋىن، جورىقتار مەن ۇرىستاردى، زاڭ شىعاراتىن جينالىستاردى، ءىرى قوعام قايراتكەرلەرىن، توڭكەرىستەردى زەردەلەيدى، مۇنىڭ ءبارى كۇن جارىقتا، سىرتتا بولاتىن قۇبىلىستار. كەلەسى زەرتتەۋشىگە ونىڭ قويناۋى، ەڭ تەرەڭى قالادى، ول جۇمىس ىستەيتىن، ازاپ شەگىپ، بىردەڭە كۇتەتىن حالىقتى، قانالعان ايەلدەردى، ولگەلى جاتقان بالالاردى، ادام مەن ادامنىڭ ىشتەن تىنار كۇرەسىن، ەشكىمنىڭ ويىنا كەلمەيتىن ايۋاندىقتى، ءتۇرلى نانىمداردى، ادىلەتسىزدىكتى، جەراستى دۇمپۋلەرىن، كوڭىلدەردىڭ قۇپيا تۇلەۋىن، بۇقارانىڭ ارەڭ بايقالاتىن قالشىلى، اشتاردىڭ، جالاڭاشتاردىڭ، ۇيسىزدەردىڭ، كۇيسىزدەردىڭ، قورلانعاندار مەن زورلانعانداردىڭ — ءبىر سوزبەن ايتقاندا تۇنەكتى كەزگەن باقىتسىزداردىڭ ەلەسىن قاداعالاۋ قالادى. وندا وعان مەيىرباندىق پەن ۇستامدىلىققا تولى جۇرەكپەن بارىپ، قانسىراپ جاتقاندار مەن قورعاعاندار، اشتار مەن توقتار، قۇرباندىقتار مەن قۇربانعا شالۋشىلار، مومىندار مەن جاۋىزدار ميداي ارالاسىپ قاتار جاتقان كازەماتتارعا دەيىن جەتۋى كەرەك. جان مەن جۇرەك تاريحشىلارىنىڭ مىندەت-بورىشى سىرتقى وقيعالار تاريحشىلارىنان كەم دەپ كىم ايتا الادى؟ دانتەگە ماكياۆەلليدەن كەم ايتۋ كەرەك بولىپ پا ەدى، ءسىرا؟ وركەنيەت زىندانى سونشالىق تەرەڭ دە تۇنەك بولا تۇرىپ ءوزىنىڭ جەراستى بولىگىنەن از ۇرىقتانىپ پا ەدى؟ باۋىرىندا بايقالماي جاتقان ۇڭگىرىن بىلمەي تۇرىپ تاۋ سىلەمدەرىن جاقسى بىلۋگە بولا ما؟
جوعارىدا ايتىلعانداردان مىناداي وي تۇيۋگە بولادى: تاريحشىلاردىڭ وسى ەكى جۇيەسىنىڭ اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بار. ال بىزدىڭشە سول ايىرماشىلىق جوق تا. حالىقتاردىڭ كوزگە ۇرىپ تۇراتىن سىرتقى، اشىق ءومىرىن جەتە بىلگەنىڭمەن، ونىڭ جابىق ءومىرىنىڭ قويناۋلارىنا تەرەڭ ۇڭىلە الماساڭ استە جاقسى تاريحشى بولمايسىڭ؛ قاجەت بولعان جەرىندە ءارقاشان سىرتقى بولمىستىڭ تاريحشىسى بوپ كەتپەسەڭ، ىشكى بولمىستىڭ تاريحشىسى بولۋ مۇمكىن ەمەس. ادەت-عۇرىپ پەن يدەيالار تاريحى وقيعالار تاريحىن كوكتەي وتەدى، ءوز كەزەگىندە ونى تۇلا بويىنا تۇگەل سىڭىرەدى. بىر-بىرىنە سايكەس ءارتۇرلى قۇبىلىستاردىڭ وسىناۋ ەكى ءتارتىبى ءوزارا باعىنىشتى، كەيدە بىرىنەن ءبىرى تۋىپ تا جاتادى. كورەگەندىك ۇلتتىڭ بەتىن ايقىندايتىن سيپاتتاردىڭ بارىندە تەرەڭىندە جاتقان جۇمباقتا ناقتى سايكەستىك بار، سول تەرەڭدىگى ءدىرىل اتاۋلى جوعارىدا وزگەرىس تۋعىزادى. شىنايى تاريح بارلىعىمەن ساپىرىلىسىپ ارالاسىپ كەتكەن، سوندىقتان شىن تاريحشى بارىنە دە ارالاسۋعا ءتيىس.
ادام دەگەنىمىز ءبىر ورتالىقتا اينالعان شەڭبەر ەمەس، بۇل ەكى تۇيىسەر نۇكتەسى بار ەلليپس. سونىڭ ءبىرى — وقيعا دا، ەكىنشىسى — يدەيا.
ارگو ارتيستەردىڭ كيىنەر بولمەسى سياقتى بىردەڭە، ءبازبىر جايسىز قىلىق كورسەتكىسى كەلىپ كيىمىن اۋىستىرادى. سوندا وتىرىپ ول وزىنە بەتپەردە سوزدەردى، شوقپىت تەڭەۋلەردى جاپسىرادى. ونى سوسىن ارەڭ تانيدى. قالايشا بۇل شىنىمەن فرانسۋز ءتىلى، ادامزاتتىڭ ۇلى ءتىلى دەپ تاڭ قالادى. مىنە، ول ساحناعا شىعا كەلىپ زۇلىمدىق رەپەرتۋارىنداعى بارلىق قويىلىمدارعا ءتان قىلمىسقا قارسى داۋىس كوتەرۋگە دايار. ول تۇرا جۇگىرمەي، شولتاڭداي باسىپ، عاجايىپتار اۋلاسىنىڭ بالداعىنا سۇيەنىپ اقساڭداپ بارادى، ال بالداعى قاس قاعىمدا شوقپارعا اينالىپ كەتۋى دە كادىك؛ ول ءوزىنىڭ ەلەس كوستيۋمەرلەرىنىڭ كومەگىمەن ابدەن بويانعان، بىرەسە جەر باۋىرلاپ جورعالايدى، بىرەسە قالىقتاپ كوتەرىلەدى — ەكىۇداي قيمىلى قات-قابات. ول كەز كەلگەن ءرولدى ويناي الادى: قۇجاتتى قولدان جاساۋشى ونى قىلي قىپ قويدى، ۋلاندىرۋشى جەز جالاتقان جاسىلعا بويادى، ءورت قويۋشى قارا كۇيەگە مالدى، كىسى ءولتىرۋشى قۇرباندىعىنىڭ قانىن جاقتى.
ەگەر قوعام ەسىگىنىڭ ادال ادامدار تابىلاتىن باسقا جاعىنان كەلسەڭ، ەسىكتىڭ سىرتىندا تۇرعانداردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداۋعا بولادى. ساۋالدار مەن جاۋاپتاردى اجىراتۋعا دا مۇمكىندىك بار.
ماعىناسىن تولىق تۇسىنبەسەڭ دە داۋىسى ادامشا شىققانمەن، ءسوزى ءيتتىڭ ۇرگەنىنە ۇقساس جەكسۇرىن ءسوز ساپتاستى ەستي الاسىڭ. مۇنىڭىز ارگو. ونىڭ سوزدەرى ۇسقىنسىز، بەينەبىر قيالي حايۋاندىقپەن تاڭبالانعانداي. سويلەيتىن جەتى باستى اجداھانى تىڭداپ تۇرعانداي كورىنەسىڭ.
ساعىممەن تۇمشالانعان تۇسىنىكسىز بىردەڭە بۇل. ول قاراڭعىلىقتى جۇمباقپەن قويىلتىپ سىقىرلايدى دا سىبىرلاسادى. تەرەڭ تۇنەكتى باقىتسىزدىق تيتىقتاتادى، ودان دا تەرەڭىنىڭ تۇبىنە قىلمىس جەتەدى؛ قورىتىلعان وسى ەكى تۇنەكتى ارگو قۇرايدى. اينالا تۇنەك، قارەكەتتەگى قاراڭعىلىق، داۋىستاعى كۇڭگىرتتىك. بۇل ءتىلدىڭ دەرتى سۇمدىق؛ ول ىلگەرىلى-كەيىندى جۇلقىنىپ، ورعىپ-قارعىپ، جاتا قاپ جورعالاپ، اۋزىنان سىلەكەيىن شۇبىرتىپ، جاڭبىر مەن تۇننەن، اشتىق پەن كەسەلدەن، وتىرىك پەن ادىلەتسىزدىكتەن، جالاڭاشتىق پەن قىلقىنۋدان ءھام قىستان تۇراتىن شەتسىز-شەكسىز سۇرعىلت تۇماندا، الاستالعاندارعا شاڭقيعان شاڭقاي ءتۇستى اۋىستىراتىن تۇماندا دەنە تىتىركەندىرىپ بىردەڭە ىزدەپ تىمىسكىپ جاتادى.
ولارعا دا ءبىر مەيىرىم تانىتايىق تا. اتتەگەن-اي! الدىمەن، ءوزىمىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى ءبىلىپ الساقشى. وسى ءسوزدى ارناپ وتىرعان مەن كىممىن؟ مەنى تىڭداپ وتىرعاندار كىم؟ قايدان شىقتىق ءوزى؟ تۋعانىمىزدان باسقا ەش كىنامىز جوق ەكەنىنە كامىل سەنىمدىمىز بە؟ جەر تۇرمە تورتكۇلىنە ۇقساستىقتان استە دە امان ەمەس. ادامنىڭ ءتاڭىرى سوتىمەن ەكىنشى رەت ايىپتالعان قىلمىسكەر ەمەس ەكەنىن كىم بىلەدى.
ومىرگە جاقىنىراق ۇڭىلەيىكشى. ونىڭ ءوزى دە قاي قيىرىنا بارساڭ دا جازا سەزىلىپ تۇراتىنداي ەتىپ جارالعان عوي.
مىنە، ءسىز باقىتتى اتالاتىننىڭ ءوزىسىز. جوق، ءسىز دە قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى مۇڭاياسىز. ءاربىر كۇنگە تيەسىلى ءوزىڭنىڭ ۇلكەن قايعىڭ نەمەسە كىشكەنتاي قام-قارەكەتىڭ بار. كەشە ءسىز وزىڭىزگە قىمبات جاننىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن قالتىرادىڭىز، بۇگىن ءوز قارا باسىڭىز ءۇشىن قورقىپ وتىرسىز، ەرتەڭ اقشا ماسەلەسى الاڭداتادى، بۇرسىگۇنى جالاقوردىڭ وسەگى، ونىڭ ارتىنان دوسىڭىزدىڭ باقىتسىزدىعى مازاڭىزدى الادى، سوسىن اۋا رايىنىڭ ناشارلىعى، سوسىن سىنعان نە جوعالعان زاتىڭىز، ەسەسىن ار ازابىمەن نەمەسە ومىرتقاڭىزدىڭ اۋىرۋىمەن قايتاراتىن ءلاززات راقاتى، ال كەيدە ءتىپتى مەملەكەتتىك ىستەردىڭ جاي-كۇيى دە مازالايدى. جۇرەكتىڭ قايعى-قاسىرەتىن بىلاي قويعاندا، وسىنىڭ ءبارى شەتسىز، شەكسىز جالعاسا بەرمەي مە؟ ءبىر بۇلت سەيىلگەنىمەن ەكىنشىسى ءتۇرىن عانا وزگەرتەدى عوي. ءجۇز كۇننەن قۋانىش پەن نۇرعا تولى ءبىر كۇن تابىلا ما، تابىلماي ما؟ ال ءسىز عوي، ساۋساقپەن سانارلىق باقىتتىلار قاتارىنا جاتاسىز! ال وزگە ادامدارعا كەلسەك، ءومىرى قاراڭعى ءتۇن، كوزسىز قاراڭعى ءتۇن.
ءالى جەتىلمەگەن اقىل يەلەرى: باقىتتى، باقىتسىز دەگەن سوزدەردى پايدالانادى. و دۇنيەنىڭ تابالدىرىعى بولىپ تابىلاتىن بۇ دۇنيەدە، زايىرى، باقىتتىلار جوق.
ادامداردى ەڭ دۇرىسى: ساۋلەمەن نۇرلانعان، تۇنەكتە جۇرگەن دەپ قانا ءبولۋ كەرەك.
ماقسات — قاراڭعىلاردىڭ سانىن ازايتىپ، كوزى اشىلىپ اعارعانداردىڭ سانىن كوبەيتۋ. مىنە، سوندىقتان دا "وقۋ! ءبىلىم!" دەپ ايعاي سالامىز. وقىپ ۇيرەتۋ — وت تۇتاتۋ، ءاربىر تالدانعان ءسوز جالتىراپ تۇرادى.
ايتقانداي، "جارىق" دەپ ايتۋ "قۋانىش" دەگەندى اركەز بىلدىرە بەرمەيدى. جارىققا مالىنىپ وتىرعاندار دا قايعىرادى، ارتىق جارىق ورتەپ جىبەرەدى. جالىن — قاناتتاردىڭ جاۋى. ۇشا ءجۇرىپ جالىنداۋ — دانالىقتىڭ ەڭ كەرەمەتى.
تانىپ، تۇسىنگەن سايىن، ءسۇيىپ، ۇعىنعان سايىن كوبىرەك مۇڭاياسىڭ. كۇننىڭ ءوزى كوز جاسىمەن تۋادى. جارىقپەن نۇرلانعانداردىڭ ءوزى تۇنەكتە جۇرگەندەر ءۇشىن جىلايدى.
ەكىنشى تاراۋ
ءتۇپ-تامىرلار
ارگو — تۇنەكتە جۇرگەندەردىڭ ءتىلى.
بۇل جۇمباق ءسوز ساپتاۋ، ماسقارا، بۇلىك سوزدەر، وي-پىكىر ءوزىنىڭ تۇڭعيىق تەرەڭىندە تولقىتادى دا، الەۋمەتتىك فيلوسوفيانى ەڭ قاسىرەتتى قوعامدارعا اكەپ تىرەيدى. جازانىڭ تاڭباسى دا ءدال سودان ايقىنىراق كورىنەدى. وندا ادەتتەگى ءتىلدىڭ سوزدەرى جەندەتتىڭ قىزعان تەمىرىنىڭ ۇشىندا بىرىسىپ، قيقى-شيقىسى شىعادى. كەيبىرەۋلەرى ءالى تۇتىندەپ جاتقانداي بولادى. ەندى ءبىر ءسوز تىركەستەرى شىجعىرىپ تاڭبا باسىلعان ۇرىنىڭ جالاڭاش يىعىنداي اسەر ەتەدى. وي مۇنداي تۇتقىن سوزدەرمەن ورنەكتەلۋدەن باس تارتاتىن ءتارىزدى. تەڭەۋلەرىنىڭ كەيدە ۇجدانسىز، ۇستامسىز كەلەتىنى سونداي، ولاردىڭ ماسقارا دىڭگەگىمەن تانىستىعى سەزىلىپ تۇرادى.
الايدا وسىنىڭ بارىنە قاراماستان جانە وسىنىڭ ءبارىنىڭ سەبەپ-سالدارىنان سونشالىق وعاش ءسوز ساپتاۋ ادەبيەت اتالاتىن بەيتاراپ قويمادان ءوز سورەسىن الۋعا حاقىلى، ويتكەنى وندا كوك شالعان شار سياقتى التىن مەدالعا دا ورىن بار. بالكىم، كەلىسەرسىز، كەلىسپەسسىز، ارگونىڭ ءوز سينتاكسيسى، ءوز پوەزياسى بار. بۇل ءتىل. ەگەر كەيبىر سوزدەردىڭ سۇرىقسىزدىعىنا قاراپ، ونى ماندرەن بۇلدىرگەن دەپ تاپساڭ، كەيبىر مەتوپوليالاردىڭ ايشىقتىلىعىنا قاراپ، بۇل تىلدە ۆييون سويلەگەنىن سەزەسىڭ.
سونداي مانەرلى، سونداي مايەكتى ولەڭ جولى مىناۋ:
Mais on sont les neiges d′ antan؟4
بۇل ارگومەن جازىلعان. Antan — ante annum. — عاجايىپتار اۋلاسىنىڭ ارگوسىنان الىنعان ءسوز، ول "وتكەن جىل" دەگەندى، كەڭ ماعىناسىندا العاندا "باز-بىردە" دەگەندى بىلدىرەدى. وتىز جىل بۇرىن، 1827 جىلى كاتورجانداردىڭ وراسان مول لەگىن جونەلتكەن داۋىردە بيسەتر كازەماتتارىنىڭ ءبىرىنىڭ قابىرعاسىنا شەگەمەن تىرناپ جازىلعان ناقىلدى وقۋعا بولاتىن ەدى، ونى كەمە تۇتقىنى — گالەرلىككە كەسىلگەن ارگو مەملەكەتىنىڭ كورولى جازىپتى: Les dabs d′ antan trimaient siempre pour la pierre du coesre، — دەپ. وزگە سوزبەن ايتقاندا بۇل "قادىم زاماننىڭ كورولدەرى قاشاندا ۇلىقتالۋعا اتتانعان" دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. مىنا "كورول" ءۇشىن كاتورگانىڭ ءوزى "ۇلىقتالۋ" بوپ كورىنگەن.
اۋىر كۇيمەنىڭ جەلە تارتىپ اتتانۋىن بىلدىرەتىن decarade ءسوزى ۆييونعا تاڭىلىپ ءجۇر، سوعان ول لايىق تا. ۇشقىن شاشىراتاتىن بۇل ءسوز لافونتەننىڭ تاماشا ولەڭىندە شەبەر اۋەزدىلىكپەن بەرىلگەن:
Six forts chevaux tiraient un coche5
تازا ادەبي تۇرعىدان العاندا ارگو سالاسىنداعىدان قىزىقتى دا جەمىستى زەرتتەۋ شامالى.
بۇل تىلدەردىڭ ىشىندەگى ناعىز ءتىل، سىرقاۋلى بەزدىڭ ءبىر ءتۇرى، تامىرىن ەجەلگى گالل دىڭىنە جىبەرىپ، دىمكاس تومارعا جابىسقان كەسەلدى وسىمدىك، ول ءوزىنىڭ جاپىراعىن ءتىل بايتەرەگىنىڭ ءبىر بۇتاعىنا جايعان. العاش كوزىڭ تۇسكەندە ول وسىلاي كورىنەدى، ارگودان الاتىن جالپى اسەر دە وسى دەۋگە بولادى. ءبىراق ءتىلدى تىلگە ۇقساتىپ زەرتتەۋشىلەردىڭ الدىندا، جەردى زەردەلەگەن گەولوگ سياقتى ۇڭىلسە، ارگو قاتپار-قاتپار بولىپ جاتارى حاق. بۇل قابات-قابات قاتپارلاردى قانشالىق تەرەڭ ءتىلىپ قاراۋعا بايلانىستى ارگودا ەجەلگى فرانسۋز حالىق ءتىلىنىڭ استىنان پروۆانسال، يسپان، يتاليان، جەرورتا تەڭىزى پورتتارىنىڭ ءتىلى — ليەۆانت، اعىلشىن، نەمىس، رومان-فرانسۋز، رومان-يتاليان، رومان-رومان دەگەن ءۇش ءتۇرى بار رومان، لاتىن، اقىرىندا باسك پەن كەلت تىلدەرىن تابار ەدى. بۇل تەرەڭ قويناۋدا جاتقان تاڭعاجايىپ فورماسيا. بارشا اداسقاندار مەن الاستالعاندار بىلەك بىرىكتىرىپ سالعان جەراستى عيماراتى. قارعىس تاڭباسى باسىلعان ءاربىر بۋىن ءوز قاباتىن قالىپتاستىرىپ، ءاربىر قاسىرەت وعان ءوز تاسىن لاقتىردى، ءاربىر جۇرەك ءوز كەسەگىن تاستادى.
ءومىردى بەلدەن باسىپ، ماڭگىلىككە سۇڭگىپ عايىپ بولعان ۇجدانسىز، اشىنعان، قىلمىستى جانداردىڭ توبىرى بۇعان تۇگەل دەرلىك قاتىسقانى ءبازبىر قۇبىجىق ءسوزدىڭ تۇكپىرىنەن جارقىراپ كورىنىپ تۇرادى.
يسپانشاڭىز كەرەك ەمەس پە؟ ەرتەدەگى گوت ارگوسىندا يسپانيزم قۇجىناپ ءجۇر. مىنە، مىسالى boffette — شاپالاق، bofeton-نان شىققان؛ vantane — تەرەزە، ventana-دان، gat — مىسىق، gato-دان؛ acite — ماي، aceyte-دەن الىنعان. يتاليانشاڭىز كەرەك بولسا، مىنە مىسال: spade — سەمسەر، spada-دان، caivel — كەمە، caravella-دان شىققان. اعىلشىنشاڭىز كەرەك بولسا، تاعى دا مىسال: bishot — ەپيسكوپ، bishop-تان، raille — شپيون، rascal-دان شىققان، ال rascalion — جەكسۇرىن، pilche — فۋتليار، pilcher — قىن دەگەن ءسوز. نەمىسشەڭىز كەرەك بولسا، مىسالى مىنە: caleur — قىزمەتشى، Kellner-دەن، hers — قوجايىن، Herzog — گەرسوگ دەگەننەن شىققان. لاتىنشاڭىز كەرەك پە، تاعى دا مىسال: frangir — بۇزۋ، frangere-دەن، affurer — ۇرلاۋ، fur-دان، cadene — بۇعاۋ، catena-دان شىققان. ءبازبىر جوعارعى بيلىگى ارقاسىندا بۇكىل ەۋروپا تىلدەرىندە ۇدايى كورىنەتىن لاتىن سوزدەرى بار؛ ماسەلەن magnus ءسوزى "ۇلى" دەگەندى بىلدىرەدى. شوتلانديا ودان اۋلەتتىڭ باسى دەگەندى بىلدىرەتىن تاس ءسوزىن شىعارىپ الدى: ماك-فارلان، ماك-كالليۋمور — ۇلى فارلان، ۇلى كالليۋمور دەگەندەرى؛ ارگو ودان mecr، كەيىنىرەك meg، ياعني قۇداي جاسادى. باسكىشە كەرەك بولسا ونىڭ دا مىسالى بار: gahisto — ديۋ-پەرى، gaiztoa-زۇلىم دەگەننەن، sorgabon — قايىرلى ءتۇن، gabon — قايىرلى كەش دەگەننەن شىققان. كەلتشەڭىز كەرەك پە، مىنە مىسالى: blavin — قول ورامال، blavel — شاشىراعان سۋ دەگەننەن، menesse — ايەل (ناشار ماعىنادا)، meinec — جاسقا تولى دەگەننەن، barant — قاينار، baranton — فونتان دەگەننەن، goffeur — سلەسار، goff ۇستا دەگەننەن، guedouze — ءولىم، guenn-du — اق-قارا دەگەننەن شىققان. اقىر سوڭىندا، تاريح كەرەك ەمەس پە؟ ارگو ەكيۋ-دى مالتا گالەرلەرىندە قولدانىلعان تەڭگەنىڭ قۇرمەتىنە مالتييكا اتاعان.
ءبىز ءقازىر عانا مەڭزەگەن فيلولوگيالىق نەگىزدەردەن باسقا ارگونىڭ بۇدان دا تابيعي، بىلايىنشا، ادام اقىل-ويى تۋعىزعان ءتۇپ-تامىرلارى بار. بىرىنشىدەن، تىكەلەي ءسوز جاسام. ءتىل جاساۋدىڭ جاسىرىن سىرى مىنە وسىندا. ءسوز ارقىلى سۋرەت سالۋ، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، وزىندە ءبىر بەينە جاسىرادى. ولار كەز كەلگەن ادام ءتىلىنىڭ ەڭ قاراپايىم نەگىزى، ونى ءتىلدىڭ قۇرىلىس گرانيتى دەۋگە دە بولادى. ارگودا بۇل تەكتەس سوزدەر بىجىناپ ءجۇر، ولار اياق استىنان تۋعان، ەشقانداي ماتەريالسىز جاسالعان، قاشان، قايدا، كىم دۇنيەگە اكەلگەنى بەيمالىم، ەتيمولوگياسى دا، انالوگياسى دا، تۋىندىسى دا جوق سوزدەر، ولار وقشاۋ تۇراتىن، جىرتقىشتاي ازۋلى، كەيدە ءتىپتى جيىركەنىشتى كورىنەتىن، ءبىراق ەرەن بەينەلەۋ كۇشى بار جاندى سوزدەر. جەندەت — كات، ورمان — وكسيم، ۇرەي، قاشۋ — پلەت، كۇتۋشى — لاكۋزا، گەنەرال، پرەفەكت، مينيستر — كوۆرۋگ، الباستى — دەدەر ءارى بۇركەپ، ءارى اشىپ تۇراتىن بۇل سوزدەردەن وعاش ەشتەڭە جوق شىعار. ماسەلەن، دەدەر جالعىز كوزدى ءداۋدى كوز الدىڭا ەلەستەتەتىن سۇمدىق ۇرەيلى ءسوز.
ەكىنشىدەن، مەتافورالار. بارلىعىن ايتقىسى، ءارى بارلىعىن جاسىرعىسى كەلەتىن ءتىل ەرەكشەلىگى — بەينەلى سوزدەردىڭ استا-توك مولدىعى. مەتافورا — تاساسىندا قىلمىستى ويلاعان ۇرى، قاشۋدى ويلاعان تۇتقىن جاسىرىناتىن جۇمباق. ارگودا مەتافورلى بۇلجىماس ءسوز تىركەستەرى جالپى جوق. جاڭعاقتى بۇراپ اشۋ — موينىن بۇراپ تاستاۋ، قىتىرلاتۋ — جەۋ، نەكەلەسۋ — سوتتى بولۋ، ەگەۋقۇيرىق — نان ۇرلاۋشى، الەباردا — جاڭبىر دەگەندەردىڭ ءبارى اۋىستىرىپ، استارلاپ ايتۋدىڭ ايلاسى. قايران قالارلىق كونە مەتافورالاردىڭ ءوزى بەلگىلى ماعىنادا شىققان ۋاقىتىن دا اشىپ تۇرادى. كەيدە ارگونىڭ ءوز دامۋىندا ءبىر ساتىدان كەلەسىسىنە قاراي جىلجۋىنا بايلانىستى العاش تۋعان جابايى قالپىندا تۇرعان سوزدەر مەتافورالىق ماعىناعا يە بولادى. الباستى ەندى دەدەر بولماي، پەشتى توڭىرەكتەگەن ناۋبايعا اينالادى. اقىلدىراق بولعانمەن بۇل ۇساقتاۋ، كادىمگى كورنەلدەن كەيىنگى راسين، ەسحيلدەن كەيىنگى ەۆريپيد سياقتى. ارگونىڭ ءوز دامۋىنداعى ەكى ساتىسىنا دا قاتىستى كەيبىر ناقىشتى سوزدەر ءپارۋارلىق ءھام مەتافورالىق سيپاتىمەن قيال، ەلەسكە دە ۇقساپ كەتەدى. مىسالعا مىنا سويلەمدى الىڭىز: ءتۇن پەرىلەرى اي استىنداعى اق بوزدى قاعىپ كەتۋدى ميلاپ ءجۇر (قاڭعىباستار تۇندە ات ۇرلاۋعا ازىرلەنىپ جاتىر). بۇنىڭ ءبارى وي-ساناڭنىڭ الدىنان بۇلدىراپ، ەلەستەر توبى بولىپ وتەدى. كورۋىن كورەسىڭ، ءبىراق نە ەكەنىن بىلمەيسىڭ.
ۇشىنشىدەن، ونىڭ ءابجىل ەپتىلىگى. ارگو جاندى تىلدەردىڭ ۇستىنەن كۇن كورەدى. ولاردى قالاي ويلاسا، سولاي پايدالانىپ، ءساتتى ساپىرىپ، شايقاپ توگىپ، مەيلى بىلگەنشە سىمىرەدى قاجەت جەرىندە. وسىلاي ءوڭى اينالدىرىلىپ، ءتۇرى بۇزىلعان ادەتتەگى سوزدەردى تازا ارگوداعى سوزدەرمەن كىرىكتىرىپ، بىرىكتىرىپ، تىكەلەي ءسوز تۋعىزۋ مەن ءسوز الماستىرۋ ءتارىزدى ەكى تەتىكتەن كەرەمەت كەلىستى سويلەمدەر قۇرايدى. "كەب بىلشىلداپ تۇر، پانتەننىڭ سالداماسى شۋىلداقپەن زىرعىماق" دەيدى، بۇل "يت ءۇردى، ديليجانس پاريجدەن شىعىپ، ورمانمەن وتپەك" دەگەنى. كوبىنە تىڭداۋشىسىن جاڭىلىستىرۋ ءۇشىن ارگو تالعاماي، تاڭداماي سوزدەردىڭ ءبارىن "ايل، ورگ، ەرگ نەمەسە يۋش" سياقتى ساسىق قۇيرىقتاردى جالعاي بەرەدى. سونداي جەكسۇرىن جالعاۋدىڭ ءبىرى "مار" نەداۋىر بەرى قوسىلدى.
ارگو ءىرىپ ىدىراۋدىڭ ءسوزساپتاۋى بولعاندىقتان با، ءوزى شاپشاڭ ءىرىپ-شىرىپ بارادى. ونىڭ ۇستىنە ءوزىنىڭ شىن ءمانىن جاسىرۋعا تىرىسىپ، ىدىراپ بارا جاتقانىن بىلدىرمەي، رەڭىن وزگەرتىپ قايتا قۇرىلىپ جاتىر. ءونىپ-وسۋدىڭ كەز كەلگەن تۇرىنە قاراما-قارسى ول جۇعىسقانىنىڭ ءبارىنىڭ دە جارىق نۇرىن جوق ەتەدى. ءسويتىپ ارگو قۇلاپ تۇرىپ، قالپىنا كەلىپ، العا شەرۋ تارتىپ بارادى، بۇل ءوزى ەشقاشان توقتاۋدى بىلمەيتىن ءابجىل جۇمىس. ون جىلدا ارگو ءتىلى ءجۇز ءجۇرىپ تاۋىسا المايتىن جولدان وتەدى. سونىمەن larton، نان — lartif gail، جىلقى — gaye، fertanche، سابان — fertille، momignard، كىشكەنتاي بالا — momacge، figues، كيىم — frusgues، chigue، شىركەۋ — ergugeoir، colabre، مويىن — colas بولادى. الباستى — اۋەلى حاۋشەن، سوسىن دەدەر، سوسىن ناۋباي، پوپ اۋەلى قارپىعىش، سوسىن قابان، قانجار — جيىرما ەكى، سوسىن قالام، سوسىن تۇيرەۋىش، پوليسەيلەر — كوسەۋ، سوسىن ايعىر، سوسىن جيرەن، سوسىن ساتۋشى، سوسىن تازى، اقىرى پەرعاۋىن، جەندەت — اعاي، سوسىن شارلو، سوسىن كات، سوسىن بالداقشى اتاندى. XVII عاسىردا ۇرۋ — تەمەكى سىيلاۋ دەلىنسە، XIX عاسىردا "تەمەكىلەندىرۋ" بولدى. وسى ەكەۋىنىڭ اراسىندا ءار الۋان جيىرما ءسوز كەلىپ كەتتى. كارتۋشتىڭ ءتىلى لاسنەرگە ەۆرەي ءتىلى بولىپ كورىنەر ەدى. بۇل ءتىلدىڭ سوزدەرى شىعارعان يەلەرى سياقتى ۇدايى قاشىپ-پىسىپ ءجۇردى. الايدا ارا-تۇرا ءدال وسى قاشىپ-پىسقان قوزعالىس-قيمىلدىڭ سالدارىنان ارگو قايتا تۇلەپ، قايتا جاڭارىپ شىعادى. مۇنىڭ تۇراقتاپ تۇتىنىلاتىن ءوز ورتالىعى بار. تامپل تۇرمەسى XVII عاسىردىڭ ارگوسىن ساقتادى، ءوزى تۇرمە بولىپ تۇرعان كەزىندە بيسەتر تيۋن پاتشالىعىنىڭ ارگوسىن ساقتادى. ودان بۇل پاتشالىقتىڭ ەسكى بوداندارىنىڭ "انش" جالعاۋىن ەستۋگە بولاتىن ەدى. ول ادامداردا "سوعۋ" دەگەندى "سياقتانادى" دەيدى، ماسەلەن، "ۇيقى سوعىپ جاتىر" دەۋدىڭ ورنىنا "ۇيىقتاعان سياقتانادى" دەي سالادى، ولاردىڭ — كۇشى قۋلىقتا.
ولار ءۇشىن ادام يدەياسى تۇنەك يدەياسىنان بولە جارعىسىز: ءتۇندى تۇنەك دەسە، ادامدى تۇنەكتىك دەيدى. ادامنىڭ ءوزىن تۇننەن شىعارادى. قوعامدى ولار وزدەرىن قىرىپ جاتقان ورتا، قاتەرلى كۇش دەپ قاراۋعا ۇيرەنىپ كەتكەن؛ بوستاندىق تۋرالى ولار ءوز دەنساۋلىعىنداي ايتۋعا داعدىلانعان. تۇتقىندالعان كىسىنى — اۋرۋ، سوتتالعان كىسىنى — ولىك دەپ سانايدى ولار.
ءتورت تاس قابىرعاعا قامالىپ، سوندا جەرلەنگەن تۇتقىن ءۇشىن ەڭ سۇمدىعى — ءبازبىر مۇڭداتىپ جىبەرەتىن تازالىق، زىنداندى ول تازا دەپ اتايدى. وسىناۋ قاراڭعى قاپاستا وعان ەركىندىكتەگى ءومىر وسىنداي شۇعىلالى بولىپ كورىنەدى. اياعىنا كىسەن سالىنعان تۇتقىن اياق ءجۇرۋ ءۇشىن قاجەت دەپ ويلايدى دەيتىن شىعارسىزدار. جوق، ول بيلەۋ ءۇشىن كەرەك دەپ ويلايدى، كىسەندى ارالاپ كەسۋدىڭ ءساتى تۇسسە، وعان ەڭ الدىمەن ەندى مەن بيلەي الامىن دەگەن وي تۇسەدى، سوندىقتان دا ارانى سكريپكا اتايدى. ەسىم دەگەنىمىز وزەك، ۇقساتىلۋىنان ءمانى كوپ. بانديتتە ەكى باس بار: بىرەۋى ونىڭ كۇللى ءىس-قيمىلىن جوسپارلاپ، عۇمىر بويى وعان باسشىلىق ەتەدى، جازا كۇنى جەندەتتىڭ ايبالتاسىنىڭ استىنا تۇسەتىن دە سول، قىلمىستى ىستەرىندە اقىل بەرىپ وتىراتىن سول باستى ول "سوربوننا" اتايدى، سازايىن تارتقالى تۇرعان ەكىنشىسىن "كەبەك" دەيدى. ادامنىڭ تانىنە شوقپىتتان وزگە ەشتەڭە، ال جۇرەگىندە جاماندىقتان باسقا ەشتەڭە قالماعانداي، ەكى جوقتى ماتەريالدىق ءھام ادامشىلىق قۇلدىراۋعا جەتكەندە ونى ەكى ماعىناسىندا دا قايىرشى (gueux) دەپ سيپاتتايدى، ول قايىرشىڭ قاجەتتى زاماندا ەكى ءجۇزى بار قانجارعا ۇقساپ قىلمىسقا ءازىر تۇرادى، سوندىقتان ونى ارگو gueux دەمەي، reguise — ىڭعايلى دەيدى. كاتورگا دەگەنىمىز نە؟ سوتتالعاندار ءۇشىن ماڭگى ازاپ پەن توزاققا جاعىلعان الاۋ وت كاتورجاندى قۋارعان قۋبۇتاق اتايدى.
اقىر سوڭىندا سۇم جاۋىزدار تۇرمەنى قالاي اتايدى دەسەڭشى؟ اكادەميا دەيدى. ال تۇتاس تۇزەتۋ جۇيەسى ءبىر-اق سوزدەن تۋۋى مۇمكىن عوي. ۇرىنىڭ دا "زەڭبىرەك ەتى" اتالاتىن ءوز سىباعاسى بار، ول سەنەن دە، مەنەن دە، كەز كەلگەن جۇرگىنشىدەن دە، ءبىر سوزبەن ايتقاندا بارىمىزدەن ۇرلاۋى مۇمكىن، pantreء-مىز عوي بارلىعىمىز (Pan — كۇللى ادام).
كاتورگا اندەرىنىڭ دەنى قايدا پايدا بولعانىن بىلگىڭىز كەلە مە، ارناۋلى سوزدىكتەردە lirlonfa6 اتالاتىن قايىرمالار قالاي شىقتى؟
ولاي بولسا، تىڭداڭىزدار.
پاريج شاتلىندە ۇزىن جەرتولە بولاتىن. ول سەنا وزەنىنەن سەگىز فۋت دەڭگەيدە تومەن قازىلعان. وندا نە تەرەزە، نە جەلدەتكىش جوق، جالعىز ساڭىلاۋ ەسىك قانا ەدى، وعان ادام كىرگەنمەن اۋا كىرمەيتىن. تاس كۇمبەز-توبەسى، ون قابات لاي ەدەنى سانالاتىن. جەرتولە ءبىر كەزدە كەبۋ بولسا كەرەك، وعان سۋ قۇيىلىپ، ەدەننىڭ تاس تاقتالارى جارىلىپ، ۋاتىلىپ قالعان. ەدەننەن سەگىز فۋت بيىكتىكتە بۇل زىنداننىڭ و شەتى مەن بۇ شەتىنە ۇزىننان ۇزاق جۋان بورەنە تارتىلعان، وعان ارا قاشىقتىعى بىركەلكى شىنجىرلار بەكىتىلىپ، ۇشىنا قارعى بۇعاۋلار دانەكەرلەنگەن، استىنان وتكەن كەز كەلگەندى قابا ءتۇسىپ قىلعىندىراتىنداي-اق ۇرەيلى. جازاعا كەسىلگەن ادامداردى وسىندا قاماپ، تۋلونعا اتتاندىرعانشا ۇستاعان. ءبارىن دە بۇعاۋلاپ قويعان. بۇعاۋ تىم قىسقا بولعاندىقتان تۇتقىندار جاتا دا الماعان. ولار وسى جەرتولەدە، وسى قاپاستا، مىناۋ بورەنەنىڭ استىندا تىرپ ەتىپ قوزعالا الماي تۇرعان؛ اسىلىپ قالعاننىڭ ار جاق-بەر جاعىندا ءبىر ءۇزىم نان مەن ءبىر كرۋجكا سۋدى الۋعا قىرۋار كۇش جۇمساۋعا ءماجبۇر بولىپ، تۇنەرگەن تاس كۇمبەزدىڭ استىندا، تولارساققا دەيىن قوقىستا تۇرىپ، وزىنەن شىققان ءيىس-قوڭىس ونە بويىن لاستاپ، ابدەن تيتىقتاپ، قالجىراپ، اياقتارى قالتىراپ، ءسال تىنىس الۋ ءۇشىن قولىمەن شىنجىردى قارماعان بەيباقتاردىڭ كوز شىرىمىن الۋعا دا مۇمكىندىگى جوق، ۇيىقتايىن دەسە قارعى بۇعاۋ قىسىپ قىلعىندىرا باستايدى، كەيبىرەۋى سودان قايتىپ ويانباي دا قالادى. تاماقتانۋ ءۇشىن سازعا تاستاعان ناندى كوتەرىپ قولىنا الۋ ءۇشىن ءبىر اياعىنىڭ تابانىمەن ەكىنشى تىزەسىن دەمەي تۇرۋعا تۋرا كەلدى. وسىنداي جاعدايدا ول قانشا ۋاقىت بولادى؟ ءبىر اي، ەكى اي، كەيدە جارتى جىل بولادى، بىرەۋ ءبىر جىل وتىرىستى. بۇل كاتورگانىڭ كىرەر ەسىگى ءتارىزدى. بۇعان كورول ورمانىندا قويان سوققانى ءۇشىن دە قامالعان. ولار مىناۋ تابىتتا، مىناۋ تامۇقتا نە ىستەگەن؟ تابىتتا ءولۋ، توزاقتا ءولۋ عانا كەرەك قوي. قايتىپ ءۇمىت قىلاتىن ەشتەڭە قالماعان جەردە، ۇلىپ ءان سالۋدان باسقا نە لاج بار؟ مالتا سۋلارىندا گالەرلەر جاقىنداعاندا اۋەلى ءان، سوسىن عانا ەسكەكتىڭ سۋىلى ەستىلەدى ەكەن. شاتل جەرتولە تۇرمەسىن باستان كەشىرگەن بەيشارا براكونەر سيۋرۆەنسان ايتار ەدى: "مەنى تەك ۇيقاستار عانا امان الىپ قالدى" دەپ. پوەزيانىڭ پايداسىزدىعى جونىندە ايتادى. ۇيقاستىڭ نە كەرەگى بار دەيدى. ال ارگونىڭ بارلىق اندەرى تاپ وسى جەرتولەدە تۋدى ەمەس پە! مونگومەري گالەرىنىڭ "تيمالۋميزەن، تيمۋلاميزون" دەپ كەلەتىن مۇڭدى قايىرماسى تۋرا ءپاريجدىڭ ۇلكەن شاتل تۇرمەسىندە دۇنيەگە كەلگەن.
بۇل اندەردىڭ دەنى ىزالى، كەيبىرەۋى كوڭىلدى، مىنا ءبىر ءان نازىك:
مەرگەننىڭ7 تۋماسى
مۇنداعى تەاتر.
قانشا قارا تەر بوپ تىرىسساڭ دا، ادام جۇرەگىنىڭ سىنبايتىن سۇيەگى — ماحابباتتى قۇرتا المايسىڭ.
كۇڭگىرت ىستەردىڭ مىنا الەمىندە بىرەۋدىڭ قۇپياسىن بىرەۋ ساقتايدى. قۇپيا — ورتاق مەنشىك. اناۋ الاستالعاندار ءۇشىن قۇپيا دەگەنىڭ ولاردىڭ وداعىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن بايلانىس. قۇپيانى اشۋ — وسىناۋ جابايى قاۋىمداستىقتىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ ءبىر بولشەگىن جۇلىپ تاستاۋعا بارا-بار. ارگونىڭ جىگەرلى تىلىندە "ءسوز جەتكىسىز" دەگەنىڭىز "كەسەگىڭدى قارپۋ" دەپ ايتىلادى. ءسوز تاسۋشى بەينەبىر ءتانىڭنىڭ ءبىر بولەگىن قارپىپ ءۇزىپ اپ سول ەتتى جەپ جاتقان ءتارىزدى.
شاپالاق بەرۋ دەگەننىڭ ءمانى نە؟ جاۋابىن ادەتتەگى مەتافورا بەرەدى: وتىز التى شىراقتى جاعۋ! بۇل ارادا ارگو ارالاسىپ، شىراق ەمەس، كامۋفليا دەيدى. سوندىقتان ادەتتەگى اۋىزەكى ءتىل شاپالاق ءۇشىن كامۋفلەت دەگەن سينونيم تاپتى. ءسويتىپ، مەتافورالار مەن تراەكتوريالاردى پايدالانا ءبىلۋى ارقاسىندا ارگو ۇڭگىردەن اكادەمياعا دەيىن كوتەرىلدى. پۋلايە: "مەن ءوز كامۋفليامدى جاعامىن"، دەيدى، ال ۆولتەر: "لانگليەۆەل لa بومەل ءجۇز كامۋفلەت جەۋگە لايىق" دەپ جازادى.
ارگونى قازۋ — اتتاعان سايىن جاڭالىق تابۋ دەگەن ءسوز. وسىناۋ وعاش ءسوزساپتاۋدى تەرەڭدەپ زەرتتەۋ ونەگەلى ادامدار قوعامىنىڭ قارعىس اتقاندار قاۋىمىمەن قيىلىسۋىنىڭ قۇپيا نۇكتەسىنە الىپ بارادى.
ارگو — كاتورجان بولعان ءسوز. ادامنىڭ ويلاي باستاۋى ءوز قولىمەن اياعىن قاتەردىڭ قارا زۇلماتىنا بايلاتىپ قويىپ، ءوزىن ءتۇپسىز تۇڭعيىققا دۋشار ەتىپ، سول تۇڭعيىقتىڭ ازازىلىنە بوي الدىردى دەگەنگە سەنۋ قيىن.
و، الاستالعانداردىڭ بەيشارا ويى!
وسى تۇنەكتە ادام جانىنا قولۇشىن بەرۋ ءۇشىن قالايشا ەشكىم كەلمەيدى؟ قالايشا ونىڭ سىباعاسى — ازاتكەر رۋحتى، ءدۇلدۇل مەن سامۇرىقتى قاتار جەككەن تابانسىزدى، قاناتىمەن شاپاقتاپ سامعاپ شىعىپ راۋان ءتۇسىن جامىلعان جيھانكەزدى، بولاشاقتىڭ شات-شادىمان سەرىسىن ماڭگى توسۋ بولماق؟ قالايشا ول ۇدايى جارىق نۇردان سوعىلعان ۇلى مۇرات نايزاسىن كومەككە شاقىرا بەرەدى؟ قالايشا ول وسى ءتۇپسىز مەڭىرەۋ تۇنەكتە زۇلىمدىقتىڭ وزىنە تارپا باس سالعالى كەلە جاتقانىن ماڭگى-باقي ەستىپ، جيىركەنىشتى سۋلاردىڭ استىنان سول اجداھانىڭ باسىن، كوبىك شاشقان اپان اۋزىن، سوياۋ تىرناق سيراقتارىنىڭ جىلانداي يرەلەڭدەگەنىن، ىسىپ-كەۋىپ باسىلعان ساقينالارىن كورىپ تۇرا بەرەدى؟ قالايشا جارىق نۇرسىز، ءۇمىتسىز، اجال ءيىسىن سەزگەندەي جورعالاپ جاقىنداپ كەلە جاتقان جان شوشىرلىق اجداھاعا اربالىپ، شاشى جەلبىرەپ، قولى سەرمەلىپ، ءتۇن جارتاسىنا تاڭىلعان، قاراڭعىدا دا جالاڭاش ءتانى جارقىراپ تۇرعان اندرومەدا وسى ورىندا قالا بەرەدى؟
ءۇشىنشى تاراۋ
جىلاۋىق ارگو، كۇلەگەش ارگو
كورىپ وتىرعانىڭىزداي، ارگونىڭ ءبارى تۇتاس ءتورت عاسىر بۇرىن ءومىر سۇرگەنى دە، قازىرگىسى دە بارلىق سوزدەرگە بىردە جالىنىشتى، بىردە ۇرەيلى رەڭك بەرەتىن تۇڭعيىق بەينەلى رۋحتى تال بويىنا تۇگەل سىڭىرگەن. ودان عاجايىپتار اۋلاسى قايىرشىلارىنىڭ ەجەلگى قاسكوي قايعىسى سەزىلەدى، ول قايىرشىلار جانە ويناۋ ءۇشىن ايرىقشا كارتالار پايدالانعان عوي، ولاردىڭ كەيبىر كولوداسى بىزگە دەيىن جەتتى. ماسەلەن، شىتىردىڭ سەگىزدىگى سەگىز وراسان ۇلكەن ۇشكىل جاپىراقتى اعاش سياقتى، ورماندى بەينەلەيتىن ءداۋ اعاشتاردىڭ ءبىر تۇقىمى دەسە دە بولادى ونى. ول اعاشتىڭ تۇبىندە وت جانىپ تۇر، وندا اڭشى شانىشقىسىمەن اينالدىرىلىپ ءۇش قويان قاقتالىپ جاتىر، ال ار جاعىندا باسقا وتتا بۋى بۇرقىراپ قازان تۇر، ودان ءيتتىڭ باسى كورىنەدى. سۋرەت ونەرىندەگى بۇل جازادان قاتەرلى ەشتەڭە جوق شىعار، ويىن كارتاسىنداعى بەينەلەنگەن وتقا نەگىزىندە كونترابانديستەر شىجعىرىلعان دا، قايناپ تۇرعان قازانعا جالعان اقشا جاساۋشىلار تاستالعان. ارگو پاتشالىعىنىڭ ويلارىن بىدىرەتىن ءار الۋان ءتۇرلى، ءتىپتى ولەڭ مەن مىسقىلدىڭ وزىندە دە لاجسىزدىق پەن مۇقالعاندىقتىڭ تابى بار. ساقتالعان اندەر مەن قايىرمالارىنىڭ ءبارى كوزگە جاس ۇيىرەردەي ايانىشتى ءارى جۋاس تا مومىن. ۇرى قاشاندا بەيشارا اتانادى، ول قاشاندا قاشقان قويان، ۇشقان قۇس، باس ساۋعالاعان تىشقان. ارگو جالپى شاعىنبايدى، كۇرسىنىسپەن عانا شەكتەلەدى، ونىڭ ءبىر زارى بىزگە دە جەتتى: "Jە n'entrave gue le dail comment meck، le daron des orgues، peut atiger ses momes et ses momignards et les locher criblant sans etre atige lui-meme"8الاستالعان ادام ويلانۋعا ۋاقىتى بار كەزدىڭ بارىندە ءوزىنىڭ زاڭ الدىندا تۇككە تۇرعىسىز ەكەنىن مويىندايدى؛ جالىنىپ، جالبارىنىپ، اياۋشىلىق ءبىلدىرۋىن سۇرايدى، سوعان قاراعاندا ول ءوز كىناسىن مويىنداعان سىڭايلى.
وتكەن عاسىردىڭ ورتا شەنىندە وزگەرىس بولدى. تۇرمە اندەرى، ۇرىلاردىڭ اۋەنى ءورشىل، وجەت مىنەز تاپتى. ايانىشتى قايىرما "ماليۋرە" "لاريفالعا" اۋىستى. XVIII عاسىردا گالەرلەردىڭ، كاتورگا مەن جەر اۋدارىلعانداردىڭ كۇللى دەرلىك اندەرىنەن جۇمباق ءبىر ەرەسەن ويناقىلىق بايقالادى. ولاردى فوسفورلىق جارقىلمەن نۇرلانعان، ەلىكتىرىپ ەرتە جونەلەر ويناقى قايىرما جەلپىنتىپ، جەتەلەپ وتىراتىن ءتارىزدى، ونىڭ ءوزى بۇلدىراعان جارىقتىڭ ورماندا ۇمىت قالعان سىبىزعىنى جەلپىپ، سىزىلتىپ تۇرعانىنداي.
ميرليابابي، سيۋرلابابو،
ميرليتون ريبون ريبەت.
سيۋرليابابي، ميرليابابو،
ميرليتون ريبون ريبو.
قاراڭعى جەرقويمادا نەمەسە مەڭىرەۋ ورماندا كىسىنىڭ جوقتاۋىن ءبىر-اق شىعارعاندا وسىلاي اندەتكەن.
بۇل اجەپتاۋىر ەلەۋلى نىشان. XVIII عاسىردا قوعامنىڭ بۇل تاقسىرەتتى تارابىنىڭ قايعىسى سەيىلە باستايدى. ولار ەندى كۇلەتىن بولادى. ۇلىق قۇداي مەن ۇلى كورولدىڭ ءوزىن كەلەمەج قىلادى.
ليۋدوۆيك XVء-تىڭ پاتشالىق قۇرۋىن "ءبيشى ماركيزدىڭ" بيلىگى اتايدى. ولار ءتىپتى كوڭىلدى دە. ار-ۇجدانى الدىندا اقتالعانداي وسىناۋ الاستالعانداردان ءبىر ءالسىز ساۋلە شاشىرايتىنداي كورىنەدى. قاراڭعىلىقتىڭ بۇل بەيشارا تايپالارى ءوز ەرلىگىنىڭ وجەتتىگى مەن رۋحىنىڭ الاڭسىز العىرلىعىمەن دارالانادى. بۇل ولاردىڭ ءوز قىلمىستارىن سەزىنۋدەن قول ءۇزىپ، ءتىپتى ويشىلدار مەن قيالشىلدار اراسىنان قولداۋ تاپقانىنىڭ بەلگىسى. بۇل تالاۋ مەن تاپاۋدىڭ، ۇرلىقتىڭ دوكترينالارى مەن تاقۋالىقتى دا شارپىپ، ولارعا ءوز كەلەڭسىزدىگى مەن پارۋەيسىزدىگىنەن ءبىراز ۇلەس بەرگەنىنىڭ بەلگىسى. اقىر سوڭىندا بۇل، كەزدەيسوق ءبىر كەدەرگى كەزدەسىپ قالماسا، قاۋلاپ گۇلدەۋىنىڭ جاقىن ەكەنىنىڭ بەلگىسى.
ءسال عانا توقتاي قالايىق. بۇل ارادا كىمدى كىنالاپ وتىرمىز ءوزى؟ XVIII عاسىردى ما؟ الدە ونىڭ فيلوسوفياسىن با؟ ارينە، جوق. XVIII عاسىردىڭ تىندىرعان ءىسى — پايدالى ءىس. باسىندا ديدرو تۇرعان ەنسيكلوپەديستەر، باسىندا تيۋرگو تۇرعان فيزيوكراتتار، باسىندا ۆولتەر تۇرعان فيلوسوفتار، باسىندا رۋسسو تۇرعان ۋتوپيستەر — قاسيەتتى ءتورت لەگيون ەمەس پە. ادامزاتتىڭ العا كەرەمەت ۇمتىلىسى، جارىققا تالماي تالپىنىسى — سولاردىڭ ەڭبەگى. پروگرەستىڭ ءتورت نۇكتەسىنە قاراي ادامزات اۋلەتىن جەتەلەپ كەلە جاتقان وسى الدىڭعى قاتارلى ءتورت جاساق: ديدرو — سۇلۋلىققا ۇندەسە، تيۋرگو — پايدالىعا، ۆولتەر — اقيقاتقا، رۋسسو ادىلدىككە شاقىرادى. ال فيلوسوفتارمەن قاتار ولاردان تومەنىرەك سوفيستەر ەسىركەپ شىقتى، بۇل دا دەنى دۇرىس وسىمدىككە جابىسىپ شىعاتىن ۋلى بۇتا، قاز قالپىندا ساقتالعان ورمانداعى ارامتامىر. جەندەت ءادىلقازى سارايىنىڭ باس باسپالداعىندا ءداۋىردىڭ ازاتشىل ۇلى كىتاپتارىن ورتەپ جاتقاندا، ءقازىر ۇمىت بولعان جازۋشىلاردىڭ كورول رۇقساتىمەن باسىلعان قانداي ادەبيەت جاساعانىن كىم ءبىلسىن، ەلدى ىرىتەر اسەرى بار سول وعاش دۇنيەنى الاستالعاندار قۇمارتا وقىپ، قىلعىتا جۇتتى. ءبىر حانزادا قىزعىشتاي قورعايتىن سول باسىلىمداردىڭ كەيبىرى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن قۇپيا كىتاپحانانىڭ تىزىمىندە تۇر. الايدا بۇل ماڭىزدى، ءبىراق بەيمالىم دەرەكتەردى جوعارىداعىلار ەسكەرۋسىز قالدىردى. كەيدە دەرەكتىڭ قاتەرلى ەكەنىن ونى تۇمشالاپ تۇرعان تۇنەك تە ايعاقتايدى. ول كۇڭگىرت، ويتكەنى جەر استى زىندانىندا وتەتىن جايت. بالكىم، رەتيف دە لا برەتون وندا حالىقتىڭ قالىڭ قىرتىسىنان دەنساۋلىق ءۇشىن ەڭ اپاتتى گالەرەيانى قازىپ العان بولار.
بۇكىل ەۋروپا بويىنشا اتقارىلعان بۇل ءىس بارىنەن بۇرىن گەرمانيانى قاۋساتىپ، قۋ تاقىرعا اينالدىرىپ كەتتى. بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە، شيللەر ءوزىنىڭ اتاقتى دراماسى — "قاراقشىلاردا" بەينەلەيتىن گەرمانيادا مەنشىك پەن ەڭبەككە قارسى باس كوتەرۋ قۇقىعىن ءوز بەتىمەن يەلەنىپ، كەيبىر كوپكە بەلگىلى، ءۇستىرت شالعانعا سىپايى، ال شىن مانىندە جالعان، بىلايىنشا ادىلەتتى، ءبىراق ماعىناسىز يدەيالاردى جامىلعان ۇرلىق پەن قارلىق، توناۋ مەن تالاۋ جويىلىپ بىتكەندەي كورىنىپ، دەرەكسىز اتاۋعا يە بولىپ، كورىنەۋ كوزگە تەوريا اتانىپ، ازاپ شەككەن ادام، ەڭبەكسۇيگىش ادامداردىڭ اراسىنا بىلدىرتپەي ءسىڭىپ كەتتى، ءتىپتى وسى ءدارىنى ازىرلەگەن بەيقام حيميكتەرگە دە، ونى قابىلدايتىن بۇقاراعا دا بىلدىرگەن جوق. مۇنداي جايتتىڭ تۋۋى قاشاندا قاتەردى بىلدىرەدى. ازاپ تارتۋ اشۋ-ىزا تۋعىزباي قويمايدى. زور تابىسقا جەتكەن تاپتار سونىمەن قاتار ءوزىن ءوزى كورسوقىر ەتىپ، ءوزىن ءوزى ۇيىقتاتىپ، ەكەۋىندە دە كوزىن تارس ەتىپ جۇمىپ الادى دا، اشىنعان كەدەي تاپتاردىڭ وشپەندىلىگى وڭاشادا تولعانىپ قانا بولعان زۇلىم ويدان وت الىپ، ءوز الاۋىن تۇتاتىپ، قوعامدى زەرتتەي باستايدى. وشپەندىلىكپەن جۇرگىزىلەتىن بۇل زەرتتەۋ سۇمدىق ءقاۋىپتى!
قاتەرلى ۋاقىتتىڭ ىعىندا بولسا، وسىدان كەلىپ ءبىر كەزدە جاكەريا اتالعان سۇمدىق سىلكىنىستەر شىعادى؛ ونىڭ قاسىندا تازا ساياسي تولقۋلار بالانىڭ ويىنى. بۇل ەندى قانالعانداردىڭ قاناۋشىلارمەن كۇرەسى ەمەس، بۇل كەمباعالداردىڭ باقىتقا باتۋشىلارعا قارسى ستيحيالىق بۇلىگى. ال وندا ءبارى دە تاس تالقان بولادى.
جاكەريا — حالىق قويناۋىنداعى جانارتاۋ بۇلقىنىستارى.
بالكىم، XVIII عاسىرداعى ەۋروپا ءۇشىن ءسوزسىز ءدال وسىنداي قاتەرگە ادامزات ادالدىعىنىڭ وراسان زور قادامى — فرانسۋز ريەۆوليۋسياسى شەك قويسا كەرەك.
مۇرات تۇتۋعا بولارلىق فرانسۋز ريەۆوليۋسياسى سەمسەرمەن قارۋلانىپ-اق بار ەڭسەسىن كوتەرىپ، ءبىر عانا توتە قيمىلمەن جاماندىقتىڭ قاقپاسىن جاۋىپ، جاقسىلىقتىڭ قاقپاسىن اشتى.
ول ويعا ەركىندىك بەردى، اقيقاتتى جاريالادى، ءيىس-قوڭىستى سەيىلتتى، عاسىردى ساۋىقتىردى، حالىققا پاتشالىق ءتاج كيگىزدى.
ادامدى ول ەكىنشى جان — قۇقىق بەرىپ، ەكىنشى رەت قايتا جاراتتى دەۋگە بولادى.
XIX عاسىر ونىڭ ءىسىن ەنشىلەپ، كودەكسىنە جاراتتى، بۇگىندە ءبىز ءقازىر عانا اتاپ كورسەتكەن الەۋمەتتىك اپات بولۋى مۇمكىن ەمەس. ودان تەك سوقىر عانا ساقتاندىرادى. ودان تەك اقىماق قانا قورقادى. ريەۆوليۋسيا — جاكەرياعا قارسى ءدارى ەگۋ.
ريەۆوليۋسيانىڭ ارقاسىندا قوعامدىق ءومىردىڭ جاعدايى وزگەردى. قانىمىزدا ەندى فەوداليزم مەن مونارحيانىڭ باكتەريالارى جوق. ەندى مەملەكەتتىك قۇرىلىسىمىزدا ورتا عاسىر قالدىقتارى جوق. ءبىز ەندى قايتىپ ىشتە بۇرقانعان سۇمدىق تولقىندار بۋىرقانىپ، سىرتقا شىعاتىن ۋاقىتتا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان جوقپىز، ەندى اياعىڭنىڭ استىندا تۇسىنىكسىز گۋىلدىڭ قۇلاق جارار ءدۇرسىلى ەستىلمەيدى، ەندى كورتىشقانداردىڭ جەراستى جولدارىن جاسىراتىن كوزگە كورىنبەس ادىرلار قالقىپ، وركەنيەتتىڭ بەتىنە شىقپايدى، ەندى جەر جارىلىپ، ءتۇپسىز شىڭىراۋ اشىلمايدى، ەندى ۇڭگىرلەردىڭ كۇمبەزى قۇلاپ، جەر استىنان قۇبىجىق جۇزدەر كەنەت شىعا كەلمەيدى.
ريەۆوليۋسيالىق سەزىم — پاراسات سەزىمى. قۇقىق سەزىمى دامىپ، بورىش سەزىمىن دامىتادى. جالپىعا ورتاق زاڭ دەگەنىمىز بوستاندىق، روبەسپەردىڭ تاماشا انىقتاماسىنا سايكەس، ول بىتكەن جەردە باسقا بىرەۋدىڭ بوستاندىعى باستالادى. 89-جىلدان باستاپ حالىق تۇتاسىمەن ءبازبىر اسقاق تۇلعا دارەجەسىنە دەيىن ءوستى، ءوز قۇقىعىن مويىنداي وتىرىپ، الدىنان جارىق نۇر كورمەيتىن كەدەي جوق؛ اشتان ولگەلى تۇرعاندار ءوز بويىنان فرانسيانىڭ ادالدىعىن سەزىنەدى؛ ازات ادام اق-ادال؛ داۋىس بەرگەن بيلىك تە قۇرادى. وسىدان كەلىپ قياناتقا قادام باسپاۋشىلىق، وسىدان كەلىپ دەرتتى ىندىننىڭ ساتسىزدىگى، وسىدان كەلىپ ءازازىل الدىنا كوزدى باتىل تومەن قاراتۋ شىعادى. ريەۆوليۋسيالىق ساۋىقتىرۋ دەگەنىمىز مىناۋ: ازاتتىق تۋرالى جار سالىنعان كۇنى، مەيلى ول 14 شىلدە، مەيلى 10 تامىز بولسىن، قارا توبىر دەگەن جالپى بولمايدى. كوزى اشىلىپ ساۋاتتانعان، پاراسات تۇرعىسىنان اسقاقتاعان حالىق بۇقاراسىنىڭ باستاپقى ۇرانى "ۇرىلارعا ءولىم كەلسىن!" بولماق. پروگرەسس — ادال ازامات؛ مۇرات پەن ابسوليۋت قالتا اقتارمايدى. 1848 جىلى ءتيۋيلريدىڭ بايلىعى تيەلگەن اربالاردى كىم كۇزەتتى؟ سەنت-انتۋان كەنتىنەن شىققان ماتاجاندىلار كۇزەتتى. شوقپىت كيگەندەر قازىنانىڭ كۇزەتىندە تۇردى. قايىرىمدىلىق شوقپىت كيگەندەردى دە جادىراتتى. سول اربالاردىڭ بىرىندەگى ءبىر جارتىلاي اشىق جاشىكتە جالتىراعان جۇزدەگەن اسىل تاستاردىڭ اراسىندا جارقىراپ فرانسيانىڭ ەجەلگى ءتاجى جاتادى، تۇگەل الماسپەن بەزەندىرىلگەن، ماڭدايىندا پاتشالىق جاۋھارى "رەگەنت" بار، ونىڭ ءبىر ءوزى عانا وتىز ميلليون تۇراتىن. جالاڭاياقتار جان جۋىتپاي سول ءتاجدى كۇزەتكەن.
دەمەك، ەندى جاكەريا جوق. سوندىقتان پىسىقاي جاندارعا كوڭىل ايتامىن. جاكەريامەن بىرگە ءوز ارەكەتىن اقتىق رەت جاساپ، ەندى قايتىپ ساياساتقا قولدانىلماۋعا ءتيىس ەجەلگى ۇرەي دە عايىپ بولدى. قىزىل ەلەستىڭ سوڭعى سەرىپپەسى سىندى. ەندى ول جايىندا جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. قۇبىجىق قايتىپ قورقىتا المايدى. قۇستار قاراقشى تۇلىپپەن قورىقپاي تىلدەسە بەرەدى، شاعالالار ونىڭ توبەسىنە قونادى، وعان بۋرجۋا ءماز بولىپ كۇلەدى.
ءتورتىنشى تاراۋ
ەكى بورىش: ۇيىقتاماۋ جانە ۇمىتتەنۋ
ال وسىمەن بىرگە كەز كەلگەن الەۋمەتتىك قاتەر سەيىلدى مە ءوزى؟ ارينە، سەيىلگەن جوق. جاكەريا جوق ەندى. قوعام تىنىش بولۋى كەرەك، قولى بوسقا شاپشىماۋعا ءتيىس؛ ال ول ەركىنشە تىنىس الۋ جايىن ويلاستىرۋى قاجەت. ۇستامالىدان ونىڭ قورىقپاۋىنا بولادى، ءبىراق وكپە اۋرۋى بار. الەۋمەتتىك وكپە اۋرۋى قايىرشىلىق دەپ اتالادى.
ىشتەن جەگىدەي جەپ جاتقان اۋرۋ جاسىن ۇرعاننان كەم ەمەس.
تالماي قايعىلىلار مەن قورعانسىزدار تۋرالى ۇندەمەي ويلايىق، ولارعا كومەكتەسەيىك، تازا اۋامەن تىنىستاۋىنا قامقور بولايىق، وقىتىپ، ساۋاتىن اشايىق، جاقسى كورىپ، كوكجيەگىن كەڭەيتەيىك، نەشە ءتۇرلى تاربيەنى اياماي بەرەيىك، ىردۋ-دىردۋ ەمەس، شىنايى ەڭبەكسۇيگىشتىكتىڭ ونەگەسىن كورسەتەيىك، مويىنعا تۇسەتىن جەكە اۋىرتپالىقتىڭ سالماعىن جەڭىلدەتەيىك، بايلىقتى شەكتەمەي كەدەيلىكتى شەكتەيىك، قوعام مەن حالىق قىزمەتى ءۇشىن كەڭ ءورىس اشايىق، بريارەي سياقتى السىزدەر مەن ەزىلگەندەرگە جان-جاقتان سوزاتىن ءجۇز قولىمىز بولۋىنا جەتەيىك، ورتاق كۇش-جىگەرىمىزبەن ۇلى بورىشىمىزدى وتەپ، كۇللى قولى ەپسەكتىلەر ءۇشىن مەكتەپتەر اشايىق، كۇللى ەستىلەر ءۇشىن ۋچيليششەلەر ۇيىمداستىرايىق، جالاقىنى كوبەيتىپ، ەڭبەكتى جەڭىلدەتەيىك، دەبەت پەن كرەديتتى تەڭەستىرەيىك، ياعني جۇمسالعان كۇش-جىگەر مەن ونىڭ قالپىنا كەلۋىن، تۇتىنۋ مەن قاناعاتتاندىرۋدى سايكەستەندىرەيىك، — ءبىر سوزبەن ايتقاندا، الەۋمەتتىك جۇيەنى جاپا شەككەندەر مەن قاراڭعى بوپ قالعاندارعا مولىراق جارىق، مولىراق يگىلىك بەرۋگە ماجبۇرلەيىك. العاشقى تۋىسقاندىق مىندەت مىنە، وسىندا — مۇنى ادام سۇيەتىن جاندار ۇمىتپاسىن، العاشقى ساياسي قاجەتتىلىك تە، مىنە، وسىندا — مۇنى ءوزىمشىل جۇرەكتەر ءبىلىپ قويسىن.
الايدا بۇل تەك باسى عانا. مىندەت مىناۋ: قۇقىق بولمايىنشا ەڭبەك زاڭعا اينالمايدى.
ءبىز ءوز ويىمىزدى ورىستەتپەي-اق قويايىق، بۇل ارادا ول ورىنسىز.
ەگەر تابيعات قۇدىرەت دەپ تانىلسا، قوعام كورەگەن بولجاۋشى دەپ اتالۋعا ءتيىس.
ءبىلىمدارلىق ءھام ادامگەرشىلىك ءوسۋ قامى ماتەريالدىق جاعدايدى جاقسارتۋدان ەش كەم ەمەس. ءبىلىم — باتا، وي — ءبىرىنشى قاجەتتىلىك، اقيقات — نان سياقتى ازىق. ءبىلىم مەن دانالىقتان اشىققان اقىل ازىپ جۇدەيدى. ازىعىنان ايىرىلعان اسقازان مەن اقىلدى ايايىق تا. ناننىڭ جەتىسپەۋىنەن ولەتىن تاننەن اسقان سۇمدىق — جارىقتى اڭساۋمەن ولگەن جان عانا.
پروگرەسس تۇتاس العاندا وسى ماسەلەنى شەشۋگە تالپىنادى. بارلىعى قايران قالاتىن دا كۇن تۋادى. ادام اۋلەتىنىڭ اسقاقتاۋىنا وراي ونىڭ تەرەڭ تاراپتارىنىڭ كەدەيلىك بەلدەۋىنەن شىعاتىنى ابدەن تابيعي. قايىرشىلىقتى قۇرتۋ جالپى دەڭگەيدى كوتەرۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى.
مۇنداي شەشىم يگى شەشىم، وعان كۇماندانۋ قاتە بولار ەدى.
راس، ءبىزدىڭ كەزىمىزدە وتكەننىڭ كۇشى ءالى وتە زور. ونىڭ رۋحى قايتا وياندى. ءمايىتتىڭ بۇلاي جاندانۋى عالامات. وتكەنىڭ العا شەرۋ تارتىپ، بارعان سايىن جاقىنداپ كەلەدى. ول، الگى ولىك باسقىنشى جەڭىمپاز بوپ كورىنەدى. ءوزىنىڭ جانە بەسقارۋىن اسىنىپ، ءورشىل نانىمىمەن، وكتەم سەمسەرىمەن، جالاۋى — ناداندىعىمەن كەلىپ، ون ۇرىستى ۇتىپ شىقتى. ول ساقىلداي كۇلىپ، شوشىتا ۇرەيلەندىرىپ كەلىپ تە قالدى، ەسىكتىڭ الدىندا تۇر. وعان وپىنبايىق.
گاننيبال شاتىرىن تىگىپ، جاساعىن جايعان دالانى ساتامىز.
ءبىز سەنەمىز — نەدەن قاۋىپتەنەمىز ءوزى؟
وزەندەر سياقتى يدەيالار دا تەرىس اقپايدى.
مەيلى، بولاشاقتى قالايتىندار وسى توڭىرەكتە ويلانسىن دا تولعانسىن. پروگرەسكە جول جوق دەۋى ارقىلى ولار بولاشاقتى ەمەس، وزدەرىن ايىپتايدى. ولار ءوز بويلارىنا وتكەننىڭ ۇرىعىن سەۋىپ، وزدەرىن اۋىر ناۋقاسقا بايلاپ بەرىپ وتىر. ەندى ولارعا ەرتەڭنەن باس تارتىپ ولە قالۋ دەگەن جالعىز-اق امال قالدى.
ءبىز ءتاننىڭ مۇمكىندىگىنشە كەشىرەك ولگەنىن، ال جاننىڭ ماڭگى جاساعانىن قالايمىز.
ءيا، قۇپيا اشىلىپ، سفينكس تىلگە كەلەدى، مىندەت شەشىلەدى. ءيا، حالىق بەينەسىنىڭ ون سەگىزىنشى عاسىردا باستالعان نوبايى ون توعىزىنشى عاسىردا تۇگەل قالانىپ بىتەدى. بۇعان تەك اقىماق قانا ءشۇبالانسا كەرەك. جالپىعا ورتاق راقات تۇرمىستىڭ بولاشاق گۇلدەنۋى، تاياۋ ارادا گۇلدەنۋى اسپان ءتاڭىرىنىڭ ءوزى ايقىنداعان قۇبىلىس.
تۇتاسقان حالىقتىڭ قۇدىرەتتى قايراتى ادام ءىسىن باسقارىپ، ولاردى بەلگىلەنگەن ۋاقىتتا اقىلعا قونار جاعدايعا، ياعني تەپە-تەڭدىككە، ادىلەتتىلىككە الىپ كەلەدى. ادامزات جەر مەن كوكتەن جينالعان كۇشىن تۋىنداتىپ، ول وزدەرىنە باسشىلىق ەتەدى، ول كۇنى جانە عاجايىپتار جاساۋعا قابىلەتتى، ول ءۇشىن ادەتتەن تىس وزگەرۋدەن سيقىرلى شەشىم قيىنىراق. ادام جاساعان عىلىمنىڭ جانە باسقا بىرەۋلەر جىبەرگەن وقيعالاردىڭ كومەگى ارقاسىندا ول كۇرمەۋى قيىن ماسەلەلەردى شەشۋدەگى قايشىلىقتاردان ونشا قايمىقپايدى. سالىستىرىلعان دەرەكتەردەن ءتالىم الۋ سياقتى سالىستىرىلعان يدەيالاردان ول شەشىمدى وتە شەبەر شىعارادى؛ پروگرەستىڭ قۇپيا قۇدىرەتىن قولىنا ۇستاعانداردان ءبارىن دە كۇتۋگە بولادى. بىردە ولار تابىتتىڭ تەرەڭىندە شىعىس پەن باتىستى بەتپە-بەت جۇزدەستىرگەن، پيراميدانىڭ ىشىندە يمامدار مەن بونوپارتتى بەتپە-بەت جۇزدەستىرگەن ەمەس پە.
ال ازىرشە اقىل-ويدىڭ العا قارىشتاعان ۇلى شەرۋىندە ەشقانداي ايالداۋ، ەشقانداي تولقۋ، ەشقانداي توقتاۋ بولماسقا ءتيىس. الەۋمەتتىك فيلوسوفيا شىن مانىندە عىلىم مەن الەم. ونىڭ قىزمەتىنىڭ ماقسات-مۇددەسى دە، قاجەتتى جەمىسى دە انتاگونيزمدەردى زەردەلەۋ جولىمەن بۋىرقانعان قاۋىپ-قاتەردى ساباسىنا ءتۇسىرىپ تىنىشتاندىرۋ. ول زەرتتەيدى، ول جەرىنە جەتكىزەدى، جىلىكتەپ ءبولىپ-بولىپ تاستايدى؛ سونان سوڭ باسىن قايتادان بىرىكتىرەدى. ول وشپەندىلىك دەگەندى ەشقاشان ەسەپكە الماي، ءبىر قورىتىندىعا كەلتىرۋ جولىمەن قيمىلدايدى.
ءبىز ادامدارعا جىنداي تۇيىلگەن الاپات داۋىلداردان قوعامنىڭ توز-توز بولعانىن تالاي كورگەنبىز؛ تاريح حالىقتار مەن مەملەكەتتەردىڭ كۇيرەۋىنە تولى، كۇندەردىڭ كۇنىندە كوزگە كورىنبەيتىن سول جىندى قۇيىن ادەت-عۇرىپتى دا، ءدىن مەن زاڭدى دا سىپىرىپ-سيىرىپ وزىمەن الا كەتۋى كادىك. ءۇندىستان، حالدەيا، پەرسيا، اسسيريا، ەگيپەتتىڭ وركەنيەتتەرى بىرىنەن كەيىن ءبىرى عايىپ بولدى. نەگە دەيسىز عوي؟ بىلمەيمىز. بۇل باقىتسىزدىقتىڭ سەبەپ-سالدارى قايدا جاتىر؟ مۇندا ولاردىڭ كىناسى جوق پا؟ وزدەرىن قۇرتىپ جىبەرەرلىك قاتەرلى قىرسىققا شالدىقپادى ما ەكەن؟ ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ، تايپالاردىڭ وسىناۋ سۇمدىق اجالىندا وزىنە ءوزى قول جۇمساۋدىڭ ۇلەسى قانشالىق؟ بۇل ساۋالداردىڭ ءبارى دە جاۋاپسىز قالىپ كەلەدى. اپاتقا ۇشىراعان وركەنيەتتەردى تۇنەك تۇمشالاپ تۇر. ولار تۇڭعيىققا باتسا، اعىپ كەتۋىنە دە جول تابىلعان، بىزگە باسقا ايتار ەشتەڭە جوق؛ ءبىز ابدىراپ "وتكەن" اتالاتىن تەڭىزدىڭ تەرەڭىندە تاۋداي-تاۋداي تولقىن عاسىرلاردىڭ ار جاعىندا تۇنەكتىڭ كۇللى اڭعار-ساعاسىنان جۇلقىنىپ شىققان الاپات داۋىل-دەم ايداعان ۆاۆيلون، نينيەۆيا، تير، فيۆى، ريم الىپ كەمەلەرى تۇپكە قاراي قالاي باتىپ بارا جاتقانىن كورىپ تۇرمىز. ءبىزدىڭ ونى قايدان بولسىن كورسەتۋگە قاقىمىز بار؛ ولاردىڭ سۇلۋلىعىن تاماشالاي تۇرىپ، ۇسقىنسىزدىعىن دا اشىپ بەرەمىز. ءبىراق وندا تۇنەك تە، بىزدە اشىق قوي. ءبىز ەجەلگى وركەنيەتتىڭ دەرتتەرىن بىلمەيمىز، ءبىراق وزىمشىلدىكتىڭ سىرقاتىن جەتە بىلەمىز. اۋرۋدىڭ وشارىلعان جەرى كورىنىپ تۇرسا، زوند پايدالانامىز، سىرقاتى بىلىنسە، ونى زەردەلەۋ ءدارى ازىرلەۋگە يتەرمەلەيدى. ءبىزدىڭ وركەنيەت، جيىرما عاسىرلىق جۇمىس، ءبىر مەزەتتە عاجايىپ تا قۇبىجىق؛ ونى قۇتقارۋ ءۇشىن ەڭبەكتەنۋگە تۋرا كەلەدى. جانە ول قۇتقارىلاتىن دا بولادى. ونىڭ دەرتىن جەڭىلدەتۋدىڭ ءوزى قىرۋار شارۋا، ال وعان جارىق بەرۋ ودان دا زور قارەكەت. جاڭا الەۋمەتتىك فيلوسوفيانىڭ كۇللى ەڭبەكتەرىن وسى ماقساتقا شوعىرلاندىرۋ كەرەك. قازىرگى ويشىلداردىڭ ۇلى جارىعى — وركەنيەتتىڭ وكپەسى مەن جۇرەگىن تىڭداي ءبىلۋ.
قايتالايىق: مۇنداي زەرتتەۋ وجەتتىلىك بەرەدى، سوندىقتان ەرلىككە تاباندىلىقپەن ۇندەي وتىرىپ قايعىلى دراماداعى قاتاڭ انتراكت سياقتى وسى ءبىر بەتتەردى اياقتاعىمىز كەلەدى. قوعامدىق فورماسيالاردىڭ تۇرلاۋسىزدىعىنا قاراماستان ادامنىڭ ماڭگى ولمەيتىنى سەزىلىپ تۇر. جەر شارىنىڭ ولمەيتىن سەبەبى، ونىڭ انا تۇسىندا دا، مىنا تۇسىندا دا جارالارى — كراتەرلەرى جانە قوتىرلارى — كۇكىرت تاۋلارى كەزدەسەدى، جارالار جارىلىپ، ىرىڭدەرى جانارتاy بولىپ اتىلىپ جاتادى، ال حالىقتىڭ اۋرۋى ادام ولتىرمەيدى.
ايتكەنمەن الەۋمەتتىك دەرتتى قاداعالايتىندار باسىن ءجيى شايقايدى. ەڭ كۇشتىلەردىڭ، ەڭ اقكوڭىلدەردىڭ، ەڭ اقىلدىلاردىڭ كەيدە ءيىنى ءتۇسىپ كەتەدى.
كەلەشەك كەلەر مە ەكەن؟ سوندايلىق سۇمدىق تۇنەكتى كورگەندە وزىڭە وسىنداي ساۋال قويۋىڭ تابيعي دا سياقتى. وزىمشىلدەر مەن الاستالعانداردىڭ بەتپە-بەت قاقتىعىسىپ قالۋى سونداي كوڭىلسىز كورىنىس. وزىمشىلدەردىكى — ەسكى نانىم، بايلىقتان تۋعان كورسوقىرلىق، ماسايعان سايىن اشىلا تۇسەتىن اران، راقات تۇرمىستىڭ ناتيجەسى — توپاستىق پەن مەڭىرەۋلىك، قايعىلارعا دەگەن جيىركەنىشكە دەيىن جەتەتىن قاسىرەت-قايعىدان قورقۋ، سەزىمسىز قاناعاتشىلدىق، بۇكىل جان-جۇرەكتى كەۋلەپ كەتكەن ماردىمسىعان "مەن"؛ ال الاستالعانداردىكى — ىندىنقۇمارلىق، قىزعانشاقتىق، ءلاززاتتى كورگەندەگى وشپەندىلىك، ايۋان-ادامنىڭ قۇمارىن قاندىرۋعا دەگەن اۋىزدىقسىز ارانى، تۇنەككە تولى جۇرەك، قايعى-مۇڭ، جوقشىلىق، دۋشارلىق، ابەس ءھام اڭعال ناداندىق.
تاعى دا ەندى اسپانعا كوز قاداۋدىڭ قاجەتى بار ما؟ تۋ بيىكتەن كوزگە ءتۇسىپ، جارقىراپ تۇرعان نۇكتە سونۋگە تيىستىلەردىڭ ساناتىنا كىرە مە ەكەن؟ مۇراتىڭدى تەرەڭدەردە جوعالىپ، كوزگە ارەڭ شالىناتىن تۇنەكتىڭ توبە سەڭدەرىنىڭ اراسىنان جالعىز عانا جىلتىلداعان قۇيتىمداي نۇكتە عىپ كورۋ سۇمدىق، الايدا ول بۇلتتاردىڭ اۋزىنداعى جۇلدىزداي قاتەر ۇستىندە ەمەس.
سەگىزىنشى كىتاپ
ارباۋ مەن زارلاۋ
ءبىرىنشى تاراۋ
جارىق ساۋلە
وقىرمان تۇسىنگەن شىعار: ەپونينا تورتەمىر ارقىلى مانون جىبەرگەن پليۋمە كوشەسىنىڭ تۇرعىنىن ءبىلىپ، الدىمەن ول كوشەدەن بانديتتەردىڭ بەتىن بۇرىپ جىبەرىپ، سوسىن وعان ماريۋسكە باعىت نۇسقادى. ال ماريۋس سول تەمىرتوردىڭ تۇبىندە كوڭىلى كولدەي تاسىپ وتكىزگەن بىرنەشە كۇننەن كەيىن تەمىردى تارتقان ماگنيتتەي، سۇيگەنىنىڭ ءۇيى قالانعان تاستى قۇشقان عاشىقتاي سيقىر ءبىر كۇش جەتەلەپ، اقىرى كوزەتتانىڭ باعىنا كىردى، كادىمگى دجۋلەتتانىڭ باعىنا بارعان رومەو سياقتى. وعان بۇل رومەودان وڭايىراق ءتۇستى؛ رومەوعا قابىرعاعا ورمەلەپ بارىپ ءتۇسۋ قاجەت بولسا، ماريۋسكە توت باسىپ توزىپ، شالدىڭ تىسىندەي ونسىز دا قاۋساپ تۇرعان تورتەمىردىڭ بىرەر سىمىن بۇراپ جىبەرسە بولدى، ونىڭ ارىق دەنەسى مولىنان سىيىپ كەتەتىن تەسىك شىعا كەلەدى، سوندىقتان ول باققا وپ-وڭاي كىردى.
ادەتتە كوشەدە كوپ ەشكىم بولمايدى، ونىڭ ۇستىنە ماريۋس باققا تۇندە كەلەدى، سوندىعىنان كوزگە ءتۇسىپ قالارمىن-اۋ دەگەن ءقاۋىپ جوق.
ەكى جۇرەكتى قوسقان ءسۇيىسۋدىڭ سول ءبىر باتالى دا قاسيەتتى ساعاتىنان باستاپ باققا ماريۋس كۇن قۇرعاتپاي كەلەتىن بولدى. ەگەر كوزەتتا سول ساتتە ارسىز ءبىر ازعىن ادامدى ءسۇيىپ قالسا، ءولىپ كەتەر ەدى، ويتكەنى ول جۇرەگى جومارت، ءبىر بەرىلسە جان-تانىمەن ولە بەرىلەتىن تۇلعالاردىڭ قاتارىنا قوسىلاتىن-دى. ايەلدىڭ ەڭ ءبىر ىزگى قاسيەتى — ىرىققا كونۋ. ءوز بيىگىندەگى كەمەلدى ماحابباتقا ۇيالشاقتىقتىڭ عالامات ءبىر كوزسىزدىگى ءتان. الايدا قانداي قاتەرگە باس تىگەتىندەرىڭدى بىلەسىڭدەر مە، ابزال دا اسىل جاندار! سەندەر كوبىنە جاندارىڭدى بەرەسىڭدەر، ءبىز بولساق تاندەرىڭدى الامىز. جۇرەكتەرىڭدى ءبىز كەرى سەرپىپ تاستاساق، سەندەر وعان قاراڭعىدا تەبىرەنە قارايسىڭدار. ماحاببات تەڭورتا دەگەندى بىلمەيدى، ول نە قۇرتادى، نە قۇتقارادى. كۇللى ادام تاعدىرى وسى ەكىنىڭ ءبىرىن الۋعا كەپ تىرەلەدى. بۇل تاڭداۋدى ماحابباتتان قاتال ۇستاناتىن قاتەر جوق، ونىڭ ۇستانىمى: نە اجال قۇشۋ، نە امان قالۋ. ماحاببات ءولىم بولماسا، ءومىر. بەسىك، ءبىراق ول تابىت تا. ادام جۇرەگىندە باياعى ءبىر سەزىم "ءيانى" دا ايتادى، "جوقتى" دا ايتادى. قۇداي جاراتقاننىڭ ىشىنەن جارىق نۇردى ەڭ كوپ شاشىراتاتىن تەك ادام جۇرەگى عانا، جۇرەكتى كوبىرەك تۇرەتىن دە سول.
قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن كوزەتتاعا قۇتقارۋشى ماحاببات تاپ كەلدى.
1832 جىلدىڭ مامىرى مامىرلاپ، ۇدايى تارتقانداي ءتۇن سايىن كۇتىمسىز باقتا قالىڭ اعاشتىڭ ساياسىندا كۇن اسقان سايىن جۇپارىن مولىراق شاشقان جاپىراقتاردىڭ استىندا ءتۇپ قۇرعاتپاي بويىنا پاكتىك پەن تازالىقتىڭ قازىناسىن قاپىسىز جيناعان ءتاڭىرىنىڭ راحمان نۇرىنا بولەنگەن ادامداردان گورى پەرىشتەلەرگە كوبىرەك جاقىن، اق، ادال، كىرشىكسىز اسىل، مەرەيلى دە مەيىرىمدى، قاراڭعىدا ءبىرى ءۇشىن ءبىرى جارقىراپ ساۋلە شاشاتىن ەكى تىرشىلىك يەسى باس ءتۇيىستىرىپ وتىرادى. كوزەتتاعا ءماريۋستىڭ باسىنان ءتاج ەلەستەسە، ماريۋس كوزەتتانىڭ توڭىرەگىنەن نۇر شاپاق كورەدى. ولار بىر-بىرىنە سۇيكەنىپ، ءبىرىنىڭ بەتىنە ءبىرى قاراپ، قول ۇستاسىپ، قۇشاقتاسقانمەن، ادەپتەن وزبايدى، شەكتەن اسپايدى. ءبىرىن-بىرى سىيلاعاندىقتان عانا ەمەس، سودان ارتىق ەشتەڭە بىلمەگەندىكتەن دە سويتەدى ولار. ماريۋس ءبىر بوگەت بارىن تۇسىنەدى — ول كوزەتتانىڭ پاكتىگى. كوزەتتا ءبىر تىرەك بارىن سەزىنەدى، ول ءماريۋستىڭ ادالدىعى. العاشقى ءسۇيىسۋ سونىمەن بىرگە سوڭعى بولدى. ودان كەيىن ماريۋس تەك ەرنىن كوزەتتانىڭ قولىنا، باس ورامالىنا نە شاشىنا عانا تيگىزەتىن بولدى. كوزەتتا ول ءۇشىن ايەل ەمەس، ءاتىر بولدى. ول جۇپاردى جۇتتى. قىز ەشتەڭەگە قارسىلىق جاسامادى، ال جىگىت ەشتەڭە تىلەمەدى. كوزەتتا باقىت قۇشتى، ماريۋس سونى قاناعات تۇتتى. ولار تاڭعالارلىق شۇعىلانىڭ اراسىندا ءومىر كەشتى، كوڭىل شاعىلاتىن شاپاق دەپ سونى ايتسا كەرەك. ول ەكى پاك تىرلىكتىڭ، يۋنگفراۋدا كەزدەسكەن قوس اققۋدىڭ اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزگىسىز تاڭعاجايىپ تاماشا قاۋىشۋى، قايران قالارلىق قۇشاق ايقاستىرۋى ەدى.
كوڭىل توياتىنىڭ قۇدىرەتتى ىقپالىمەن سەزىمتالدىق ساپ بولعان ماحابباتتىڭ سول ءبىر مەزەتىندە ماريۋس، ءمىنسىز تازا، پەرىشتەدەي پاك ماريۋس كوزەتتانىڭ كويلەگىن تولارساققا دەيىن تۇرگەننەن، ءتانىن ساتقان ايەلدەردىڭ بىرىنە بارعاندى بەيىل كوردى. بىردە ايلى تۇندە كوزەتتانىڭ جەردەن بىردەڭە كوتەرگەلى ەڭكەيگەنى بار، سوندا ومىراۋى اشىلىپ قاپ، ماريۋس كوزىن تايدىرىپ، باسقا جاققا قاراعان-دى.
وسىناۋ ەكى تىرشىلىك يەسىنىڭ اراسىندا نە بولىپ، نە قويدى دەيسىز عوي؟ ەشتەڭە دە بولعان جوق. ولار ءبىرىن-بىرى قاستەر تۇتتى.
تۇندە ولار باقتا بولعاندا، ول كوڭىلدى دە كيەلى ورىن كورىندى. ولاردىڭ اينالاسىندا بارلىق گۇلدەر اشىلىپ، جۇپار شاشىپ تۇرعاندا ولار دا ءوز جۇرەگىن ايقارا اشىپ، شاراپاتىن گۇلگە سەبەلەدى. ءتاتتى قۇمار، شىرىنى شىپ-شىپ ەتىپ تۇرعان شالاماس قۇدىرەتتى وسىمدىك وسى ءبىر قوس ءورىم ءسابي جاستىڭ توڭىرەگىندە تەربەتىلىپ، ولار ماحاببات ءسوزىن ايتقاندا اعاش بىتكەن ءدىر ەتە قالادى.
بۇل نە ءسوز بولدى ەكەن؟ ءلۇپ ەتكەن لەپ. بار بولعانى سول عانا. سول ءلۇپ ەتكەن لەپتىڭ ءوزى تابيعاتتى تەبىرەنتىپ، تولعاندىرۋعا جەتىپ جاتىر. ولاردىڭ تىلسىم بيلىگىن كىتاپ بەتتەرىندەگى اڭگىمەدەن وقىپ تۇسىنە المايسىڭ، ول سۇحبات جەل ايداعان تۇتىندەي، جايقالعان جاپىراقتاي شاشىراپ، ماڭىپ كەتۋ ءۇشىن جاسالعان. قوس عاشىقتىڭ سىبىرىن جۇرەكتەن جۇرەككە قۇيىلعان اۋەزىنەن ايىرشى، وندا تەك كولەڭكەسى عانا قالادى... بار بولعانى وسى ما دەيتىنىڭ دە سودان. ءيا، ءيا، بالالىق، بىردەڭەنى قايتا-قايتا قايتالاۋ، بولماشىعا كۇلۋ، ەسەرلىك، بەتىمەن سويلەۋ اسقاق تا تەرەڭ الەمدە بولا بەرەتىن قۇبىلىس. قيىندىققا تۇسەتىنى جالعىز-اق تۋراسىن ايتىپ، تىڭداتا ءبىلۋ.
بوس ءسوز بەن بوسپە ءسوزدى ەشقاشان ەستىمەگەن ادام، ونى ءوزى ەشقاشان ەستىمەگەن ادام، ونى ءوزى ەشقاشان ەستىمەگەن ادام توپاس ءارى اقىماق.
كوزەتتا ماريۋسكە:
— بىلەسىڭ بە؟.. — دەپ قارادى.
(قۇدايى پاكتىگىنە قاراماستان ولار "سەنگە" قالاي كوشكەنىن وزدەرى دە اڭعارماي قالدى).
— بىلەسىڭ بە؟ مەنىڭ اتىم ەفرازي.
— ەفرازي دەيدى؟ جو-جوق، سەنىڭ اتىڭ — كوزەتتا.
— جوق. كوزەتتا ناشار ەسىم، ول اتتى ماعان كىشكەنتاي كۇنىمدە قويىپتى. مەنىڭ شىن ەسىمىم — ەفرازي. ساعان ەفرازي دەگەن ەسىم قالايشا ۇنامايدى.
— ۇنايدى، ءبىراق كوزەتتا جالپى جامان ەسىم ەمەس.
— سوندا ول ساعان ەفرازيدەن ارتىعىراق ۇناي ما؟
— ءىم... ءيا.
— ونداي جاعدايدا ماعان دا وسى ۇنايدى. راس، كوزەتتا دەگەن ادەمى... مەنى كوزەتتا دەپ اتاي بەر.
قىزدىڭ جىميىسى بۇل اڭگىمەنى پەيىشتەگىدەي جان راقاتىنا بولەدى.
كەلەسى جولى قىز وعان تەسىلە قاراي وتىرىپ:
— ءسىز عاجاپسىز، سۇلۋسىز، العىرسىز، اقىلدىسىز، — دەدى ءۇنىن شىعارا. — ءسىز ارينە، مەنەن الدەقايدا ءبىلىمدىسىز. ءبىراق مەن سىزبەن سالعاستىرعاندا "سەنى سۇيەمىن!" دەپ تەڭەلىپ كەتەمىن.
جەر بەتىندە جوق قۇمارلىقپەن كوڭىلى تولىعىپ، راقاتقا باتىپ وتىرعان ماريۋسكە بۇل لەبىز جۇلدىز شىرقاعان ءان اۋەنىندەي بوپ ەستىلدى.
مىنە، تاعى دا ول جوتەلگەندە قىز باياۋ قاعىپ قالىپ:
— جوتەلمە، — دەدى. — مەنىڭ رۇقساتىمسىز جوتەلگەنىڭدى قالامايمىن. جوتەلىپ مەنى الاڭداتۋىڭ ادەپتىلىك ەمەس. مەن سەنىڭ ءوزىڭدى امسە جاقسى سەزىنۋىڭدى قالايمىن، ايتپەسە وتە باقىتسىز بولامىن عوي. سوندا مەن نە ىستەۋىم كەرەك؟
وسىنىڭ ءبارى كەرەمەت بولدى. تاعى بىردە ماريۋس كوزەتتاعا:
— ءوزىڭ ويلاشى: ءبىر كەزدە مەن سەنىڭ اتىڭ ۋرسۋلا دەپ ويلاعانمىن، — دەدى.
سوعان ولار ءبىر كەش كۇلدى.
كەلەسى جولى ول ويلاماعان جەردە:
— ال ءبىر وپ-وڭدى كۇنى ليۋكسەمبۋرگ باعىندا ءبىر مۇگەدەكتىڭ جانىن جاھاننامعا جىبەرگىم كەلگەنى بار، — دەدى داۋىستاپ.
الايدا ول ءوزىن كىلت توقتاتتى. كوزەتتاعا ونىڭ اسپاسى تۋرالى ايتقىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق ول مۇمكىن بولمادى. بۇل ارادا تانگە بايقاۋسىز قول ءتيىپ كەتەتىنى سەزىلدى، ال وندايدان شەكسىز بەيكۇنا ماحاببات قاسيەتتى ۇرەيمەن باس تارتادى.
ماريۋس كوزەتتامەن ءومىرىن ارتىق ابەس قيمىلسىز كوز الدىنا بىلاي كەلتىرەدى: كەش سايىن پليۋمە كوشەسىنە كەلىپ، توزعان تورتەمىردىڭ سىمىن بۇراپ كىرىپ، ورىندىققا قاتار جايعاسىپ، يىقتارىن تۇيىستىرە وتىرىپ، اعاشتاردىڭ اراسىنان اقجەلەڭدەتىپ جەرگە ءتۇننىڭ قالاي قونعانىن قىزىقتاپ، تىزەسىمەن كوزەتتانىڭ مول كويلەگىن سۇيكەپ، كىپ-كىشكەنتاي ساۋساقتارىن سيپاپ، وعان "سەن" دەپ سويلەپ، گۇلدىڭ ءيىسىن كەزەك الىپ وتىرسا بولعانى، وسىلاي جانە ماڭگى سوزىلا بەرسە راقات. زاڭعار بيىكتە بۇلتتار ءجۇزىپ ءجۇر. ءۇپ ەتىپ جەل سوققان سايىن اسپاننىڭ بۇلتىنان گورى ادامنىڭ ارمان-قيالىن كوبىرەك جەلپىپ اكەتە مە، قالاي ءوزى!
الايدا وسى قاتاڭ ماحابباتتىڭ ءوزى ەكى جاستىڭ ءبىر-بىرىنىڭ كوڭىلىن تابۋسىز ءوربي المايدى عوي. سۇيگەن قىزىڭا "ماقتاۋ ايتۋ" — ايالاۋدىڭ العاشقى ساتىسى ءارى باتىلدىعىڭدى سىناۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. ماقتاۋ دەگەنىڭ تورپەردە ارقىلى سۇيۋگە ۇقساس بىردەڭە. تاسالانعان سەزىمتالدىق وزىندە وتكىردىڭ جۇزىندەي ءتاتتى ءبىر نارسەنى جاسىرىپ تۇرعانداي كورىنەدى. كۇشتىرەك ءسۇيۋ ءۇشىن جۇرەك ءلاززاتقۇمارلىق الدىندا كەرى شەگىنۋگە ءتيىس. ءماريۋستىڭ ارمانمەن ايالانعان مەيىربان كوڭىلىن اسپان تۇستەس كوگىلدىر قيال دەۋگە بولار ەدى. قۇستار شىرقاۋ بيىكتە پەرىشتەلەر تۇراعىنا تاياۋ ۇشقاندا وسىنداي ءۇندى ەستۋى كەرەك سياقتى. الايدا وعان ءماريۋستىڭ قولىنان كەلەتىن كۇللى ومىرلىك، ادامي، جاعىمدى نارسەلەر ارالاسىپ كەتتى. ولار ۇڭگىردە ايتىلاتىن، ماساحانادا قايتالاناتىن سوزدەردىڭ ءالقيسساسى، تامىلجىعان ليريكا، سونەت پەن ءانۇراننىڭ قوسپاسى، گۇرسىلدەگەن عاشىقتىڭ سۇيىكتى اسىرا سىلتەۋلەرى، قيماستىقتىڭ قاستەرى، — ءبارى جينالىپ جۇپار شاشاتىن كەرەمەت گۇلدەستەگە اينالىپ، جۇرەكتىڭ جۇرەككە ايتار لەبىزىن جەتكىزىپ جاتقانداي.
— و، سەن قانداي تاماشاسىڭ! — دەپ سىبىرلادى ماريۋس. — ساعان ءتىپتى قاراۋعا دا باتپايمىن. سەنى تەك قيالىمدا كورەمىن. قۇدايدىڭ راحمانىسىڭ عوي سەن. ماعان نە بولعانىن ءوزىم دە بىلمەيمىن. كەبىسىڭنىڭ تۇمسىعى كورىنىپ تۇرعان كويلەگىڭنىڭ ەتەگىنە دەيىن مەنى ەسىمنەن تاندىرادى. ال ويىڭنان ءسال سىر بەرسەڭ-اق ول سيقىرلى ساۋلە سەبەلەيدى. سەن عاجاپ اقىلدىسىڭ. كەيدە سەن ماعان ءتۇسىم سياقتىسىڭ. سويلەي بەر، ءبىر ءسوزىڭدى شاشاۋ شىعارماي تىڭدايمىن، ساعان قايران قالامىن. و، كوزەتتا! بۇل نەتكەن ەرەن عاجايىپ! مەن ەستەن ايىرىلدىم. قانداي كەرىم سۇيىكتىسىڭ، بيكەش. سەنىڭ قۇيتاقانداي عانا اياعىڭدى ميكروسكوپپەن، جايساڭ جانىڭدى تەلەسكوپپەن كورسەم دەيمىن.
— بۇگىن تاڭنان بەرى سەنى مەن ۇدايى سۇيگەنىمنەن دە ءسال ارتىعىراق سۇيەتىن سياقتىمىن، — دەدى كوزەتتا.
بۇل اڭگىمەدە ساۋالدار مەن جاۋاپتار الماسا وتىرىپ، ەلەكترمەن زاريادتالعان ويىنشىقتاردىڭ ورتاعا تارتىپ تۇراتىنى ءتارىزدى اينىماي ماحابباتقا تىرەلدى دە تۇردى.
كوزەتتانىڭ بار بولمىسى اڭقاۋلىقتىڭ، اقكوڭىلدىكتىڭ، ايقىندىقتىڭ، پاكتىكتىڭ، تازالىق پەن مولدىرلىكتىڭ بەينەسى دەگەن ءبىر-اق ءسوز ايتۋعا بولار. ءوزىن كورگەننىڭ ءارقايسىسىنا ول كوكتەم مەن تاڭعى شاپاقتاي اسەر ەتتى. ونىڭ كوزىنەن شىق جىلتىراپ تۇراتىن. كوزەتتا ايەل بەينەسىندەگى تاڭعى شۇعىلا بولاتىن.
ءماريۋستىڭ ونى قاستەر تۇتىپ، قايران قالاتىن رەتى دە بار. شىنىندا دا وسىناۋ كىشكەنتاي عانا موناستىر شاكىرتى مەكتەپ ورىندىعىنان جاڭا شىققانىنا قاراماستان، سويلەسكەندە سونداي سۇڭعىلا جانە كوبىنە اقيقات پەن سۇلۋلىق تىلىندە سۇحباتتاسادى. ونىڭ مىلجىڭىنىڭ ءوزى ناعىز اڭگىمە. ەشتەڭەدەن دە قاتەلەسپەي، پىكىرىن نىق ايتاتىنى عالامات. ايەل زاتى جۇرەكتىڭ بايىپتى پايىمىنا باعىنا وتىرىپ سەزىممەن سويلەيدى عوي. تەك ايەل عانا جۇمساق ءسوز ايتىپ، تەرەڭنەن تولعاپ سويلەيدى. ايەلدىڭ بۇكىل بولمىسى نازىكتىك پەن تەرەڭدىكتەن تۇرادى، سونىسىمەن ول اسپاننان اۋمايدى.
ءىىىۇپ-شۇپ تولى وسى باقىتتىڭ اراسىندا ولاردىڭ كوزىنە ءسات سايىن جاس ۇيىرىلەدى. جانشىلىپ قالعان قىزىل قوڭىز، ۇيادان تۇسكەن قاۋىرسىن، دولانانىڭ سىنعان بۇتاعىنا شەيىن ايانىش تۋعىزادى: تۇرپايىلىقتان تۋعان راقات دا كوز جاسىن تىلەيتىن تاعىلەتتى. ماحابباتتىڭ ەڭ انىق نىشانى — ەلجىرەۋ، كەيدە ءتىپتى باۋىرى ەزىلە ەلجىرەۋ.
ال سونىمەن قاتار مۇنداي قايشىلىقتار بار بولعانى ماحابباتتاعى كۇن مەن كولەڭكەنىڭ ويىنى — ولار تاڭعاجايىپ ەركىندىكپەن سىقىلىقتاپ كەپ كۇلەدى، كەيدە ءتىپتى بالاعا دا ۇقساپ كەتەدى. ايتكەنمەن پاك تازالىقپەن ماسايعان جۇرەكتەر ءۇشىن قالعۋدى بىلمەيتىن تابيعات ۇدايى جانىندا جۇرەتىنى بەيمالىم. ول ءوزىنىڭ ورەسكەل دە ءورشىل ماقساتىمەن قاشاندا وسىندا، جان-جۇرەك قانشا بەرىك بولماعانمەن دە، وڭاشا، بەيكۇنا كەزدەسۋدىڭ وزىندە دە قوس عاشىقتى ەكى دوستان اجىراتاتىنداي تاڭعاجايىپ تىلسىم بىردەڭە بولادى.
ولار ءبىرىن-بىرى ءتاڭىر تۇتتى.
مىزعىمايتىندار مەن ماڭگى قوزعالىستاعىلار ءبىر مەزگىلدە تىرلىك ەتەدى. ادامدار ءبىرىن ءبىرى سۇيەدى، بىرىنە ءبىرى جىميادى، كۇلەدى، ەزۋىن تارتىپ تىرجيادى، ساۋساقتارىن ايقاستىرادى، بىر-بىرىنە "سەن" دەيدى، ءبىراق بۇل ماڭگىلىككە بوگەت بولمايدى. قوس عاشىق ىمىرت جامىلىپ، كەش قۇشاعىنا جاسىرىنادى، قۇستارمەن، گۇلدەرمەن بىرگە كوزگە تۇسكىسى كەلمەيدى، تۇندە ولار ءبىر-بىرىن كوزىمەن ارباپ، وعان ءوزىنىڭ جۇرەگىن توسادى، سىبىرلاسىپ سىرلاسادى. سول ءبىر شاقتا جارىق الەمنىڭ بايتاق تا بىركەلكى قوزعالىسى شەكسىزدىكتى سىقاي تولتىرىپ جاتادى.
ەكىنشى تاراۋ
كەمەل باقىتتىڭ راقاتىن كەشۋ
ولار باقىتتان ەسەڭگىرەپ ۇيقىلى-وياۋ ءومىر ءسۇردى. ءدال سول ايدا ءپاريجدى تىپ-تيپىل قىلا جازداعان تىرىسقاقتى دا بايقامادى. بىر-بىرىنە ولار قولىنان كەلگەننىڭ ءبارىن سەندى، ال بۇل "ءبارى" ەسىمدەرىن حابارلاسۋدان ءارى اسقان جوق. ماريۋس كوزەتتاعا ءوزىنىڭ جەتىم ەكەنىن، ءاتى-جونى ماريۋس پونمەرسي ەكەنىن، كىتاپ ساتۋشىلارعا ماقالا جازۋمەن كۇن كورەتىن ادۆوكات ەكەنىن، اكەسى پولكوۆنيك، باتىر بولعانىن، ءوزى باي اتاسىمەن ۇرسىسىپ قالعانىن ايتتى. تاعى دا ول ءوزىنىڭ بارون ەكەنىن ايتىپ ەدى، ونىسى كوزەتتاعا ەشقانداي اسەر ەتپەدى. ماريۋس بارون با؟ قىز تۇسىنبەدى، مۇنىڭ نە ەكەنىن بىلمەدى، وعان ماريۋس ماريۋس قانا. ءوزى تۋرالى ول كىشى پيكپيۋس موناستىرىندە تاربيەلەنگەنىن، ءوزىنىڭ دە اناسى قايتىس بولعانىن، اكەسىنىڭ اتى فوشليەۆان ەكەنىن، وتە قايىرىمدى كىسى ەكەنىن، كەدەيلەرگە كوپ كومەكتەسەتىنىن، ءبىراق ءوزى كەدەي ەكەنىن، ءوزىن بار جاعىنان شەكتەيتىنىن، ءبىراق كوزەتتاسىنان ەشتەڭە ايامايتىنىن ايتتى.
قانداي وعاش بولعانمەن دە، كوزەتتانى كورگەن كۇننەن باستاپ وزىندىك ءبىر سيمفونياعا اينالعان ومىرىندە ماريۋسكە وتكەنى، ءتىپتى تاياۋدا وتكەنىنىڭ ءوزى بۇلىڭعىرلانىپ الىستاپ كەتكەندەي بولىپ كورىندى، سوندىقتان ونى قىزدىڭ ايتقانى تولىق قاناعاتتاندىردى دا. ول ءتىپتى لاشىقتاعى تۇنگى وقيعا تۋرالى، تەناردە جونىندە، كۇيىك جايىندا، ونىڭ اكەسىنىڭ وعاش ءتارتىبى مەن تۇسىنىكسىز قاشۋى تۋراسىندا ايتۋدى ويلاعان دا جوق. ماريۋس مۇنىڭ بارلىعىن تابان اۋزىندا ۇمىتىپ كەتتى، ەرتەڭگىلىك نە ىستەگەنىن كەشكىلىك ەسىنە تۇسىرە المايتىن بولدى، قايدا تاماقتانعانى، كىممەن اڭگىمەلەسكەنى دە ويىندا قالمايدى، ونىڭ قۇلاعىندا ءبىر اۋەن ىزىڭدايدى دا تۇرادى، سول ونى باسقانىڭ بارىنە كەرەك عىپ قويعان، ال كوزەتتانى كورگەن شاقتا عانا ءتىرىلىپ، تىرلىك قۇرا باستايدى. وندا ول اسپانعا شىرقاپ كەتىپ، جەردى مۇلدەم ۇمىتادى، بىلايىنشا مۇنىسى ابدەن تابيعي. ولاردىڭ ەكەۋى دە تيتىقتاپ، قول جەتپەيتىن ءتاني ەمەس، رۋحاني ءلاززات كەشەدى. عاشىقتار اتالاتىن ايكەزبەلەر وسىلاي ءومىر سۇرەدى عوي.
وسىنىڭ ءبارىن باستان كەشپەگەن كىم بار؟ اتاماڭىز! باۋىر باسقان سول اسپانىمىزدى تاستاپ كەتەر سوت نەگە تۋادى، ءومىر نەگە ودان ءارى جالعاسا بەرەدى دەسەڭشى!
ماحاببات ويدىڭ ورنىن تۇگەل باسىپ قالادى. ماحاببات — قالعاننىڭ ءبارىن ۇشتى-كۇيلى ۇمىتۋ. ادام جۇرەگىنەن مۇلتىكسىز لوگيكالىق بايلانىستى تابا المايسىڭ، قۇددى كامىل جەتىلگەن گەومەتريالىق فيگۋرالاردىڭ اسپان تەتىگىنەن تابىلمايتىنى ءتارىزدى كوزەتتا مەن ماريۋس ءۇشىن وزدەرىنەن باسقا تىرلىك كەشكەن ەشكىم جوق سياقتى. ولاردىڭ اينالاسىنداعى بار الەم كۇيرەپ، ايتاقىرعا اينالعان سەكىلدى. ولار قاس-قاعىم ساتپەن عانا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. الدىندا دا، ارتىندا دا ەشتەڭە بولماعانداي. ماريۋس كوزەتتانىڭ اكەسى بارىن كوز الدىنا ازەر كەلتىرەدى. جادى ونىڭ كوزى كەتە باستاعانداي بۋالدىر تارتىپ بارادى. عاشىقتار نە جايىندا اڭگىمەلەسەدى ەكەن؟ گۇلدەر مەن قارلىعاشتار، باتقان كۇن مەن تۋعان اي، باسقا دا ماڭىزدى نارسەلەر تۋرالى اڭگىمەلەسكەنىن بىلەمىز. ولار بىر-بىرىنە "قالعانىنان" باسقاسىنىڭ ءبارىن ايتتى. عاشىقتار ءۇشىن "قالعانى" ەشتەڭە دە ەمەس. ال اكە، اقيقات ءومىر، قىلمىس كەكتى، بانديتتەر جاقىنداعى وقىس وقيعا — تۇككە تۇرمايدى. تاياۋداعى سۇمدىق شاتاقتىڭ ناقتى بولعانىنا دا ونىڭ كامىل سەنىمى جوق. باسقا ەشتەڭە بولماعان سياقتى. بالكىم، جۇماققا جەتسەك، ارتتاعى توزاق جويىلاتىن شىعار. جالپى ءبىز جىن-پەرىنى كوردىك پە كوزىمىزبەن؟ ولار ومىردە بار ما، ءوزى؟ ۇرەيدەن قالتىراۋشى ما ەدىك؟ وسى ءبىز قاپا شەكتىك پە؟ ولاردىڭ ءبىرى دە ەسىمىزدە جوق. قىزعىلت مۇنار ءبارىن كولەگەيلەپ تۇر.
ەكى جاس وسىلاي قول جەتپەس بيىكتە، تابيعاتتا ءجيى كەزدەسەتىن شىندىققا جاناسىمى جوق قيال الەمىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتتى؛ شىڭىراۋدا دا ەمەس، شىرقاۋدا دا ەمەس، ادام مەن ارۋاقتىڭ اراسىندا، جەر باتپاعىنىڭ بەتىندە، ناعىز ەفيردىڭ استىندا، بۇلتتاردىڭ قويناۋىندا تىرلىك قۇردى: جانى ءتانسىز، راقاتى ءارسىز، جەرمەن جۇرۋگە تىم بيىكتەپ كەتكەن، كوكجيەككە ءسىڭىپ كەتۋگە جاراتىلىسى جىبەرمەيدى، وتىرىپ قالار الدىندا الاسۇراتىن اتوم سياقتى ادەتتەگى ارنانى بىلمەي، كەشە، بۇگىن، ەرتەڭ دەگەنمەن ساناسپاي، تاعدىردان تىس تۇرمىس كەشۋلى ولار؛ ەسى كەتىپ ەسەڭگىرەسە دە، دىمى قۇرىپ تيتىقتاسا دا سامعاۋىن قويماي، كەيدە جەپ-جەڭىل بۋداي شەكسىز كەڭىستىككە ءسىڭىپ، ماڭگىلىككە قاراي ۇشۋعا دايىندالىپ جۇرگەندەي كورىنەدى.
ولار وسى جاندى الديلەيتىن باياۋ تەربەلىستە قالعىپ وتىر. شىركىن، شىندىقتىڭ مۇرات مۇلگىتكەن تاماشا، ءتاتتى ۇيقىسى-اي!
كەيدە كوزەتتا قانشا كەلىستى بولسا دا ماريۋس ول قاتار وتىرعاندا كوزىن جۇمادى. كوز جۇمۋ — جانعا ءۇڭىلۋدىڭ ەڭ جاقسى ءتاسىلى.
ماريۋس پەن كوزەتتا بۇل قىلىقتارى قايدا اپارىپ سوعارىن ويلانعان ەمەس. ولار جولدىڭ ءبىر شەتىنە شىقتىق دەپ سانادى. ادامداردا ءبىر وعاش دامە بار: ولار ماحابباتتىڭ ءبازبىر جاققا باستاعانىن قالايدى.
ءۇشىنشى تاراۋ
العاشقى كولەڭكەلەر
جان ۆالجان ەشتەڭەدەن كۇدىكتەنگەن جوق.
ماريۋسكە قاراعاندا قيالشىلدىعى شامالى كوزەتتا كوڭىلدى ءجۇردى دە، جان ۆالجانعا ءوزىن باقىتتى سەزىنۋ ءۇشىن وسىنىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر. قىزدىڭ كوڭىلىن ءوزىنىڭ ويلارى، جۇرەك تەبىرەنىستەرى، ءماريۋستىڭ بەينەسى لىقا تولتىرىپ، ول ونىڭ ۇدايى جىميىپ تۇراتىن تاپ-تازا سۇلۋ وڭىنە ونشا اسەر ەتپەگەندەي. ول قىزدىڭ ءوز ماحابباتىن پەرىشتەنىڭ اق گۇلدى ايالاعانىنداي ايالايتىن جاستا ەدى. سونىمەن جان ۆالجان دا تىنىش بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە عاشىقتار اراسىندا جاراستىق ورناسا، بارلىعى جاقسى بولۋعا ءتيىس، ال ءۇشىنشى بىرەۋ سول ماحابباتقا كولەڭكە تۇسىرسە، وندا ول اسىرە ساقتىقپەن اداسقانى. ءوزى دە ساق كوزەتتا جان ۆالجاننىڭ ەشقاشان بەتىنە كەلگەن ەمەس. ول قىدىرعىسى كەلە مە؟ جاقسى، اكەتاي، بارا عوي، دەيدى. كەشىن ول كوزەتتانىڭ جانىندا وتكىزگىسى كەلسە، قىزى قۋانىپ كەتەدى. ادەتتە ول وزىنە كەشكى ساعات وندا جينالادى، سوندىقتان ماريۋس بۇل مەرزىمنەن بۇرىن باقتا توبەسىن كورسەتپەيدى، كوزەتتا اينەكتى ەسىكتى اشقاندا عانا كەلەدى. البەتتە، ماريۋس كۇندىز مۇندا ەشقاشان كورىنبەيدى. جان ۆالجان ءماريۋستىڭ بار ەكەنىن ۇمىتىپ تا كەتكەن. تەك ءبىر كۇنى ەرتەڭگىلىك ول كوزەتتاعا "ارقاڭ اپپاق قوي، بىردەڭە تيگەن بە؟" دەدى. سونىڭ الدىندا كەشكىسىن ماريۋس شاتتىق شابىتى ۇستىندە كوزەتتانى قۇشاقتاپ، بايقاماي قابىرعاعا قىسقان.
تۋسەن كەمپىر تەك قانا ۇيقىسىن قاندىرۋدى ويلاپ، جۇمىسىن ەرتە ءبىتىرىپ توسەككە جانتايادى، سوندىقتان ونىڭ دا ويىنا كۇدىك دەگەن كىرىپ شىقپايدى.
ماريۋس ۇيگە بىردە-بىر رەت باس سۇققان ەمەس. كوزەتتامەن باقتا بولعاندا دا كوشەدەن بىرەۋ-مىرەۋ كورىپ، نە ايتقاندارىن ەستىمەسىن دەپ ەسىكتىڭ سىرتىنداعى قۋىستا وتىرادى؛ اڭگىمەنىڭ ورنىنا ولار كوبىنەسە ءبىرىنىڭ قولىن ءبىرى قىسىپ، اعاش بۇتاقتارىنا قاراۋمەن بولادى. ەگەر سول ساتتە وتىز قادام جەردە جاسىن ويناپ جاي تۇسسە، ونى ولار اڭعارماس ەدى، ويتكەنى ءبىرىنىڭ قۇمارلىعىنان ءبىرى تويات الا الماي وزدەرىمەن وزدەرى اۋرە-تۇعىن.
بەيكۇنا ءمولدىر كوڭىلدەر-اي! جارىقپەن نۇرلانعان ساتتەر قاشاندا بىركەلكى. مۇنداي ماحاببات اق گۇل جاپىراقتارى مەن كوك قاۋىرسىنداردىڭ داۋىلى سىندى.
ولارمەن كوشەنىڭ اراسىندا كوسىلىپ ب ا ق جاتىر. ماريۋس كەلگەن سايىن، كەتكەن سايىن تورتەمىردىڭ ءوزى بۇراپ اشىپ وتكەن سىمدارىن قايتا تۇزەپ، ورنىنا مۇقيات سالىپ وتىرادى، ەشقانداي ءىز قالدىرمايدى.
ادەتتە ول ءتۇن ورتاسىنا قاراي كەتىپ، بىردەن كۋرفەيراكقا تارتادى. بىردە كۋرفەيراك باورەلگە ايتتى:
— سەنىڭ ويىڭا كەلە مە وسى؟ ماريۋس ۇيگە تۇنگى ساعات بىردە ورالادى.
— وندا نە تۇر؟ — دەپ جاۋاپ قاتتى باورەل. — ۇندەمەگەننەن ۇيدەي پالە شىعادى دەگەن بار.
كەيدە كۋرفەيراك سالماقتانا قالىپ، قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، ماريۋسكە ەسكەرتۋ جاسايدى:
— جاس جىگىت! ءسىز اقيقات جولىنان تايىپ باراسىز!
كۋرفەيراك ءىستىڭ ادامى بولاتىن، ءماريۋستىڭ جۇزىندەگى كوزگە
كورىنبەس جۇماقتىڭ جارقىلىنا سوندىعىنان دا ىقىلاسسىز قارادى، جەردەن تىس قۇشتارلىقتار وعان تۇسىنىكسىز، وندايدى بايقاسا ءوزىن-وزى ۇستاي الماي، ساباسىنان اسىپ كەتەدى، ماريۋسكە ول شىن ومىرگە قايتا ورال دەپ تالاپ تا قويدى.
بىردە ەرتەڭگىلىك ول مىناداي مالىمدەمە جاسادى وعان:
— قىمباتتىم! سەن ماعان ايعا قونىستانىپ، قيال پاتشالىعىندا جۇرگەن جانداي كورىنەسىڭ، اداسۋ اۋماعىنان شىعا الماي، سابىن كوبىگى استاناسىندا جۇرگەن سياقتىسىڭ. جونىڭە كەلىپ، ونىڭ اتى كىم ەكەنىن ايتشى!
الايدا ءماريۋستى سىر اشۋعا ەشتەڭە كۇشتەپ ءماجبۇر ەتە المادى. ول ءۇش بۋىننان تۇراتىن كوزەتتا اتتى سيقىرلى ەسىمنىڭ ءبىر بۋىنىن اتاعاننان گورى تىرناعىن جۇلىپ الىپ بەرگەندى ارتىق كورەدى. شىن ماحاببات تاڭداي ارايلى، كوردەي قاراڭعى ءھام ءۇنسىز. دەگەنمەن كۋرفەيراك ماريۋستەن جاڭالىق بايقاماي قالعان جوق، ول ونىڭ باقىتپەن نۇرلانعان ۇنسىزدىگى ەدى.
سول ءبىر ءلاززاتتى مامىر ايى بويىندا ماريۋس پەن كوزەتتا ۇلى راقاتتىڭ نە ەكەنىن تانىدى.
كەلىسپەي قالىپ بىر-بىرىنە "ءسىز" دەپ سويلەۋ تەك كەيىن كەرەمەت قۇشتارلىقپەن "سەن" دەۋ ءۇشىن كەرەك ەكەن؛
بىر-بىرىنە ءتىپتى ەشبىر قاتىسى جوق كىسىلەر تۋرالى ۇزىن-سونار اڭگىمەلەر ايتۋ ماحاببات اتاناتىن تاڭ-تاماشا وپەرادا ليبرەتتونىڭ ەشقانداي ءمانى جوق ەكەنىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى ماريۋس ءۇشىن كوزەتتانىڭ ءساندى كيىم تۋرالى ايتقانىن تىڭداۋ راقات؛
كوزەتتا ءۇشىن ءماريۋستىڭ ساياسات جايىندا ايتقاندارىن تىڭداۋ راقات؛
بىرىنە ءبىرى جابىسا ءتۇسىپ ۆاۆيلون كوشەسىندەگى دوڭعالاقتاردىڭ تارسىلىن تىڭداۋ دا قىزىق؛
اسپانداعى جۇلدىزدارعا نەمەسە شالعىنداعى جارقىراۋىق قوڭىزعا قاراۋ تىپتەن جاقسى؛
ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى قاراپ بىرگە ءۇنسىز وتىرۋ — اڭگىمەدەن الدەقايدا ارتىق ءلاززات سەكىلدى؛
نە كەرەك، راقات پەن ءلاززات تاۋسىلار ەمەس.
وسىلاي وتىرعاندا كۇن كۇركىرەپ، جاڭبىر ءيىسى بىلىنەدى.
بىردە كەشكىلىك ماريۋس كەزدەسۋگە بەت الىپ، مۇگەدەكتەر بۋلۆارىنان ءوتىپ، پليۋمە كوشەسىنە بۇرىلعالى ادەتتەگىدەي باسىن تومەن سالىپ كەلە جاتىر ەدى، جاقىن جەردەن ساڭق ەتكەن ءبىر داۋىستى ەستىدى:
— قايىرلى كەش، ماريۋس مىرزا!
ول باسىن كوتەرىپ ەپونينانى تانىدى.
بۇل وعان كەرەمەتتەي اسەر ەتتى. ول ءوزىن پليۋمە كوشەسىنە الىپ كەلگەن كۇننەن بەرى بۇل قىزدى ەسىنە دە الماعان، قايتىپ كورمەگەن، سوندىقتان جادىنان شىعا باستاپتى. ءوز باقىتى ءۇشىن قارىزدار قىزعا ول ءدان رازى بولىپ العىس قانا ايتۋعا ءتيىس ەدى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، مىنا كەزدەسۋ وعان اۋىر سوقتى.
ماحاببات تازا دا باقىتتى بولسا كىسىنى كەمەلدىككە جەتكىزەدى دەپ ويلاۋ قاتە، ول ۇمىتۋعا سوقتىرادى، ونى-مۇنى ءبىز انىقتاعانبىز. مۇنداي كوڭىل كۇيدە ادام جامان بولۋدى عانا ەمەس، جاقسى بولۋدى دا ۇمىتىپ كەتەدى. رازىلىق، پارىز، ەڭ ەلەۋلى، ەڭ ۇزىلمەس ەستەلىكتەردىڭ ءوزى عايىپ بولادى. كەز كەلگەن باسقا ۋاقىت بولسا ماريۋس ەپونيناعا مۇلدەم باسقاشا قارار ەدى. كوزەتتاعا ابدەن باۋرانعان ول بۇل قىزدىڭ ءاتى-جونى ەپونينا تەناردە ەكەنى، ول اكەسىنىڭ وسيەتىندە سىزىپ كورسەتكەن فاميلياسىمەن جۇرگەنىن، بۇدان بىرنەشە اي بۇرىن عانا سول ەسىم ءۇشىن ءوزىن قۇرباندىققا شالۋعا دا ءازىر بولعانى تۋرالى وزىنە ايقىن ەسەپ تە بەرە المادى. ءبىز ءماريۋستى بوياماسىز كورسەتىپ وتىرمىز. ءتىپتى ماحابباتتىڭ جارىق نۇرى استىندا اكەسىنىڭ بەينەسى دە ونىڭ كوڭىلىندە كومەسكى تارتا باستادى.
— Ah، ەپونينا، بۇل ءسىز ەكەنسىز عوي، — دەپ جاۋاپ قاتتى ول ءبىراز ابدىراپ قالىپ.
— ءسىز ماعان نەگە "ءسىز" دەپ ايتاسىز؟ الدە مەن سىزگە جامان بىردەڭە جاسادىم با؟
— جوق، — ونىڭ قىزعا قارسى ەشتەڭەسى دە جوق. الايدا ول كوزەتتاعا "سەن" دەگەن سوڭ ەپونيناعا "ءسىز" دەپ ايتۋعا ءتيىستىمىن دەپ ۇقتى ءوزىن.
ول قىزعا ءۇنسىز عانا قارادى.
— ايتساڭىزشى... — دەپ باستاي بەرىپ قىز ءمۇدىرىپ قالدى. وسىناۋ الاڭسىز دا ادۋىن تۋماعا ءبىر كەزدە ايتار ءسوز تابىلماي قالدى دەپ ويلاۋعا دا بولار. ونىڭ جىميىپ كۇلگىسى كەلىپ ەدى، كۇلە المادى.
— ال!.. — دەپ قايتا باستادى قىز.
سوسىن كوزىن تومەن سالىپ، قايتادان ۇندەمەي قالدى.
— قايىرلى ءتۇن. ماريۋس مىرزا، — دەپ كىلت قايىردى دا، بۇرىلىپ جۇرە بەردى ول.
ءتورتىنشى تاراۋ
كەب — اعىلشىنشا دومالاناتىن نارسە، ال ارگوشا ۇرەدى دەگەن ءسوز
كەلەسى كۇنى (بۇل 3 ماۋسىم ەدى، ال 1832 جىلدىڭ 3 ماۋسىمى پاريج كوكجيەگىنە سول تۇستا نايزاعايلى بۇلت بولىپ تونگەن ماڭىزدى وقيعالارىنا وراي ايتۋلى كۇندەردىڭ ءبىرى) ماريۋس قاراڭعىلىق تۇسىسىمەن شات-شادىمان ويلارىمەن قاناتتانىپ، ادەتتەگى جولىمەن كەلە جاتىر ەدى، كەنەت اعاشتاردىڭ اراسىنان وزىنە جاقىنداپ كەلە جاتقان ەپونينانى كوزى شالدى. ەكى كۇن قاتارىنان مۇنىسى نە دەپ ويلادى. ول بۋلۆاردان بۇرىلىپ باسقا جولعا ءتۇسىپ، پليۋمە كوشەسىنە پرينس كوشەسى ارقىلى تارتتى.
Miنe، سوندىقتان دا ەپونينا ءالى ءبىر دە رەت ىستەمەگەنىن ىستەپ، ونىڭ سوڭىنان پليۋمە كوشەسىنە دەيىن ەرىپ كەلدى. وسىعان دەيىن ول وعان بۋلۆارمەن وتكەندە الدىنان قارسى شىعۋعا تىرىسپاي سىرتتاي قاراعانعا عانا قاناعاتتاناتىن، تەك وسىنىڭ الدىندا عانا ونىمەن سويلەسۋگە بەل بۋعان ەدى.
سونىمەن، ەپونينا ونىڭ سوڭىنان ەردى دە، جىگىت ونى بايقاعان جوق. ول ءماريۋستىڭ تورتەمىردىڭ سىمىن بۇراپ اشىپ، ىشكە كىرگەنىن كوزىمەن كوردى.
"قاراي گور! — دەدى قىز وزىنە ءوزى. — ونىڭ ۇيىنە بارىپ جۇرەدى ەكەن عوي".
ول دا تورتەمىرگە تاياپ كەپ سيپاپ كورىپ، ءماريۋستىڭ سىرعىتىپ جۇرگەن سىمىن تاپتى.
— جو-جوق، ولاي بولا قويماس! — دەپ بۇرق ەتتى. سوسىن ونى كۇزەتكەن كىسىدەي سىمنىڭ تۇبىندەگى تاستاعانعا وتىردى. بۇل تورتەمىردىڭ كورشى قابىرعامەن تۇيىسەتىن جەرىندەگى بۇرىش ەدى، سوندىقتان ەپونينانىڭ ەشتەڭەنى كورىپ-بىلۋىنە مۇمكىندىك بولمادى.
وسىلاي ول ءوز ويلارىمەن ازاپتانىپ ءمىز باقپاي، قوزعالماي ءبىر ساعاتتان استام وتىردى.
ساعات كەشكى ونداردا پليۋمە كوشەسىمەن وتكەن ەكى نە ءۇش ادامنىڭ ءبىرى، كەشىگىڭكىرەگەن قارت بۋرجۋا جامان اتى جايىلعان بۇل كوشەدەن تەزىرەك وتۋگە تىرىسىپ، تورتەمىر مەن قابىرعانىڭ تۇيىسكەن تۇسىنداعى بۇرىشقا تاياي بەرىپ ءزىلدى، قاتاڭ داۋىسپەن:
— ول وسىندا كەش سايىن كەلەدى دەگەنگە سەنۋگە بولا ما! — دەگەن ءسوز ەستىدى.
جۇرگىنشى اينالا ۇڭىلە قاراپ ەشكىمدى كورە المادى، قىز وتىرعان قاراڭعى بۇرىشقا كەلۋگە باتپادى. قاتتى قورقىپ، شاپشاڭ ادىمداپ جونەلە بەردى.
ونىڭ جونەلە بەرەتىن ءجونى بار سياقتى، ۇزاماي ونشا كوپ ۋاقىت وتپەي پليۋمە كوشەسىنىڭ بۇرىشىنان ءتورت ادام كورىندى، ارالارىنا ءبىراز قاشىقتىق سالىپ، قابىرعا بويلاي بولەك-بولەك كەلە جاتىر؛ ولاردى ءسال ءىشىپ العان تۇنگى شولعىنشىلار دەۋگە دە بولادى.
العاشقىسى باقتىڭ تورتەمىرىنە جەتىپ، قالعاندارىن كۇتىپ توقتادى، اراعا مينوتتەي ۋاقىت سالىپ التاۋى دا سول ارادا ءتۇيىستى.
الگى كىسىلەر بىر-بىرىمەن باياۋ اڭگىمەلەسە باستادى.
— تۋتكايل، — دەدى ولاردىڭ ءبىرى.
— باقتا كەب بار ما ەكەن؟ — دەپ سۇرادى ەكىنشىسى.
— بىلمەيمىن. ساقتىقتا قورلىق جوق دەپ سوبالاقتى الا شىقتىم. شايناپ كورسىن.
— سەندە اينەكتى تۇسىرەتىن شايىر بار ما؟
— بار.
— تورتەمىرى ەسكى ەكەن، — دەپ ءسوز قوستى داۋسى ىشتەن گۇرىلدەپ شىعاتىن بەسىنشى بىرەۋ.
— وندا ءتىپتى جاقسى، — دەدى ەكىنشى. — دەمەك، سكريپكانىڭ استىندا دارىلدامايتىن بولادى دا، پارشا-پارشاسىن شىعارۋ قيىنعا تۇسپەيدى.
وسىعان دەيىن اۋىز اشپاعان التىنشىسى جاڭاعى ەپونينا سياقتى تورتەمىردى زەرتتەي، ءار سىمدى سيپالاپ قوزعاپ كورە باستادى. وسىلاي ول ماريۋس قوزعاپ قويعان سىمتەمىرگە دە جەتتى. سول سىمدى ۇستاي بەرۋى مۇڭ ەكەن، قاراڭعىدان شىعا كەلگەن ءبىر قول ونىڭ يىعىنا سارت ەتتى، ول تۋرا كەۋدەسىنەن كەرى يتەرگەن سەرپىندى سەزدى دە، قىرىلداعان قارلىعىڭقى ءبىر داۋىس باياۋ عانا:
— مۇندا كەب بار، — دەدى.
سول مەزەت ول الدىندا بوپ-بوز بوپ تۇرعان قىزدى كوردى.
كۇتپەگەن كەزدەيسوقتىقتان ول ەسەڭگىرەپ قالدى. ونىڭ بۇكىل تۇگى سىرتقا تەپكەندەي بولدى، مازاسىن العان جىرتقىش اڭنىڭ اشۋىنان جامان قورقىنىشتى كورىنىس بولا ما، ونىڭ ۇرەيلەنگەنىنىڭ ءوزى ۇرەيلەندىرەدى عوي. شەگىنە بەرىپ كەكەشتەنىپ:
— بۇل تاعى قانداي جالەپ؟ — دەپ دۇڭك ەتتى.
— ءسىزدىڭ قىزىڭىز.
شىنىندا دا بۇل ەپونينا ەدى، سويلەسىپ تۇرعانى تەناردە.
ەپونينانى كورىسىمەن سىڭعىرتەڭگە، تىرىدەيجۇتقىش، بابەت، مونپارناس پەن بريۋجون ءۇن-تۇنسىز ءتۇن ادامدارىنا ءتان قاتەرلى سىلبىرلىقپەن اسىقپاي وعان جاقىنداپ كەلدى.
ولاردىڭ قولىندا كەساپات سايماندار بارى اڭعارىلادى. تىرىدەيجۇتقىش قولىندا ۇرىلار باس ورامال اتايتىن قيسىق قىسقاش بار.
— سەن بۇل ارادا نەعىپ ءجۇرسىڭ؟ بىزدەن ساعان نە كەرەك ءوزى. ەسىڭنەن اداسقاننان امانسىڭ با؟ — دەدى قىرىلداعان داۋىسپەن تەناردە. — ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزعا بوگەت بولعالى كەلدىڭ بە؟
ەپونينا قارقىلداي كۇلىپ، ونىڭ موينىنا اسىلدى.
— مەن مۇندامىن، اكەتاي، مۇندا بولعان سوڭ مۇندامىن، اينالايىن. الدە ماعان تاستا وتىرۋعا تىيىم سالىنعان با؟ ال سىزدەرگە ءدال وسى ارادا ىستەيتىن ەشتەڭە جوق دەپ ايتىپ ەدىم عوي. جارايدى، ەندى مەنى ءبىر ءسۇي، قىمباتتى اكەتايىم. ءسىزدى كورمەگەنىمە كوپ بولدى عوي. دەمەك، ءسىز ەركىندىككە شىقتىڭىز.
تەناردە ەپونينانىڭ قۇشاعىنان بوسانۋعا تىرىسىپ تاعى دا ءدۇرس ەتتى.
— تاماشا. ءسۇيدىڭ عوي — سول جەتەدى. ءيا، مەن بوستانمىن. ەندى ەرىكسىز ەمەسپىن. ال بارا قوي.
الايدا ەپونينا ونى بوساتپاي ەركەلىگىن ۇدەتە ءتۇستى.
— اكەتاي! بوسانىپ شىعۋدى قالاي ۇيىمداستىردىڭىزدار؟ ودان بوساپ شىعا العان قانداي اقىلدى ەدىڭىز؟ ماعان سول تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى. ال مامام شە؟ مامام قايدا؟ ايتىڭىزشى، ماماما نە بولدى؟
— ول امان، — دەپ جاۋاپ قاتتى تەناردە. — ايتقانداي، بوسات دەپ تۇرمىن عوي، بوسات تا، جونىڭە تارت.
— اقى بەرسەڭىز دە كەتپەيمىن، — دەپ بالدەندى ەركە بالانىڭ قىلىعىنا سالىپ. — ءسىز مەنى قۋاسىز با، ال مەنىڭ ءسىزدى كورمەگەنىمە ءتورت اي بولدى، ءالى ءسۇيىپ تە ۇلگەرگەنىم جوق.
وسىنى ايتىپ ول اكەسىنىڭ موينىنان قايتا قۇشاقتادى.
— اھ، سايتان، بۇل ەسۋاستىق قوي ەندى، — دەپ دىزىلدادى ءتوزىمى تاۋسىلعان بابەت.
— ۋاقىت كەتىپ بارادى! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى تىرىدەيجۇتقىش. ءوستىپ تۇرعاندا الگىلەر كەلىپ قالدى. ەرنىن قيمىلداتپاي سويلەيتىننىڭ كوكىرەگىنەن گۇجىلدەپ ەكى جول ولەڭ شىقتى:
جاڭا جىل ەمەس جانىعار،
ءسۇيۋدىڭ ءوز ءجونى بار.
ەپونينا بەس بانديتكە بۇرىلدى.
— ا، ءيا، مىناۋ بريۋجون مىرزا! سالەمەتسىڭ بە، بابەت مىرزا! ارمىسىز، سىڭعىرتەڭگە مىرزا! ءسىز مەنى تانىماي قالدىڭىز با، تىرىدەيجۇتقىش مىرزا! قالاي تۇرىپ جاتىرسىڭ، مونپارناس.
— الاڭ بولما، سەنى بارلىعى تانىدى! — دەپ بۇرقىلدادى تەناردە. — ءسالامات بول، قوش ەندى، قاراڭدى ءوشىر بۇل جەردەن. ءبىزدى جايىمىزعا قالدىر.
— بۇل تاۋىق ۇيىقتاپ، تۇلكى قىدىراتىن شاق قوي، — دەدى مونپارناس.
— بۇل ارادا ءبىز جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك، تۇسىنىكتى مە؟ — دەپ قوستادى ونى تەناردە.
ەپونينا مونپارناستىڭ قولىنان ۇستاي الدى.
— ساقتان! پىشاققا ءتۇسىپ قالاسىڭ، مەنىڭ قولىمدا قالام تۇر، — دەپ ەسكەرتتى ول.
— مونپارناس، اينالايىن، — دەدى جالىنىشتى موماقان ۇنمەن ەپونينا، — ادامدار بىرىنە ءبىرى سەنۋى كەرەك قوي. مىنا مەن ءوز اكەمنىڭ قىزى ەمەسپىن بە؟ بابەت مىرزا، تىرىدەيجۇتقىش مىرزا! ءىستىڭ ءمان-جايىن انىقتاۋدى ماعان تاپسىرعان جوق پا ەدىڭىزدەر؟
ءبىر عاجابى، ەپونينا قايتىپ ارگومەن سويلەسپەدى. ماريۋسپەن تانىسقاننان بەرى ول ءتىل قىز ءۇشىن جارامسىز بوپ قالدى.
سۇلدەردىڭ ساۋساقتارىنا ۇقساس تارامىس، كىشكەنتاي، ءالجۋاز قولىمەن تىرىدەيجۇتقىشتىڭ دۇرديگەن ەرنىن باسىپ تۇرىپ:
— سىزدەر مەنىڭ ەسۋاس ەمەس ەكەنىمدى بىلەسىزدەر عوي، — دەدى ءسوزىن جالعاستىرىپ. — ماعان قاشاندا سەنەدى. ورايى كەلگەندە سىزدەرگە قىزمەت تە كورسەتتىم. ەندەشە مەن مۇنداعى جاعدايدى دا انىقتاپ كوردىم. بىلسەڭىزدەر بار عوي، سىزدەر وزدەرىڭىزدى قاتەرگە بەكەر بايلاپ بەرگەلى تۇرسىزدار. قۇداي اقىنا، بۇل ۇيدە سەندەر ىستەر تۇك تە جوق.
— وندا جالعىز ايەلدەر ەمەس پە؟ — دەدى تىرىدەيجۇتقىش.
— جوق. بارلىعى كەتىپ قالعان.
— ال شىراعدانى قالىپتى عوي، — دەپ قاعىتتى بابەت.
ەپونيناعا ول اعاشتاردىڭ جوعارعى جاپىراقتارىنىڭ اراسىنان قوسالقى ءۇيدىڭ شاتىرىنان جىلتىراعان جارىقتى كورسەتتى. بۇل ۇيىقتاماي، جۋعان كىرىن كەپتىرىپ جۇرگەن تۋسەن بولاتىن.
ەپونينا سوڭعى ارەكەتىن جاسادى.
— وندا تۇرعان نە بار! — دەدى ول. — وندا مۇلدەم تاقىر كەدەيلەر تۇرادى، ودان ەمگە دەپ ءبىر سۋ تاپپايسىڭدار.
— جوعال دەدىم عوي! — دەپ ايعاي سالدى تەناردە. — بۇكىل ءۇيدىڭ استىن ۇستىنە ءتۇسىرىپ توڭكەرگەندە ودان جيرەندەر دە، اقتار دا شىققانىن، باقىرلاردىڭ شىلدىراعانىن ساعان ايتىپ بەرەمىز.
ول العا ءوتۋ ءۇشىن قىزىن يتەرىپ جىبەردى.
— مونپارناس مىرزا، دوستىم، — دەدى ەپونينا. — سەن سونداي ءايبات جىگىتسىڭ، وتىنەمىن، وندا بارماشى.
— ساقتان، پىشاققا تۇسەسىڭ دەدىم عوي! — دەپ جاۋاپ قاتتى مونپارناس.
تەناردە وزىنە ءتان وكتەم، باتىل ۇنمەن:
— تايىپ تۇر دەدىم عوي، سايتان، ەركەكتەردىڭ ءوز ءىسىن وزىنە قالدىر، — دەدى.
ەپونينا مونپارناستىڭ قولىن قويا بەرىپ وعان قايتا جارماسا جازدادى.
— دەمەك، سىزدەردىڭ مىناۋ ۇيگە كىرگىلەرىڭىز كەلەدى عوي؟ — دەپ سۇرادى.
— تەك تۇمسىق تىقساق بولدى! — دەپ مىرس ەتتى ەرنىن قوزعاماي سويلەيتىن قۋ.
سوندا قىز تورتەمىرگە ارقاسىن سۇيەپ، باقايشىعىنا دەيىن قارۋلانعان بانديتتەرگە جىن-پەرىلەردەي زىلدەنە قاراپ، باياۋ، ءبىراق نىق ۇنمەن:
— ال، مەنىڭ جىبەرگىم كەلمەيدى، — دەدى.
ولار تاڭعالعاننان تاستاي قاتىپ تۇرىپ قالدى. كوكىرەگىنەن سويلەيتىن قۋ ءالى مىسقىلداپ تۇر. قىز قايتادان ءسوز باستادى:
— دوستار! مەنى مۇقيات تىڭداڭىزدار. ەگەر باققا كىرسەڭىزدەر، تورتەمىرگە قول تيگىزسەڭىزدەر، مەن ايعاي سالىپ، قاقپانى ۇرعىلايمىن، حالىقتى كوتەرىپ، پوليسەيلەردى شاقىرامىن، التاۋىڭدى بىردەي ۇستاپ الاتىنداي جاسايمىن.
— بۇدان شىعادى، — دەدى تەناردە بريۋجون مەن كوكىرەگىنەن سويلەيتىنگە.
قىز باسىن سىلكىپ تاستاپ:
— باسى اكەتايىم عىپ ۇستاتامىن، — دەپ قوستى.
تەناردە وعان تاياپ بارىپ ەدى:
— مەنەن اۋلاعىراق تۇر، شالەكە، — دەپ ەسكەرتتى.
اكەسى كەرى شەگىنىپ، ءتىسىنىڭ اراسىنان سىزدىقتاتا: "مىنانى نە تۇلەن ءتۇرتىپ ءجۇر؟" دەپ مىڭگىرلەدى. سوسىن:
— قانشىق! — دەپ گۇر ەتتى.
قىز ىزالانىپ كەكەتە كۇلدى.
— ايتا بەرىڭىز، اۋىز وزىڭىزدىكى، نە قىلساڭىزدار دا مۇندا كىرمەيسىزدەر. مەن قانشىق ەمەسپىن، ويتكەنى قاسقىردىڭ قىزىمىن. سىزدەر التاۋسىزدار، ودان ماعان كەلىپ-كەتەر نە بار. سىزدەر ەركەكسىزدەر. ولاي بولسا، مەن — ايەلمىن. ءبىراق سىزدەردەن قورقادى ەكەن دەپ ويلاماڭىزدار. سىزدەرگە ايتىلدى عوي: مىناۋ ۇيگە كىرمەيسىڭدەر، ويتكەنى كىرگەندەرىڭىز ماعان ۇنامايدى. تەك جاقىنداپ كورىڭىزدەر، ءۇرىپ قويا بەرەمىن. سىزدەرگە ايتتىم عوي، كەب دەگەنىڭ مەن دەپ. بارىڭە مەنىڭ پىسقىرعانىم بار. ءوز جولدارىڭىزبەن جۇرە بەرىڭىزدەر. قايدا بارعىلارىڭىز كەلسە، سوندا تارتىڭىزدار، مۇندا كەلمەڭىزدەر، مەن تىيىم سالامىن. سىزدەر پىشاق سىلتەسەڭىزدەر، مەن كەبىسپەن سوعامىن، ماعان ءبارىبىر. كانە، جاقىنداپ كورىڭدەرشى!
قارقىلداي كۇلىپ ول بانديتتەرگە قارسى اتتادى، ونىڭ ءتۇرى ۇرەيلى ەدى.
— ەي-ەي، قورىقپايمىن سىزدەردەن. ماعان ءبارىبىر، بيىل جاز اشىعىپ، قىستا ءۇسىپ ولەمىن. مىناۋ اقىماق ەركەكتەر قاراداي كۇلكىڭدى كەلتىرەدى. ولار وزدەرىنەن قىز بولعان سوڭ قورقادى دەپ ويلايدى. سوندا نەدەن قورقادى؟ قورقىتىپ كورسىن. ولار ىرىلداسا بولدى، كەرەۋەتتىڭ استىنا كىرىپ كەتەتىن وزدەرىنىڭ قويقاڭداعان اشىنالارىنان داندەگەن. مەن وندايلاردىڭ توبىنان ەمەسپىن، ەشتەڭەدەن دە قورىقپايمىن!
ەپونينا تەناردەگە تەسىلە قارادى.
— ءتىپتى سىزدەن دە قورىقپايمىن، اكەتاي! — دەپ ەلەستەي جانعان كوزىمەن بانديتتەردى شولىپ شىعىپ، ءسوزىن ءارى قاراي ساباقتادى:
— ماعان ءبارىبىر ەمەس پە، اكەم باۋىزداعان مەنى ەرتەڭ مەيلى پليۋمە كوشەسىنىڭ تابانىندا تاپسىن، مەيلى جىل وتكەن سوڭ سەن-كلۋدا تورمەن تاپسىن، مەيلى اققۋ ارالىندا شىرىگەن ەسكى تىعىندار مەن سۋعا كەتىرگەن يتتەردىڭ اراسىنان تاپسىن — ماعان ءبارىبىر.
وسى ارادا توقتاۋعا ءماجبۇر بولدى، ونى كۇرك-كۇرك قۇرعاق جوتەل سەلكىلدەتىپ، ارىق تا تار كەۋدەسىنەن تىنىسى قىرىلداپ ارەڭ شىقتى.
— ايقاي سالسام بولدى، — دەپ جالعاستىردى ول ءسوزىن، — مۇندا جەتىپ كەلىپ، شاپ بەرىپ ءبارىڭدى ۇستايدى دا الادى. سىزدەر التاۋاقسىزدار، ال مەنى كۇللى حالىق قولدايدى.
تەناردە وعان قاراي جىلجىدى.
— جولاماڭىز! — دەپ ايقاي سالدى قىزى.
ول توقتاي قالىپ، ءمۇلايىمسىپ سويلەدى:
— ال، جارايدى، جولامايىن. قاسىڭا كەلمەيىن، تەك قاتتى ايقايلاما. قىزىم! دەمەك، سەن ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزعا كەدەرگى كەلتىرگىڭ كەلەدى عوي. بىزگە اۋقاتتانۋ ءۇشىن دە بىردەڭە تابۋ كەرەك ەمەس پە؟ دەمەك سەن ءوز اكەڭدى ەندى جاقسى كورمەيسىڭ، ءا؟
— ءسىز مەنى تويدىرىپ بولدىڭىز، — دەپ جاۋاپ قاتتى ەپونينا.
— بىزگە بىردەڭە عىپ كۇن كورۋ، ىشىپ-جەۋ كەرەك قوي...
— ولمەسەڭدەر ومىرەم قابىڭدار.
سوسىن ول تورتەمىردىڭ تاستۇعىرىنا جايعاسىپ اندەتە باستادى:
قولى نازىك ايالى،
سونداي اسەم اياعى،
ۋاقىت ءوتىپ بارادى...
تىزەسىنە شىنتاعىن قويىپ، الاقانىمەن جاعىن تايانىپ نەمقۇرايدى رەڭمەن ول اياعىن قايشىلادى. جىرتىلعان كويلەگىنەن ىرسيعان بۇعاناسى كورىنىپ تۇر. قولشام ونىڭ بار كەيپىن قىرىنان دا، تىگىنەن دە اشىپ بەردى. ءدال مۇنداي مويىمايتىن دا يىلمەيتىن عالاماتتى كوز الدىڭا كەلتىرۋدىڭ ءوزى قيىن.
قاباعى قارس جابىلىپ تۇنەرگەن التى توناۋشى وزدەرىن ۇرەيدە ۇستاعان قارشاداي قىزعا قايران قىلا الماي، شام ىلىنگەن باعاننان اۋلاق كەتىپ، قورلانعان، ىزالانعان ولار يىقتارىن قوزعاپ قويىپ اقىلداسۋعا كىرىستى.
قىز بولسا ولارعا سابىرمەن ىزعارلانا قارادى.
— سايتاننىڭ باسىنا بىردەڭە كىرىپ الىپ، شىعار ەمەس، — دەدى بابەت. — ءباز-بىر سەبەبى بولۋى كەرەك. الدە قوجايىندى ءسۇيىپ قالدى ما ەكەن؟ دەگەنمەن مۇنداي مۇمكىندىكتى ۋىستان شىعارىپ الۋ وبال. ەكى ايەل، ارتقى اۋلادا جالعىز شال؛ تەرەزەلەردىڭ پەردەسى دە جامان ەمەس. شال جەبىرەي بولۋى كەرەك. مەنىڭشە، پايدالى-اق جۇمىس ەدى...
شامنىڭ جارىعىندا جەڭنەن سۋىرىلعان پىشاق جارق ەتە قالدى.
— جارايدى، سەندەر وندا بارا بەرىڭدەر، — دەپ زەكىپ قالدى مونپارناس. — شارۋا تىندىرىڭدار. قىزبەن مەن قالايىن، ەگەر تىرپ ەتسە...
تەناردە ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتقان جوق، تەگى بارىنە دە ءازىر بولسا كەرەك.
ولاردىڭ اراسىندا ساۋەگەي سانالاتىن بريۋجون دا ادەتتەگىدەي ىسكە جۇمىلدىرىپ قويعانمەن، ءازىر ءۇن جوق. ول ويلانىپ قالدى. ەشتەڭەدەن قايمىعىپ توقتامايتىن ادام دەگەن اتاعى بار ەدى ونىڭ، ول پوليسەي كۇزەتىن دە جاۋجۇرەكتىگىن كورسەتۋ ءۇشىن توناعانىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. وعان قوسا ولەڭ جازىپ، ءان شىعارادى، شيدىقتان زور بەدەلگە يە.
— ال سەن نە ايتاسىڭ، بريۋجون؟ — دەپ سۇرادى بابەت.
بريۋجون ءبىر مينوتتەي ءۇنسىز تۇردى دا، سوسىن باسىن شايقاپ، ءۇن شىعارعىسى كەلدى.
— مىنە، بىلاي. بۇگىن ەرتەڭگىلىك مەن توبەلەسىپ جاتقان ەكى تورعايدىڭ ۇستىنەن ءتۇستىم، ال كەشكىسىن دولى قاتىنعا تاپ بولدىم. مۇنىڭ ءبارى جاقسىلىق ەمەس. وسى ارادان تابانىمىزدى جالتىرايىق.
ولار كەتتى.
جولدا مونپارناس مىڭگىرلەپ:
—ءبارىبىر، ەگەر كەرەك بولسا ونىڭ جوقتاۋىن ءبىر-اق اسىراتىن ەدىم، — دەدى.
— ال مەن ويتە المايمىن، — دەدى بابەت. — بيكەشتەرگە مەن تيمەيمىن.
بۇرىشتا توقتاپ، داۋسىن باسەڭدەتىپ، ولار سىرى جۇمباق سوزدەر الماستى:
— بۇگىن قايدا تۇنەيمىز؟
— پانتەننىڭ استىندا.
— تەناردە! سەنىڭ جانىڭدا تورتەمىردىڭ كىلتى بار عوي.
— مەندە بولماعاندا كىمدە بولادى ول!
ەپونينا ولاردان كوزىن ايىرماي، كەلگەن جولىمەن قايتا قايتقانىن كورىپ وتىردى. سوسىن ورنىنان تۇرىپ، البارلار مەن ۇيلەردى كوكتەي ءوتىپ، ولاردىڭ ىزىمەن ءجۇرىپ وتىردى. ولاردى بۋلۆارعا دەيىن ۇزاتىپ سالدى. سول ارادا التى ادام اجىراسىپ، جان-جاققا تارادى دا، قاراڭعىعا سۇڭگىپ، سوندا ەرىپ كەتكەندەي بولدى.
بەسىنشى تاراۋ
تۇندە نە سىر بار
بانديتتەر كەتكەننەن كەيىن پليۋمە كوشەسى قايتادان ءوزىنىڭ تۇنگى تىنىش كەيپىنە كىردى. بۇل كوشەدە ءقازىر عانا وتكەن وقيعا ورماندى ەشبىر تاڭداندىرماس ەدى. ءدىڭى بيىك اعاشتار، شوق-شوق بۇتالار، ماڭگى كوك قوپالار، ايقاسقان بۇتاقتار، بويلاپ وسكەن شالعىندار كومەسكى كۇڭگىرت تىرلىك كەشەدى؛ بىجىناپ قايناپ جوعارعىنى اجىراتا بەرەدى؛ كەۋدەسىندە جانى بار ءبىز بىلمەيتىن زاتتارعا ءتۇن قوينىندا بەتپە-بەت جۇزدەسۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. تۇگى سىرتىنا تەپكەن تاعى تابيعات باز-بىردەڭەنىڭ جاقىنداپ كەلە جاتقانىنان شوشيدى، وندا جاراتىلىستان تىس بىردەڭە بارىن سەزەدى. تۇنەك كۇشتەرى ءبىرىن-بىرى بىلەدى، ولاردىڭ اراسىندا تىلسىم تەپە-تەڭدىك بار. Tic پەن تىرناق ۇستاتپايتىننان قاۋىپتەنەدى. قانقۇمار حايۋاندىق، ولجاعا قۇنىققان تويىمسىز ىندىن، تىرناقپەن، تىسپەن قارۋلانعان تۇيسىكتەر باستاۋى مەن ماقساتى قارىن بولىپ، مازاسىزدانا تىمىسكىلەنىپ، بولمىستىڭ بەيتاراپ، اداسقان ەلەس سىندى سۋرەتىنە كوز تاستايدى، ول ولاردىڭ الدىنان تۇمانداي بۋالدىر، توگىلە تەڭسەلگەن كيىممەن شىعىپ، ءولى تىرلىك كەتىپ جاتقان سۇمدىق بولىپ كورىنەدى. بۇل ماقۇلىقتار تۇرپايى ماتەريانىڭ تۇتاسقان ءتۇرى، ولار شەكسىز، شەتسىز تۇنەكتىڭ الدىندا بۇلدىراپ ۇرەي شاقىرادى. جولدى بوگەيتىن سول قارا سۇلبا جىرتقىش اڭدى بىردەن توقتاتادى. كوردەن شىققاندار اپاننان شىققانداردى شوشىتادى، قانىشەر جاۋىزدان قورقادى، قاسقىر قاسقىر-ادامنىڭ الدىندا مايماڭدايدى.
التىنشى تاراۋ
ماريۋس ناقتى ومىرگە ورالىپ، كوزەتتاعا مەكەن-جايىن ايتادى
ادام بەينەسىندەگى قاندەن تورتەمىردى كۇزەتىپ، قىز بالادان باتا الماي، التى توناۋشى كەرى شەگىنگەندە ماريۋس قاننەن-قاپەرسىز كوزەتتانىڭ قاسىندا وتىر ەدى.
اسپان ەشقاشان ءدال مۇنداي جۇلدىزى جىپىرلاعان ەمەس، تاماشا اعاشتار مۇنداي تەربەلىپ، شوپتەردىڭ ءيىسى مۇنداي قالامپىر تاتىعان ەمەس؛ جاپىراقتاردا قالعىپ وتىرعان قۇستاردىڭ قىبىرى ەشقاشان مۇنداي نازىك بولعان ەمەس؛ اسپان الەمىنىڭ ميزامشۋاق جاراسىمى ماحابباتتىڭ ىشكى اۋەنىمەن ەشقاشان مۇنداي ۇيلەسكەن ەمەس؛ ماريۋس تە ەشقاشان ءدال مۇنداي عاشىق، ءدال مۇنداي باقىتتى، ءدال مۇنداي تاڭ-تاماشا بولعان ەمەس.
قىزدىڭ كوزى قىزارىپ كەتىپتى.
ول تاڭعاجايىپ قيالدىڭ توبەسىنە قوناقتاعان العاشقى بۇلت ەدى.
— ساعان نە بولعان؟ — ءماريۋستىڭ العاشقى ءسوزى وسى بولدى.
— ءقازىر... — دەپ باستادى قىز ەسىك ماڭىنداعى ورىندىققا جايعاسىپ جاتىپ، تولقىعاننان تەبىرەنىپ ماريۋس قاسىنا كەپ قاتار وتىرعان سوڭ ءسوزىن ءارى قاراي ساباقتادى. — بۇگىن تاڭەرتەڭ اكەم ءازip بول دەدى، ونىڭ ءبىر شارۋاسى بار ەكەن، بالكىم، ءبىزدىڭ كەتىپ قالۋىمىزعا تۋرا كەلەر.
ماريۋس قالتىراپ كەتتى.
ءومىردىڭ سوڭىندا "ءولۋ" — ايىرىلىسۋ دەگەن ءسوز؛ ال ءومىردىڭ باسىندا "ايىرىلىسۋ" — ءولۋ دەگەن ءسوز.
ءبىر جارىم اي بويى ماريۋس از-مازداپ، بىرتە-بىرتە، باياۋ عانا كۇن اسقان سايىن كوزەتتانى باۋراپ كەلە جاتىر ەدى. بۇل تازا رۋحاني، ءبىراق كەمەل بيلەۋ بولاتىن. بۇرىن بايانداعانىمىزداي، العاشقى ماحاببات تۇسىندا جاندى الدەقايدا بۇرىن يگەرەدى، كەيىنىرەك جاننان گورى ءتاندى الدەقايدا بۇرىن بيلەپ، كەيدە ءتاندى الدەقايدا بۇرىن بيلەپ، كەيدە جاندى ۇمىتىپ تا كەتەدى. "ويتكەنى جان جوق"، — دەپ قوسارلانادى فوبلازدار مەن پريۋدومدار، ءبىراق باقىتقا وراي بۇل مىسقىلدارى سەزىمدى قورلاۋ عانا. سونىمەن ماريۋس كوزەتتانى رۋحتار مەڭگەرگەندەي مەڭگەرەدى، الايدا ول ونى ءوز كوڭىلىنە قاماپ، قىزعانىشپەن بيلەدى، ونىسىنىڭ دۇرىستىعىنا بۇلتارىسسىز سەندى دە. ول ونىڭ جىميىسىن، تىنىسىن، جۇپار ءيىسىن، كوگىلدىر كوزىن، تەرىسىنىڭ قولىنا قولى ءتيىپ كەتكەندەگى نازىكتىگىن، موينىنداعى تاڭعاجايىپ مەڭىن، كۇللى وي-پىكىرىن مەڭگەردى. ولار ءبىرىن ءبىرى ءتۇن سايىن تۇسىندە كورۋگە كەلىستى — سوزدەرىندە تۇردى دا. ءسويتىپ ول كوزەتتانىڭ بۇكىل ۇيقى-كۇلكىسىن بيلەدى. ول قويماي-قويماي ونىڭ جەلكەسىندەگى شاشىنىڭ قىسقا بۇيراسىنا ءۇڭىلىپ، كەيدە ونى دەمىمەن جەلپىپ، شاشتىڭ مىنا بۇيراسىنىڭ ءارقايسى ماعان تيەسىلى دەيدى وزىنە ءوزى. ماريۋس ونىڭ ۇستىندە باردىڭ بارىنە تەلمىرە قارايدى: ورتاسىن شالىپ شاشىنا بايلاعان لەنتانى دا، قولعاپتى دا، جەڭىنە ۇستاعان اقتى دا، باتەڭكەسىن دە قاسيەت تۇتىپ، ءوزىن سونىڭ ءبارىنىڭ يەسى سانايدى. ول ونىڭ شاش باستىرعان تاسباقا ساۋىتىنان جاسالعان ادەمى تاراعىنىڭ يەسى دە ءوزىممىن دەپ ويلايدى، ءتىپتى بىردە، سەزىمتالدىقتىڭ، سىرتقا تەپكەن تۇسىنىكسىز بىلدىرى ما، وعان تيەسىلى ەمەس قىز كويلەگىنىڭ، بىردە-بىر ورنەگى، شۇلىعىنىڭ بىردە-بىر ىلگەگى، كورجاسىنىڭ بىردە-بىر قىرى جوق دەپ سوققانى بار. ولاردىڭ جاندارى ميداي ارالاسىپ كەتكەنى سونداي، ەگەر وزدەرىنىكىن قايتىپ الار بولسا، قايسىسى كىمدىكى ەكەنىن اجىراتا المايتىنداي كورىنەدى. "مىناۋ مەنىكى". — "جوق، مەنىكى". "كوزىڭدى جەتكىزەيىن، سەن قاتەلەسىپ تۇرسىڭ. بۇل، ارينە، مەن". — "سەنىڭ ءوزىم دەپ تۇرعانىڭ مىنا مەن عوي" دەپ تالاسىپ قالۋلارى دا كادىك. ماريۋس كوزەتتانىڭ ءبىر بولىگى، كوزەتتا ءوز بويىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانداي سەزىندى. كوزەتتاعا يە بولۋ، كوزەتتانى بيلەۋ ول ءۇشىن تىنىس الۋ ءتارىزدى. مىنە، وسى سەزىمگە، وسى راقاتقا، وسى بەتى اشىلماعان بيلىككە، كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن ءبىرتۇتاس يەلىككە كەنەتتەن: "كەتىپ قالۋىمىزعا تۋرا كەلەر" دەگەن ءسوز وق مەڭدەي ەنىپ، بولمىستىڭ قاتقىل ءۇنى وعان "كوزەتتا سەنىكى ەمەس" دەپ ايقايلاعانداي بولدى.
ماريۋس كىلت وياندى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ول ءبىر جارىم اي بويى ومىردەن تىس تىرلىك ەتتى، "كەتىپ قالۋ" دەگەن ءسوز يىعىنان جۇلقي تارتىپ ومىرگە قايتىپ ورالتتى.
ول نە ايتارىن بىلمەدى. كوزەتتا ونىڭ قولى مۇزداي سۋىق ەكەنىن سەزدى. ەندى ودان قىز سۇرادى:
— ساعان نە بولعان؟ — دەپ.
ونىڭ جاۋابى سونداي ءپاس بولدى دا، كوزەتتا ارەڭ ەستىدى.
— سەنىڭ نە ايتىپ وتىرعانىڭدى تۇسىنبەدىم.
قىز قايتا قايتالادى:
— بۇگىن تاڭەرتەڭ اكەم ماعان بارلىق زاتتارىڭدى جيناپ ءازىر بول دەدى، ءوزىنىڭ دە كيىم-كەشەگىن جيناپ جول ساندىعىنا سالىپ قويۋىمدى تاپسىردى، وعان ءبىر جاققا بارىپ قايتۋ كەرەك، ەكەۋمىز بىرگە كەتەمىز، سوندىقتان بىزگە جول ساندىقتارى قاجەت، ماعان ۇلكەنىرەك بىرەۋىن، وعان كىشىرەك بىرەۋىن الۋ كەرەك، ءبارى ءبىر اپتانىڭ ىشىندە دايىن بولۋى شارت، مۇمكىن ءبىز انگلياعا اتتاناتىن شىعارمىز.
— ال بۇل سۇمدىق قوي! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى ماريۋس.
ءسوز جوق، سول ساتتە ءماريۋستىڭ توپشىلاۋىنشا، بىردە-بىر بيلىكتى اسىرا پايدالانۋ، بىردە-بىر زورلىق، ەڭ سۇڭعىلا سۇمىراي تيرانداردىڭ بىردە-بىر قاسكويلىگى، بجۋزيريس، تيبەريي مەن گەنريح VIIIء-نىڭ بىردە-بىر قىلىعى قاتالدىعى جونىنەن فوشليەۆاننىڭ قىلىعىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى، بۇل دويىر ءبازبىر شارۋاسى بولعاندىقتان عانا قىزىن انگلياعا وزىمەن بىرگە الىپ كەتسەم دەپ وتىرعان جوق پا؟
— سوندا سەن قاشان جۇرەسىڭ؟ — دەپ سۇرادى ول ءپاس ۇنمەن.
— قاشان ەكەنىن ول ايتقان جوق.
— ال قاشان ورالماقسىڭ؟
— ونىڭ دا قاشان ەكەنىن ايتقان جوق ول.
ماريۋس ورنىنان تۇرىپ:
— ءسىز باراسىز با، كوزەتتا؟ — دەپ سۇرادى.
كوزەتتا وعان ساعىنىش پەن مۇڭعا تولى كوگىلدىر كوزىمەن ەلجىرەي قاراپ، ابدىراي سويلەپ:
— قايدا؟ — دەدى.
— انگلياعا. ءسىز بارمايسىز با؟
— سەن ماعان نەگە "ءسىز" دەيسىز؟
— مەن سىزدەن باراسىز با دەپ سۇراپ تۇرمىن عوي.
— ال مەنىڭ نە ىستەۋىم كەرەك، ايتشى ءوزىڭ؟ — دەپ سۇراعان قىز جالىنعانداي قولىن جايدى.
— دەمەك، ءسىز جۇرەسىز عوي؟
— ەگەر اكەم بارسا؟
— دەمەك، بىرگە جۇرەسىز.
كوزەتتا ءۇنسىز عانا ءماريۋستىڭ قولىن الىپ، قاتتى قىستى.
— جاقسى، — دەدى ماريۋس. — ولاي بولسا مەن دە ءبىر جاققا باراتىن شىعارمىن.
كوزەتتا بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن تۇسىنگەننەن گورى سەزىندى. ونىڭ قۇپ-قۋ بولىپ بوزارىپ كەتكەنى سونداي، ءجۇزى قاراڭعىنىڭ وزىندە اپپاق بولىپ كورىندى.
— سەنىڭ نە ايتقىڭ كەلىپ تۇر؟ — دەپ سىبىرلاي سۇرادى قىز.
ماريۋس وعان قارادى، سوسىن كوزىن باياۋلاتىپ اسپانعا كوتەردى.
— ەشتەڭە دە ايتقىم جوق، — دەپ جاۋاپ قاتتى ول.
كوزىن تومەن ءتۇسىرىپ ول كوزەتتانىڭ جىميىپ وتىرعانىن كوردى. سۇيىكتى ايەلدىڭ جىميۋى جۇرەكتە جارقىراپ تۇرادى عوي.
— ءبىز قانداي اقىماقپىز! ماريۋس، مەن تاپتىم!
— نەنى؟
— ەگەر ءبىز جول جۇرسەك، سەن دە كەتەسىڭ عوي. مەن ساعان قايدا باراتىنىمدى ايتامىن. سوسىن ەكەۋىمىز مەن بارعان جەردە كەزدەسەمىز.
ماريۋس ەندى ەركەك بولدى، ويانعانى دا انىق جانە تولىق وياندى. ول جەرگە ورالدى.
— سەندەرمەن بىرگە ءجۇر دەيسىڭ بە؟ — دەپ ول كوزەتتاعا ايقاي سالدى. — سەن ەسىڭنەن تانعان شىعارسىڭ! بۇل ءۇشىن اقشا كەرەك قوي، بۇل قۇرعىرىڭ مەندە جوق. انگلياعا بارۋ دەگەنىڭ وڭاي دەپ وتىرمىسىڭ! ال مەن ءقازىر كۋرفەيراكتىڭ وزىنە شامامەن ون لۋندوردان ارتىق قارىزبىن، ونى سەن بىلمەيسىڭ، مەنىڭ ءبىر جاقىن تانىسىم ول. باسىمداعى سۋ تەگىن ەسكى قالپاق، بەشپەنتىمنىڭ الدىنداعى ءبىر تۇيمەسى جەتىسپەيدى، جەيدەم جىرتىق، شىنتاعى قىرقىلعان، ەتىگىمنەن سۋ وتەدى؛ ءبىر جارىم ايدان بەرى ونى ويلاۋدى قويعان ەدىم، ءتىپتى ساعان دا ايتقان جوقپىن. كوزەتتا، مەن قايىرشىمىن عوي! سەن مەنى تەك تۇندە عانا كورىپ، ماحابباتىڭدى سىيلايسىڭ، ەگەر مەنى كۇندىز كورسەڭ، سۋ سىيلار ەدىڭ. انگلياعا بارايىق دەيسىڭ. ال مەندە ءتولقۇجاتقا تولەيتىن دە تۇك جوق.
اياعىنان تالتىرەكتەپ ارەڭ تۇرىپ، قولىن سىتىرلاتىپ باسىنا قويىپ اعاشقا قاراي اتتادى دا، قاتتى قابىعىنىڭ بەتىن تىرناعانىنا قاراماستان ءجۇزىن دىڭگە باستى، شەكە تامىرىنا قان ۇرىپ، دەنەسىنىڭ كوتەرىلىپ كەتكەن ىستىعىن دا سەزبەي، وكىنىشتىڭ تاس ءمۇسىنىن ەسكە ءتۇسىرىپ سىلەيىپ تۇردى دا قالدى.
وسىلاي ول ۇزاق تۇردى. مۇنداي قايعى قۇشاعىندا ماڭگى-باقي قالۋدى تىلەيتىن ءتۇپسىز تۇڭعيىق قوي. اقىرى ول بەرى بۇرىلدى. وعان جەڭىل بۋلىققان نازىك تە مۇڭلى ءبىر ءۇن ەستىلدى.
بۇل ەڭىرەپ وتىرعان كوزەتتا ەدى.
قاسىرەتتى ويعا باتقان ءماريۋستىڭ جانىندا ونىڭ جىلاپ وتىرعانىنا ەكى ساعاتتان استى.
ول كوزەتتاعا كەلىپ، تىزەرلەپ وتىرا كەتىپ، ەتەگىنەن كورىنىپ تۇرعان باقايىن ءسۇيدى.
قىز وعان ءۇنسىز عانا ىرىق بەردى. ماحابباتتىڭ تاعزىمىن ايەلدەردىڭ مەيىرىمسىز تاڭىردەي تۇنەرىپ قابىلدايتىن دا ءساتى بولادى.
— جىلاما، — دەدى ول.
— بالكىم، ماعان كەتىپ قالۋعا تۋرا كەلەر، ال سەن ماعان كەلە الماساڭ قالاي بولادى؟ — دەپ سىبىرلادى قىز.
— سەن مەنى سۇيەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى ول.
ەڭىرەي وتىرىپ قىز وعان سول پەيىش سوزىمەن جاۋاپ قايىردى، كوز جاسىنا جۋىلىپ ۇزدىككەن سىبىرمەن شىققان سول سوزدەن ارتىق باۋرايتىن نە بولسىن-اۋ!
— مەن سەنى سۇيگەننەن بەتەر قاستەر تۇتامىن!
ايتىپ جەتكىزگىسىز مەيىربان ۇنمەن ءسوزىن جالعاپ:
— جىلاما. مەن ءۇشىن جىلاماشى! — دەدى ول.
— ال سەن شە؟ سەن مەنى سۇيەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى قىز.
ول ونىڭ قولىن الدى.
— كوزەتتا! مەن ەشقاشان ەشكىمگە شىن ءسوزىمدى بەرگەن ەمەسپىن، ويتكەنى ءسوز بەرۋدەن قاتتى قورقامىن. مەن قاسىمدا اكەم تۇرعانداي سەزىنەمىن. ولاي بولسا، مەن ساعان شىن ءسوزىمدى بەرەيىن، ەڭ بۇلجىماس ۋادە دەپ ۇق: ەگەر سەن كەتسەڭ، مەن ولەمىن.
وسى ءسوزدى ايتقان ماقامىندا سالتاناتتى ءبىر قاسىرەت لەبى ەسكەندەي بولدى دا، كوزەتتا ءدىر ەتە قالدى. ول ءبىر ىزعار تۇيسىنگەندەي بولدى، جانىنان تاعدىر زۋ ەتىپ، قاراماي وتە شىققاندا قاپالى، قايعىلى ءساتتى باستان كەشىرەدى عوي.
— ەندى تىڭدا، — دەدى ول — ەرتەڭ مەنى كۇتپە.
— نەگە؟
— بۇرسىگۇنى كۇت.
— نەگە؟
— سوسىن تۇسىنەسىڭ.
— تابانداتقان ءبىر كۇن بويى سەنى كورمەي قالاي وتىرامىن. ول مۇمكىن ەمەس قوي.
— ءبىر كۇندى قۇرباندىققا شالايىق، ونىڭ ەسەسىنە تۇتاس ءبىر ءومىردى ۇتىپ الارمىز، بالكىم.
— ول كىسى ءوز داعدىسىن ەشقاشان وزگەرتپەيدى، تەك كەشكىلىك قانا قابىلدايدى، — دەدى وزىمەن ءوزى سويلەسكەندەي كۇبىرلەپ ماريۋس.
— كىم تۋرالى ايتىپ تۇرسىڭ؟ — دەپ سۇرادى كوزەتتا.
— مەن بە؟ مەن ەشتەڭە ايتقانىم جوق.
— سەن نەمەنەگە سەنەسىڭ؟
— بۇرسىگۇنگە دەيىن شىدا.
— سونى قالايسىڭ با مەنەن؟
قىز قولىمەن ونىڭ باسىن قىسىپ، ودان بيىگىرەك بولۋ ءۇشىن اياعىنىڭ ۇشىمەن تۇرىپ، كوزىنەن ءۇمىت تۋعىزاتىن بىردەڭە وقۋعا تىرىستى.
— Miنe، مەنىڭ ويلاعانىم مىناۋ، — دەپ قايتا ءسوز باستادى ماريۋس. — سەن مەنىڭ مەكەن-جايىمدى ءبىلۋىڭ كەرەك، نە بولىپ، نە قويارىن كىم ءبىلىپتى. مەن ءوزىمنىڭ تانىسىم كۋرفەيراكتا تۇرىپ جاتىرمىن. اينەك كوشەسى، ون التىنشى ءۇي.
قالتاسىن اقتارىپ ول باكىسىن الىپ قابىرعانىڭ سىلاعىنا ويىپ:
"اينەك كوشەسى، №16" دەپ جازدى.
كوزەتتا تاعى دا ونىڭ كوزىنە تۋرا قارادى.
— ماعان ايتشى، ماريۋس، سەن ويىڭا نە الدىڭ؟ سەن بىردەڭە ويلاپ ءجۇرسىڭ؟ ول نە جايىندا؟ ماعان ايت، ايتپەسە ءتۇندى ناشار وتكىزەمىن.
— نە جايىندا ويلايسىڭ دەيسىڭ بە؟ مىنە، بىلاي: قۇداي ءبىزدى اجىراتقىسى كەلەدى، — ءبىراق ونىسى ەشقاشان ىسكە اسپايدى. مەنى بۇرسىگۇنى كۇت.
— وعان دەيىن مەن نە ىستەيمىن؟ — دەپ سۇرادى كوزەتتا. — سەن اندا-مۇندا كەلىپ-كەتىپ جۇرەسىڭ. ەرلەر باقىتتى عوي! ال مەن جاپادان جالعىز قالامىن. ماعان قانداي كوڭىلسىز، مۇڭعا باتىپ وتىرعانىم عوي. ەرتەڭ كەشكە نە ىستەمەكسىڭ سەن؟ ايتشى.
— مەن بىردەڭە ويلاستىرىپ ءجۇرمىن.
— ال مەن قۇدايعا قۇلشىلىق ەتىپ، ساعان تابىس تىلەيمىن، ۇدايى سەنى عانا ويلايمىن. سەن قالامايدى ەكەنسىڭ، ەندى سۇراق قويىپ مازاڭدى المايمىن. سەن مەنىڭ ءامىرشىمسىڭ. ەرتەڭ ۇزاقتى كەش "ەۆريانتادان" سەن سۇيەتىن اندەردى ورىندايمىن، ەسىڭدە مە، مەن شىرقاپ جاتقاندا سەن سىرتتا تىڭداپ تۇرىپسىڭ عوي، تەرەزەمنىڭ تۇبىندە. ءبىراق بۇرسىگۇنى ەرتەرەك كەل. مەن سەنى تۋرا ساعات توعىزدا كۇتەمىن، قاپەرىڭدە بولسىن وسى. قۇدايا، مىنا كۇندەردىڭ ۇزاعى دا ءبىر ازاپ بولدى-اۋ. ەستىدىڭ عوي، تۋرا ساعات توعىزدا باقتا بولامىن.
— مەن دە.
ەلەكتر توعىنداي ەلپىلدەتىپ، ەسەپسىز جىلجىعان ءبىر عانا وي عاشىقتاردى ۇزدىكسىز قاپاستا ۇستاپ، ەكەۋى دە سول ءبىر قايعىلى شاقتا قۇشتارلىق راقاتىنا بوي الدىرىپ، ءبىرىنىڭ ءبىرى قۇشاعىنا قۇلاي كەتتى، ەرىندەردىڭ قالاي تۇيىسكەنىن، اۋىزداردىڭ قالاي سۇيىسكەنىن دە سەزگەن جوق، ال جاسقا تولى شات-شادىمان جانارلارى جۇلدىزدارعا قادالىپ قالعان.
ماريۋس كەتكەندە كوشە بوس ەدى، ەپونينا بانديتتەردىڭ ىزىمەن بۋلۆارعا دەيىن قۋىپ كەتكەن-دى.
الگىندە ماريۋس بەتىن اعاشقا ۇيكەپ تولعانىپ تۇرعاندا، وعان جالت ەتىپ ءبىر وي كەلگەن ەدى، ونى ءوزى دە ورىندالمايتىن بوس اۋرە دەپ ساناعان-دى. سوندا دا وجەت، كۇرت شەشىم قابىلدادى.
جەتىنشى تapay
قارت جۇرەك پەن جاس جۇرەك بىر-بىرىنە قارسى
جيلنورمان اتايدىڭ جاسى توقسان ەكىگە قارادى.
بۇرىنعىسىنشا قىزى جيلنورمانمەن قۇدايدىڭ قۇمارلىق بيكەشتەرى كوشەسىندەگى ءوزىنىڭ №16 ەسكى ۇيىندە تۇرادى. وقىرماننىڭ ەسىندە بولسا، بۇرىنعىنىڭ بولاتتاي شىڭدالعان بۇل ادامى ءولىم كۇتكەنىنە قاراماستان ءالى تىپ-تىك، جىلداردىڭ اۋىرتپالىعى بەلىن بۇگە الماعان، ءتىپتى قايعىنىڭ ءوزى دە قاجىرىن مۇقالتپايدى.
دەگەنمەن دە ءبىراز ۋاقىتتان بەرى قىزى "اكەمنىڭ قايراتى قايتا باستادى" دەپ ءجۇر. ول بۇرىنعىداي قىزمەتشىلەرگە شاپالاق جەگىزبەيدى، بۇرىنعى قۋلىعىمەن باسپالداق الاڭىندا تاياعىن تاقىلداتپايدى، باسك ەسىك اشاردا كەشىگىپ قالسا زىركىلدەمەيدى. جارتى جىلدان بەرى شىلدە توڭكەرىسىن بۇرقىلداپ اۋىزعا المايدى. "مونيتەردەن" مىناۋ ءسوز تىركەستەرىن نەداۋىر سابىر ساقتاي وتىرىپ وقىپ شىقتى، وندا: "گيۋمبلو-كونتە مىرزا، فرانسيانىڭ پەرى" دەپ جازىلعان-دى. قاريا ءسوز جوق ۋايىم قۇشاعىندا. ول شوككەن دە، شەگىنگەن دە جوق — ويتسە ونىسى ءتاني دە، رۋحاني دا تابيعاتىنا قايشى كەلەر ەدى، الايدا جانى جابىرقاپ، كوڭىلى كۇيزەلىپ جۇرگەنى انىق. تابانى كۇرەكتەي ءتورت جىل بويى ول ءبىر قادام دا شەگىنبەي ءماريۋستى كۇتتى، ەرتە مە، كەش پە، سول "جامان بالانىڭ" ەسىكتى ءبىر قاعاتىنىنا سەنەدى، ەندى كەيبىر ساعىنعان ساتتەرىندە، ەگەر ول تاعى كۇتۋگە ءماجبۇر ەتىپ كەلمەي قويسا قايتەمىن دەگەن وي كەلەدى باسىنا. وعان ءولىم قاتەرلى ەمەس، ال ءماريۋستى قايتىپ كورە الماي قالامىن با دەگەن وي بارىنەن دە ءقاۋىپتى. بۇل وي كۇنى وسى ۋاقىتقا دەيىن باسىنا كىرىپ-شىققان جوق، ەندى ول ءجيى تولعانتىپ، قانىن مۇزداتاتىن بولدى. ايىرىلىسۋ قاشاندا بولادى، تەك سەزىم شىنايى دا تابيعي بولسىن دە، وندا ماحاببات كۇشەيە تۇسەدى، اتانىڭ جاقسىلىقتى بىلمەي جويىلىپ كەتكەن نەمەرەسىنە دەگەن نيەتى دە سونداي. جۇرتتىڭ جەلتوقساننىڭ ساقىلداعان سارى ايازىندا ءتۇن جامىلىپ وتىرىپ كۇلىمدەگەن كۇندى ارماندايتىنى سياقتى، بۇل دا ونى ءبىر كورۋگە ىنتىعادى. سوعان قاراماستان جيلنورمان قاۋىشۋدىڭ العاشقى ادىمىن اتا جاساماۋى كەرەك دەپ ءوزىن ابدەن سەندىرىپ قويعان. "ودان دا ولگەن ارتىق" دەيدى ول. ءوزىن ەشتەڭەگە دە كىنالى ساناماسا دا ول ءماريۋستى ول تۇنەككە بەت تۇزەگەن قاريانىڭ تەرەڭ مەيىرىمىمەن، ءۇنسىز وكىنىشىمەن ەلجىرەي كۇتەدى.
ونىڭ ءتىسى تۇسە باستادى، سونىڭ دا سەبەبى بار شىعار، ساعىنىشى دا ۇدەي ءتۇستى.
جيلنورمان بىردە-بىر جاندى ماريۋستەن ارتىق كورگەن ەمەس، انay ءبىر كوزتانىسىڭدى ودان ارتىعىراق كورۋشى ەدىڭ عوي دەسە، ول جىندانىپ كەتە جازدار ەدى.
ءوزىنىڭ بولمەسىنە، كەرەۋەتتىڭ باس جاعىنا ول كەنجە قىزى، مارقۇم بولعان پونمەرسي حانىمنىڭ ەسكى سۋرەتىن ءىلىپ قويۋعا بۇيرىق ەتتى. ون سەگىز جاسىندا ءبىر سۋرەتشىنىڭ وزىنە قاراپ وتىرىپ سالعان بۇل سۋرەتىن ول ويانعاندا العاش كورەتىنىم وسى بولسىن دەپ ادەيى قويعىزدى. بىردە سۋرەتكە قاراي وتىرىپ:
— مەنىڭشە، ول وسىعان ۇقسايدى، — دەپ الدەقالاي ايتا سالدى. سىڭلىمە دەيسىز بە؟ — دەپ سۇرادى وتىرىپ قالعان كارى قىز جيلنورمان. — ارينە، سولاي!
— اناعان دا ۇقسايدى، — دەپ قوستى قارت.
بىردە ول ابدەن مۇڭايىپ، كوزىن اشىپ-جۇمىپ توڭعان تىزەسىن ۋقالاپ وتىرعاندا قىزى باتىلدانىپ:
— اكە! ءسىز وعان ءالى كۇنگە دەيىن اشۋلانىپ ءجۇرسىز بە؟ — دەپ سۇرادى دا ءمۇدىرىپ قالدى.
— كىمگە؟ — دەپ سۇرادى شال.
— بەيشارا ماريۋسكە.
ول ءوزىنىڭ اپپاق باسىن كوتەرىپ، قۇر سۇيەك ءاجىمدى جۇدىرىعىمەن ۇستەلدى پەرگىلەپ، تەرىسىنە سىيماي اشۋلانىپ، قالتىراعان داۋىسپەن ايعاي سالدى.
— ءسىز "بەيشارا ماريۋس" دەيسىز بە. ول مىرزاڭ — قىرسىز قىڭىر، توڭمويىن توعىشار، بوسپە، ماقتانشاق، جاقسىلىقتى بىلمەيتىن راقىمسىز، مەيىرىمسىز، تاكاپپار-شامشىل شادىر!
وسىنى ايتىپ بۇرىلىپ كەتتى دە، قىزى ونىڭ كوزىندەگى جاستى كورمەي قالدى.
ءۇش كۇن وتكەننەن كەيىن ءتورت ساعات ۇندەمەي وتىرىپ كەنەت ول قىزىنا قاراپ:
— مامزەل جيلنورماننان ول تۋرالى ماعان ەشقاشان ەشتەڭە ايتپاۋىن مارحاباتپەن ءوتىنىپ سۇرايمىن، — دەدى.
جيلنورمان تاتەي بارلىق سوزدەن باس تارتىپ، ءوزى ءۇشىن تەرەڭ ماعىنالى ءتۇيىن جاسادى: "اكەم سىڭلىمە سوناۋ ءبىر اقىماقتىق جاساعان ابەس قىلىعىنان كەيىن ابدەن سۋىپتى. شاماسى، ەندى ول ءماريۋستى كورگىسى دە كەلمەيدى".
"ابەس قىلىعىنان كەيىن" دەپ وتىرعانى ءسىڭلىسىنىڭ پولكوۆنيككە تۇرمىسقا شىققان شاعىن مەڭزەگەنى.
ايتقانداي، كارى قىز جيلنورماننىڭ ءماريۋستى ءوز سۇيىكتىسى، ۇلان وفيسەرى تەوديۋلمەن ونىڭ ورىنباسارى رەتىندە اۋىستىرۋ جونىندەگى ارەكەتى ساتسىزدىككە ۇشىرادى، ەشقانداي ناتيجە شىقپادى. شىنتۋايتتاپ كەلگەندە، سولاي بولۋى كەرەك تە ەدى، جيلنورمان جالعان تۇلعاعا كونبەدى. كوڭىل قۋىسىن تىعىنداپ تولتىرا المايسىڭ. ونىڭ ۇستىنە تەوديۋل دە بۇل ارادا مۇراگەرلىكتىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇرعانمەن ءمىنسىز ۇناۋدىڭ اۋىر سالماعىن كوتەرە المادى. قاريا ۇلاندى مەزى قىلدى، ۇلان قارياعا جەككورىنىشتى بولدى. لەيتەنانت تەوديۋل ەشبىر كۇمانسىز كوڭىلدى جىگىت بولاتىن، الايدا شەكتەن شىققان مىلجىڭ ەدى، جەڭىلتەك، پاسىقتاۋ، جاقسى ءومىر ءسۇرۋدى سۇيەدى، ءبىراق تاربيەسى جامان، اشىنالارى كوپ، ونى جانە ماقتانىپ بارشاعا جايىپ جۇرەدى، ءسوزىنىڭ دەنى بىلاپىت.
ونىڭ قاسيەتتەرىنىڭ ءبارى اقاۋلى عانا ەمەس، زارارلى دا بولاتىن. جيلنورماندى ونىڭ كازارماعا تاياۋ ۆاۆيلون كوشەسىندەگى سەيىل-سايرانى تۋرالى بىلشىلى مەزى قىلدى. اقىر اياعىندا لەيتەنانت جيلنورمان بولىپ ءۇش ءتۇستى كوكارداسى بار مۋنديرمەن دە كەلدى. مۇنىسى ەندى شالدىڭ شىدامىن شەگىنەن شىعارىپ جىبەردى. اقىرى ول قىزىنا:
- مىناۋ تەوديۋلىڭ مەنىڭ جەرىمە جەتىپ بولدى. قالاساڭ ونى ءوزىڭ-اق قابىلدا. بەيبىت ۋاقىتتا مەنىڭ اسكەريلەرگە دەگەن ىقىلاسىم ونشا جوق. سەمسەردى مەن سۋاياقتىڭ بەلىنەن ەمەس، ساربازدىڭ قولىنان كورگىم كەلەدى. سۇڭگىنىڭ ۇرىس دالاسىنداعى شىڭىلى كوشە تابانىنداعى تارسىلداي جيىركەنىشتى ەمەس. ونىڭ ۇستىنە قوقيلانىپ باتىرسىنعانداي بولادى، قاتىن قۇساپ بەلىن قىناپ، ساۋىتتىڭ استىنان كورسەت تاڭاتىنىن قايتەرسىڭ — مۇنىسى ەندى كۇلكىنىڭ كوكەسى. ناعىز ەركەك ماقتانۋدان دا، ماردىمسۋدان دا اۋلاق بولۋى كەرەك. ماقتانىپ ماقتانا المايدى، جاعىنىپ جاعىنا المايدى. ءوز تەوديۋلىڭدى ءوزىڭ ال.
شال ءايتتى-بىتتى، قىزى: "بۇل ءسىزدىڭ نەمەرە جيەنىڭىز عوي" دەپ دالەلدەيمىن دەپ بوسقا اۋرە بولدى. باقايشىعىنا دەيىن ءوزىن اتا سەزىنەتىن جيلنورماننىڭ نەمەرەگە ناعاشى بولعىسى جالپى جوق.
ساليقالى اقىل يەسى بولعاندىقتان ول سالىستىرا بىلەتىن، تەوديۋل ونى ماريۋس جونىندە بۇرىنعىدان بەتەر وكىنۋگە ءماجبۇر ەتتى.
بۇل 4 ماۋسىم بولاتىن، ونىڭ تور پەشكە شالدىڭ وت جاعۋىنا بوگەتى بولعان جوق، وتتىڭ الدىنا جايعاسىپ، كەشكىلىك قىزىنا رۇقسات بەرىپ، ءوز بولمەسىندە كەستە تىكسىن دەپ جىبەرگەن-دى.
ول ءوزىنىڭ جاتىنجايىندا وتىر. ءبىر قابىرعاسى باقتاشى ءومىرىنىڭ كورىنىستەرى بەينەلەنگەن سۋرەت، ونى اعاشتان جاسالعان توعىز بۇتاقتى پەردەمەن جارتىلاي جاۋىپ قويىپتى، كىلەم جابىلعان مامىق تاقتا كوسىلىپ، اياعىن پەشتىڭ تور تەمىرىنە سالعان، قولىندا كىتاپ، ءبىراق ونى وقىپ وتىرعان جوق، جاسىل اباجۋردىڭ استىندا ەكى شىراعدان جانىپ تۇر. ءوزىنىڭ ادەتى بويىنشا ول جاس شاعىنداعى ءسانقويلىق سالتىمەن كيىنىپ، گاردىڭ ەرتەدەگى سۋرەتىنە ۇقساپ وتىر. ەگەر ول قىزى سىرىپ تىگىلگەن كەڭ ەپيسكوپ قاپتالىن يىعىنا جاپپاي كوشەگە شىقسا، جۇرتتىڭ ءبارى توپىرلاپ، ونىڭ ەسكى ۇلگىدەگى كيىمدەرىن قىزىقتارى حاق. ءوز بولمەسىندە ول شاپانىن ەرتەڭگىلىك نەمەسە ۇيىقتاۋعا جاتار الدىندا عانا كيەدى. "شاپان تىم قارتايتىپ جىبەرەدى" دەيتىنى جانە بار.
جيلنورمان ءماريۋستى سۇيىنىشپەن دە، كۇيىنىشپەن دە ويلايدى. ونىڭ زىعىردانى قايناپ، كەيدە كۇيىنىشتەن ەلجىرەگەن مەيىرىمىنىڭ ءوزى وشپەندىلىككە اينالىپ، تەرىسىنە سىيماي كەتەدى. ول ادام ءوز تاعدىرىنا باس ءيىپ، جانىن اۋىرتقان تىرلىكتىڭ وزىمەن كەلىسەتىندەي جاعدايعا دا جەتتى. ول وزىنە ماريۋسىن ەندى كۇتۋدىڭ قاجەتى جوق، كەلەتىن بولسا ەندىگى ورالاتىن ەدى عوي، ءۇمىت بىتكەننىڭ بارىنەن باس تارتۋ كەرەك دەپ وزىنە ءوزى دالەلدەپ باقتى. وسىمەن ءبارى ءبىتتى، "ول مىرزانى" كورمەي ءولۋ پەشەنەمە جازىلعان ەكەن دەگەن ويعا كونۋگە دە تىرىستى. الايدا بولمىسى بۇعان قارسى شىعىپ، تاباندى اكەلىك تۇيسىك ونىمەن كەلىسۋدەن باس تارتتى.
"قالايشا، — دەيدى ول وزىنە، بۇل ونىڭ كۇندەلىكتى قايعىلى قايىرماسى. — قالايشا ول ورالمايدى؟" ونىڭ قاسقايعان باسى سالبىراپ كەۋدەسىنە ءتۇسىپ كەتەدى دە قاسىرەتكە تولى قاپالى جانارىن تورپەشتەگى كۇلگە تىرەيدى. تەرەڭ ويعا شومعان وسىنداي ساتتە ءوزىنىڭ قارت قىزمەتشىسى باسك كىرىپ:
— تاقسىر، ماريۋس مىرزانى قابىلداي الار ما ەكەنسىز؟ — دەپ سۇرادى.
قاريا ولىكتەي بوزارىپ، قۇپ-قۋ بولىپ، گالۆانيكالىق توكتىڭ اسەرىمەن كوتەرىلگەندەي مامىقتاققا تىستەنىپ وتىردى. بارلىق قانى شاپشىپ جۇرەككە قۇيىلدى. ول مىڭگىرلەپ كەكەشتەنىپ قالدى:
— قالايشا؟ ماريۋس مىرزانى دەيسىڭ بە؟
— بىلمەيمىن، — دەپ جاۋاپ قاتتى قوجايىننىڭ تۇرىنەن شوشىپ، دەگبىرى قاشقان باسك. — ءوزىم ونى كورگەن جوقپىن. نيكولەتتا ماعان: "جاس جىگىت كەلىپ تۇر، ول ماريۋس مىرزا ەكەن دەپ بايانداڭىز" دەدى.
جيلنورمان ەستىلەر-ەستىلمەس ەتىپ:
— شاقىر، — دەپ مىڭگىرلەدى.
ول سول تىستەنگەن قالپىندا وتىردى، باسى قالتىلداپ، كوزى ەسىكتى تەسىپ بارادى. ەسىك تە اشىلدى. جاس جىگىت كىردى. ول مارۋيس ەدى.
كىر دەپ شاقىرادى ەكەن دەپ كۇتكەن ول ەسىك اۋزىندا توقتاپ قالدى. ونىڭ جۇدەۋ كيىمى اباجۋردان تۇسكەن كولەڭكەمەن بايقالمادى. تەك ونىڭ سابىرلى دا سالماقتى، ءبىراق ايرىقشا مۇڭلى ءجۇزىن اجىراتۋعا بولاتىن ەدى.
تاڭعالۋ مەن قۋانۋدان ەسەڭگىرەپ قالعان جيلنورمان قارت بىرنەشە ءمينوت بويى جارىق ساۋلەدەن وزگە ەشتەڭە كورمەي قالدى، ادەتتە كوزىڭە ەلەس كورىنگەندە وسىلاي بولۋشى ەدى. ول تۇيسىك-سەزىمنەن ايىرىلىپ قالا جازدادى، ءماريۋستى ايتەۋىر كوز قارىقتىرعان پەردە اراسىنان تانىعان سىڭايلى. ءيا، بۇل سول، بۇل ماريۋس بولدى.
اقىرى ورالدى-اۋ! اتتاي ءتورت جىلدان سوڭ! ول ونى ءبىر قاراعاننان-اق تارتىپ الدى. ءماريۋستى ول سۇلۋ دا سىمباتتى، ابزال، ەرەسەك، قالىپتاسقان ەركەك، ءوزىن ءوزى ۇستاي الاتىن اقىلدى، اياۋلى ازامات دەپ تانىدى. وعان قۇشاعىن ايقارا اشىپ، وزىنە شاقىرعىسى، قارسى ۇمتىلعىسى كەلدى، قۋانىشتان بالقىپ، كوكىرەگىن شابىتتى سوزدەر كەرنەپ، كەۋدەسىنەن لىقسىپ توگىلگەلى تۇردى، اقىرى مەيىرىم شاپاعات جول تاۋىپ اۋىزعا كەپ تىرەلگەندە، شال مىنەزىنىڭ وزەگى بولىپ تابىلاتىن قايشىلىق كۇشىمەن زاھار بوپ توگىلىپ، قاتىگەزدىككە ۇلاستى.
— سىزگە نە كەرەك؟ — دەپ زىلدەنە سۇرادى.
— تاقسىر... — دەپ ابدىراپ قالدى ماريۋس. جيلنورمانعا ءماريۋستىڭ قۇشاعىنا قۇلاعانى كەرەك ەدى. ول وزىنە دە، ماريۋسكە دە ريزا ەمەس. جيلنورمان ءوزىن قاتال، ءماريۋستى سالقىن دەپ سەزىندى. بارعان سايىن ۇلعايعان قايعىنى، جۇرەگىن ەلجىرەتىپ، جانىن الاۋلاتقان مەيىرىم مەن ايانىشتى سەزىنۋ بەيشارا شال ءۇشىن سونداي توزگىسىز بولدى، سويتە تۇرىپ قاتىگەزدىكتى اۋىزدىقتاي المادى. اياۋسىز اششى سەزىم ونى قايتا بيلەپ الدى:
— دەگەمەن، ءسىز نە ءۇشىن كەلدىڭىز؟ — دەپ قاباعىن قارس جاۋىپ ءماريۋستىڭ ءسوزىن ءبولدى ول.
"دەگەنمەن" دەگەن ءسوزدىڭ استارىندا "ەگەر سەن مەنى قۇشاقتاۋعا كەلمەسەڭ، نەگە كەلدىڭ؟" دەگەن ەسكەرتۋ جاتىر. ماريۋس اتاسىنىڭ بەتىنە قارادى، ونىڭ بوزعىلتتىعى ءمارمار تاستان اۋمايدى ەكەن.
— تاقسىر...
شال ىزبارلانىپ ءسوزىن قايتا ءبولدى:
— ءسىز مەنەن كەشىرىم سۇراعالى كەلگەن شىعارسىز؟ ءسىز ءوز كىناڭىزدى مويىندادىڭىز با؟
ول ءماريۋستى اقيقات جولىنا سالامىن دا، بالانىڭ جانى جۇمسارادى دەپ توپشىلادى. ماريۋس ءدىر ەتە قالدى: ودان اكەسىنەن باس تارتۋدى تالاپ ەتەدى، ول كوزىن تومەن سالىپ:
— جوق، تاقسىر! — دەپ جاۋاپ بەردى.
— ولاي بولاتىن بولسا، — دەپ ازاپتى دا ىزالى قاپالىقپەن ايقاي سالدى شال، — مەنەن نە تىلەپ كەلدىڭ؟
ماريۋس قولىن جۇمىپ، ءبىر ادىم ىلگەرى جىلجىپ ءالسىز، دىرىلدەگەن ۇنمەن جاۋاپ بەردى:
— تاقسىر! مەنى اياي كورىڭىز.
بۇل ءسوز جيلنورماندى ارناسىنان اسىرىپ، بۇلقان-تالقان قىلدى، بۇرىنىراق ايتىلعاندا بۇل ونى تولعاندىرۋى مۇمكىن ەدى، ال ءقازىر تىم كەش. ول ورنىنان تۇردى، قوس قولداپ تاياعىنا سۇيەندى، ەرىنى اعارىپ، باسى قالتىلداپ كەتتى، ونسىز دا ۇزىن بويى باسىن يگەن ماريۋستەن بيىكتەي ءتۇستى.
— ءسىزدى اياۋىم كەرەك پە! بوزبالا توقسانداعى شالدان اياۋشىلىق تىلەيدى، ءا! ءسىز ومىرگە ەنىپ كەلەسىز، مەن كەتىپ بارامىن، ءسىز تەاترعا، بالعا، ءدامحاناعا، بيليارد ويناۋعا باراسىز، اقىلدىسىز، ايەلدەرگە ۇنايسىز، سۇلۋ، جاس جىگىتسىز، ال مەن بولسام، جازدىڭ جالپاعىندا جانىپ تۇرعان ءتور پەشتىڭ اۋىزىندا توڭىپ، جاۋراپ وتىرامىن، ءسىز ومىردەگى بىردەن-بىر ناعىز بايلىقتىڭ — جاستىقتىڭ يەسىسىز، ال مەنىكى — كارىلىكتىڭ قاۋقارسىزدىعى، اۋرۋ مەن جالعىزدىق. ءسىزدىڭ تىستەرىڭىز تۇگەل، اسقازانىڭىز جاقسى، جانارلارىڭ جارقىن، كۇش، تابەت، دەنساۋلىق قاز-قالپىندا، كوڭىلدىسىز، شاشتارىڭىز قاپ-قارا شومەلە سياقتى، ال مەندە اق شاشتىڭ ءوزى جوق، ءتىس دەگەن ءتۇسىپ ءبىتتى، اياق ىرىققا كونبەيدى، جادىم سانسىرادى، ءۇش كوشەنىڭ - شارلو، شوم جانە سەن-كلودتىڭ اتتارىن ۇدايى شاتاستىرامىن، مىنە مەنىڭ جەتكەن جەرىم، ءسىزدىڭ الدىڭىزدا كۇن شاپاعىن شاشقان بولاشاق، .ال مەن الدىمداعىنىڭ ءوزىن اجىراتا المايمىن، ماڭگى تۇنگە قانشالىق تاياپ قالعانىمدى وسىدان بايقارسىز؛ ءسىز عاشىقسىز، بۇل بەسەنەدەن بەلگىلى، مەنى جارىق جالعاندا ەشكىم سۇيمەيدى، سوعان قاراماستان ءسىز مەنىڭ اياۋشىلىق ەتۋىمدى تىلەيسىز. ءتايىرى السىن! — مولەر جاقسى سيۋجەتتى ۋىسىنان شىعارىپ الىپتى. ەگەر ءسىز ءدال وسىلاي ءادىل سوت سارايىندا قىزىق قالجىڭدايتىن بولساڭىز، وندا ەندى شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن، ادۆوكات مىرزا. بايقاپ تۇرمىن، تەنتەك ءتارىزدىسىز.
قاريا ءتۇسىن سۋىتىپ قايتادان:
— سونىمەن، ءسىز مەنەن نە تىلەيسىز؟ — دەپ سۇرادى دولدانىپ.
— تاقسىر، — دەدى ماريۋس، — مەنىڭ كەلۋىمدى ۇناتپايتىنىڭىزدى بىلەمىن، ءبىراق مەن سىزگە باز-بىردەڭەلەر تۋرالى سۇراعالى كەلدىم، بۇيىمتايىمدى ايتامىن دا ءقازىر-اق تايىپ تۇرامىن.
— ءسىز اقىماقسىز! — دەدى داۋىستاپ شال. — كەتۋگە كىم رۇقسات ەتە قويادى سىزگە؟
بۇل ونىڭ جۇرەك تۇكپىرىندەگى: "ال، مەنەن كەشىرىم سۇراسايشى، اسىلسايشى مويىنىما!" دەگەن مەيىربان سوزدەردىڭ اۋدارماسى ەدى. جيلنورمان ءماريۋستىڭ ءقازىر كەتىپ قالاتىنىن، مىناۋ ءدۇرداراز قابىلداۋدىڭ ونى كەۋدەدەن كەرى يتەرگەنىن، قاتالدىق ونى ءارى قۋىپ تاستايتىنىن سەزىپ تە، ءتۇسىنىپ تە تۇر، ايتكەنمەن قايعى-قاپاسى ءورشىپ، تابان اۋزىندا اشۋ-ىزاعا اينالعان سوڭ، قاتىگەزدىگى دە كۇشەيە ءتۇستى:
— قالاي! ءسىز مىنا مەنى، ءوزىڭىزدىڭ اتاڭىزدى ۇناتپادىڭىز، باسىڭىز اۋعان جاققا تايۋ ءۇشىن ۇيىمنەن كەتىپ قالدىڭىز، تاتەڭىزدى رەنجىتتىڭىز، وسىنىڭ ءبارىن بويداقتىڭ ءومىر سالتىنا قولايلى بولۋى ءۇشىن، ءوزىڭىزدى ءسانقوي سەرى ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن، كوڭىل كوتەرىپ ۇيگە قالاعان ۋاقىتتا ءبىر-اق كەلۋ ءۇشىن جاسادىڭىز. مۇنى بولجاپ ءبىلۋدىڭ ەش قيىندىعى جوق. ءوزىڭىز تۋرالى تىرس ەتىپ حابار دا بەرمەدىڭىز، قانشاما قارىزعا باتىپ، مەنەن ونى وتەۋدى دە سۇرامادىڭىز، داۋكەس، توبەلەسقوي اتاندىڭىز، سوسىن مىنە، اراعا ءتورت جىل سالىپ سۇمىرەيىپ ماعان كەلىپ تۇرسىز، ال ماعان وسىدان ارتىق ايتارىڭىز بار ما؟
نەمەرەسىنىڭ وزىنە دەگەن مەيىرىمىن وياتۋدىڭ وسىناۋ ءزىلدى ءتاسىلى ءماريۋستىڭ اۋزىن بوگەدى. جيلنورمان وزىنە ءتان وكتەمدىك رايمەن قولىن ايقاستىرىپ، قاپالانا ماريۋسكە قاراپ:
— جەتتى ەندى، — دەدى. — زايىرى ءسىز ماعان باز-بىردەڭە جايىندا سۇراعالى كەلدىڭىز-اۋ دەيمىن. ال ول نە تۋرالى؟ ول نە؟ ايتىڭىز.
— تاقسىر! — دەپ اقىرى ءسوزىن باستادى ماريۋس، ءقازىر عانا قۇزعا قۇلاپ كەتكەلى تۇرعانىن سەزگەن ادامنىڭ ۇرەيلى كوزىمەن وعان قاراپ. — سىزدەن مەن ۇيلەنۋىمە رۇقسات بەرۋىڭىزدى سۇراعالى كەلدىم.
جيلنورمان قوڭىراۋ شالدى. باسك ەسىكتەن سىعالادى.
— قىزىما وسىندا كەلۋىن ءوتىنىڭىز.
ءبىر مينوتتەن سوڭ ەسىك قايتادان جارتىلاي اشىلىپ، مادمۋازەل جيلنورمان تابالدىرىقتان كورىندى، ءبىراق بولمەگە كىرگەن جوق. ماريۋس قىلمىسكەر قۇساپ قولىن ءتۇسىرىپ ءۇنسىز تۇر؛ جيلنورمان شال ەرسىلى-قارسىلى ءجۇر. قىزىنا بۇرىلىپ ول:
— ەرەكشە ەشتەڭە جوق، — دەدى. — مىناۋ ماريۋس مىرزا. امانداسىڭىز. بۇل مىرزانىڭ ۇيلەنگىسى كەلەدى ەكەن. ال، بارىڭىز.
شالدىڭ ۇزىك-ۇزىك قىرىلداق داۋسى ىزاسىنىڭ ايرىقشا قاتتىلىعىن پاش ەتكەندەي. ابدىراعان سىڭايمەن ناعاشى تاتەسى ماريۋسكە قارادى، بەينەبىر ونى تانىماعانداي، بىردە-بىر قيمىل جاساماي، ءتىس جارىپ ءتىل قاتپاستان اكەسىنىڭ سىلتەگەن قولىنىڭ ىرقىمەن اپ-ساتتە عايىپ بولدى، ءدال ءبىر داۋىلدىڭ ەكپىنىمەن دەدەكتەي تارتقان سابان ساباعى سياقتى.
جيلنورمان ءتور پەشكە قايتا ەڭكەيىپ، تۇتاس ءبىر ءسوز سويلەپ تاستادى:
— ۇيلەنەمىن دەيسىز بە؟ جيىرما ءبىر جاستا ما؟ شارۋالارىڭنىڭ ءبارى جايعاسقان با؟ قالعانى تەك مەنەن باتا سۇراپ، رۇقساتىمدى الۋ عانا عوي. بولماشى عانا ءراسىم عوي بۇل، تەگى. وتىرىڭىز، مىرزا. ال ەندى ءسىزدىڭ قاراڭىزدى كورمەۋ مارتەبەسىنە يە بولعاننان بەرى سىزدەردە توڭكەرىس بولىپ ءوتتى ەمەس پە.
ياكوبيندىكتەر ۇستەمدىك الدى. ءسىز وعان رازى شىعارسىز. بارون بولعاننان بەرى رەسپۋبليكاشىلدار قاتارىنا قوسىلعان جوقسىز با؟ ويتكەنى ءسىز ءبىردى بىرگە سالعاستىرۋدى بىلەسىز عوي. رەسپۋبليكا — باروندىققا جامان تۇزدىق ەمەس. بالكىم ءسىز شىلدە وردەنىن دە العان بولارسىز. مۇمكىن، لۋۆردى العاندا ازداپ قولعابىس تيگىزگەن شىعارسىز. وسى ارادا تىم جاقىن جەردە سەنت-انتۋان كوشەسىندە، نونەندەر كوشەسىنىڭ قارسىسىندا ءبىر ءۇيدىڭ ءۇشىنشى قاباتىنىڭ قابىرعاسىن تەسىپ وتكەن يادرو تۇر، سونىڭ جانىندا: "مىڭ دا سەگىز ءجۇز وتىزىنشى جىلعى جيىرما سەگىزىنشى شىلدە" دەپ ويىپ جازىلعان جازۋ بار. بارون، ءوز كوزىڭىزبەن كورىڭىز. ول كۇشتى اسەر قالدىرادى. اھ، ءسىزدىڭ دوستارىڭىز جاقسى-اق ءىس جاسادى. ايتقانداي، ولار گەرسوگ بەررييسكييدىڭ ەسكەرتكىشى ورنىنا فونتان ورناتقالى جۇرگەن جوق پا ەكەن؟ سونىمەن، ءسىزدىڭ ۇيلەنۋىڭىز كەرەك بولىپ تۇر عوي. ابەستەۋ بولسا دا كىمگە ۇيلەنەسىز دەپ سۇراۋىما بولار ما ەكەن؟
وسىلاي توقتادى دا، ماريۋس جاۋاپ بەرىپ ۇلگەرمەي، قايتا سويلەي جونەلدى.
— اھا، دەمەك، ءسىزدىڭ جاعدايىڭىز بار ەكەن عوي. ءسىز بايىپ كەتكەن بولدىڭىز. ادۆوكاتتىق كاسىبىڭىزبەن قانشا جالاقى تاباسىز؟
— ەشتەڭە دە تاپپايمىن، — دەپ ماريۋس شادىر شەشىممەن قاتقىل جاۋاپ قاتتى.
— ەشتەڭە دەيسىز بە؟ دەمەك، سىزدەردىڭ كۇنكورىستەرىڭىز تەك مەن بەرەتىن مىڭ ەكى ءجۇز ليۆر عانا ما؟
ماريۋس ەش جاۋاپ قاتپادى. جيلنورمان ءسوزىن ءارى جالعادى:
— ا، ءتۇسىندىم. دەمەك، قىزىڭ باي عوي؟
— مەنەن باي ەمەس.
— نە دەيدى؟ قالىڭسىز قالىڭدىق پا؟
— ءيا.
— كەلەشەككە نە ءۇمىت بار؟
— بار دەپ ويلامايمىن.
— مۇلدەم تاقىر كەدەي مە؟ ال اكەسى كىم؟
— بىلمەيمىن.
— ءاتى-جونى كىم؟
— مادمۋازەل فوشليەۆان.
— فوش... قالاي، قالاي؟
— فوشليەۆان.
— پففف! — دەپ پىسقىردى شال.
— تاقسىر! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى ماريۋس.
جيلنورمان ونىڭ ءسوزىن قۇلاققا دە قىستىرماي، وزىمەن ءوزى سويلەسكەن كىسىنىڭ ماقامىنا سالىپ:
— سولاي دە. جيىرما ءبىر جاس، داۋلەت اتىمەن جوق، جىلىنا مىڭ ەكى ءجۇز ليۆر. بارونەسسا پونمەرسيگە كوكونىسشىگە بارىپ، ەكى سۋعا اقجەلكەك ساتىپ الىپ جۇرۋگە تۋرا كەلەدى.
— تاقسىر! — دەدى ءتوزىمى تاۋسىلعان ماريۋس ەڭ سوڭعى ءۇمىتىنىڭ ءۇزىلىپ بارا جاتقانىن كورە تۇرىپ. — اسپان اتىمەن جالىنىپ جالبارىنايىن، قولىمدى جايايىن، تاقسىر، اياعىڭىزعا جىعىلايىن، تەك قانا وعان ۇيلەنۋگە مۇرسات بەرىڭىز!
شال ىزالى كەكەسىنمەن كۇرك-كۇرك جوتەلىنە قاراماي قارقىلداپ كۇلدى.
— حا، حا، حا! بولسا بولدى، بولماسا سولدى، نە بولارىن كىم ءبىلسىن، دىم سەزبەس كەڭكەلەس، كارى قاراقشى تۇلىپتى تاۋىپ الايىن! مەنىڭ ءالى جيىرما بەسكە كەلمەگەنىم قانداي وكىنىشتى! سوندا مەن وعان قۇرمەت دەگەننىڭ نە ەكەنىن كورسەتەر ەدىم! ونسىز-اق كۇن كورىپ، جەر باسار ەدىم-اۋ. سوندا دا ءبارىبىر ونىڭ بەتىنە باسىپ بىلاي دەر ەم: "الجىعان ەسەك! سەنىڭ باقىتىڭ — مەنى ءالى كورىپ وتىرعانىڭ، مەنىڭ ۇيلەنۋىم كەرەك، ءاتى-جونى كىم بولسا و بولسىن، كىمنىڭ قىزى بولسا، سونىڭ قىزى بولسىن مادمۋازەلمەن نەكەگە تۇرامىن، ءوزىمنىڭ ەتىگىم، ونىڭ جەيدەسى جوعىنا قارامايمىن، ونسىز دا تۇرمىس قۇرۋعا بولادى، مانسابىڭا، بولاشاعىڭا، جاستىعىڭا، جاقسى تۇرمىسىڭا تۇكىرگەنىم بار، ماعان ايەلىمدى موينىما اسسام، قايىرشىلىعىڭ دا تۇك ەمەس، مەنىڭ ارمانىم مىنە وسى، ال سەن كەدەرگى كەلتىرمە!" دەپ ايتامىن دەپ وزىڭە ءوزىڭ سەرت بەرىپ كەلگەنسىڭ عوي، ءسىرا. ەسكى كەنىش كەدەرگى كەلتىرمەيدى. بار، بىلگەنىڭدى ىستە اينالايىن، قالاساڭ موينىڭا تاس بايلاپ ال، كاشليەۆانىڭ با، پەكليەۆانىڭ با، بار دا ۇيلەن... جوق، مىرزا، ونىڭ بولمايدى، ەشقاشان بولمايدى، ەشقاشان...
— اكە!
— ەشقاشان!
وسى "ەشقاشاننىڭ" ايتىلۋ ماقامىنا قاراعاندا، ءۇمىتتىڭ ءبارى ۇزىلگەنىن ماريۋس ءتۇسىندى.
ول باسى سالبىراپ، شايقالاقتاپ ەسىككە قاراي باياۋ بەتتەدى، قارسى الدىنداعى بولمەنىڭ تابالدىرىعى ەمەس، ءولىمنىڭ تابالدىرىعى بولىپ كورىندى. جيلنورمان ونى كوزىمەن ۇزاتىپ سالىپ تۇردى دا، ەسىك اشىلىپ، ماريۋس شىققالى شاق قالعاندا، شاپشاڭ شادىر، ەركە دە تەنتەك شالدارعا ءتان شالت قيمىلمەن جەتىپ كەلىپ، جاعاسىنان جۇلقىپ ونى مامىقتاققا يتەرە سالدى ول.
— ال، ايت اڭگىمەڭدى!
بۇل توڭكەرىستى جاساعان ءماريۋستىڭ اۋزىنان شىعىپ كەتكەن "اكە" دەگەن جالعىز ءسوز عانا.
ماريۋس وعان اپالاقتاي قارادى. جيلنورماننىڭ قۇبىلمالى ءجۇزى وزىنەن راقىم ءسوزدى تابا الماعان تۇرپايىلىقتى ايشىقتاپ تۇردى. بابا ورنىن اتاعا بەردى.
— ال جارايدى، كورەلىك، كانە ءوزىڭنىڭ ماحاببات حيكايالارىڭ جايىندا سايرا، ماعان تۇگىن قالدىرماي ايت. ءتايىرى العىر، بۇل جاستار قانداي اقىماق!
— اكە... — دەپ باستادى ماريۋس قايتادان.
شالدىڭ بەت ءجۇزى ەرەكشە ءبىر شاپاقپەن ارايلانىپ كەتتى.
— مىنە، ءدال وسىلاي! مەنى اكەم دە، سوسىن ءىس وڭعارىلا باستايدى!
وسى ءبىر دورەكىلىگىندە ءدال ءقازىر ەڭ جاقسى، ەڭ نازىك، ەڭ اشىق
اكەلىك سەزىم جاتتى دا، ماريۋس وسى وكىنىشتەن ۇمىتكە شۇعىل بەت بۇرعان قۇبىلىستان ەسەڭگىرەپ، ماسايىپ قالدى. ول ۇستەلدىڭ باسىندا وتىرعان، جانىپ تۇرعان شىراقتاردىڭ جارىعىمەن كيىمىنىڭ جۇپىنىلىعى كوزگە ەرەك ءتۇسىپ، جيلنورمان وعان تاڭدانا قاراپ قالدى.
— سونىمەن، اكە... — دەپ باستادى ماريۋس.
— مىنە، گاپ قايدا! — دەپ توقتاتتى ونى جيلنورمان. — سەندە شىنىندا دا سوقىر تيىن جوق پا؟ سەن ۇرىعا ۇقساپ كيىنىپسىڭ.
ول جاشىكتى اقتارىپ، ءاميانىن الدى دا، ۇستەلدىڭ ۇستىنە قويدى.
— مىنادان ءجۇز لۋيدور ال دا، وزىڭە قالپاق ساتىپ ال.
— اكە! — دەپ ءسوزىن جالعادى ماريۋس. — ءقادىرلى اكە، ەگەر ءسىز بىلسەڭىز عوي. مەن ونى سونداي سۇيەمىن. كوز الدىڭىزعا كەلتىرۋىڭىزگە بولادى، العاش ونى ليۋكسەمبۋرگ باعىندا كوردىم. ول سوندا كەلگەن ەكەن، اۋەلى وعان ونشا كوڭىل قويعانىم جوق، سوسىن قالاي بولعانىن ءوزىم دە بىلمەيمىن، عاشىق بولىپ قالىپپىن. و، مەن قانداي باقىتسىز بولدىم دەسەيشى! ال ءقازىر ونىمەن كۇن سايىن سونىڭ ۇيىندە كەزدەسىپ تۇرامىز. اكەسى ول جايىندا ەشتەڭە بىلمەيدى. ەندى ويعا سالىپ كورىڭىزشى، ولار جۇرگەلى جينالىپ جاتىر، ءبىز كەشكىسىن باقتا كەزدەسىپ تۇرامىز، اكەسى ونى انگلياعا الىپ كەتكەلى جاتىر، ال مەن "اتاما بارىپ، بارلىعىن ايتايىن" دەپ ويلادىم. ويتكەنى ەسىمنەن اداسىپ ولەتىن، اۋىرىپ سۋعا كەتەتىن ءتۇرىم بار. مەن وعان ءسوزسىز ۇيلەنۋىم كەرەك، ايتپەسە جىندانىپ كەتەمىن. مىنە، سىزگە ايتار بار شىندىق وسى، شاماسى ەشتەڭە ۇمىت قالدىرعان جوقپىن-اۋ دەيمىن. ول پليۋمە كوشەسىندە تورتەمىرلى باقتا تۇرادى. مۇگەدەكتەر ۇيىنەن ول الىس ەمەس.
جيلنورمان رازىلىقتان شىرايلانىپ، ءماريۋستىڭ قاسىنا كەلىپ وتىردى. ونى زەيىن قويا تىڭداپ، داۋىسىنىڭ اشىقتىعىنان ءلاززات الىپ، اقىرىن عانا تەمەكىنىڭ ۇنتاعىن مۇرنىنا تارتىپ، يىسكەپ وتىردى. پليۋمە كوشەسىنىڭ اتىن ەستىپ، ول دەمىن ىشىنە تارتىپ، تەمەكىنىڭ قالعان ۇنتاعىن تىزەسىنە شاشا سالدى.
— پليۋمە كوشەسى دەيسىڭ بە؟ سەن پليۋمە كوشەسى دەپ وتىرمىسىڭ! توقتاي قال! وندا كازارما جوق پا ەدى؟ ءيا، بۇل ءدال سونىڭ ءوزى. سەنىڭ نەمەرە باۋىرىڭ تەوديۋل ماعان بىردەڭەلەر ايتىپ ەدى. الگى ۇلان، وفيسەر بار عوي. قىز بالا، قىز بالا تۋرالى بىردەڭە مىلجىڭداعانى بار، دوستىم. ءتايىرى السىن، ءيا، پليۋمە كوشەسى. ءدال سول بلومە اتالاتىن كوشەدە. ەسىمە ەندى ءتۇستى. پليۋمە كوشەسىندە تورتەمىردىڭ ار جاعىندا وتىراتىن ءبۇلدىرشىن تۋرالى ەستىگەنمىن. باقتا. تالعامىڭ جامان ەمەس. ادەمى-اق دەيدى ءوزى. ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا قالسىن، الگى قۋىس كەۋدە ۇلان سونىمەن از-مۇز اۋەيىلەنگەن-اۋ دەپ ويلايمىن. ونىسى قانشاعا بارعانىن كىم ءبىلسىن. ايتقانداي، وندا الىپ-جۇلىپ بارا جاتقان ەشتەڭە جوق. ونىڭ ۇستىنە وعان سەنۋگە دە بولمايدى. ول ماقتانگوي، سۋايت. ماريۋس! ەگەر جاس جىگىت عاشىق بولسا، ونىسى ماقتاۋعا تۇرادى دەپ ويلايمىن. سەنى مەن ياكوبينشىل رەتىندە ەمەس، عاشىق رەتىندە كورگىم كەلەدى. روبەسپەر مىرزاعا جابىسقاننان بەلدەمشەگە، ءتىپتى جيىرما بەلدەمشەگە جابىسقان دۇرىس قوي، ءتايىرى العىر. مەن وزىمە ءادىل باعا بەرۋىم كەرەك: باۋىرىنا تارتاتىنداردىڭ ءبارىنىڭ ىشىنەن مەن ايەلدەردى ارتىق كورەتىنمىن. جاقسى قىز قاشاندا جاقسى قىز بولىپ قالادى. بۇعان داۋ جوق. دەمەك ءبۇلدىرشىن سەنى اكەسىنەن جاسىرىن قابىلداپ ءجۇر عوي. مۇندا تۇرعان ەش ابەستىك جوق. مۇنداي وقيعالار مەندە دە بولعان. جانە بىرەۋ دە ەمەس. بىلەسىڭ بە، مۇندايدا نە جاساۋ كەرەگىن؟ قاتتى ابىرجىپ، قايعى ويلاماۋ كەرەك، نەكەگە تۇرىپ، باستى بالەگە بايلاماۋ كەرەك. انشەيىن عانا اقىلدى جىگىت بولساڭ جەتىپ جاتىر. اقىل-ەستەن ايىرىلماۋ قاجەت. كۇلىپ-ويناعان شىعارسىزدار، ال ۇيلەنۋ شارت ەمەس. جانى جومارت ءبىر اتانى تاۋىپ السا، ونىڭ ۇستەلىنىڭ تارتپاسىندا التىن سالىنعان بىرنەشە تۇيىنشەك جاتادى، "اتا، مىنانداي ماسەلە بولىپ تۇر" دەيدى وعان، ال اتاسى: "ءا، بۇل وڭايدىڭ وڭايى. جاسىڭدا قۇتىرساڭ، قارتايعاندا باسىلاسىڭ. مەن دە جاس بولعانمىن، سەن دە شال بولاسىڭ. ءما، بالام، ءبىر زاماندا بۇل قارىزىڭدى نەمەرەڭە قايتارارسىڭ. مۇندا ەكى ءجۇز پيستول. سال سايراندى، ءتايىرى العىر! بۇل جالعاندا ودان ارتىق ەشتەڭە جوق" دەيدى. ءىس وسىلاي ىستەلەدى. نەكەگە تۇرمايدى، ءبىراق ول بوگەت ەمەس. سەن مەنى ءتۇسىندىڭ عوي؟
ماريۋس تاستاي بولىپ، ءبىر ءسوز ايتۋعا شاماسى كەلمەي، باسىن جاقتىرماي شايقاي بەردى.
شال قارقىلداي كۇلىپ، كوزىن سىعىرايتىپ، ونى تىزەسىنەن قاقتى، جىمىسقى ءجۇزى شىرايلانىپ، ونىڭ كوزىنە قادالىپ، يىعىن قۋلانا قيقاڭ ەتكىزىپ:
— اقىماعىم! ونى اشىناڭ قىل، — دەدى.
ماريۋس قۇپ-قۋ بوپ بوزارىپ كەتتى. اتاسى ايتقاننىڭ بارىنەن تۇك تە تۇسىنبەدى. بلومە كوشەسىندەگى ساپىرىلىس، پامەلالار، كازارمالار، ۇلاندار بۇلدىراعان ەلەس بولىپ قاسىنان ءوتىپ جاتقانداي كورىندى. ءبىراق بۇنىڭ اپپاق گۇلدەي كوزەتتاعا قاتىسى بولماسقا ءتيىس. شال ساندىراقتاپ كەتتى. ءبىراق بۇل ساندىراق ماريۋس تۇسىنگەندەي كوزەتتا ءۇشىن ولەردەي قورلاۋ سوزدەرمەن اياقتالدى. "ونى اشىناڭ قىل" دەگەن سوزدەر بەتى اشىلماعان بوزبالانىڭ جۇرەگىن سەمسەردىڭ سۇڭگىسىندەي ءتىلىپ ءوتتى.
ول ورنىنان تۇرىپ، قالپاعىن كوتەرىپ، سەنىمدى دە نىق قاداممەن ەسىككە بەتتەدى. سوسىن بۇرىلىپ اتاسىنا باسىن ءيدى دە بىلاي دەدى:
— بۇدان بەس جىل بۇرىن ءسىز مەنىڭ اكەمدى قورلاعانسىز، بۇگىن ءسىز مەنىڭ ايەلىمدى قورلاپ تۇرسىز. مەن سىزدەن ەندى ەشتەڭە سۇرامايمىن، تاقسىر. قوش بولىڭىز!
تاڭدانعاننان جيلنورمان تاس بوپ قاتىپ، اۋزىن اڭقيتىپ، قولىن سوزىپ، تۇرۋعا ىڭعايلاندى، ءبىراق ول ءتىل قاتىپ ۇلگەرگەنشە ەسىك سارت جابىلىپ، ماريۋس عايىپ بولدى.
شال از-كەم قوزعالا الماي سىلەيىپ وتىردى دا قالدى، جاي ۇرعانداي نە سويلەۋگە، نە تىنىس الۋعا شاماسى كەلمەدى، بەينەبىر الەۋەتتى قول كەڭىردەكتەن الىپ، سىعىپ جاتقانداي. اقىرى ول مامىقتاعىنان تۇرىپ، توقسان بىردەگى شالدىڭ بار مۇمكىندىگىمەن شاپشاڭ ۇمتىلىپ، ەسىكتى اشتى دا باقىرىپ قويا بەردى:
— كومەكتەسىڭدەر! كومەكتەسىڭدەر!
اۋەلى قىزى، سوسىن قىزمەتشىلەرى كەلدى. ول قايتادان باجىلداپ ايانىشتى، قارلىعىڭقى ۇنمەن:
— جۇگىرىڭدەر سوڭىنان! قۋىپ جەتىڭدەر ونى! مەن وعان نە ىستەدىم؟ ول ەسىنەن اۋىسقان جىندى! ول كەتىپ قالدى. قۇدايىم-اي، قۇدايىم-اي! ەندى ول قايتىپ ورالمايدى! — دەپ بايبايلادى.
كوشەگە شىعاتىن تەرەزەگە ۇمتىلىپ، ول دىرىلدەگەن قولىمەن ونى اشىپ، بەلۋارىنا دەيىن سىرتقا شىعىپ، تاعى دا ايعايلاي باستادى، باسك پەن نيكولەتتا ونى ارتىنان ۇستاپ تۇردى.
— ماريۋس! ماريۋس! ماريۋس! ماريۋس!
الايدا ماريۋس ول ايقايدى ەستي العان جوق، بۇل كەزدە ول سەن-لۋي كوشەسىنە بۇرىلعان ەدى.
توقسان جاستاعى شال اۋىر ازاپپەن قولىن شەكەسىنە اپارىپ، تەڭسەلە باسىپ، تەرەزەدەن شەگىندى دە، مامىقتاققا گۇرس ەتىپ وتىرا كەتتى، تىنىسسىز، دىبىسسىز، جاسسىز، ماعىناسىز باسىن شايقاي بەرەدى، ەرىنى جىبىرلاپ، كوزى جانسىزدانىپ، جۇرەگى قاڭىراپ قالعان ونىڭ الدىندا ەندى ءتۇن سياقتى تۇنەرگەن، قاراڭعى بىردەڭە عانا تۇرعانداي ەدى.
توعىزىنشى كىتاپ
ولار قايدا بارادى؟
ءبىرىنشى تapay
جان ۆالجان
ءدال سول كۇنى جان ۆالجان مارس الاڭىنىڭ ەشكىم جوق ەڭىسىندە وتىرعان-دى. ساقتىقتان با، الدە وزىمەن ءوزى وڭاشا بولعىسى كەلگەننەن بە نەمەسە ءاربىر ادامنىڭ ومىرىندە از-ازداپ قالىپتاسا باستايتىن سەزىمگە ۇرماس وزگەرىستەردەن بە، ول كوزەتتانى ەرتىپ نەداۋىر سيرەك شىعاتىن بولىپ ءجۇر. ول جۇمىس كۇرتەسى مەن سۇر كەنەپ شالبار، كۇنقاعارى ۇزىن كارتوز كيگەن، ونىسى بەتىن كولەگەيلەپ تۇر. ءقازىر كوزەتتا تۋرالى ويلاعاندا ول الاڭسىز، باقىتتى سياقتى، تاياۋدا عانا ونى تولقىتىپ، قورقىتقان سەكەم سەزىك سەيىلگەن؛ الايدا ەكى اپتا بۇرىن وندا باسقا ءبىر مازاسىزدىق پايدا بولدى. بىردە ول بۋلۆاردا سەرۋەندەپ ءجۇرىپ، تەناردەنى بايقاپ قالدى؛ جان ۆالجاننىڭ كيىمى باسقا بولعان سوڭ، الىستان تەناردە ونى تانىمادى. ءبىراق سول كۇننەن باستاپ ونى بىرنەشە رەت كوردى، ەندى تەناردەنىڭ تەگىن تىمىسكىلەپ جۇرمەگەنىنە كوزى جەتتى. ماڭىزدى شەشىم قابىلداۋ ءۇشىن وسىنىڭ ءوزى-اق جەتىپ جاتىر. تەناردە مۇندا بولسا، قاتەر قايدا قاشادى. ونىڭ ۇستىنە بىردەڭە جاسىرۋعا نەگىزى بارلاردىڭ ءبارى پاريجدە ءوزىن مازاسىز سەزىندى؛ ساياسي دۇربەلەڭ دە قولايسىزدىق تۋعىزدى: پوليسيا دا كۇمانشىل بولىپ الدى، كۇدىكتى پەپەن نەمەسە مورە سياقتى بىرەۋلەردىڭ ءتۇپ ىزىنە ءتۇسىپ ءجۇرىپ، جان ۆالجان سەكىلدى كىسىلەردى دە اشكەرەلەۋى مۇمكىن عوي. سوندىقتان ول ءپاريجدى، ءتىپتى فرانسيانىڭ ءوزىن تاستاپ، انگلياعا كوشىپ كەتۋگە بەل بايلادى. كوزەتتاعا ول ەسكەرتىپ قويدى. ونىڭ جولعا وسى اپتادا شىققىسى كەلدى. مارس الاڭىنىڭ قۇلاما ەڭىسىندە وتىرىپ ول تەرەڭ ويعا شومدى: ونى تەناردە، پوليسيا، ساياحات، ءتولقۇجات، ولارداعى قيىندىق تۋرالى ويلار ەڭسەرە بەردى.
وسىنىڭ ءبارى ونى قاتتى مازاسىزداندىردى.
ءقازىر اسەرىنەن ايىعا الماي وتىرعان قايران قالارلىق تۇسىنىكسىز جايت ونىڭ ءقاۋپىن كۇشەيتىپ جىبەردى. تاڭەرتەڭ جۇرتتىڭ بارىنەن بۇرىن تۇرىپ، كوزەتتانىڭ تەرەزەسى ءالى جابىق جاتقاندا باقتا سەرۋەندەپ ءجۇرىپ، قابىرعاعا شەگەمەن تىرناپ جازىلعان ءبىر جازۋعا تاپ بولدى:
اينەك كوشەسى، №16
بۇل تىپتەن تاياۋدا جازىلعان، تىرناعاندارى ەسكى كۇڭگىرت سىلاقتا اپپاق كورىنەدى، ال قالاقاي بۇتاسىنا ۇساق اك ۇشتاقتارى شاشىراپتى. قالاي بولعانىمەن دە جازۋ تۇندە جازىلعان. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل كىمنىڭ مەكەن-جايى؟ كىمگە بەرىلگەن شارتتى بەلگى؟ كىمگە ەسكەرتپە؟ نە دەسەڭ و دە، ب ا ق اياق استى بولۋعا اينالعانى، بۇعان بەلگىسىز ءبىر كىسىلەر كىرىپ جۇرگەنى ايدان انىق. ول ءۇيدى ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت بىرىكتىرگەن وقيعالاردى ەسكە الدى. مۇنىڭ ءوزى ويدىڭ شاپشاڭ جۇمىس ىستەۋىنە ارنا تارتتى.
ول قابىرعاعا تىرناپ جازىلعان بۇل جول تۋرالى كوزەتتاعا جۇمعان اۋزىن اشقان جوق، ويتكەنى قىزىن شوشىتىپ الارمىن دەپ قورىقتى.
ونىڭ مازاسىز ويلارى اياق استىنان ءۇزىلىپ كەتتى. ول ءوزىنىڭ قاتارىنا تۇسكەن كولەڭكەنى بايقادى، ەڭىستە تۋ سىرتىنا بىرەۋ كەلىپ توقتادى، ول بۇرىلا بەرەمىن دەگەندە، تىزەسىنە كەپ ءتورت بۇكتەلگەن قاعاز ءتۇستى، بىرەۋدىڭ قولى ونى باسىنان اسىرا لاقتىرىپ جىبەرگەن سياقتى. ول قاعازدى الىپ، جالما-جان جايىپ جىبەرگەندە قارىنداشپەن اربيتىپ، ۇلكەن ارىپتەرمەن جازىلعان:
كوشىڭدەر
دەگەن ءسوزدى وقىدى.
جان ۆالجان اتىپ تۇرىپ ەدى، ەڭىستە ەشكىم بولماي شىقتى. جان-جاعىن شولىپ، ول بويى بالادان ءسال بيىك، ەركەكتەن الاسا كىسىنى كوزى شالدى، ۇستىندە سۇر كەۋدەشەسى، تەمەكى تۇستەس ماقپال شالبار كيگەن ول تاس جاقتاۋدان اتتاپ ءتۇسىپ، مارس الاڭىنىڭ ورىنىنا قاراي سىرعي جونەلدى.
جان ۆالجان تەرەڭ تولعانىپ، ۇيگە قايتتى.
ەكىنشى تاراۋ
ماريۋس
ماريۋس جيلنورماننان جۇرەگى كۇل-پارشا بولىپ قايتتى. وعان اتتانعاندا كوڭىلىنە بۇككەن ءۇمىتى بار ەدى، ءبىراق اتاسىنان وكىنىپ تە وپىنىپ شىقتى.
جالپى، ادام جۇرەگىنىڭ زاڭدارىن زەردەلەگەندەر بىلۋگە ءتيىس، نەمەرە باۋىر، جەڭىلتەك وفيسەر، ۇلان تەوديۋل ونىڭ ساناسىندا ەشقانداي ءىز قالدىرعان جوق، ءتىپتى تيتىمدەي دە ءىز. وقيعالاردىڭ سىرتقى ءوربۋى بويىنشا دراماتۋرگ شال نەمەرەسىنىڭ اشكەرەلەۋى سالدارىنان نەداۋىر قيىندىق تۋاتىنىن كۇتسە كەرەك. الايدا دراما ۇتقان جەردە اقيقات ۇتىلادى. ماريۋس جامان اتاۋلىنىڭ ەشقايسىنا سەنبەيتىن جاستا؛ بارلىعىنا سەنەتىن شاق كەيىن كەلەدى. كۇمان-كۇدىك تە ءاجىم سياقتى. جاس شاعىڭدا ول بولمايدى. وتەللونى سىلكىنتكەن جايت كانديدكە دە سوقپاي قويمايدى. كوزەتتاعا كۇدىكتەنۋدەن گورى ماريۋسكە ءبىر قىلمىس جاساعان وڭاي. جانى جاداپ، ازاپ شەگەتىندەردىڭ ادەتىمەن ول كوشەدە ساندالىپ قىدىردى دا ءجۇردى. قىدىرىپ جۇرگەندە نە ويلاعانىن ءوزى دە بىلمەيدى. تۇنگى ساعات ەكىدە كۋرفەيراكتىكىنە ورالىپ، شەشىنبەستەن بوستەككە قۇلاي كەتتى. ءتۇنى بويى بىتىقى-شىتىقى ءتۇس كورىپ، ناشار ۇيىقتاپ، ەرتەڭگىلىك ويانعاندا ول كۋرفەيراكتى، انجولراستى، فەيي مەن كومبەفەردى كوردى. بارلىعى قالپاق كيىپ، ءبىر شارۋامەن شىققالى تۇرعان سىڭاي تانىتادى.
كۋرفەيراك ودان:
— سەن گەنەرال لاماركتىڭ جەرلەۋىنە باراسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى.
وعان كۋرفەيراك قىتايشا سويلەپ تۇرعانداي كورىندى.
ولار كەتكەننەن كەيىن ازدان سوڭ شىقتى. قالتاسىنا ول 3 اقپان وقيعاسى كەزىندە جاۆەر سەنىپ تاپسىرعان، سودان وزىندە قالعان تاپانشانى سالدى. ول سول وقتاۋلى قالپىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن جاتىپتى. ونى ءقازىر نە ءۇشىن العانىن، باسىنا تۇسىنىكسىز قانداي وي كەلگەنىن ايتا قويۋ قيىن.
كۇنى بويى ول قايدا جۇرگەنىن ءوزى دە بىلمەي قاڭعىرىپ قىدىرۋمەن بولدى، اۋىق-اۋىق جاڭبىر جاۋدى، ءبىراق ماريۋس ونى بايقامادى. تۇسكە دەپ ول نان دۇكەنىنەن ءبىر سۋعا توقاش الىپ، قالتاسىنا سالدى دا، ونى ۇمىتىپ كەتتى. شاماسى ول سەناعا ءتۇسىپ شومىلىپ شىققان ءتارىزدى، ءبىراق ول دا ەسىڭدە جوق. كەيدە ادامنىڭ باسىندا توزاق وتى لاپىلداپ جانىپ تۇرعانداي ساتتەرى بولادى. ماريۋس ءۇشىن دە سونداي ءسات تۋدى. ول ەندى ەشتەڭەگە سەنبەيدى، ول ەندى ەشتەڭەدەن قورىقپايدى، سولاردىڭ ءبارىنىڭ باسىنان ول كەشە-اق اتتاپ وتكەن. بەزگەك تيگەندەي ءبىر توزىمسىزدىكپەن ول كەشتى كۇتتى، وندا بەلگىلى ءبىر عانا وي بار، ول ساعات توعىزدا كوزەتتانى كورۋ. وسى سوڭعى باقىتىنا ونىڭ بۇكىل بولاشاعى تىرەلىپ تۇر، ودان ارعىسى — قاراڭعى تۇنەك. ول ءتىرى پەندە جوق بوس بۋلۆارلارمەن ءجۇردى، كەيدە قالا جاقتان ءبىر وعاش ايقاي-شۋ ەستىلگەندەي. سوندا عانا ول ويدان ءبىر ءسات ارىلىپ: "انا جاقتا توبەلەسىپ جاتقان جوق پا ەكەن؟ " دەپ سۇرايدى وزىنەن.
قاراڭعىلىق تۇسە، تۋرا ساعات توعىزدا كوزەتتاعا ۋادە بەرگەندەي ماريۋس پليۋمە كوشەسىندە بولدى. تورتەمىرگە جاقىنداپ كەلگەندە ول بارلىعىن ۇمىتتى. كوزەتتانى كورگەننەن بەرى تابانى كۇرەكتەي ەكى تاۋلىك ءوتىپتى، ەندى ونى قايتا كورەدى؛ بۇدان باسقا ويدىڭ ءبارى عايىپ بولدى، ول تەك ايتىپ جەتكىزگىسىز زور قۋانىشتى عانا سەزىندى. ادام ءبىر ساتتە ءبىر عاسىردى باستان كەشىرگەندەي بولاتىنى بار، ال ول عاسىر سونداي وكتەم، سونداي كوركەم تاڭعالارلىق بوپ شىعىپ، ونىڭ بۇكىل جۇرەگىن لىقا تولتىردى.
ماريۋس سىمتەمىردى ىسىرىپ باققا كىردى. كوزەتتا ادەتتە كۇتىپ الاتىن ورنىندا بولماي شىقتى. ول قوپانى كەشىپ ءوتىپ، ەسىكتىڭ سىرتىنداعى قۋىسقا كەلدى. "ول مەنى وسىندا كۇتۋشى ەدى عوي" دەپ ويلادى. كوزەتتا وندا دا جوق. ول كوزىن كوتەرىپ، ءۇيدىڭ تەرەزە قاقپاقتارىنىڭ جابىق ەكەنىن كوردى. باقتى اينالىپ ءوتىپ ەدى، ەشكىمدى كورە المادى. ۇيگە ورالىپ، ماحابباتتان ەسى كەتكەن ول باسى اينالىپ، ۇرەيلەنىپ، قايعى مەن مازاسىزدىقتان ساباسىنان شىعىپ، ۇيىنە كەشىگىپ كەلگەن قوجايىنداي، تەرەزەنىڭ قاقپاعىن قاقتى. ول قاقپاقتى قاعىپ تۇر، قاعىپ تۇر، ءۇستىن-ۇستىن قاعادى، زاۋدە تەرەزە اشىلىپ، ارجاعىنان قوجايىن شىعا كەلىپ، "سىزگە نە كەرەك؟" — دەپ سۇراسا، نە ايتارىن دا بىلمەيدى. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى قازىرگى ونىڭ كوڭىلىندەگى الەمتاپىرىقپەن سالىستىرعاندا تۇك تە ەمەس. ول قاتتىراق قاعىپ كوزەتتانى شاقىردى. "كوزەتتا!" دەپ وكتەمدەۋ قايتالادى. ەشكىم ءۇن قاتقان جوق. بارلىعى دا ءبىتتى. ۇيدە دە، باقتا دا ءتىرى پەندە جوق.
ماريۋس وكىنىشتى جانارىن قاراۋىتقان، قاپاس، تابىت سياقتى ءۇنسىز، ءبىراق ءىشى بوس ۇيگە اۋداردى. قانشاما قيماس، قىمبات ساتتەردى بىرگە وتىرىپ وتكىزگەن ورىندىققا قيىلا قارادى. سوسىن كىرەر اۋىزدىڭ باسپالداعىنا وتىردى، جۇرەگى ونىڭ مەيىرىم مەن نازىكتىككە، باتىلدىققا تولى ەدى. كوڭىلىنىڭ تۇكپىرىندە ول بۇل ماحابباتىنا العىس ايتىپ، وزىنە كوزەتتا كەتىپ قالعان سوڭ ولۋدەن باسقا امال جوق دەگىسى كەلدى. كەنەت ول ءبىر داۋىس ەستىدى، ول بۇدان اعاشتار تاسالاپ تۇرعان كوشە جاقتان شىققان سەكىلدى:
— ماريۋس مىرزا!
ول ورنىنان تۇردى.
— ماريۋس مىرزا!
— ءيا.
— ماريۋس مىرزا! — دەگەن داۋىس تاعى ەستىلدى. — دوستارىڭىز ءسىزدى شانۆرەري كوشەسىندەگى بارريكادادا كۇتىپ تۇر.
داۋىس وعان تانىس ءتارىزدى كورىندى. ول ەپونينانىڭ قىرىلداعان دورەكىلەۋ داۋسىنا ۇقساس. ماريۋس تور تەمىرگە جۇگىرىپ كەپ، قوزعالىپ قالعان سىمدى ىسىردى دا، باسىن شىعارىپ ءبىر ادامدى كوردى، تۇرىنە قاراعاندا قاراڭعىعا سۇڭگىپ بارا جاتقان ءبىر بوزبالا سياقتى.
ءۇشىنشى تاراۋ
مابەف
جان ۆالجاننىڭ ءاميانى مابەفكە پايدا بەرگەن جوق.
ابزال دا اڭعال قاتالدىعىنا باعىپ مابەف جۇلدىزداردان سىيلىق قابىلدامايتىن، ويتكەنى جۇلدىزدان التىن تەڭگەلەر شاشىلىپ جاتادى دەگەن ونىڭ ويىنا كىرىپ شىقپايتىن. ول اسپاننان تۇسكەننىڭ گاۆروشتىڭ سىيلىعى ەكەنىن بىلگەن جوق، ءامياندى ءتۇسىپ قالعان زات رەتىندە ورامنىڭ پوليسيا قاديىنا اپارىپ بەردى، ال ول ونى جوعالعان بۇيىمى تۋرالى ارىز بەرگەن ادامعا تاپسىرۋى ءتيىس. ءاميان ەندى شىنىمەن جوعالدى. ونى ەشكىمنىڭ دە سۇراۋ ساپ ىزدەمەگەنى وز-وزىنەن بەلگىلى، ال مابەفتى ول قيىندىقتان قۇتقارا المادى.
مابەف بارعان سايىن تاۋدان تومەن قۇلديلاپ كەلە جاتتى.
بوتانيكا باعىنداعى ينديگومەن تاجىريبەسى اۋستەرليستەگىدەن اسىپ كەتە قويعان جوق. وتكەن جىلى ول ءوزىنىڭ قىزمەتشى ايەلىنە قارىز بولىپ قالدى، وقىرمانعا بەلگىلى بولعانداي، بيىل ءۇي يەسىنە بەرەشەگى بار. لومبارد ون ءۇشىنشى ايدىڭ اياعىندا ونىڭ "فلوراسىنىڭ" كليشەسىن ساتىپ جىبەردى. ءبىر مىسشى ۇستا ودان كاسترولدەر جاسادى. كليشەسىنىڭ جويىلىپ كەتۋىنە وراي "فلوراسىنىڭ" قالعان بولەك-بولەك دانالارىنىڭ باسىن قۇراستىرا الماي، باسىلعان ماتىندەردى قۇنى شامالى دەپ گراۆيۋرا بۋكينيسىنە سۋ تەگىنگە بەردى. ءسويتىپ، بۇكىل ءومىرىنىڭ ەڭبەگىنەن ەشتەڭە دە قالمادى. ساتىلعان دانالاردىڭ اقشاسىن جۇمساپ تا قويدى. جۇمىرتقا مەن ەتتەن باياعىدا-اق باس تارتقان. ونى ول نان مەن كارتوپقا ايىرباستادى. وعان دا قارجى جەتپەيتىن بولعان سوڭ باقتى جالپى قويىپ، كۇتۋسىز قالدىردى. سوسىن ول اقىرعى جيھازىن ساتتى، ارتىق كيىمدەرىن، اقىر اياعى كورپەسى مەن توسەككە جاباتىن اعىنا دەيىن ساتتى، ءتىپتى گەربارييلەرىن دە ساتتى، الايدا وندا ساتىلماي ەڭ باعالى كىتاپتار قالدى، ولاردىڭ اراسىندا وتە سيرەك كەزدەسەتىن 1560 جىلى باسىلعان "تاريحي ءتاۋرات ءتورتتاعاندارى"، پەر دە بەسستىڭ "ءتاۋراتتار جيناعى"، جان دە لاەنىڭ "مارگاريتانىڭ ءىنجۋ-مارجاندارى" (كوروليەۆا ناۆاررسكاياعا ارنالعان)، سەر دە ۆيلە-حوتماننىڭ "ەلشىنىڭ مىندەتتەرى مەن كىسىلىگى"، 1644 جىلعى "راۆۆين ولەڭسوزى"، "مانۋسيا ۇيىندەگى ۆەنەسيا" دەگەن عاجايىپ جازۋى بار 1567 جىلعى تيبۋلل، اقىرى ديوگەن لاەرسييدىڭ 1644 جىلى ليوندا باسىلعان داناسى، وعان XIII عاسىردا ۆاتيكاننان شىققان قولجازبالاردىڭ اتاقتى 411 نۇسقاسى جانە انري ەتەن جەمىستى زەرتتەگەن 393 جانە 394ء-شى ەكى ۆەنەسيا قولجازباسى ەنگەن، سونداي-اق وندا نەاپول كىتاپحاناسىنان شىققان XII عاسىردىڭ قولجازباسىندا عانا كەزدەسەتىن دوري ءسوزساپتاۋىنداعى ۇزىندىلەر بار. مابەف جاتىنجايداعى ءتور پەشتى جاقپايتىن، شىراعداندى جاقپاۋ ءۇشىن قاراڭعى تۇسپەي جاتادى. وندا ەندى كورشىلەر دە قالماعان سياقتى، ونى كورگەندە ولاردىڭ قاشقاقتايتىن دا ىڭعايى بايقالادى. ءسابيدىڭ جەتىمدىگى ايەل كوڭىلىن الاڭداتادى، جىگىتتىڭ جەتىمدىگى قىز كوڭىلىن الاڭداتادى، ال شالدىڭ جەتىمدىگى ەشكىمدى دە الاڭداتپايدى. بەيشارالىق اتاۋلىنىڭ ەڭ جۇرەك مۇزداتارى وسى. الايدا مابەف اكەي اقىل ايقىندىعى مەن بالالىق العىرلىعىنان ايرىلعان جوق. كىتاپقا ۇڭىلگەندە ونىڭ جانارى جايناپ كەتەدى، ديوگەن لاەرسييدىڭ سيرەك داناسىن كورگەندە جىميىپ قويادى. ونىڭ ەڭ قاجەتتى دۇنيەلەرىنەن ساتىلماي امان قالعانى اينەك ەسىكتى كىتاپ شكاف عانا.
بىردە وعان پلۋتارح اپاي:
— تۇستىك اس ازىرلەيتىن ەشتەڭە قالمادى، — دەدى.
ونىڭ تۇستىك اس دەپ وتىرعانى بىرنەشە كارتوپ پەن قاتقان نان بولاتىن.
— ال قارىزعا المايسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى مابەف.
ماعان قارىزعا بەرمەيتىنىن جاقسى بىلەسىڭ عوي.
مابەف سوسىن كىتاپ شكافىن اشىپ، كىتاپتارىن ۇزاق قارادى، ۇلىن قۇرباندىققا بەرۋگە ءماجبۇر بولىپ، قايسىن بەرۋگە قيماي اناسىنا ءبىر، مىناسىنا ءبىر قينالا قاراعان اكە سياقتى تولعانىپ ءبىراز تۇردى دا، سوسىن بىرەۋىن شاپشاڭ الا سالىپ، قولتىعىنىڭ استىنا باسىپ ۇيدەن شىعا جونەلدى. سودان ەكى ساعات وتكەن سوڭ كىتاپسىز ورالىپ، وتىز سۋدى ۇستەل ۇستىنە تاستاي سالىپ:
— مىنە، سىزگە تۇستىك اس، — دەدى.
پلۋتارح اپاي شالدىڭ بەتىنە سول كۇننەن باستاپ كولەڭكە ءتۇسىپ جىبىرلاپ تۇراتىنىن بايقادى، سول كولەڭكە قايتىپ جويىلعان جوق. الايدا ەرتەڭ، بۇرسىگۇنى، كۇن سايىن ءبارىن باسىنان باستاۋ كەرەك بولدى. مابەف كىتاپ الىپ كەتىپ، كەيدە كۇمىس تەڭگەلەرمەن ورالىپ ءجۇردى. بۋكينيستەر ونىڭ كىتاپ ساتۋعا ءماجبۇر ەكەنىن كورگەندە، ونىڭ كەزىندە كىتاپساتۋشىلارعا جيىرما فرانك تولەگەن كىتاپتارىن جيىرما-اق سۋعا الىپ وتىردى. توم-تومداپ بۇكىل كىتاپحانا سولاردىڭ قولىنا كوشتى. كەيدە ول: "مەن سەكسەنگە كەلدىم عوي"، دەپ قوياتىن، بەينە ءوز ءومىرىنىڭ اقتىق ساتىنە كىتاپتارى بىتكەنشە جەتەرمىن دەگەن قۇپيا ۇمىتتەن دە ادا ەمەس ادامداي. ءبىر كۇنى روبەر ەتەننىڭ كىتابىن الىپ كەتىپ، مالاكە جاعالاۋىندا وتىز بەس سۋعا ساتىپ، گرە كوشەسىندە قىرىق سۋعا ءالدتى الىپ كەلدى. "بەس سۋ قارىزبىن"، دەدى ول پلۋتارح اپايعا، ءجۇزى شىرايلانىپ كەتىپتى. سول كۇنى ول تۇستىك اس ىشكەن جوق.
ول باعباندار قوعامىنىڭ مۇشەسى بولاتىن. ونداعىلار بۇنىڭ كەدەيلىگىن ءبىلۋشى ەدى. قوعامنىڭ ءتوراعاسى وعان جاعدايىن بىلۋگە كەلىپ، ول تۋرالى ەگىنشىلىك جانە ساۋدا مينيسترىمەن اقىلداساتىنىن ايتىپ، ۋادە بەرىپ كەتتى جانە ۋادەسىن ورىندادى دا. "ويتپەسكە بولا ما، — دەپتى مينيستر داۋسىن شىعارا. — ارينە كومەكتەسۋ كەرەك. قارت وقىمىستى! بوتانيك! ەشكىمگە قياناتى جوق كىسى! ول ءۇشىن بىردەڭە جاساۋىمىز كەرەك!" كەلەسى كۇنى مابەف مينيسترگە تۇستىك جاساۋعا شاقىرۋ قاعاز الدى، ءتىپتى قۋانعانىنان ونى پلۋتارح اپايعا دا كورسەتتى. "ءبىز قۇتقارىلدىق!" دەدى كەمپىرگە. بەلگىلەنگەن كۇنى ول مينيسترگە باردى. ول ءوزىنىڭ ۋماجدالعان گالستۋگى، ەتەگى تىك ەسكى بەشپەنتى مەن تاعالانباعان باشماعى قاقپاداعىلاردىڭ ءوزىن تاڭىرقاتقانىن بايقادى. مينيستردەن باسقا ەشكىم ءتىل قاتىپ ونىمەن سويلەسپەدى دە. كەشكى ساعات وندا وزىمەن سويلەسەتىن شىعار دەپ ءالى كۇتىپ وتىرعان ول ءمينيستردىڭ زايىبى، ءوزى قاسىنا بارۋعا باتپاعان، ومىراۋى اشىق كويلەك كيگەن سۇلۋ ايەلدىڭ: "مىناۋ شال كىم؟" دەگەن داۋىسىن ەسىتتى. ول ۇيىنە ءتۇن ورتاسىندا قۇيىپ تۇرعان نوسەر جاۋىنىنىڭ استىندا جاياۋ ورالدى. ءمينيستردىڭ ۇيىنە اپارىپ تاستاعان ارباكەشتىڭ اقىسىن تولەۋ ءۇشىن ول ەلزيەۆيردىڭ تومىن ساتتى.
ءاربىر كەش سايىن ۇيىقتار الدىندا ول ديوگەن لاەرسييدەن بىرنەشە پاراق وقىپ تاستاۋعا داعدىلانعان. وزىنە تيەسىلى ءتۇپنۇسقانىڭ سۇلۋلىعىنان ءلاززات الارداي گرەك ءتىلىن ول جاقسى بىلەتىن. ەندى وندا وقۋدان باسقا قۋانىش قالمادى. وسىلاي بىرنەشە اپتا ءوتتى. اياق استىنان پلۋتارح اجەي اۋىرىپ قالدى. نان ساتۋشىعا نان ءۇشىن، ءدارىحاناعا ءدارى ءۇشىن اقى تولەۋگە مۇمكىندىكتىڭ جوقتىعىنان ارتىق قيناپ، قاپالاندىراتىن ءجايت بولادى ەكەن. بىردە كەشكىسىن دارىگەر وعان وتە قىمبات ميكستۋرا الىپ ءىشۋدى ۇسىندى. ونىڭ ۇستىنە اۋرۋ ءوزىن تىپتەن ناشار سەزىنىپ، قاسىندا وتىراتىن اياشى قاجەت بولدى. مابەف شكافتى اشىپ كورىپ ەدى، قاڭىراپ بوس تۇر. سوڭعى توم ساتىلىپ كەتكەن. وزىندە تەك ديوگەن لاەرسيي عانا قالعان.
وسى بىرەگەي دانانى قولتىعىنا قىسىپ ول ۇيدەن شىقتى. بۇل 1832 جىلدىڭ 4 ماۋسىمى بولاتىن، ول سەن-جاك داربازاسىنا رۋايول مۇراگەردىڭ وزىنە تارتتى، ودان ءجۇز فرانكپەن ورالدى. بەسفرانكتىك تەڭگەلەردى تىگىنەن ءتىزىپ قىزمەتشى ايەلدىڭ تۇنگى ۇستەلىنىڭ ۇستىنە قويدى دا، ءۇنسىز عانا ءوز بولمەسىنە كەتتى.
كەلەسى كۇنى ول كۇن شىعا باقشاعا كەلىپ، توڭكەرىلگەن جاشىكتىڭ ۇستىنە كەلىپ وتىردى؛ البار ارقىلى ونىڭ تاڭ اتقاننان بەرى قوزعالماي باسىن سالبىراتىپ، كۇتىمسىز قالعان كوشەتتەرگە قاراپ وتىرعانىن كورۋگە بولاتىن. ارا-تۇرا جاڭبىر جاۋىپ ءوتتى، شال ونى بايقاماعان سياقتى. تۇستەن كەيىن پاريجدە ادام ايتقىسىز ايعاي-شۋ كوتەرىلدى. بۇل دابىرا-دىردۋ اتىلعان زەڭبىرەك داۋسىنا، توبىردىڭ ايعاي-سۇرەڭىنە ۇقسايدى.
مابەف باسىن كوتەردى. كۇرەگىن يىعىنا سالىپ ءوتىپ بارا جاتقان باعباندى كورىپ:
— بۇل نە شۋ؟ — دەپ سۇرادى. باعبان اسىپ-ساسپاي، سابىرمەن:
— بۇلىك قوي، — دەپ جاۋاپ بەردى. قانداي بۇلىك؟
كادىمگىدەي. توبەلەسىپ جاتىر.
— نەگە توبەلەسەدى؟
— ال ونى قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن! — دەدى باعبان.
قاي جەردە؟ — دەدى تاعى دا مابەف.
— شاماسى ارسەنالدىڭ ماڭىندا بولسا كەرەك.
مابەف ءوز بولمەسىنە بارىپ، قالپاعىن الىپ، داعدى بويىنشا قولتىعىنا قىساتىن كىتاپ ىزدەي باستادى، ەشتەڭە تاپپاي: "اھ، ءيا، مەن ۇمىتىپ قالىپپىن عوي"، دەپ ابدىراپ اپالاقتاعان رايمەن ۇيدەن شىقتى.
ونىنشى كىتاپ
1832 جىلعى 5 ماۋسىم
I تapay
ماسەلەنىڭ سىرتقى جاعى
بۇلىك نەدەن شىعادى؟ بۇلىك جوق نارسەدەن شىعادى. ەلەكتر قۋاتىنىڭ از-ازدان جينالىپ قالۋىنان دا، اياق استىنان لاپ ەتكەن جالىننان دا، بويعا سىيماي، قايدا ۇرىنارىن بىلمەي جۇرگەن كۇشتەن دە، جەلپىپ وتكەن لەپتەن دە شىعادى. جەلپىپ وتكەن لەپكە جولدا سويلەگەندە ءتىلى ورامدى، قيالداعاندا ويى ورىندى اقىلدى باستار، قايعىرا دا الاتىن، قۇمارتا دا بىلەتىن قۇلشىنعان جاندار، ارپىلداعان اشتىق پەن قايىرشىلىققا تاپ بولادى دا دۇرلىكتىرىپ ەرتىپ جۇرە بەرەدى.
قايدا ەرتەدى؟
ايتەۋىر ءبىر ەركىندىككە جەلىكتىرەدى. قوعامدىق قۇرىلىسقا قارسى، زاڭدارعا قارسى، كەيبىرەۋلەردىڭ زورلىعى مەن قورلىعىنا قارسى قاساقانا.
قورلانعان سەنىم، ىزالانعان جىگەر، شايقالعان سەزىم، تاپتالعان ءورشىل تۇيسىك، شات-شادىمان، اۋەسقويلىق، وزگەرىس ءدامى، تاڭسىق نارسەگە قۇشتارلىق، جاڭا سپەكتاكل جايىنداعى قۇلاقتاندىرۋدى قىزىعا وقىپ، تەاتردا ساحنا ءماشينيسىنىڭ الباتى ىسقىرىعىنا قۇمارتۋ؛ بۇلدىرسىز وشپەندىلىك، بۇرقانعان ىزا، الدانعان ءۇمىت، تاعدىر قاراماي كەتتى دەپ قاپالانعان داڭققۇمارلىق، نارازىلىق، ورىندالماعان ارمان، ءتىس باتپاس بوگەتتەرمەن قورشالعان مانساپقورلىق، ءۇمىتىنىڭ بىت-شىت بولعانىنا تاعدىردى كىنالايتىن اتاققۇمارلىق، ەڭ سوڭىندا ەڭ تومەندەگى توبىر، بىقسىعان پاسىقتىق — بۇلىكتىڭ قۇرامداس تەتىكتەرى، مىنە، وسىلار.
ساتتىلىك تىلەپ، قوعامنان تىس قاڭعىپ جۇرگەن ەڭ ۇلىق ءھام ەڭ كىشىك جان يەلەرى، نيەتى قارا تۇلعالار، قالا شەتىنىڭ قاڭعىباستارى، ءۇي سالىنىپ كەتكەن الاڭقايلاردا تۇنەپ جۇرگەن، بۇلتتان باسقا باسپاناسى جوق ۇيسىز-كۇيسىزدەر، قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى ەڭبەكتەن ەمەس، ەرمەكتەن نان سۇرايتىن قايىرشىلىقتىڭ ءاتى-جونى جوق، اش-جالاڭاش، جالاڭاياق ۇلدارى — وسىنىڭ ءبارى بۇلىكتىڭ مەنشىگى.
كوڭىلىندە مەملەكەتكە، ءومىر مەن تاعدىرعا قارسىلىق قىجىلى باردىڭ كەز كەلگەنى بۇلىككە قاتىستى، ول بۇرق ەتە قالسا، كىسى وز-وزىنەن ورەكپىپ، ويدا جوقتا ءبىر داۋىل ءوزىن كوتەرىپ اكەتىپ بارا جاتقانداي سەزىنەدى.
بۇلىك دەگەنىڭ بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك احۋالدىڭ ىستىق-سۋىعىنا وراي شىعا كەلەتىن الاپات قۇيىن. شىر اينالىپ، ۇيتقي سوعادى، اسپانعا كوتەرىلىپ، زەلمەن زۋلاپ، كۇركىرەپ-سارقىراپ جەر بەتىندەگىنىڭ ءبارىن جۇلقىپ، جالماپ جۇتىپ جىبەرەدى، توڭىرەكتەگىنىڭ ءبارىن تامىرىمەن قوپارىپ، تاس-تالقان عىپ قيراتىپ، تىپ-تيپىل قىلادى، اسقاق تا ايانىشتى تۇلعالاردى، الەۋەتتى دە ءالجۋاز اقىلداردى، اعاشتىڭ ءدىڭىن دە، ساباننىڭ ساباعىن دا ۇيتقىتىپ ەرتىپ الا كەتەدى.
ول ەرتىپ الىپ كەتكەندەر دە، حاق جولىنان تايدىرعاندار دا سازايىن تارتىپ، سورى قاينايدى. بىرىن-بىرىنە سوعىپ كۇل-پارشا ەتەدى.
قاپسىرا قۇشاقتاپ كوتەرىپ الىپ كەتكەندەرىنە ول تەڭدەسى جوق قۇدىرەتىن حابارلايدى. العاش كورگەن كەز كەلگەن ادامنىڭ ءىشىن وقيعالار كۇشىمەن كەپتىرەدى، سوسىن ءبارىن اتىلاتىن سناريادقا اينالدىرادى. تاستان يادرو، جۇكشىدەن گەنەرال جاسايدى.
قۇپيا ساياساتتىڭ كەيبىر ساۋەگەيلەرىنە سەنەر بولساق، بيلىكتىڭ كوزقاراسى تۇرعىسىنان شاماسىن بىلەتىن بۇلىك زياندى ەمەس كورىنەدى. ولاردىڭ ورنىققان پىكىر جەلىسى مىنانداي: بۇلىك توڭكەرىپ تاستاماعان ۇكىمەتىن نىعايتادى. ول ارميانى سىننان وتكىزەدى، بۋرجۋازيانى توپتاستىرادى، پوليسيانىڭ بۇلشىق ەتىن شىڭدايدى، الەۋمەتتىك ۇيىتقىنىڭ بەرىكتىگىن كۋالاندىرادى. بۇل دەگەنىڭ گيمناستيكا، بۇل دەگەنىڭ كادىمگى گيگيەنا. بيلىك دەنەسىن سىلاعان كىسى سياقتى بۇلىكتەن كەيىن ءوزىن جاقسى سەزىنەدى.
وسىدان وتىز جىل بۇرىن بۇلىك باسقا كوزقاراستار تۇرعىسىنان دا قارالعان-دى.
ءوزىن-وزى "سالاۋاتتى اقىل" ساناعان اسا اۋقىمدى تەوريا بولدى، فيلينت السەستكە قارسى اقيقات پەن جالعاننىڭ اراسىنداعى دەلدال ەتىپ ول وزىنشە ءتۇسىندىرۋدى، ۇگىتتەۋدى، ءبىر پارا مەنمەن تىلەك ءيىلدىرۋدى ۇيعاردى؛ ۇيالتۋ مەن كەشىرۋدى قوسقاباتتاي وتىرىپ، ول ءوزىن دانالىق سانايدى، ال شىن مانىندە ول تاقۋالىق قانا. "التىن ورتا" سانالاتىن تۇتاس ءبىر ساياسي مەكتەپ وسىدان شىققان. ىستىق جانە سۋىق سۋدىڭ اراسىنان شىققان جىلى سۋدىڭ پارتياسى دەگەن وسى. جالعان تەرەڭدىگى مەن اتۇستىلىگىنەن بۇل مەكتەپ سەبەپتەرگە تەرەڭ ۇڭىلمەي سالدارلاردى زەرتتەيدى، شالا ءبىلىمنىڭ بيىگىنەن حالىق تولقۋلارىن سىبايدى.
ەگەر بۇل مەكتەپتىڭ ۋاعىزىن تىڭدار بولساڭ، "1830 جىلعى توڭكەرىستى قيىنداتقان بۇلىكتەر ءبىراز دەڭگەيدە ۇلى وقيعانى تازالىعىنان ايىردى". حالىق اشۋ-ىزاسىنىڭ اياق استىنان بۇلتسىز اسپانعا اينالعان داۋىلىنان تۋعان شىلدە توڭكەرىسى عاجايىپ قيمىل ەدى عوي. بۇلىك دەگەندەر ونىڭ باسىنا قايتادان بۇلت ءۇيىردى. ولار باسىندا ءبىراۋىزدىلىعى اتاپ وتىلگەن ريەۆوليۋسيانى ىرىتكىگە اينالدىردى. ارىنداي ۇمتىلعان ءاربىر قوزعالىستا كەمشىلىكتەر بولادى، شىلدە توڭكەرىسىندەگى سول اقاۋلاردى بۇلىك مۇلدەم جالاڭاشتاپ بەردى. "وھو! ۇلكەن وزگەرىس باستالدى!" دەپ جار سالۋعا نەگىز قالادى. شىلدە توڭكەرىسىنەن كەيىن جۇرت ازاتتىقتى سەزىندى: بۇلىكتەردەن كەيىن اپاتتى سەزدى.
كەز كەلگەن بۇلىك دۇكەندەردى جاۋىپ، باعالى قاعازداردى قۇنسىزداندىرادى، بيرجالاردا ابىرجۋ تۋعىزىپ، ساۋدانى توقتاتادى، ىسكە بوگەت جاساپ، بانكروتتىقتى شاپشاڭداتادى؛ اقشا ەندى جوق، ءىرى بايلىق يەلەرى ابىرجۋلى، قوعامدىق نەسيە شايقالعان، ءوندىرىس ىدىراۋعا جاقىن، بايلىقتى جاسىرىپ جاتىر، ەڭبەكتە قۇن قالمادى، قايدا بارساڭ دا ۇرەي، كۇللى قالالاردا وسى سوققىنىڭ جاڭعىرىعى بايقالادى.
اياق استىنان ءتۇپسىز شىڭىراۋدىڭ شىعا كەلۋ سەبەبى وسى. فرانسياعا بۇلىكتىڭ العاشقى كۇنى جيىرما ميلليونعا، ەكىنشىسى — قىرىق، ءۇشىنشىسى الپىس ميلليونعا تۇسكەنى ەسەپتەپ شىعارىلدى. ءۇش كۇندىك بۇلىك ءجۇز جيىرما ميلليون زيان كەلتىردى، بۇعان تەك قارجى تۇرعىسىنان قاراعاننىڭ وزىندە بۇل الاپات اۋىرتپالىققا، كەمەنىڭ اپاتقا ۇشىراۋىنا نەمەسە ۇتىلعان شايقاسقا تەڭ ەدى، سول ايقاستا جەلىلىك الپىس كەمەدەن ايىرىلعانمەن پارا-پار دەسە دە بولادى.
ارينە، تاريحي تۇرعىدان بۇلىك وزىنشە ءبىر تاماشا؛ كوشە ۇرىستارى شابىت جاعىنان پارتيزان سوعىسىنان ارتىق بولماسا، كەم ەمەس، بىرەۋىندە اعاشتىڭ جانى سەزىلسە، ەكىنشىسىندە قالانىڭ جۇرەگى تۋلايدى، وندا جان شۋان بولسا، مۇندا — جانن. بۇلىكتەر قىزىل بولسا دا عاجايىپ ساۋلەمەن تاريح مىنەزىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ايشىقتادى. ونىڭ اقكوڭىلدىلىگى ايقىن كورىندى؛ وندا انتەك باتىلدىق ساۋاتتى اقىلعا ءتان ەكەنىن دالەلدەپ بەرگەن ستۋدەنتتەر قاۋىمى، ۇلتتىق ۇلاننىڭ قايسار دۇكەن ساتۋشىلارىنىڭ قاراۋىل كۇزەتى، كوشە بالالارىنىڭ بەكەمدىگى، وتكەن-كەتكەننىڭ ءولىمدى جەك كورۋى — ءبار-بارى بار. وقۋ ورىندارى اسكەرلەرمەن قاعىسىپ قالدى. ايتپاقشى، ايقاسشىلاردىڭ اراسىندا ءبىر-اق ايىرماشىلىق بار، ول ولاردىڭ جاس الشاقتىعى، ايتپەسە ءبارى ءبىر ناسىلدەن، يدەيا ءۇشىن جيىرما جاستا، وتباسى ءۇشىن قىرىق جاستا جان قيعانداردىڭ تاباندىلىعى دا، شىدامدىلىعى دا ءبىر. قاشاندا ازامات سوعىسى وپىنتاتىن ارميا ەرلىككە اقىل-پاراساتىن قارسى قويدى. حالىقتىڭ جاۋجۇرەكتىگىن پاش ەتكەن بۇلىكتەر سونىمەن بىرگە بۋرجۋازيانىڭ باتىرلىعىن دا تاربيەلەدى.
جارايدى. ءبىراق وسىنىڭ ءبارى توگىلگەن قانعا تاتي ما؟ ال توگىلگەن قانعا بۇلىڭعىرلانعان بولاشاقتى، لاستانعان پروگرەستى تاڭداۋلىلار اراسىنداعى ۇرەيدى، ادال ليبەرالداردىڭ وكىنىشىن ريەۆوليۋسيانىڭ وزىنە ءوزى سالعان جاراسىنا الاقايلاعان جاتجەرلىك ابسوليۋتيزم 1830 جىلى جەڭىلىپ: "وندا نە تۇر، ءبىز مۇنى الدىن الا كورىپ بىلگەنبىز" دەپ ساۋەگەيسىگەندەردىڭ سالتاناتىن قوسىڭىز. بۇعان بالكىم اسقاقتاي تۇسكەن ءپاريجدى، ءسوزسىز السىرەگەن فرانسيانى قوسارسىز. قانىپەزەر ءتارتىپتىڭ ەسىرىپ كەتكەن بوستاندىقتى اۋىزدىقتاۋىنا ءجيى ماسقارالايتىن قانتوگىستەردى قوسىڭىز. سەبەبى ءبارىن سىپىرا ايتۋعا تۋرا كەلەدى. جالپى ناتيجەدە بۇلىكتەر قىرعىن اپات بولدى.
جالعان حالىق — بۋرجۋازيا بارىنشا قاناعاتتاناتىن بۇل جالعان دانالىق ءدال وسىلاي پايىمدايدى.
ال ءبىز بولساق، تىم اۋقىمدى، سوندىعىنان تىم قولايلى "بۇلىك" ءسوزىن لاقتىرىپ تاستايمىز. ءبىز ءبىر حالىق قوزعالىسىن ەكىنشىسىنەن اجىراتا الامىز. بۇلىك ۇرىستىڭ قۇلىنا تۇسە مە دەپ سۇرامايمىز دا. بارىنەن بۇرىن نەگە ۇرىستى ايتىپ وتىرمىز؟ وسىدان كەلىپ سوعىس تۋرالى ماسەلە تۋادى. سوعىس قامشىسى سورىڭدى بۇلىكتەن كەم قايناتا ما؟ جانە كەز كەلگەن بۇلىك اپات اكەلە مە؟ 14 شىلدە ءجۇز جيىرما ميلليونعا ءتۇستى-اق دەيىك. فيليپپ Vء-نى يسپان تاعىنا وتىرعىزۋ ەكى ميللياردقا تۇسكەن جوق پا ەدى. ءبىز 14 شىلدەنى وسى باعادان دا جوعارى قويار ەدىك. ايتقانداي، ءبىز بوس سانداردى الىپ تاستايمىز، ويتكەنى ولار دالەل بولىپ كورىنگەنمەن دە بوس ءسوز عانا. ءبىزدىڭ ويلاپ-تولعانۋىمىزدىڭ نىساناسى — بۇلىك، ەندەشە سونىڭ ءمانىن زەردەلەيىك. جوعارىدا باياندالعان دوكترينەرلىك قارسىلىقتا ءسوز سالدار جونىندە بولىپ وتىر، ال ءبىزدىڭ ىزدەيتىنىمىز — سەبەپ.
ونى انىقتايمىز دا.
ەكىنشى تاراۋ
ماسەلەنىڭ ءمانىسى
بۇلىك بار جانە كوتەرىلىس بار؛ بۇل اشۋ-ىزانىڭ ەكى ءتۇرلى كورىنىسى: بىرەۋى — بۇرىسى، ەكىنشىسى — دۇرىسى. بىردەن ءبىر ادىلەتتىلىككە نەگىزدەلگەن دەموكراتيالىق مەملەكەتتەردە بيلىكتى كەيدە ءبىر توپ ادامنىڭ باسىپ الۋىنا مۇمكىندىك تۋادى؛ سوندا بۇكىل حالىق كوتەرىلىپ، ءوز قۇقىعىن ساقتاپ قالۋدىڭ قامى ونىڭ قولىنا قارۋ العىزادى. ۇجىمنىڭ دەرجاۆالىق بيلىگىنەن تۋىندايتىن ماسەلەلەردىڭ بارىندە تۇتاستىڭ ءوزىنىڭ جەكە بولىكتەرىنە قارسى سوعىسى كوتەرىلىس بولىپ تانىلادى دا جەكە بولىكتەردىڭ تۇتاسقا شابۋىلى بۇلىك بولىپ تابىلادى؛ ءتيۋيلريدى كىم بيلەپ وتىرعانىنا بايلانىستى كورول مە، الدە كونۆەنت پە، تيۋيلريگە شابۋىل جاسالسا، ول ادىلەتتى نەمەسە ادىلەتسىز بولۋى مۇمكىن. حالىققا كەزەلگەن سول ءبىر قارۋ 10 تامىزدا كىنالى بولدى دا، 14 ميزامدا دۇرىس بوپ شىقتى. سىرتتاي ۇقساس، شىن مانىندە ءار ءتۇرلى؛ شۆەيساريالىقتار جالعاندى جاقتادى، ال بونوپارت شىندىقتى قورعادى. ءوز بوستاندىعىن سەزىنە وتىرىپ، جاپپاي داۋىس ءوز ساناسىندا بوستاندىققا جانە ۇستەمدىكپەن جاسالعان نارسە كوشەدە تالقاندالۋعا ءتيىس ەمەس. سول سياقتى وركەنيەتكە قاتىستىنىڭ بارىندە دە سولاي، بۇقارانىڭ تۇيسىگى كەشە كورەگەن بولسا، ەرتەڭىنە ول اينىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. سول ءبىر جالعىز كەرنەگەن كەك تەررەيگە قارسى زاڭدى دا، تيۋرگوعا قارسى ماعىناسىز. ماشينەلەردى قيراتۋ، قويمالاردى توناۋ، رەلستەردى ءبۇلدىرۋ، كەمە دوكتارىن تالقانداۋ، بۇقارانىڭ اداسۋى، حالىقتىق ءادىل سوتپەن پروگرەستى ايىپتاۋ، شاكىرتتەر ولتىرگەن راميۋس، تاستى بۇرشاقتاي جاۋدىرىپ، شۆەيساريادان رۋسسونى قۋۋ — بۇل دا بۇلىك. يزرايل مويسەيگە، افينا فوكيونعا، ريم سيپيونعا قارسى بولسا — بۇل دا بۇلىك. پاريج باستيلياعا قارسى بولسا، بۇل ەندى كوتەرىلىس. سولداتتارى الەكساندرعا، ماتروستارى حريستوفور كولۋمبقا قارسى شىقسا — بۇل بۇلىك، ابىرويسىز بۇلىك. نەگە دەيسىز عوي. سەبەبى الەكساندردىڭ ازياعا سەمسەردىڭ كومەگىمەن جاساعانىن، حريستوفور كولۋمب امەريكاعا كومپاستىڭ كومەگىمەن جاسادى: الەكساندر دا كولۋمب سياقتى تۇتاس الەم اشتى. بۇل الەمدەردى وركەنيەتكە تارتۋ جارىق دۇنيەنىڭ يەلىكتەرىن كەڭەيتۋ بولىپ شىقتى، بۇل ارادا قارسى قيمىل قىلمىس. حالىق كەيدە وزىنە ادالدىعىنان اينىپ قالادى. توبىر حالىقتى ساتىپ كەتەدى. ماسەلەن، تۇز كونترابانديستەرىنىڭ ۇزاققا سوزىلعان قاندى قارسىلىعىنان ارتىق نە بولۋ كەرەك، وسىناۋ قاسارىسقان قاندى قارسىلىق شەشۋشى ساتتە، قۇتقارۋ كۇنىندە، حالىقتىڭ جەڭىس ساعاتىندا كورول جاعىنا شىعىپ، تاقپەن كىرىگىپ كەتتى دە "قارسىنىڭ" كوتەرىلىسى جاقتاستاردىڭ بۇلىگىنە ۇلاستى. ناداندىقتىڭ نە كوڭىل قۇلازىتار كورىنىستەرى ەمەس پە! تۇز كونترابانديسى كورول دارىنان قۇتىلىپ، موينىندا سالبىراعان دار ارقانىنىڭ ۇزىگى مەن اق كوكاردانى تاعۋىن كورمەيسىڭ بە: "تۇز زەكەتى جويىلسىن!" دەگەن ۇكىم "جاساسىن كورول!" دەگەن ۇرانمەن الماستى. ۆارفولومەي ءتۇنىنىڭ جاۋىزدارى، 1792 جىلدىڭ سەنتيابريستەرى، اۆينون جانالعىشتارى، كولينيدى ولتىرۋشىلەر، لامبال حانىمدى ولتىرۋشىلەر، ءبريۋندى ولتىرۋشىلەر، يسپانياداعى ناپولەون جاقتاۋشىلارىنىڭ شايكالارى، جاسىل ورمان اعايىندىلارى، تەرميدورلىقتار، جەگيۋدىڭ باندالارى، شۇبەرەك بايلانعان شاباندوزدارى — مىنە، بۇل بۇلىك. اشىنعان قۇقىقتىڭ داۋىسىن اجىراتۋ قيىن ەمەس، ءبىراق ول ۇدايى جانايقاي كۇيزەلگەن، دۇرلىككەن، قوزعالىسقا كەلگەن بۇقارانىكى بولا بەرمەيدى، ويسىز ەسۋاستىق بار، جارىقشاق تۇسكەن قوڭىراۋلار بار، بارلىق دابىلدا قولانىڭ سىڭعىرى جوق. قۇمارپازدىق پەن ناداندىقتىڭ تەربەلىسى پروگرەستىڭ سەرپىنىنەن مۇلدەم باسقا. كوتەرىلىڭدەر، تەك قانا ءوسۋ ءۇشىن كوتەرىلىڭدەر! قايدا بارارلارىڭدى نۇسقاساڭدارشى ماعان. كوتەرىلىس دەگەنىمىز العا جىلجۋ. باسقا ورەكپۋلەردىڭ ءبارى زارارلى. ارتقا تارتقان ءاربىر اشۋلى ادىم — بۇلىك؛ كەرى قوزعالىس — ادام اۋلەتىنە زورلىق. كوتەرىلىس — اقيقاتتى شارپىعان اشۋ-ىزانىڭ جارىلىسى؛ كوتەرىلىس قازىپ تاستاعان كوشە تاباندارى شىندىق ۇشقىندارىن شاشىراتادى. بۇل تاباندار بۇلىككە تەڭ، باتپاعىن عانا تارتادى. دانتوننىڭ ليۋدوۆيك XVI-عa قارسىلىعى — كوتەرىلىس، گەبەردىڭ دانتونعا قارسىلىعى — بۇلىك.
وسىدان كەلىپ، ەگەر كوتەرىلىس جوعارىدا ايتىلعانداي بولسا، لافايەت اتاپ كورسەتكەندەي، ەڭ قاسيەتتى بورىش بولادى، وندا بۇلىك ەڭ قاتەرلى، قىلمىستى قاستاندىق بوپ قالادى. مۇنىڭ دەڭگەي-دارەجەسىندە ءبىرشاما ايىرماشىلىق تا بار: كوتەرىلىس بەينەبىر جانارتاۋ سياقتى، ال بۇلىك جانعان سابانعا كەلىڭكىرەيدى.
بۇلىك كەي-كەيدە بيلىكتىڭ ءوز ىشىنەن شىعا كەلەتىنىن ءبىز بۇرىن ايتقانبىز. پولينياك — بۇلىكشى، كاميلل دەمۋلەن — بيلەۋشى.
نارازىلىقتىڭ ءورشۋ دەڭگەيىندە كەيبىر ايىرماشىلىقتار بار، كوتەرىلىس كوبىنە جانارتاۋ ءتارىزدى، ال بۇلىك — جانىپ جاتقان سابان.
كەيدە كوتەرىلىستى تۇلەۋ دەۋگە بولادى.
بارلىق ماسەلەلەردى جاپپاي داۋىس بەرۋ ارقىلى شەشۋ — مۇلدەم جاڭا قۇبىلىس، ونىڭ الدىنداعى ءتورت مىڭ جىل حالىقتىڭ قۇقىعىن اياققا باسۋمەن جانە قايعى-زارىمەن سيپاتتالدى، سويتە تۇرا ءاربىر تاريحي ءداۋىر ءوز مۇمكىندىگىنە قاراي قارسىلىقتىڭ ءتۇر-تۇرىن تۋعىزدى.
گراكحتاردىڭ ورنىنا اشىنۋدان تۋعان جىر "Facit indignatio"9 كەلەدى.
سەزارلاردىڭ تۇسىندا سيەن قۋعىندالۋشىسى بولدى، ودان وزگە "اننالداردى" جازعان تاعى ءبىر ادام بولدى.
ۇلى قۋعىندالۋشى پاتموسا تۋرالى ايتىپ وتىرعانىمىز جوق، ول ءوز اشۋ-ىزاسىن مۇراتتاعى الەم ءۇشىن وسى دۇنيەگە توكتى، ءوزىنىڭ كورۋ تۇيسىگىمەن كەرەمەت ساتيرا تۋعىزىپ، اپوكاليپسيستىڭ جالىنداعان جارقىلىن ريم-نينيەۆيانىڭ، ريم-ۆاۆيلوننىڭ، ريم-سودومنىڭ بەتىنە لاقتىردى.
ءوز جارتاسىنداعى يوانن — تاستۇعىرداعى سفينكس، ونى تۇسىنبەي-اق قويۋعا بولادى، ويتكەنى ول — جەبىرەي، ءتىلى تىم قيىن؛ ءبىراق "اننالداردى" جازعان ادام لاتىندىق، تۋراسىن ايتساق ريمدىك.
نەرونداردىڭ پاتشالىق قۇرۋى مەسسو-تينتوعا باسىلعان كوڭىلسىز گراۆيۋراعا ۇقسايدى، سوندىقتان ولاردىڭ ءوزىن سول تاسىلمەن بەينەلەۋ كەرەك. جونعىش اسپاپپەن ءبىر عانا ويىپ جاساۋ تىم سولعىن شىعار، سوندىقتان ويىلعان ىزدەردى قويۋ، قيعاش قارا سوزبەن قالىڭداتقان ءلازىم.
جاۋىز پاتشالار ويشىلدارعا ءبىراز ىقپال جاسايدى. بۇعاۋعا تۇسكەن ءسوز — سۇمدىق ءسوز. ءامىرشى حالىقتى ۇنسىزدىككە دۋشار ەتسە، جازۋشىنىڭ قالامى ءوز قۋاتىن ەسەلەگەننىڭ ۇستىنە ەسەلەي تۇسەدى. وسىناۋ ۇنسىزدىكتەن تىلسىم تولىسۋ تۋىنداپ، ول شىم-شىمشىمداپ ويعا سارقىپ، قولا بوپ قاتىپ قالادى. تاريحتاعى قاناۋ تاريحشىلاردى قىسقا قايىرىپ، ءتۇيىندى تۇجىرىم جاساۋعا ۇيرەتەدى. ولاردىڭ داڭقتى پروزاسىنىڭ گرانيتتەي بەرىكتىگى جاۋىز پاتشالاردىڭ تىقسىرۋىنىڭ ناتيجەسى.
جاۋىزدىق جازۋشىلاردى شىعارما كولەمىن ازايتۋعا ماجبۇرلەيدى، بۇدان ءوز قۋاتىن ارتتىرا تۇسەدى. ۆەرەس ارەڭ سەزگەن سيسەرون كەزەڭىنىڭ وتكىرلىگى كاليگۋلاعا كەلگەندە مۇقالىپ قالۋى مۇمكىن، سويلەم قۇرعاندا قۇلاشتى كەڭ جايۋعا بولمايدى — سوققىدا كەرنەۋ مولىراق بولۋعا كەرەك. تاسيت بار قۋاتىمەن ويلانعان كىسى.
اقيقات پەن ادىلەتتىك قوسپاسىنا اينالعان ۇلى جۇرەكتىڭ ادالدىعى جاسىنداي جايپاپ تۇسەدى.
ءسوز اراسىندا ەسكەرتە كەتەلىك: تاريحتا ءتاسيتتىڭ سەزارعا قارسى كەلمەگەنى عاجاپ. ول ءۇشىن تاعدىر تيبەرييدى دايارلاعان سياقتى. سەزار مەن تاسيت — ساباقتاس ەكى قۇبىلىس، ولاردىڭ كەزدەسۋىن عاسىرلار قويىلىمىنىڭ ساحناسىندا كىمنىڭ كىرىپ، كىمنىڭ شىعۋى كەرەكتىگىن رەتتەپ تۇراتىن، مىقتىنىڭ ءوزى تىلسىم تۇردە بولدىرماي تاستادى. سەزار — ۇلى، تاسيت تە ۇلى. وسى ەكى ۇلىنى بىر-بىرىنە سوقتىقتىرماي قۇداي شىنىندا ايادى. ادىلەت ساقشىسى سەزارعا سوققى بەرە تۇرىپ تىم قاتتى كەتسە، ءادىل بولماس ەدى. جاراتقان جاببار يە وعان بارمادى. افريكا مەن يسپانياداعى ۇلى سوعىستار، سيسيليا تەڭىز قاراقشىلارىن جويۋ، گالليا، بولگاريا جانە گەرمانيادا وركەنيەت ورناتۋ — مۇنىڭ ءبارىنىڭ داڭقىن رۋبيكون جۋىپ جىبەردى. بۇل ارادا قۇدايى ءادىل سوتتىڭ سەرگەكتىگىنىڭ دە اسەرى بولدى، ول زاھارىن بارلىعىن ۋىسىندا ۇستاۋشى قاھارلى تاريحشىعا تۇسىرمەي، سەزاردى تاسيتتەن قۇتقاردى، ادەتتە دانىشپاندار ءۇشىن ۇكىمدى جۇمسارتاتىن دا جاعداي بار عوي.
ارينە، جاۋىزدىق ءتىپتى كەمەڭگەر جاۋىز پاتشانىڭ تۇسىندا دا جاۋىزدىق بولىپ قالا بەرەدى. داڭقتى تيرانداردىڭ زامانىندا دا بۇزىلعاندىق بولادى، ال ابىرويسىز جاۋىز پاتشالاردىڭ تۇسىندا ازعىندىق اۋرۋى بەل الىپ، جيىركەنىشتى جاعدايعا جەتەدى. ولاردىڭ بيلىگى كەزىندە ۇياتى كەتەردى ەشتەڭە بۇركەمەلەي المايدى، سوندىقتان ونەگەنىڭ اسقان شەبەرلەرى تاسيت پەن يۋۆەنال ولاردى ادامزات الدىندا پايداسى تيەردەي عىپ قامشىلاپ، ماسقارانىڭ بەتىن شيەدەي قىلدى، قارسىلىققا ءتىپتى ساڭىلاۋ دا قالدىرمادى.
ۆيتەللييدىڭ تۇسىنداعى ريم سۋللانىڭ كەزىندەگىدەن دە جيىركەنىشتى ساسىق. كلاۆديا مەن دوميسياننىڭ تۇسىنداعى جۇرەك اينىر جورعالاۋشىلىق پەن ءلاببايشىلدىق جاۋىز پاتشانىڭ كەسىرلىگىنە سايكەس كەلەتىن. قۇلداردىڭ قۇلشىلىعى وكتەم قولداردىڭ ءىسى، امىرشىلەرىنىڭ بەينەسى كورىنەتىن ولاردىڭ تامتىراعان ۇيات-ارى توڭىرەگىنە شىرىك ءيىسىن تاراتادى، بيلەپ-توستەۋشىلەردەن، وكىمەتى پاسىق، جۇرەكتەرى ۇساق، وجدانى ءالجۋاز، جاندارى بۇكسىك، تۋرا باياعى كاراكاللاندىڭ، كوممودتىڭ، گەليوگابالدىڭ كەزىندەگىدەي، ال سوندا سەزار زامانىندا ريم سەناتىنان قىران ۇياسىنا ءتان ساڭعىرىق ءيىسى عانا شىعۋشى ەدى عوي.
تاسيتتەر مەن يۋۆەنالداردىڭ كەشىگىپ جەتۋىنىڭ دە سەبەبى وسىدان؛ ايقىندىق داۋسىز بولعاندا سارالاۋشى كەلەدى ەمەس پە.
ال يۋۆەنال دا، تاسيت تە تۋرا ءتاۋرات تۇسىنداعى يساييا سياقتى ادام، ورتا عاسىرداعى دانتە سياقتى ادام؛ بۇلىك پەن كوتەرىلىس — كەيدە دۇرىس، كەيدە بۇرىس حالىق.
بۇلىك كوبىنە ماتەريالدىق اۋانداعى سەبەپتەردىڭ سالدارى بولادى، كوتەرىلىس قاشاندا ادامگەرشىلىك اۋانداعى قۇبىلىس. بۇلىك دەگەنىمىز مازانەللو، كوتەرىلىس — سپارتاك. كوتەرىلىس — اقىلمەن، بۇلىك اسقازانمەن دوس. قارىن اشادى، ءبىراق ۇدايى قارىن كىنالى ەمەس. حالىق اشىقسا، ماسەلەن بيۋزانستەگى بۇلىكتىڭ سىلتاۋى شىن، تولعانتارلىق ءارى ادىلەتتى. سوعان قاراماستان ول بۇلىك بولىپ قانا قويدى. نەگە دەيسىز عوي؟ ءادىل بولسا دا ادۋىن، قۋاتتى بولسا دا قاجىعان ونىڭ كوزدەگەنى بوسقا كەتتى؛ ول جولىنداعىنىڭ ءبارىن جايپاپ، تاپاپ، سوقىر پىلشە قيمىلدادى. ول ارتىنا شالدار مەن ايەلدەردىڭ، بالالاردىڭ ولىگىن تاستاپ كەتتى، نەگە ەكەنىن ءوزى دە بىلمەي جازىقسىزدار مەن كىناسىزدەردىڭ قانىن توكتى. حالىقتى تويىندىرۋ — جاقسى ماقسات، ال ونى قىرۋ — بۇل باعىتتاعى جامان ءتاسىل.
حالىقتىڭ كەز كەلگەن قارۋلى قارسىلىعى، ءتىپتى ول ەڭ زاڭدى بولسىن، ءتىپتى ول 10 تامىزداعى، 14 شىلدەدەگى باسكوتەرۋلەر بولسىن، ءبارى دە دۇربەلەڭنەن باستالادى. كوبىنە كوتەرىلىستىڭ باستاۋى بۇلىك بولادى، كادىمگى وزەن ءوز باستاۋىن تاۋداعى تاسقىننان الاتىنى ءتارىزدى. ول تاسقىن ادەتتە مۇحيتقا — ريەۆوليۋسياعا بارىن قۇيادى. ايتقانداي، پاراسات كوكجيەگىندە اسقاقتاپ تۇرعان سول تاۋ شىڭدارىندا تۋعاندار كەيدە ىزگى مۇراتتىڭ تازا قارىنان جاراتىلعان ادىلەت پەن دانالىقتىڭ، اقىل مەن قۇقىقتىڭ بيىگىنەن قارايدى؛ تاستان تاسقا سەكىرگەن قار كوشكىنى ءوز مولدىرىندە اسپاندى شاعىلتىپ، جۇزدەگەن جىلعالارعا سۋ بوپ تاراپ جاتاتىن اعىنداي، كوتەرىلىس تە كەنەت ءبازبىر مي-باتپاققا ءسىڭىپ ساپ بولادى، كادىمگى شالشىققا اينالعان رەين سەكىلدى.
مۇنىڭ ءبارى وتكەندەگى، بولاشاق باسقاشا. جاپپاي داۋىس بەرۋ تاماشا، ويتكەنى ول بۇلىكتىڭ ۇستانىمدارىنىڭ ءوزىن جويىپ، كوتەرىلىسكە داۋىس قۇقىعىن بەرىپ، ونى سول ارقىلى قارۋسىزداندىرادى. كوشەدەگى سوعىس بولسىن، مەملەكەتتەر شەكاراسىنداعى سوعىس بولسىن، جالپى سوعىس اتاۋلىنى جويۋ بولماي قويمايتىن پروگرەسكە ءسوزسىز اسەر ەتەدى. قانداي بولسا دا ءبىزدىڭ بۇگىنىمىز بەن ەرتەڭىمىز — بەيبىتشىلىك.
ايتقانداي، كوتەرىلىس پەن بۇلىك، ءبىرىنشىسى ەكىنشىسىنەن قالاي اجىراتىلسا دا، شىن بۋرجۋانىڭ كوزىنە ەكەۋى دە ءبارىبىر، ولاردىڭ رەڭكىن ول ناشار ايىرادى. ول ءۇشىن بۇلاردىڭ ءبارى انشەيىن عانا تارتىپسىزدىك، قيراتۋ، ءبۇلدىرۋ، بۇلىك ءيتىنىڭ قوجايىنعا ۇرگەنى، ارپىلداعانى، شاپتىققانى، قابۋعا تىرىسقانى، ونى ءسوزسىز شىنجىرلاپ، ۇيشىگىنە تىعۋ كەرەك؛ ءيتتىڭ باسى ۇلكەيىپ، قاراكولەڭكەدە ارىستاننىڭ بەينەسىنە ەنگەنشە ول وسىلاي ويلايدى.
بۋرجۋا سوندا عانا: "جاساسىن حالىق!" دەپ ايقايلايدى.
ال تاريح ءۇشىن 1832 جىلعى شىلدە قوزعالىسى نە بولىپ شىعادى؟ بۇلىك پە، الدە كوتەرىلىس پە؟
كوتەرىلىس.
كارلى وقيعانى بەينەلەگەندە كەيدە "بۇلىك" دەگەن ءسوزدى قولدانۋعا دا بولار، ءبىراق ونىڭ تەك سىرتقى كورىنىسىن سيپاتتاعاندا عانا، الايدا ولاردىڭ ايىرماشىلىعىن استە ۇمىتۋعا بولمايدى، ءتۇرى جاعىنان ول بۇلىك تە، مازمۇنى جاعىنان — كوتەرىلىس.
1832 جىلعى قوزعالىس ءوزىنىڭ قارىشتاي جارىلىپ، قابارا سونۋىمەن-اق كەرەمەت بولدى، ودان تەك بۇلىكتى عانا كورگەندەردىڭ ءوزى ايتقاندا اۋزىنىڭ سۋى قۇريدى. ولار ءۇشىن بۇل 1830 جىلدىڭ جاڭعىرىعى سەكىلدى. شامىرقانعان قيال ەكپىنى ءبىر كۇندە باسىلمايدى، دەپ مالىمدەيدى ولار. ريەۆوليۋسيا بىردەن توقتاي قالمايدى. جازىققا جايىلعان تاۋ سىلەمدەرى سەكىلدى ول، ءسوز جوق، بىرنەشە مارتە كوتەرىلىپ، باسىلىپ، سوسىن عانا ءبىر ورىندا تىنشيدى. يۋرا قىرقالارىنسىز ءالپى جوق، استۋرياسىز پيرەنەي جوق.
وسى زامانعى تاريحتىڭ پاريجدىكتەردىڭ جىرىندا "بۇلىكتەر ءداۋىرى" دەپ قالعان شابىتقا تولى داعدارىسى قازىرگى عاسىردىڭ بۇرقانعان ساتتەرىنىڭ ىشىندە وزىندىك سيپاتى بار سىن ساعات بولىپ قالاتىنىندا كۇمان جوق.
اڭگىمەگە كىرىسپەس بۇرىن تاعى دا بىرەر ءسوز.
بايانداۋعا جاتاتىن وقيعالار، تاريحشى كەيدە ورىن مەن ۋاقىتتىڭ جوقتىعىنان ەلەمەي كەتەتىن جاندى، قاسىرەتتى شىندىقتان بولە-جارعىسىز. الايدا ءومىر، تەبىرەنىس، ادام جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى ءدال وسىندا — وعان يمانىمىز كامىل. ۇساق-تۇيەگىن ەگجەي-تەگجەيلى ايتقان سياقتىمىز، ال مىناۋ تاريح قيىرىندا ءتۇسىپ قالعان ۇلى وقيعالاردىڭ جاپىراعى ءتارىزدى نارسە. بۇلىكتەر ءداۋىرى اتالاتىن كەزەڭ مۇنداي تۇگەندەۋلەرگە اۋزى-مۇرنىنان شىعىپ تۇر. سوت تەرگەۋلەرى بارلىعىن تەرەڭ زەردەلەمەسە دە، تاريحقا قاراعاندا، كەيبىر سەبەپتەرمەن ءبارىن دە اشتى. سوندىقتان ءبىز بەلگىلى جاعدايلار مەن باسپا ءسوز بەتىنە تۇسكەندەردەن باسقا ەشكىمگە بەلگىسىز، بىرەۋلەردى ۇمىتتىرىپ، بىرەۋلەردى ءولتىرىپ جىبەرگەن دەرەكتەردى جاريالاعالى وتىرمىز. بۇل الىپ كورىنىسكە قاتىسۋشىلاردىڭ كوبى جويىلعان، ولار ەرتەڭ دە ۇندەمەيدى، الايدا ءبىز ايتقالى وتىرعانىمىزدى ءوز كوزىمىزبەن كورگەنىمىزگە انت بەرە الامىز. كەيبىر ەسىمدەردى وزگەرتەمىز، ويتكەنى تاريح ۇستاپ بەرمەيدى، باياندايدى، الايدا نە بولىپ، نە قويعانىن ءبىز قاز-قالپىندا بەينەلەپ بەرمەكپىز. جازىپ جاتقان كىتابىمىزدىڭ اۋقىمىندا وقيعالاردىڭ تەك ءبىر جاعىن، ءبىر عانا كورىنىستى، شاماسى بارىنشا بەلگىلىسىن — 1832 جىلعى 5-6 ماۋسىمدى كورسەتپەكپىز؛ مۇنى ءبىز بىلايشا جاساماقپىز: وقىرمان تۇرىلمەيتىن قارا شىمىلدىقتىڭ استىنان وسىناۋ ۇرەيلى قوعامدىق باتىلدىقتىڭ بەينەسىن كورە الادى.
ءۇشىنشى تاراۋ
جەرلەۋ — تۇلەۋدىڭ جەلەۋى
1832 جىلدىڭ كوكتەمىندە ءۇش اي بويى ورەكپىگەن اقىل-ويدى مۇزداتىپ، ءبازبىر قايعىلى لاجسىزدىقتىڭ تابىن باسقان تىرىسقاق ىندەتىنە قاراماستان نارازىلىق باياعىدا-اق شەگىنە جەتكەن پاريج بۇرق ەتكەلى شاق تۇر ەدى. بۇرىن اتاپ وتكەنىمىزدەي، بايتاق قالا ارتيللەريالىق زەڭبىرەككە ۇقساس بولادى، تەك ونى وقتاپ، وت قويساڭ-اق گۇرس ەتىپ اتىلىپ كەتەدى. 1832 جىلدىڭ شىلدەسىندە سونداي وت ۇشقىنى گەنەرال لاماركتىڭ ءولىمى بولدى.
لامارك ىس-قيمىلمەن جاقسى اتاققا بولەنگەن ادام بولاتىن. يمپەريانىڭ تۇسىندا دا، قايتا قالپىنا كەلتىرۋ تۇسىندا دا وسى ەكى داۋىرگە قاجەت ەكى جاقتى ەرلىك جاسادى: ءبىرى جاۋىنگەرلىك ەرلىك تە، ەكىنشىسى شەشەندىك ەرلىك. بۇرىن ەرجۇرەك وجەت بولعانىنداي، سۋىرىلعان شەشەن دە ەدى، ونىڭ وتكىر ءتىلى سەمسەردەي قيىپ تۇسەتىن. ءىزاشارى فۋانىڭ كوماندوۆانيە تۋىن جوعارى ۇستاعانىنداي، ول بۇگىندە بوستاندىق تۋىن اسقاق ۇستاپ تۇر ەدى. سولشىلدار مەن اسىرە سولشىلداردىڭ ورتاسىنان ورىن تەۋىپ ول بولاشاققا باتىل قاراعانى ءۇشىن حالىقتىڭ سۇيىكتىسى، يمپەراتورعا جاقسى قىزمەت ەتكەنى ءۇشىن توبىردىڭ سۇيىكتىسى بولعان. گراف جەرارمەن، گراف درۋەمەن بىرگە ول ءوزىن in petto (ىشتەي) ناپولەون مارشالدارىنىڭ ءبىرى سەزىنەتىن. 1815 جىلدىڭ تراكتاتتارىن ول ءوزىن قورلاۋ دەپ قارسى الدى. ۆەللينگتوندى ول حالىقتىڭ جاناشىرلىعىن تۋعىزعان ورتاق وشپەندىلىكپەن جەك كوردى جانە ون جەتى جىل بويى وسى كەزەڭدە ءوتىپ جاتقانداردى ەلەمەي ۆاتەرلوو قاسىرەتىن ەسىندە ۇزاق ساقتادى. ءولىپ بارا جاتىپ ول ءجۇز كۇن وفيسەرىنە قۇرمەتتى ماراپات رەتىندە بەرگەن ساپىنى كەۋدەسىنە قىسىپ جاتتى. ناپولەون ارميا دەگەن سوزبەن ءولدى، لامارك "اتامەكەن" دەگەن سوزبەن كوز جۇمدى.
ونىڭ اجالىنىڭ جاقىندىعى ورنى تولماس قازا رەتىندە حالىقتى قورقىتتى، ال ۇكىمەت ودان تولقۋعا جەلەۋ بولادى دەپ شوشىندى. بۇل قازا قارالى قاسىرەت بولدى. كەز كەلگەن قايعى سياقتى قارالى قازا دا جارىلىس تۋعىزۋى كادىك. ءدال سولاي بولىپ شىقتى دا.
وسىنىڭ قارساڭىندا جانە تۋرا 5 ماۋسىم كۇنى، گەنەرال لاماركتى جەرلەۋ بەلگىلەنگەن كۇنى قارالى شەرۋ قاسىنان وتۋگە ءتيىس بولعان سەنت-انتۋان كەنتى جان شوشىرلىق تۇرگە ەندى. كوشەلەردىڭ شاتاسقان جەلىسى توبىر جۇرتتىڭ دابىرا-شۋىنا تولدى. جۇرت شاماسىنا قاراي قارۋلانىپ الىپتى. اعاش شەبەرلەرى "ەسىكتەردى بۇزىپ اشۋ ءۇشىن" ارالايتىن ۇستەلدەرىنىڭ تايانىشتارىن جۇلىپ اپ قارۋلانىپتى. بىرەۋى ەتىك كيگەندە قولداناتىن ىلمەكتەن قانجار جاساپ الىپتى، ەتىكشىدەن العان ول بۇيىمنىڭ ىلمەشەك جاعىن سىندىرىپ، قالعانىن ەكى ءجۇزدى ەتىپ قايراپ العان. ەندى بىرەۋى بىردەن ايقاسقا كىرىسۋ ءۇشىن ءۇش كۇن بويى كيىمىن شەشپەي ۇيىقتاپتى. اعاش شەبەرى لومبە دوسىن كەزدەستىرسە، ول: "سەن قايدا بارا جاتىرسىڭ؟" دەپ سۇراپتى. — "ءيا، مەندە قارۋ جوعىن كورىپ تۇرسىڭ عوي". — "ال، وندا قايدا بەت الدىڭ؟" — "قۇرىلىستا سيركۋلىم قالىپ قويعان ەكەن، سونى العالى بارامىن". — "ونىڭ ءقازىر ساعان نە كەرەگى بار؟" — "بىلمەيمىن"، — دەپ جاۋاپ بەردى لومبە. جاكلين دەگەن پىسىقاي ءوتىپ بارا جاتقان جۇمىسشىلاردى ۇستاپ الىپ: "كانە، بەرى كەلشى!" دەپ، ولارعا شاراپ الۋعا ون سۋ بەرىپ: "سەنىڭ ىستەيتىن جۇمىسىڭ بار ما؟" دەپ سۇرايدى. — "جوق". — "فيسپەرگە بار — مونرەيل مەن شارون زاستاۆالارىنىڭ اراسىندا ول، سودان جۇمىس تاباسىڭ". فيسپەردەن ولار پاتروندار مەن مىلتىق الادى. كەيبىر باسشىسىماقتار "پوشتا وتىنداي-اق جۇيتكىپ"، ءوز حالقىن جينادى. تاق زاستاۆاسىنداعى بارتەلەميدە، قالپاقشاداعى كاپەلدە كەلگەندەر ءبىر بىرىنە بايسالدى جۇزبەن جاقىندادى. ولاردىڭ قالاي ءسوز قاعىسقاندارى ەستىلىپ تۇردى: "تاپانشاڭدى سەن قايدا ۇستايسىڭ؟" — "كوكىرەكشەمنىڭ استىندا". — "ال سەن؟" — "جەيدەمنىڭ ىشىندە". كولدەنەڭ كوشەدەگى رولاند شەبەرحاناسىندا، سايمانشى بەرنە شەبەرحاناسىنىڭ قارسىسىنداعى مەزون-بريۋلە اۋلاسىندا ءبىر توپ ادام سىبىرلاسىپ ءجۇر. ءوزىنىڭ شىدامسىز قىزبالىعىمەن كوزگە ۇراتىن ماۆو دەگەن بىرەۋ ءبىر شەبەرحانادا ءبىر اپتادان ارتىق ىستەمەيدى ەكەن، قوجايىندار ونى ۇنەمى داۋلاسا بەرگەن سوڭ شىعارىپ جىبەرەتىن كورىنەدى. سول ماۆو مەنيلمونتان كوشەسىندە بارريكادادا قازا تاۋىپتى. پەشەنەسىنە ماۆونىڭ اياعىن قۇشۋ جازىلعان پرەتو دەگەن بىرەۋ: "مەنەن وسى نە قالايسىڭ، نە كەرەك ساعان؟" دەپ سۇراعاندا: "كوتەرىلىس" دەپ جاۋاپ بەرىپتى. بەرسي كوشەسىنىڭ بۇرىشىنا جينالعان جۇمىسشىلار سەن-مارسو كەنتىنىڭ ريەۆوليۋسيالىق ۋاكىلى لومارەندى كۇتىپ تۇر. بىر-بىرىنە پارول اشىق بەرىلىپ جاتىر.
سونىمەن 5 شىلدە بىردە اشىق، بىردە جاڭبىر بولىپ تۇرعان كۇنى پاريج كوشەلەرىمەن رەسمي، اسكەري ساندىلىكپەن ارتىق-كەم ساقتىقپەن قارالى شەرۋ ءوتتى. گەنەرال لاماركتىڭ تابىتىن ەكى باتالون بارابانمەن شىعارىپ ساپ باردى، قارىنا قارالى شۇبەرەك بايلاعان مىلتىقتارىن ءبارى تومەن تۇسىرگەن، بۇيىرىندە سەمسەرلەرى جارقىلداعان ون ۇلتتىق ۇلان، ۇلتتىق گۆارديانىڭ ارتيللەريالىق باتارەيالارى جانە بار. تابىتتى جاستار كوتەرىپ كەلەدى. ولاردىڭ سوڭىندا قولدارىنا لاۆر بۇتاقتارىن ۇستاعان وتستاۆكاداعى وفيسەرلەر كەتىپ بارادى. سودان كەيىن قيساپسىز كوپ ادام شەرۋ تارتتى، ادەتتەن تىس تولقىعان ولاردىڭ ءبىرازى — حالىق دوستارى قوعامىنىڭ مۇشەلەرى، زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ، مەديسينا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى، بارلىق ۇلتتىڭ قۋعىندالۋشىلارى؛ توبەلەرىندە يسپان، يتاليان، پولياك، نەمىس تۋلارى، ۇزىن ءۇش ءتۇستى تۋلار، ءار الۋان جالاۋلار؛ جاسىل جاپىراقتاردى بۇلعاپ بارا جاتقان بالالار، ءدال سول تۇستا باس كوتەرگەن اعاش شەبەرلەرى مەن تاس قاشاۋشىلار، قاعاز قالپاقتارىمەن ەرەكشەلەنىپ كوزگە تۇسكەن باسپاشىلار، ەكى-ەكىدەن، ۇش-ۇشتەن تاياقتارىن سىلتەپ، كەيبىرەۋلەرى قىلىشتارىن سەرمەپ ايعايلاپ بارادى، ءبىر جەردە بەيبەرەكەت شاشىراڭقى، ءبىر جەردە توپتاسقان توپ قۇرىپ، ەندى بىردە كولوننا بوپ ساپ تۇزەگەن. جەكەلەگەن توپتار وزدەرىنە كوشباسشىلار سايلاپ العان؛ ەكى تاپانشاسى كيىمىنىڭ ىشىنەن سىرتقا تەۋىپ تۇرعان ءبىر كىسى الدىنان وتكەن تىعىز ساپقا بايقاۋ جاساپ تۇرعان سىڭايلى، بۋلۆارلاردىڭ بۇيىردەگى اللەيالارىندا، اعاشتاردىڭ باسىندا، بالكونداردا، تەرەزەلەردە، شاتىرلاردا ەرلەردىڭ، ايەلدەردىڭ، بالالاردىڭ باستارى كورىنەدى، ءبارىنىڭ كوزىندە ۇرەي. قارۋلانعان توبىر ءوتتى، ابىرجىعان توبىر قاراپ قانا تۇر.
ۇكىمەت تە قاداعالاپ تۇر، ءبىر قولى سەمسەردىڭ سابىندا. ليۋدوۆيك XV الاڭىندا تولىق اسكەري ازىرلىكتى كورۋگە بولاتىن ەدى، وقشانتايلارى تولىق، مىلتىقتارى مەن مۋشكەتوندارى وقتاۋلى، الدىندا كەرنەيشىلەرى بار اتتىلى كارابينەرلەردىڭ ءتورت ەسكادرونى، لاتىن ورامى مەن بوتانيكا باعىندا كوشەدەن كوشەگە دەيىن ەشەلونمەن ساپقا تۇرعىزىلعان مۋنيسيپالدىق گۆارديا، شاراپ بازارىندا — دراگۋندار ەسكادرونى؛ گريەۆە الاڭىندا — جەڭىل كاۆالەريانىڭ 12ء-شى پولكىنىڭ جارتىسى، ەكىنشى جارتىسى باستيليا الاڭىندا، 6-شى دراگۋندار ەسكادرونى سەلەستيندىكتەردە تۇر، لۋۆر اۋلاسىن ارتيللەريا اۋزى-مۇرنىنان شىعارعان. ءپاريجدىڭ شەت ايماقتارىنداعى پولكتاردى ەسەپكە الماعاندا، قالعان اسكەرلەر كازارمالاردا بۇيرىق قانا كۇتىپ تۇر. مازاسىزدانعان بيلىك ورىندارى قاھارلى توبىرعا تارپا باس سالۋ ءۇشىن قالادا جيىرما ءتورت مىڭ، قالا ماڭىنداعى كەنتتەردە وتىز مىڭ سولداتتى ساقاداي ساي ۇستاپ وتىر.
جەرلەۋ ءراسىمى كەزىندە سىبىس تارادى. لەگيتيميستەردىڭ تىمىسكى ارەكەتى ءسوز بولدى، توبىر يمپەراتور ەتىپ قويعالى جاتقان ساتتە قۇداي ولىمگە كەسىپ، وپات بولعان گەرسوگ رەيحشتادسكيي تۋرالى ايتتى. بەلگىسىز بىرەۋ بەلگىلەنگەن ساعاتتا جالدانعان ەكى شەبەر قارۋ جاسايتىن زاۋىتتىڭ قاقپاسىن اشاتىنىن حابارلادى. كوپشىلىك جۇرتىڭ جۇزىنەن جادىراڭقى عانا ەمەس، جابىڭقى دا راي تانىلدى، اسىرەسە باس كيىمسىز جۇرگەندەردەن ول انىق كورىندى. جۇگەنسىز اساۋ، ءبىراق نيەتى يگىلەردىڭ ىرقىندا جۇرگەن حالىقتىڭ اراسىندا ناعىز زۇلىم جاۋىزداردىڭ بەت الپەتى، "تونايمىز!" دەپ ايعاي سالۋعا ءازىر سۋماڭداعان سۇمپايى اۋىزدار دا كورىنىپ قالدى. مي-باتپاقتىن تەرەڭىن شايقاپ، تۇبىندەگى لاي-لاستى بەتىنە شىعاراتىن تولقۋلار دا بولادى. مۇنداي قۇبىلىس "جاقسى ۇيىمداسقان" پوليسيانىڭ قاتىسۋىنسىز تۋمايدى.
شەرۋ بۋلۆارلاردى بويلاپ، مارقۇمنىڭ ۇيىنەن باستيلياعا دەيىن سونداي سىلبىر ءىلبىپ ارەڭ جىلجىدى. تابىتتى ۆاندوم باعاناسىن اينالىپ الىپ جۇرگەندە بىرنەشە وقيعا دا بولىپ ءوتتى، بىرەۋ شەرۋ وتكەندە بالكوندا تۇرىپ باس كيىمىن الماعان گەرسوگ فيسجامعا تاس اتتى؛ بىرەۋلەر حالىق تۋىنداعى گالل قورازىنىڭ سۋرەتىن جۇلىپ اپ سازعا تاستادى، سەن-مارتەن قاقپاسىندا پوليسەيدى قىلىشپەن سوقتى، 12ء-شى جەڭىل كاۆالەريا پولكىنىڭ وفيسەرى "مەن رەسپۋبليكاشىلمىن!" دەپ ايقايلادى، پوليتەحنيكالىق مەكتەپ ماجبۇرلەگەن قاماۋدان قۇتىلىپ، شەرۋگە قوسىلىپ، شاكىرتتەرى: "پوليتەحنيكالىق مەكتەپ جاساسىن! جاساسىن رەسپۋبليكا!" دەپ ۇران تاستادى. باستيليادا اۋەسقويلاردىڭ ۇزىننان-ۇزاق قورقىنىشتى قاتارى ءتىزىلىپ، سەنت-انتۋان كەنتىنەن ءتۇسىپ، كورتەجگە قوسىلدى، توبىردى قاھارلى ءبىر تولقىن تەڭسەلتىپ جىبەردى.
ءبىر كىسىنىڭ ەكىنشىسىنە: "اناۋ جيرەن ساقالدى كوردىڭ بە؟ قاشان اتۋعا بولاتىنىن ايتسا، سول ايتادى. زايىرى، سول جيرەن ساقال باسقا ءبىر باس كوتەرۋ كەزىندە، كەنيسسە ىسىندە دە سول ءرولدى ورىنداعان ءتارىزدى".
كۇيمە باستيليادان اسىپ، سۋ ارناسىن بويلاي كىشىرەك ءبىر كوپىردەن ءوتىپ، اۋستەرليس كوپىرىنىڭ الدىنداعى الاڭعا جەتتى. سوندا ول توقتادى. ءدال وسى مەزەتتە توبىرعا قۇس ۇشار بيىكتەن كوز تاستاساڭ، ول اققان جۇلدىزعا ۇقسار ەدى، باسى كوپىر الاڭىندا جاتىر دا، قۇيرىعى باستيليا الاڭىنىڭ قوڭىراۋ جاعالاۋىنا شەيىن سۇيرەلەنىپ، بۋلۆارمەن سەن-مارتەن قاقپاسىنا دەيىن سوزىلعان. كۇيمەنىڭ اينالاسىندا جۇرت شەڭبەرلەي ۇيىستى. ۇلان جيىن ساپ بولىپ ءۇنسىز قالدى. لافايەت سويلەپ لاماركپەن قوشتاستى. بۇل ءبىر جۇرەك ەلجىرەتەر سالتاناتتى ءسات بولدى. بارلىق باستار جالاڭاشتالىپ، بارلىق جۇرەك القىنا سوقتى. اياق استىنان توبىردىڭ ورتاسىندا قولىندا قىزىل جالاۋى بار شاباندوز پايدا بولدى، كەيبىرەۋلەر ونىڭ قولىنداعى باسىنا قىزىل قالپاقشا كيگىزگەن سۇڭگى دەيدى. لافايەت تەرىس اينالدى. ەكسەلمانس ءراسىمدى تاستاپ كەتتى.
قىزىل تۋ داۋىل تۇرعىزىپ، ءوزى سوعان سۇڭگىپ كەتتى. قوڭىراۋ بۋلۆارىنان اۋستەرليس كوپىرىنە دەيىن توبىردىڭ اراسىندا داۋىلدى تەڭىزدىڭ تولقىنىنا ۇقساس گۋىل ۇدەي تارتتى. "لاماركتى پانتەونعا! لافايەتتى راتۋشاعا قويۋ كەرەك!" دەگەن قاتتى ايقاي شىقتى. توبىردىڭ ايقاي قولداۋىمەن جاس جىگىتتەر قارالى كەمەگە جەگىلىپ، لاماركتى اۋستەرليس كوپىرىمەن، ال لافايەتتى مورلاند جاعالاۋىمەن الا تارتتى.
لافايەتتى قورشاپ، قوشەمەتتەگەن توپتا ليۋدۆيگ شنەيدەر ەسىمدى ءبىر نەمىستى بايقاپ، بىرەۋلەر بىرىنە ءبىرى نۇسقاپ جاتتى؛ كەيىننەن جۇزگە كەلىپ، ابدەن قارتايىپ قايتقان بۇل شال 1776 جىلعى سوعىسقا قاتىسىپ، ترەنتون تۇسىندا ۆاشينگتوننىڭ باسشىلىعىمەن شايقاسىپ، برەنديۆاين ماڭىندا لافايەتتىڭ كومانداسىندا بولعان.
سول شاقتا مۋنيسيپالدىق اتتى اسكەر سول جاعامەن قوزعالىپ، كوپىردى بوگەدى دە، سەلەستيندىكتەردەن قوزعالعان دراگۋن دا وڭ جاعالاۋدان مورلاند جاعالاۋىنا جەتىپ بۇرىلدى. لاماركتىڭ تابىتىن قاۋمالاپ كەلە جاتقان حالىق ولاردى جاعالاۋدىڭ بۇرىلىسىندا اياق استىنان بايقاپ: "دراگۋندار!" ايقاي سالدى. دراگۋندار تاپانشاسىن قابىنان، قانجارلارىن قىنىنان، مىلتىقتارىن قۇنداعىنان سۋىرماي جاي ادىمداپ جىلجىپ كەلەدى.
ولار كىشكەنتاي كوپىرگە ەكى ءجۇز قادام قالعاندا توقتادى. لافايەتتى ارباكەشى جەتكەنشە ولار ارالارىن اشىپ وتكىزىپ جىبەردى دە، لەزدە قاتارىن قايتا قوسىپ، ساپ تۇزەدى. وسى كەزدە دراگۋندار مەن توبىر تۇيىسە باستاعان ەدى. ايەلدەر ۇرەيلەنىپ قاشا جونەلدى.
وسىناۋ سىن ساعاتتا نە بولىپ، نە قويدى؟ وعان ەشكىم دە جاۋاپ بەرە الماس ەدى. بۇل ەكى بۇلت كەلىپ قوسىلعان بۇلىڭعىر ءسات بولدى. شابۋىلعا بەلگى بەرگەن كەرنەي دابىلى ارسەنال جاقتان شىقتى دەگەن كىم، دراگۋنعا قانجار سىلتەگەن قانداي بالا — بارلىعى وسى ساۋالداردان باستالدى. جالعىز-اق ءشۇباسىزى: ءۇش دۇركىن اتىلعان مىلتىق، بىرىنشىسىندە ەسكادرون كومانديرى شولە وپات بولدى، ەكىنشىسىندە ءبىر كەمپىر ءولدى، ۇشىنشىسىندە وق ءبىر وفيسەردىڭ ەپولەتىنە ءتيدى، سوندا ءبىر ايەل: "تىم ەرتە باستادى!" دەپ شارىلدادى؛ سول مەزەت مورلاند جاعالاۋىنا قارسى بەتتەن وسى كەزگە دەيىن كازارمالاردا تۇرعان دراگۋندار ەسكادرونى قىلىشتارىن جالاڭاش ۇستاپ، الدارىنداعىلاردىڭ ءبارىن جايپاپ، باسسومپەر كوشەسىمەن جانە قوڭىراۋ بۋلۆارىمەن شاۋىپ ءوتتى.
وسىمەن ءبارى دە ايتىلدى: داۋىل تۇرىپ، تاستار ۇشىپ، گۇرسىلدەپ مىلتىق اتىلىپ، جۇرتتىڭ كوپشىلىگى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ەڭىسكە قاراي جوڭكىپ، سەنانىڭ كىشى قولتىعى ارقىلى قازىرگى كەزدە توپىراق ءۇيىندىسى بولىپ قالعان لۋۆە ارالىنىڭ اسا اۋماقتى تابيعي قامالعا ۇقساس تار البارلارىنا بارىپ پانالادى، شايقاسۋشىلار قورشاۋلاردىڭ قازىعىن جۇلىپ اپ، قارۋ عىپ، تاپانشالاردان اتىپ، بارريكادالار قۇردى؛ كەرى تىقسىرىلعان جاس جىگىتتەر قارالى كۇيمەمەن ىلەسىپ جامىراعان بەتىمەن اۋستەرليس كوپىرى ارقىلى ءوتىپ، مۋنيسيپالدىق گۆاردياعا تارپا باس سالدى، كارابينەرلەر جەتتى جۇگىرىپ، دراگۋندار قىلىشپەن قارسى كەلگەندەردىڭ ءبارىن باۋداي ءتۇسىرىپ بارادى، توبىر شاشىراپ، جان-جاققا قاشتى، سوعىستىڭ شۋى ءپاريجدىڭ ءتورت قۇبىلاسىنا تۇگەل جەتتى. جۇرت: "قارۋعا ۇمتىلىڭدار!" دەپ ايعاي ساپ، ءقۇلاپ-سۇرىنىپ جۇگىرىپ بارادى، ءبىراق قارسىلاسۋىن قويار ەمەس. وتتى ۇرلەپ ورشىتكەن جەل سياقتى اشۋ-ىزا بۇلىكتى قوزدىرا ءتۇستى.
ءتورتىنشى تاراۋ
باعزى زاماننىڭ تولقۋلارى
بۇلىكتىڭ بۇرق ەتىپ قايناعان العاشقى ساتىنەن قىزىق ەشتەڭە جوق. بارلىعى بار جەردە ءبىر-اق بۇرق ەتە قالادى. بۇل الدىن الا بولجانعان با؟ ءيا، بولجانعان. الدىن الا دايىندالعان با؟ جوق، دايىندالماعان. ەندەشە بۇل قايدان شىعىپ جاتىر؟ كوشە تاباندارىنان. بۇل قايدان ءتۇسىپ جاتىر؟ بۇلتتاردان. ءبىر جەردە كوتەرىلىس استىرتىن قاستاندىق سيپاتىنا يە بولسا، ەندى ءبىر جەردە اشۋ-ىزانىڭ اياق استىنان بۇرق-سارق قايناۋى سياقتى. العاشقى كەزدەسكەن كولدەنەڭ كوك اتتى توبىردىڭ تاسقىنىن ۋىسىنا ۇستاپ، قايدا باعىتتاعىسى كەلسە، سوندا باعىتتايدى. قورقىنىش ۇرەيگە تولى باستاماسىنا كەلىپ، ءبازبىر قاتەرلى كوڭىلدىلىك ارالاسادى. اۋەلى ايعاي شىعادى، دۇكەندەر قۇلىپتالىپ، قاس قاققانشا بولماي، بۇيىمدار كورمەسى عايىپ بولادى؛ اتىلعان بىرەن-ساران مىلتىق داۋىسى ەستىلەدى؛ جۇرت دۇركىرەپ جۇگىرەدى؛ مىلتىق ءدۇمى قاقپالاردى قاقىراتادى؛ اۋلالاردا: "ال، قىزىق دۋمان باستالدى!" دەپ قىزمەتشى ايەلدەر ساق-ساق كۇلەدى.
ىىىيرەك ساعات وتپەي جاتىپ، ءپاريجدىڭ جيىرما جەرىندە ءبىر مەزگىلدە دەرلىك مىنانداي وقيعالار ءوتتى:
سەنت-كرۋا-دە-لا-برەتوننەري كوشەسىندە جيىرما شاقتى جاس جىگىت ءلايلىحاناعا كىرىپ، ىلعي ءبىر شاشى ۇزىن ساقالدىلار ءمينوت بولار بولماستا كولدەنەڭ ۇستاپ ورالعان ءۇش ءتۇستى تۋ الىپ شىقتى، الدارىندا قارۋلى ءۇش ادام: بىرەۋىندە قىلىش، بىرەۋىندە مىلتىق، ۇشىنشىسىندە سۇڭگى بار.
نونەندەر كوشەسىندە جاقسى كيىنگەن، باسى قاسقا، قارنى بار، ماڭدايى بيىك، ساقالى قارا، مۇرتى تىكىرەيگەن ءبىر بۋرجۋا وتكەن-كەتكەنگە پاترون ۇسىنىپ تۇر.
سەن-پەر-مونمارتر كوشەسىندە جەڭىن ءتۇرىنىپ العان كىسىلەر قارا تۋ كوتەرىپ بارادى، وعان اق بوياۋمەن باتتيتىپ: "رەسپۋبليكا نەمەسە ءولىم!" دەپ جازىپ قويعان. ورازاشىلار، ساعاتشىلار، مونتورگەيل، Maندار كوشەلەرىندە تۋلارىندا التىنمەن جازىلعان "سەكسيا" دەگەن ءسوز بەن ونىڭ ءنومىرى بار كىسىلەر پايدا بولدى. ول تۋلاردىڭ ءبىpi ارەڭ بايقالاتىن اق جولاعى بار كوك ارالاس قىزىل تۋ ەكەن.
سەن-مارتەن بۋلۆارىندا قارۋ جاسايتىن شەبەرحانا مەن قارۋ ساتاتىن ءۇش دۇكەندى تالقانداپتى. بىرەۋى — بوبۋر كوشەسىندە، ەكىنشىسى — ميشەلي-كونت كوشەسىندە، ءۇشىنشىسى — تامپل كوشەسىندە. بىرنەشە ءمينوتتىڭ ىشىندە مىڭ قولدى توبىر كوبى ەكى ءدىڭدى ەكى ءجۇز وتىز مىلتىقتى، الپىس ءتورت قىلىشتى، سەكسەن ءۇش تاپانشانى تارتىپ aپ تاراتىپ اكەتتى. بىرەۋى مىلتىق، ەكىنشىسى سۇڭگى الدى؛ ءسويتىپ حالىقتى كوبىرەك قارۋلاندىرۋعا مۇمكىندىك تۋدى.
گريەۆە جاعالاۋىنا قارسىدا كارابينمەن قارۋلانعان جاس جىگىتتەر ورامداردا اتىسۋ ءۇشىن ورنالاستىرعان، تەك ايەلدەر عانا قالعان پاتەرلەرگە كىرىپ الدى. ولاردىڭ بىرەۋىندە پىلتە مىلتىق بار ەكەن. بۇل كىسىلەر ەسىكتىڭ قوڭىراۋىن شىلدىراتىپ، ۇيگە كىرىپ، پاترون جاساۋعا كىرىستى. ايەلدەردىڭ ءبىرى: "مەن پاترون دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەۋشى ەدىم، كۇيەۋىم ونىڭ نە ەكەنىن كەيىن ايتتى"، — دەيدى.
ۆەي-ودريەت كوشەسىندە ءبىر توپ ادام سيرەك كەزدەسەتىن بۇيىمدار دۇكەنىن بۇزىپ، جاتاعاندار مەن تۇرىك قارۋلارىن الىپ كەتىپتى.
مىلتىقپەن اتىپ ولتىرىلگەن تاس قالاۋشىنىڭ ءمايىتى ءىنجۋ كوشەسىندە جينالماي جاتتى.
قايدا قاراساڭ دا — سول جاعا، وڭ جاعا، كۇللى جاعالاۋلاردا، بۋلۆارلاردا، لاتىن ورامىندا، بازار ورامىندا القىنعان ەركەكتەر، جۇمىسشىلار، ستۋدەنتتەر، سەكسيالاردىڭ مۇشەلەرى پروكلاماسيالار وقىپ، "قارۋعا ۇمتىلىڭدار!" — دەپ ايعايلادى، كوشە شامدارىن سىندىرىپ، كولىكتەردى دوعارىپ، كوشە تاباندارىن تالقانداپ، ۇيلەردىڭ ەسىگىن بۇزىپ، اعاشتاردى تامىرىمەن جۇلىپ، جەرقويمالاردى تىمىسكىلەپ، كەسپەكتەردى دومالاتىپ، جۇمىر تاستار مەن شوي تاستاردى ءۇيىپ، جيھازدار مەن تاقتايلاردى قالاپ، بارريكادا جاسادى.
ولار بۋرجۋانى وزدەرىنە كومەكتەسۋگە ماجبۇرلەدى. ايەلدەرگە كىرىپ، ۇيدە جوق ەرلەرىنىڭ قىلىشتارى مەن مىلتىقتارىن تالاپ ەتتى، سوسىن ەسىكتەرىنە يسپاننىڭ اق سىرىمەن "قارۋ تاپسىرىلدى" دەپ جازىپ كەتتى. كەيبىرەۋلەر قىلىش پەن مىلتىقتى العانى تۋرالى قولحات بەرىپ، ءوز اتتارىن جازىپ، "بۇلاردى الۋعا ەرتەڭ مەرياعا كىسى جىبەرىڭدەر" دەيدى. كوشەلەردە جالعىز-جارىم قاراۋىلداردى، مۋنيسيپاليتەتكە بارا جاتقان ۇلتتىق ۇلانداردى قارۋسىزداندىردى. وفيسەرلەردىڭ ەپولەتتەرىن جۇلىپ الدى. سەن-نيكولا زيراتى كوشەسىندە ۇلتتىق گۆارديانىڭ توبىر سوڭىنا ءتۇسىپ جۇرگەن ءبىر وفيسەرى تاياقپەن، ايبالتامەن قارۋلانعان توپتان ارەڭ قۇتىلىپ، ءبىر ۇيدە بوي تاسالاپ، ءتۇن ورتاسىنا دەيىن وتىردى دا، باسقا كيىم كيىپ شىقتى.
سەن-جاك ورامىندا ستۋدەنتتەر ارانىڭ ۇياسىنداي جيھازدالعان بولمەلەردەن ۇشا شىعىپ، سەن-ياسەنت كوشەسىمەن "پروگرەسس" ءدامحاناسىنا كوتەرىلەدى نەمەسە ماتيۋريندىكتەر كوشەسىندەگى "جەتى بيليارد" ءدامحاناسىنا تومەن تۇسەدى. تانسنونەن كوشەسىندە بارريكادا جاساۋ ءۇشىن اعاش قويماسىن تۋ-تالاقاي قىلدى. جاس جىگىتتەر تاس تاعانداردا وتىرا قاپ پودەزدەردە قارۋ ءبولدى. تەك ءبىر عانا جەردە — سەنت-اۆۋا مەن سيمون-دە-فران كوشەلەرىنىڭ بۇرىشىندا تۇرعىندار قارسىلىق كورسەتىپ، بارريكادانى قيراتتى. تەك ءبىر عانا جەردە كوتەرىلىسشىلەر كەرى شەگىندى: ۇلتتىق ۇلان جاساعىن اتقىلاپ، ولار تامپل كوشەسىندە جاساپ جاتقان بارريكاداسىن تاستاپ، ارقان كوشەسىمەن قاشتى. جاساق بارريكادادان قىزىل تۋعا تاپ بولدى، ءبىر پاكەت پاترون، ءۇش ءجۇز تاپانشا وعىن تاپتى. ۇلاندار تۋدى جاپىراقتاپ جىرتىپ، سۇڭگىلەرىنىڭ ۇشىنا شانشىپ الدى.
ءبىزدىڭ باياۋ بەلگىلى جۇيەمەن اڭگىمەلەپ وتىرعانىمىزدىڭ ءبارى بۇكىل قالادا بىردەن ءوتىپ، الاس-كۇلەس بولىپ جاتتى، سان نايزاعاي جالتىلداپ، كۇن ءبىر عانا رەت كۇركىرەگەن سياقتى.
ءبىر ساعاتقا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءبىر عانا بازار شارشىسىندا جەردەن ءوسىپ شىققانداي جيىرما جەتى بارريكادا بوي كوتەردى. ولاردىڭ تۇيىسەر تۇسى جانن مەن ونىڭ ءجۇز التى سەرىگىنە بەكىنىس بولعان اتاقتى № 50 ءۇي ەدى، ول ءبىر جاعىنان سەنت-مەرري بارريكاداسىمەن، ەكىنشى جاعىنان موبيۋە كوشەسىندەگى بارريكادامەن قورشالدى دا ءوزىنىن مايدان الاڭى بولعان ارسي، سەن-مارتەن جانە وبري-لە-بۋشە كوشەلەرىنە ۇستەمدىك ەتتى. ەندى بارريكادا — بىرەۋى مونتەلگەيل كوشەسىنەن ۇلكەن قاڭعىباس كوشەسىنە، ەكىنشىسى جوفرۋا-لان-جيەۆەن كوشەسىنەن سەن-اۆۋاعا بۇرىشتاي كىرىپ تۇردى. بۇلار ءپاريجدىڭ باسقا جيىرما ورامىنداعى قيساپسىز كوپ بارريكادالاردى ەسەپتەمەگەندەگىسى عانا، ولاردىڭ ىشىندە مارس پەن سەنت-جەنيەۆە قىسقاسىندا مەنيلمونتان كوشەسىندەگىلەر بار؛ مەنيلمونتانداعىدان توپساسى ءۇزىلىپ، جامباستاپ قالعان قاقپا مەن كىشكەنتاي وتەل-دە كوپىرىنىڭ ماڭىندا اۋدارىلعان ەكى اياقتى اربادان جاسالعان تاعى ءبىر بارريكادا كورىنەدى.
گۋدونشىلار كوشەسىندەگى بارريكادادا جاقسى كيىنگەن ءبىر كىسى قۇرىلىسشىلارعا اقشا تاراتىپ تۇر. گرەنەت كوشەسىندەگى بارريكاداعا ءبىر سالت اتتى كەلىپ، بارريكاداعا باسشىلىق ەتىپ جۇرگەن ادامعا ءبىر تۇيىنشەك تاپسىردى، سۇرقىنا قاراعاندا تەگى تەڭگە بولۋى كەرەك. "مىناۋ شاراپ جانە باسقا كەرەك-جاراققا جۇمساۋ ءۇشىن" دەدى ول. گالستۋگى جوق اققۇبا جىگىت بارريكادادان بارريكاداعا ءوتىپ، ءپارولدى حابارلاپ ءجۇر. كوك پوليسيا كۇنقاعارىن كيگەن بىرەۋ قىلىشىن جالاڭ ۇستاپ، كۇزەتشىلەردى ورىن ورنىنا قويۋدا. بارريكادالاردىڭ سىرتىنداعى ءلايلىحانالار مەن قاقپاشىلاردىڭ ۇيشىكتەرى قاراۋىل كۇزەت ورنىنا اينالدى.
بۇلىك شەبەر اسكەري تاكتيكانىڭ بارلىق زاڭدارى بويىنشا ارەكەت ەتتى. تار، ويلى-قىرلى، قيقى-جيقى سانسىز بۇرىشتارى مەن بۇرىلىستارى بار كوشەلەر، اسىرەسە، ورماننان دا جامان بىتىسقان، جىقپىل-جىقپىلى كوپ كوشەلەردىڭ جەلىسى سياقتى بازارلاردىڭ شەت پۇشپاقتارى تاماشا تاڭداپ الىنعان. سەن-اۆۋا ورامىندا كوتەرىلىسكە باسشىلىقتى حالىق دوستارى قوعامىنىڭ باسشىلارى ءوز موينىنا الىپتى دەيدى. پانسو كوشەسىندەگى ولگەن ادامدى ءتىنتىپ، قوينىنان ءپاريجدىڭ جوسپارىن تاپقان كورىنەدى.
شىن مانىندە، بۇلىكتى كوزگە كورىنبەيتىن اۋادا جۇرگەن ءبىر وكتەم كۇش باسقاردى. كوتەرىلىس ءبىر قولىمەن قاس قاققانشا بارريكادالار تۇرعىزىپ، ءبىر قولىمەن گارنيزوننىڭ كۇللى كۇزەت ورىندارىن باسىپ الدى. ءۇش ساعاتقا جەتپەي لاپ ەتكەن ءوق-دارى جولى سياقتى كوتەرىلىسشىلەر ارسەنالدىڭ وڭ جاعاسىندا كورول الاڭىنداعى مەريانى، بۇكىل مارەنى، پوپەنكۋر قارۋ جاساۋ زاۋىتىن، گاليوت، ءىىىاتو-د'و جانە بازار ماڭىنداعى كۇللى كوشەلەرگە باس سالىپ، ورنىعىپ تا الدى، سول جاعالاۋداعى — ارداگەرلەر كازارمالارى، سەنت-پەلاجي، موبەر الاڭى، قوس ديىرمەننىڭ ءوق-دارى جەرقويماسى، بارلىق زاستاۆالار سولاردىڭ قاراۋىنا كوشتى. كەشكى ساعات بەسكە تامان ولار باستيليانىڭ، لەنجەريدىڭ، اق مانتيالار ورامىنىڭ قوجاسى بولدى، ال بارلاۋشىلارى جەڭىس الاڭىنىڭ قيىلىسىنا كىرىپ، فرانسۋز بانكىنە، پتي-پەر مەن پوچتامتقا سەس تانىتتى. ءپاريجدىڭ ۇشتەن ءبىرى كوتەرىلىسشىلەردىڭ قولىندا بولدى.
ۇرىس قۇلاشىن تىم-اق كەڭ جايدى؛ قارۋلاندىرۋ، ءتىنتۋ، قارۋ دۇكەندەرىن شاپشاڭ باسىپ الۋ نوسەرلەي جاۋعان تاستاردان باستالعان ايقاستىڭ زەڭبىرەك اتىستارىنا ۇلاسقانىن ايعاقتادى.
كەشكى ساعات التىعا قاراي سومون پاسساجى ايقاس الاڭىنا اينالدى. كوتەرىلىسشىلەر ونىڭ ءبىر شەتىنە ورنىعىپ، قارسىسىندا — ەكىنشى شەتىندە اسكەرلەر تۇردى. اتىس تورتەمىردەن تورتەمىرگە اۋىسا ءجۇرىپ جالعاستى. وسىناۋ كىتاپتىڭ قيالشىل اۆتورى باقىلاۋشى بولىپ بۇلىك جانارتاۋىنا جاقىن جەردەن قارايمىن دەپ ءجۇرىپ ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالدى. وقتان ول دۇكەندەردى ءبولىپ تۇرعان جارتى باعانداردى تاسالانىپ قانا امان قالدى، وسىنداي قيىن جاعدايدا ول جارتى ساعاتقا جۋىق بولدى. سول تۇستا جيىندى باسا كوكتەپ، ۇلتتىق ۇلاندار كيىنىپ، مۇزداي قارۋلانىپ، مەريا جاقتان جاساقتار، كازارمالاردان پولكتەر شىقتى. زاكىر پاسساجىندا بارابانشىعا بىرەۋ قانجار سالدى. ەكىنشى بارابانشى اققۋ كوشەسىندە وتىز جاس جىگىتتىڭ قورشاۋىندا قالدى، ولار باراباندى تەسىپ جىرتىپ، قىلىشىن تارتىپ الدى. ءۇشىنشىسى گرەنە-سەن-لازاردا اجال قۇشتى. ميشەل-لە-كونت كوشەسىندە بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءۇش وفيسەر ءولتىرىلدى. لومبارد كوشەسىندە جارالانعان كوپتەگەن وفيسەرلەر كەرى شەگىندى.
باتاۆ ورامىنىڭ الدىنان ۇلتتىق ۇلان جاساعى: "رەسپۋبليكالىق ريەۆوليۋسيا، №127" دەگەن جازۋى بار قىزىل تۋ تاۋىپ الدى. بۇل شىنىندا دا ريەۆوليۋسيا بولدى ما ءوزى؟
كوتەرىلىس ءپاريجدىڭ ورتالىعىن بۇرالاڭ كوشەلەرىمەن بىرگە ادام اياعى باسپاس دۋالعا اينالدىردى.
مۇندا كوتەرىلىستىڭ وشاعى تۇردى، بار ماسەلە، مىنە، وسىندا بولدى. قالعاندارى ۇساق قاقتىعىستار عانا. ورتالىقتا ءازىر توبەلەس بولا قويعان جوق، وسىنىڭ ءوزى-اق بار ماسەلەنىڭ وسىندا شەشىلەتىنىن دالەلدەسە كەرەك.
كەيبىر پولكتەردە سولداتتار تولقي باستادى، سوندىقتان ءىستىڭ اقىرى ناسىرعا شاۋىپ، قايعىلى بولا ما دەگەن ءقاۋىپ تۋدى. سولداتتار حالىق قۋانىشىن ەسكە الىپ، 1830 جىلعى ماۋسىمداعى 53ء-شى جەلىلىك پولكتىڭ بەيتاراپتىعىن اڭسادى. ۇلكەن سوعىستاردا سىنالعان ەرجۇرەك وجەت ەكى ادام — مارشال لوبو مەن گەنەرال بيۋجو اسكەرلەرگە كوماندا بەردى، بيۋجو لوبونىڭ باسشىلىعىمەن جۇمىس ىستەدى. جاياۋ اسكەر باتالوندارىنان قۇرالعان مىڭ سان جاساقتار ۇلتتىق ۇلان روتالارىنىڭ اراسىندا، بوكەباي سالعان پوليسيا قاديلارىن العا سالىپ، كوتەرىلىسشىلەر ورنالاسقان كوشەلەرگە بارلاۋ جاسادى. ال كوتەرىلىسشىلەر بولسا، كوشە قيىلىستارىنا قاراۋىل قويىپ، بارريكادا جەلىلەرىنە پاترۋلدەر جىبەردى. تۇتاس ارميانى قولىندا ۇستاي وتىرىپ ۇكىمەت باتىل شەشىمگە بارمادى؛ ءتۇن تايانعاندا سەن-مەرري موناستىرىنەن دابىل قاعىلدى. سول تۇستاعى سوعىس ءمينيسترى، اۋستەرليستى ۇمىتپاعان مارشال سۋلت بار نارسەگە نەمقۇرايدى قارادى.
اسكەري تاسىلدەردى دۇرىس قولدانۋعا داعدىلانىپ، دەرەك كوزدەرى رەتىندە باسشىلىق جونىندەگى مالىمەتتەر مەن كۇشتەردى عانا پايدالاناتىن تارلان تەڭىز كوكجالدارى ۇرىستاردىڭ قۇبىلاناماسى — تاكتيكانى عانا ءبىلىپ، شەتسىز-شەكسىز بۋىرقانعان ستيحيانى، حالىقتىڭ قايناعان اشۋ-ىزاسىن كورگەندە ابىرجىپ، ابدىراپ قالدى. ريەۆوليۋسيا جەلىن باسقارۋعا بولمايدى ەكەن.
اسىعىپ-اپتىعىپ كەنتتەردىڭ ۇلتتىق ۇلاندارى دا جەتتى. سەن-دەنيدەن 12ء-شى جەڭىل پولكتىڭ باتالونى، كۋربۆۋانىڭ ار جاعىنان 14ء-شى جەلىلىك باتالون كەلىپ، اسكەري مەكتەپتىڭ باتارەيالارى كارۋسەل الاڭىنداعى باعىتتارعا ورنالاستى، ۆەنسەن ورمانىنان زەڭبىرەكتەر ءتۇسىرىلدى.
تيۋيلري بوساپ قالدى دا، لۋي-فيليپپ تولىقتاي سابىر ساقتادى.
بەسىنشى تاراۋ
ءپاريجدىڭ وزىندىك بەينەسى
الدىندا ايتقانىمىزداي، پاريج ەكى جىلدىڭ ىشىندە بىرنەشە كوتەرىلىستى باستان كەشىردى. ادەتتە باس كوتەرگەن ورامداردى ايتپاعاندا، بۇلىك تۇسىندا ءدال پاريجدەي تىنىشتىقتى عالامات ساقتايتىن قالا كەمدە-كەم. بار بولعانى بۇلىك قانا عوي دەپ، بولماشىعا باس اۋىرتىپ الاڭداماي، وندايدا پاريج تەز تۇتاسىپ الا قويادى. تەك وسىنداي الىپ قالا عانا مىنەز تانىتا الادى. تەك وسىنداي الىپتا عانا ازامات سوعىسى مەن الاڭسىز سابىرلىلىق ۇشتاسىپ جاتادى. پاريجدە بارابان سوعىلىپ، دابىل قاعىلىپ، جۇرت جينالۋعا بەلگى بەرىلىپ، كوتەرىلىس باستالعان سايىن دۇكەنشىلەر:
— شاماسى، سەن-مارتەن كوشەسىندە تاعى دا شاتاق باستالدى-اۋ دەيمىن، — دەيدى.
— وندا ەمەس، شاتاق سەنت-انتۋان كەنتىندە شىعار، — دەيدى ەكىنشى بىرەۋ.
وزىنە ەش قاتىسى جوقتاي ەندى بىرەۋ:
— ايتەۋىر سول جاقتىڭ بىرىندە عوي، — دەپ قويا سالادى.
كەيىن جان تۇرشىگەرلىك سۇمدىق اتىس ءدۇمپۋى مەن گۇرس-گۇرس اتىلعان مىلتىق داۋىسى ۇدەي باستاعاندا الگى دۇكەنشى تاعى دا:
— سوندا توبەلەسىپ جاتىر ما وزدەرى؟ سولاي شىعار، توبەلەس باستالدى عوي، — دەيدى جايباراقات قانا.
ازدان سوڭ بۇلىك وسىلاي قاراي جاقىنداپ، ۇدەپ كەلە جاتسا، دۇكەن قوجاسى لىپ ەتىپ دۇكەنىن شاپشاڭ جاۋىپ، ۇستىنە ءمۋنديرىن اسىعىس ىلە سالادى، ءسويتىپ ءوز تاۋارىن ساقتاپ قالماق بولادى، سونىمەن بىرگە ءوزىنىڭ باسىن دا قاتەرگە بايلاپ بەرەدى.
كوشە قيىلىستارىندا، پاسساجدا، تۇيىقتا دا اتىس. بارريكادالاردى باسىپ الىپ، قايتارىپ بەرىپ، قايتا الىپ جاتادى؛ قان سۋداي اعىپ، ارتيللەريا وعى ۇيلەردىڭ قوسبەتىن شۇرق-شۇرق تەسىپ، وق ادامداردى توسەگىندە ءولتىرىپ، مايىتتەر كوشە تابانىندا شاشىلىپ قالادى. ال ول ارادان بىرنەشە كوشە اسىپ، ارىرەك بارساڭ، كوفەحانالاردان بيليارد تاستارىنىڭ سارتىلىن ەستيسىڭ.
تەاترلار اشىق، پەسالار وينالىپ جاتىر. اۋەسقويلار اڭگىمەلەسىپ، ويناپ-كۇلىپ ءجۇر، ال ودان ەكى-اق ادىم جەردە قىرعىن سوعىس. ارباكەشتەر جۇيتكىپ ءجۇر، كەيدە ءتىپتى ايقاس قىزىپ تۇرعان ورامداردىڭ وزىندە جۇرت اۋقات جاساعالى مەيرامحانالارعا بارا جاتادى. 1831 جىلى نەكە تويىنىڭ پويىزىن وتكىزىپ جىبەرۋ ءۇشىن اتىستىڭ توقتاتىلعانى دا بار.
1839 جىلعى 12 مامىر كوتەرىلىسى كەزىندە سەن-مارتەن كوشەسىندە تىريعان ءبىر ارىق شال ءۇش ءتۇستى ماتامەن قاپتالعان، ىشىندە ءبىر سۇيىق زات قۇيىلعان گرافينى بار قول اربانى بارريكادادان ونى قورشاعان اسكەرلەرگە، اسكەرلەردەن بارريكاداعا ەرسىلى-قارسىلى سۇيرەپ، ءبىر ستاكان شاراپتى بىردە ۇكىمەتكە، بىردە انارحياعا ۇسىنىپ ءجۇردى.
تاڭ قالاتىن تۇك تە جوق، پاريج بۇلىكتەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى وسىنداي، وزگە استانالاردا وندايدى استە تاپپايسىڭ. بۇل ءۇشىن ەكى عانا شارت كەرەك سياقتى، ءبىرى ءپاريجدىڭ ۇلىلىعى، ەكىنشىسى ونىڭ اقجارقىن كوڭىلدىلىگى. بولعان سوڭ وسىنداي ۆولتەر مەن ناپولەوننىڭ قالاسى بولۋ كەرەك قوي.
الايدا بۇل جولى 1832 جىلعى 5 مامىرداعى باس كوتەرۋدە ۇلى قالا وزىنەن دە كۇشتى بىردەڭەنى سەزگەندەي بولدى. ول قورقايىن دەدى. قايدا دا كۇللى شالعاي ءارى "قاتىسى جوق" ورامداردىڭ وزىندە تاپايدىڭ تال تۇسىندە ەسىكتەر، تەرەزەلەر، تەرەزە قاقپالارى جابىلىپ قالدى. باتىلدار قارۋلانىپ، قورقاقتار جاسىرىندى. دۋمان قۋعان دا، جۇمىسى باستان اسىپ جاتقان جاندار دا ءىزىم-قايىم بولدى. كوپتەگەن كوشەلەر تاڭعى ساعات تورتتەگىدەي قاڭىراپ بوس قالدى. ۇرەيلى حابارلار بىردەن بىرگە بەرىلىپ، كوتەرىلىس جاساعان بۇلىكشىلەر فرانسۋز بانكىن باسىپ الىپتى؛ ءبىر عانا سەن-مەرري موناستىرىندە التى ءجۇز ادام بەكىنىپ، قابىرعالاردى تەسىپ جاساعان مىلتىق اتار تەسىكتەردىڭ تۇبىندە وتىرعان كورىنەدى؛ جاياۋ اسكەرلەر جالپى سەنىمسىز؛ ارمان كارەل كلوزەل مارشالدى كورگەن ەكەن، مارشال: "ەڭ الدىمەن پولك تاۋىپ الىڭىز" دەپتى؛ لافايەت اۋرۋ، سوعان قاراماستان: "مەن سەندەردىكىمىن. قايدا بارساڭدار دا، زەمبىل تابىلسا، سەندەرمەن بىرگە بولامىن" دەگەن ەكەن؛ اباي بولۋ كەرەك؛ تۇندە ءبىر ادامدار تۇرعىندارى از تۇكپىرلەردە وڭاشا ۇيلەردى توناۋدى كاسىپ قىلىپتى (بۇل ارادا پوليسيا مەن ۇكىمەتتىڭ قىزمەتىندەگى اننا راتكليفتىڭ قيالدارى ۇيتقىتىپ ءجۇر)؛ تۇتاس باتارەيا وبري-لە-بۋشە كوشەسىندەگى باعىتتى ۇستاپ، لوبو مەن بيۋجو ءوز ارەكەتتەرىن كەلىسىپ، ءتۇن ورتاسىنا تامان، ەڭ كەمى تاڭعى ساعات تورتتە ءتورت كولوننامەن ءبىر مەزگىلدە كوتەرىلىستىڭ ورتالىعىن بەتكە الىپ شابۋىلعا شىقپاقشى، ءبىرىنشى كولوننا باستيليادان، ەكىنشىسى سەن-مارتەن قاقپاسىنان، ءۇشىنشىسى گريەۆە الاڭىنان، ءتورتىنشىسى بازاردان اتتانباقشى؛ بالكىم اسكەر ءپاريجدى تاستاپ، ميرس الاڭىنا شەگىنۋى ىقتيمال، جالپى نە كۇتەرىڭدى بىلمەيسىڭ، بۇل جولى ماسەلە ويلاندىرماي قويمايدى دەگەن سىبىستار گۋ-گۋ. بارلىعىن دا مارشال ءسۋلتتىڭ باتىلسىزدىعى الاڭداتتى. نەگە عانا ول بىردەن شابۋىلعا شىقپايدى؟ ونىڭ مەيلىنشە مازاسىزدانعانى انىق. الايدا كارى ارىستان بەلگىسىز ءبىر سۇمدىقتىڭ بارىن سەزىپ وتىرعان سىڭايلى.
كۇن كەشكىردى، تەاترلار اشىلعان جوق، اشۋلى پاترۋلدەر ارى-بەرى شاپقىلاپ، وتكەن-كەتكەندى ءتىنتىپ، كۇدىكتىلەردى تۇتقىنداپ ءجۇر. ساعات ونعا تامان سەگىز جۇزدەن استام ادام ۇستالدى، پرەفەكتۋرا اۋزى-مۇرنىنان شىقتى؛ كونسەرجەري تۇرمەسى تولدى، فورس تۇرمەسى تاعى دا تولدى، كونسەرجەريدە "پاريج كوشەسى" اتالاتىن ۇزىن جەر استى جولىندا دا جاپىرلاپ استىنا سابان توسەپ ۇستالعاندار جاتىر، ليوندىق لاگرانج ولاردى مايدا سوزىمەن جىگەرلەندىرىپ، ەرلىك كورسەتتى. ۇستىندەگى كىسىلەردىڭ قيمىلىمەن سىتىرلاعان ساباندار ساتىرلاپ جاۋعان نوسەردىڭ شۋىلىن ەسكە تۇسىرەدى. باسقا جەرلەردە ۇستالعاندار تۇرمەلەردىڭ ىشكى اۋلالارىندا، اشىق اسپان استىندا قاز-قاتار جاتىپ ۇيىقتادى. قايدا بولسىن قورقىنىش-ۇرەي، پاريجگە ءتان ەمەس دۇربەلەڭ.
ۇيلەردە دە قورعانىس قامى، ايەلدەر مەن انالاردا مازا جوق، قايدان دا ەستيتىنىڭ "قۇدايىم-اۋ، ول ءالى جوق" دەگەن ۇرەي. ارا-تۇرا كولىكتەردىڭ جالعىز-جارىم تارسىلى ەستىلىپ قالادى. ەسىكتەرىنىڭ تابالدىرىعىندا تۇرىپ گۇجىلدەگەن داۋىستارعا، ايعاي-شۋعا قۇلاق تۇرەدى، الاس-كۇلەس ساپىرىلىستىڭ، ەشتەڭە ءتۇسىنىپ بولماس ىزى-شۋدىڭ اراسىنان قاتتى قايىرعان: "مىناۋ كاۆالەريا"، "اناۋ قۇيعىتىپ بارا جاتقان ارتيللەريا كولىگى" دەگەن سوزدەر سامپىلدايدى؛ كەرنەيدىڭ، باراباننىڭ دابىلىن، مىلتىقتاردىڭ گۇرسىلىن ەسىتەدى. اسىرەسە سەن-مەرري جاقتان قاعىلعان دابىل ءپاس شىعاتىن سەكىلدى. جۇرت العاشقى زەڭبىرەك گۇرسىلىن كۇتتى. بۇرىشتاردان كىسىلەر كورىنە ءتۇسىپ، جوق بوپ كەتتى جانە "ۇيلەرىڭە قايتىڭدار!" دەپ ايعايلاپ تايدى. بارلىعى ۇيلەرىنە جەتىپ، ەسىكتەرىن قۇلىپتاپ الۋعا اسىقتى. بىر-بىرىنەن "مۇنىڭ ءبارى نەمەن تىنار ەكەن؟" دەپ سۇرايدى. ءتۇن قاراڭعىلىعى قويۋلانۋىنا وراي كوتەرىلىستىڭ قاھارلى شاپاعىنىڭ قاتەرلى بوياۋى پاريج ۇستىندە قالىڭداي ءتۇستى.
ون ءبىرىنشى كىتاپ
اتوم داۋىلمەن باۋىرلاستى
ءبىرىنشى تاراۋ
گاۆروش پوەزياسىنىڭ تامىرى تۋرالى ءبىرقاتار تۇسىنىكتەمە
ونىڭ پوەزياسىنا ءبىر اكادەميكتىڭ ىقپالى
ارسەنال الدىندا حالىق پەن اسكەر قاقتىعىسقاندا بۇرق ەتە قالعان كوتەرىلىس الدىڭعى قاتارداعىلاردى بۋلۆارلاردىڭ ۇزىنا بويىمەن اعىلىپ كەپ، قارالى كۇيمەنى قاۋمالاپ كەلە جاتقان جۇرتتىڭ الدىنا شىعىپ العان توبىرعا قاراي كەرى قوزعالۋعا شاقىردى دا، الاساپىران اعىس باستالدى. جينالعان جۇرت ءدۇر ەتە قالدى، قاتارلار بىت-شىت بولىپ، بارلىعى باس ساۋعالاپ قاشۋعا اينالدى، بىرەۋلەرى ۇرەيدەن بوپ-بوز بولىپ سىلەيىپ تۇرىپ قالسا، بىرەۋلەرى قارسىلىق كورسەتۋگە شاقىرىپ جاتىر. بۋلۆارلاردى قارىق قىلعان ادامداردىڭ الىپ وزەنى اپ-ساتتە ەكى ايىرىلىپ، جاعالاردان وڭعا، سولعا ءبولىنىپ، توعاندى بۇزىپ وتكەن تاسقىن قۇساپ جان-جاققا لاپ قويىپ، ەكى ءجۇز كوشەنىڭ بويىمەن جىلعا-جىلعا بوپ اعىلدى. سول كەزدە مەنيلمونتان كوشەسىمەن قولىندا بەلۆيل مەكەنىنىڭ جوعارعى جاعىنان ءۇزىپ العان سارعالداق گ ۇلى بار، كيىمى البا-جۇلبا ءبىر بالا تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتىپ ساۋداگەر ايەلدىڭ دۇڭگىرشەگىنەن، ەسكى-قۇسقىلاردىڭ اراسىنان ەسكى ەرشىكتى تاپانشا تاۋىپ الدى. گۇلىن كوشە تابانىنا تاستاي سالىپ: "ماماتاي، قالاي ويلايسىڭ؟ مەن مىناۋ ماشىنكەڭدى الا كەتەمىن!" — دەپ تاپانشانى الىپ تۇرا جۇگىردى.
ەكى مينۋت وتەر-وتپەستە زارەسى ۇشىپ امەلو مەن تومەنگى كوشەلەرىنىڭ بويىمەن زىمىراعان بۋرجۋا تولقىنى تاپانشاسىن سەرمەپ، ولەڭدەتىپ كەلە جاتقان بالاعا قارسى كەزدەستى:
كۇندىز ءبارىن كورەسىڭ كوشەسىندە،
تۇندە تۇك تە تاپپايسىڭ ەسەسىنە.
وتكىر جىردان دەي كورمە ەش قايىر جوق،
بۋرجۋاعا قادالار كەكتى ايىر بوپ.
ەي، قالپاقتار! ءوزى كۋا ءتاڭىرىنىڭ
قايىرىمنان، مەيىرىمنەن ايىرىلدىڭ.
بۇل سوعىسقا اتتانعان كىشكەنتاي گاۆروشتىڭ ءۇنى ەدى.
بۋلۆاردا ول تاپانشاسىنىڭ شۇرىپپەسى جوعىن ءبىر-اق بايقادى.
ىرعاعىمەن ادىمداپ كەلە جاتقان الگى شۋماقتى جانە باسقا ولەڭدەردى كىم شىعاردى، ورايى كەلگەندە وسىلاردى اندەتىپ جۇرەتىنى نە؟ ونى ءبىر قۇداي بىلەدى. بالكىم، ولاردى ءوزى شىعارعان بولار. گاۆروش حالىق اندەرىن جاقسى بىلەدى، كەيدە ولاردى ءوزىنىڭ شىرىلىنا دا قوسىپ قويادى. تەلى تەنتەك كوشە بالاسى تابيعات داۋىسى مەن پاريج ءۇنىن ارالاستىرىپ پوپۋرري قۇرايتىن. قۇستاردىڭ ءان قورىنا شەبەرحانا جۇمىسشىلارىنىڭ اندەرىن قوساتىن. ول وزىنە ەتەنە جاقىن سۋرەتشىلەردىڭ كومەكشىلەرىمەن بىرگە جۇرەدى. شاماسى ول ءۇش ايداي باسپاحانادا شاكىرت بولىپ ىستەسە كەرەك. ءتىپتى بىردە ولمەيتۇعىن قىرىقتىڭ ءبىرى — باۋر-لورمياننىڭ دا تاپسىرماسىن ورىنداپتى. گاۆروش ادەبيەتكە جاقىن ەدى.
ايتقانداي، گاۆروش سوناۋ ءبىر بۇلىڭعىر لايساڭ، جاڭبىرلى ءتۇنى ول كىشكەنتاي ەكى بالاعا ءوزىنىڭ ءپىلىن باسپانا ەتىپ، ازىق تاۋىپ بەرىپ جۇرگەندە ءوز باۋىرلارى ءۇشىن جارىلقاۋشىنىڭ ءرولىن اتقارعانىن بىلگەن جوق. تۇندە باۋىرلارى، تاڭدا اكەسى كەزدەسىپ، ۋاقىتتىڭ قالاي وتكەنىن دە بىلمەي قالدى عوي. كۇن شىعا بالەت كوشەسىن تاستاپ ول پىلگە ورالۋعا اسىقتى، ەكەۋىن دە ودان امان-ەسەن الىپ شىعىپ، ويلاپ تاپقان بىردەڭەلەرىمەن جۇرەكتەرىن جالعاپ، ءوزىن دە تاربيەلەگەن قايىرىمدى كوشە-اناعا تاپسىرىپ تايىپ تۇردى. ولارمەن ايىرىلىساردا كەشكە وسى ارادا كەزدەسۋگە ۋادە بايلاسىپ، ءبىراز ءسوز سويلەدى: "ەندى تايدىم، باسقاشا ايتقاندا، سارايلاردا ايتىلاتىنداي، تابانىمدى جالتىراتايىن. بالالار! ەگەر اتا-انالارىڭدى تابا الماساڭدار كەشكە وسىندا ورالىڭدار. سەندەرگە كەشكى اس بەرەمىن، ۇيىقتايتىن ورىندارىڭا جايعاستىرامىن"، دەدى. پوليسيا سەرجانتى تاۋىپ الىپ ۋچاسكەگە الىپ كەتتى مە، الدە ءبىر كوزبوياۋشىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالدى ما، نە الىپ قالادا اداسىپ كەتتى مە، بالالار كەشكىسىن ورالمادى. ءبىزدىڭ قوعامنىڭ شىڭىراۋ تۇبىندە اداسقان ونداي ىزدەر اتكوپىر. سونىمەن، گاۆروش بالالاردى قايتىپ كورگەن جوق. سول تۇننەن بەرى تابانى كۇرەكتەي ءۇش اي ءوتتى. "ءتايىرى العىر، مەنىڭ جىگىتتەرىم قايدا جوعالىپ كەتتى؟" دەپ ودان بەرى گاۆروش جەلكەسىن تالاي قاسىدى.
مىنە، ەندى قولىندا تاپانشاسى بار ول كاپۋستا كوپىرى كوشەسىنە كەلدى. بۇل كوشەدەن ول جالعىز-اق اشىق ءبىر دۇڭگىرشەكتى بايقادى، بۇل سامسا ساتۋمەن نازار اۋداراتىن ساۋدا ورنى بولاتىن. بۇل بەيمالىم ءبىر وقيعالارعا باسپەن سۇڭگىپ كەتەر الدىندا المادان جاسالعان داممەن جۇرەك جالعاۋ ءۇشىن ءتاڭىردىڭ ءوزى وڭىنان كەلتىرگەن مۇمكىندىك ەدى. گاۆروش توقتاي قالىپ، كۇللى قالتالارىن اقتارىپ، اينالدىرىپ كورىپ، سوقىر سۋ تاپپاي "قاراۋىل!" دەپ ايعايلاپ جىبەردى.
ومىرىڭدەگى جالعىز ءناپاقاڭنان ايىرىلۋدان جامان نە بار دەسەيشى!
الايدا بۇل گاۆروشتىڭ جولىن ءارى قاراي جالعاستىرۋىنا بوگەت بولعان جوق.
ەكى مينوتتەن كەيىن ول سەن-لۋي كوشەسىندە بولدى. كورول پاركىنەن ءوتىپ، ول قولى جەتپەي قالعان الما سامساسىنىڭ ەسەسىن قايتارۋدى ويلاپ، جانىن جاي تاپتىرىپ قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن تەاتر قۇلاقتاندىرۋلارىن دار-دار ايىرىپ جىرتا باستادى.
سول ىلگەرى ءجۇرىپ، دەنساۋلىعىنىڭ مىقتىلىعى سىرتقا تەۋىپ كەلە جاتقان جۇرگىنشىلەر وعان ءۇي يەلەرى سياقتى كورىنىپ، يىعىن ءبىر قيقاڭ ەتكىزىپ، ولاردىڭ سىرتىنان شىرت تۇكىرگەندەي ءبىر فيلوسوفيالىق زاپىراندى لاق ەتكىزە سالدى:
— مىناۋ رانتە دەگەندەرىڭ قارنىنان جارىلارداي قانداي سەمىز! بوتەگەسى كەكىرىك اتقانشا كەپتەيدى-اۋ، ءسىرا. ال اقشالارىمەن نە ىستەپ، نە قويىپ جاتقاندارىن وزدەرىنەن سۇرار ما ەدى؟ ولار ايتپايدى عوي. اقشالارىن تەك قىلعىتا بەرەدى عوي. تەك قارنى قامپايسا بولدى.
ەكىنشى تاراۋ
گاۆروش جورىقتا
كوشەنىڭ ورتاسىندا شۇرىپپەسىز تاپانشانى سىلتەۋدى اسا ماڭىزدى قوعامدىق قارەكەت دەپ ۇققان گاۆروش ادىم سايىن شابىتى شارىقتاي تۇسكەنىن سەزدى. ول شىرقاپ كەلە جاتقان "مارسەلەزانىڭ" ءۇزىندىسى اراسىندا:
— ءبارى دە تاماشا ءوتىپ جاتىر! — دەپ قويادى. — مەنىڭ سول اياعىم قاتتى اۋىرادى، ريەۆماتيزمىمدى قوزعاپ الدىم، ءبىراق مەن رازىمىن، ازاماتتار. اباي بول، بۋرجۋا، سەندەر مەنىڭ ورتتەي ولەڭدەرىمنەن تۇشكىرەسىڭدەر ءالى. شپيك دەگەندەر نە؟ ءيتتىڭ عانا تۇقىمى ولار.
جوق، ءتايىرى العىر، ءيتتى قورلاۋعا بولمايدى! ماعان سول ءيتىڭ، الگى شۇرىپپەسى قۇرعىر تاپانشاعا قاجەت. دوستارىم مەنىڭ! جاڭا مەن بۋلۆارمەن ءجۇردىم، وندا اس ءپىسىپ، قايناپ، بۇرقىلداپ جاتىر. قازاننىڭ كوبىگىن الاتىن ۋاقىت بولدى. ەرلەر، العا! دۇشپاننىڭ قانى جەردىڭ ءشولىن قاندىرسىن. مەن وتان ءۇشىن ولەمىن، قۇربىمدى قايتىپ كورۋ جوق ماعان! و، ءيا، نيني، ءبىتتى ءبارى! دەگەنمەن، كوڭىلدى دۋمان جاسسىن! ءتايىرى السىن، ولگەنشە توبەلەسپەي نە بار! جاۋىزدىقتىڭ ەندى مەندە شارۋاسى قانشا!
وسى مەزەتتە ءوتىپ بارا جاتقان بىرەۋدىڭ اتى ۇلتتىق گۆارديا ۇلانىنىڭ قاسىنا كەپ قۇلادى. گاۆروش تاپانشاسىن كوشە تابانىنا قويىپ، شاباندوزدى كوتەرىپ، ونىڭ اتىن تۇرعىزۋىنا جاردەمدەستى. سوسىن تاپانشاسىن الىپ ءارى قاراي تارتتى.
توريني كوشەسىندە ءبارى دە تىپ-تىنىش بولاتىن. وسىنداي نەمقۇرايدىلىق مارەگە دە ءتان ەدى، ەكەۋىنىڭ دە جاعدايى اينالاداعى كۇشتى ەرەۋىلگە قاراما-قارسى. ءتورت تانىس كەمپىر ۇيگە كىرەر اۋىزدا اڭگىمەنى گويىتىپ وتىر. ەگەر شوتلانديادا ءۇش مىستان ايگىلى بولسا، پاريجدە وسەكشى ايەلدەردىڭ تورتتىگى كەڭىنەن تانىس. بودۋانە قيىلىسىندا "سەن كورول بولاسىڭ" دەپ بونوپارتتىڭ بەتىنە تۇنەرە قاراسا، ءارميۋيردىڭ كوك بۇتاسىندا كەزىندە ماكبەتكە دە سولاي ايتقان جوق پا ەدى. ول دا وسى سياقتى قارق ەتە قالعان بولاتىن.
الايدا توريني كوشەسىنىڭ وسەكشىلەرىنىڭ ۇشەۋى قاقپاشى دا، بىرەۋى شۇبەرەك جيناۋشى، قولىندا قاشان كورسەڭ دە ىلمەكتى سەبەتى جۇرەدى — تورتەۋى دە تەك وزدەرىنىڭ ادەتتەگى ىستەرىمەن شۇعىلدانادى.
تورتەۋى دە قارتايۋدىڭ ءتورت قۇبىلاسىندا تۇر: ارسا-ارسا بولعان، قۋات قايتقان، جوقتىق جاسىتىپ، ۋايىم تيتىقتاتقان.
شۇبەرەك جيناۋشى بايسالدى ايەل بولاتىن. ەركىن اۋادا تۇراتىن بۇل قاۋىمدا شۇبەرەك جيناۋشى سۇرايدى دا، قاقپا كۇزەتۋشىلەر راقىم جاسايدى. ءبارىنىڭ سەبەبى كوشە جاشىگىنىڭ سىرتىنا اپارىپ توگىلەتىن قوقىستاردا جاتىر، ولاردى قاقپاشىلاردىڭ قالاي ۇيگەنى، ونى قازبالاپ بىردەڭەلەر ىزدەۋشىلەرگە كەرەك. كەيدە سىپىرعىش تا قايىرىمدى بولادى.
شۇبەرەك جيناۋشى قوقىس سەبەتىنە ولجا تۇسىرۋشىلەرگە ءدان رازىلىعىن ءبىلدىرىپ جىميىپ قويادى جانە جىميعانى قانداي. ولاردىڭ اراسىنداعى اڭگىمە شامامەن بىلاي ءوربيدى:
— ءسىزدىڭ مىسىعىڭىز باياعىداي ىزاقور-اق!
— قۇدايىم-اۋ، ءوزىڭ بىلەسىڭ، مىسىق دەگەن جاراتىلىسىنان يتپەن دۇشپان ەمەس پە! ولارعا شاعىنسا، يت شاعىنسىن.
— ادامدار دا يت پەن مىسىقتاي عوي.
— الايدا مىسىقتىڭ بۇرگەسى ادامعا اۋمايدى.
— ونى قويشى، يت دەگەنىڭ قاۋىپتىرەك قوي، يتتەردىڭ سونداي كوبەيىپ كەتكەن جىلى ءالى ەسىمدە، ءتىپتى ول تۋرالى گازەتتە دە جازدى ەمەس پە. ول وسى تيۋيلريدە ريم كورولىن ءداۋ قوشقارلار جەككەن كۇيمەمەن الىپ جۇرگەن كەزدە بولعان. ريم كورولى ەسىڭىزدە مە؟
— ماعان كوبىرەك ۇناعانى گەرسوگ بوردوسكيي.
— مەن ليۋدوۆيك ون جەتىنشىنى ءبىلۋشى ەدىم. مەن ليۋدوۆيك ون جەتىنشىنى جاقسى كورەمىن.
— سيىر ەتى قالاي قىمباتتاپ كەتتى، پاتاگون شەشەي!
— ونى ايتپا، قاساپشىلار بارىپ تۇرعان وڭباعاندار. وڭباعاننىڭ دا وڭباعانى. بەرەتىندەرى تەك سۇيەك-ساياق.
سوزگە ەندى شۇبەرەك جيناۋشى ارالاستى:
— ءيا، بيكەشتەر، ساۋدانىڭ جايى ناشار. قوقىستان دا ءقازىر ەشتەڭە تابا المايسىڭ. بۇرىنعىداي لاقتىرا سالمايدى. قوقىمىن دا قالدىرماي جەپ قوياتىن بولىپتى.
— سىزدەن دە كەدەي كىسىلەر بار، ۆارگۋلەم تاتەي.
— وسى ايتقانىڭ شىننىڭ شىنى، — دەپ جاعىمپازدانا كەلىستى شۇبەرەك جيناۋشى ايەل، — مەنىڭ ايتەۋىر كاسىبىم بار عوي.
از-كەم ۇنسىزدىكتەن كەيىن ءار كىسىگە ءتان ماقتانىپ قالۋ قاجەتتىگىنە بوي الدىرىپ ءسوزىن جالعاستىردى:
— ەرتەڭگىلىك ۇيگە كەلىسىمەن، بىردەن سەبەتىمدى توڭكەرىپ، جيناعاندارىمدى سەرۆيزدەي (زايىرى سورتتاي دەگىسى كەلسە كەرەك) باستايمىن. بارلىعىن ورتاعا ءۇيىپ تاستاپ، شۇبەرەكتەرىن سەبەتكە سالامىن، مۇجىلگەن جەمىستەردى ىدىسقا جينايمىن، جاي قيىندىلاردى — شكافقا، جۇندەرىن — كومودقا تىعامىن، قاعازدى تەرەزەنىڭ الدىنداعى بۇرىشقا ءۇيىپ، جەۋگە بولاتىنداردى تەگەشكە ىرىكتەپ، ستاقانداردىڭ سىنىقتارىن پەشكە تاستايمىن، تاپتالىپ قالعان باشماقتاردى ەسىكتىڭ سىرتىنا قويىپ، سۇيەكتەردى كەرەۋەتتىڭ استىنا سۇڭگىتەمىن.
تۋ سىرتىنان كەپ توقتاي قالعان گاۆروش تىڭداپ تۇرىپ:
— قاريالار! قانداي وقيعاعا وراي ساياسات سوعىپ جاتىرسىڭدار؟ — دەپ سۇرادى.
ءتورت كەڭىردەكتەن ءتورت ەسەلەنگەن ەكپىنمەن شىققان بالاعات بالاعا جاۋدى دا كەتتى.
— تاعى ءبىر سۇمىرايدىڭ توبەدەن تۇسكەندەي كەلە قالعانىن قاراشى!
— اناۋ شەڭگەلىنە قىسقانى نە پالە؟ تاپانشا ما؟
— ايتىڭدارشى قۇداي اقىنا، بۇل قاي وڭباعان!
— مۇندايلار ۇكىمەتتى توڭكەرىپ تاستاعانشا تىنبايدى ەندى!
زىعىردانى قايناعان گاۆروش ءوش الىپ، ەسەسىن قايتارۋدىڭ ورنىنا بەس ساۋساعىمەن ولارعا مۇرنىن كورسەتتى.
پاتاگون شەشەي ىزالانىپ قولىن سىلتەدى:
— سورىمىز قايناعالى تۇرعانى ايدان انىق. وسى ماڭدا كورشىلەس ساقالدى ءبىر جاس جىگىت بار ەدى، كۇن سايىن ەرتەڭگىسىن باسىندا قىزىل تاقياشاسى بار ءبىر ارۋدى قولتىقتاپ شىققاندا جولىقتىرۋشى ەدىم، سول ءباتىرىڭدى بۇگىن قولىنا مىلتىق ۇستاپ جۇرگەنىن كوردىم. باشە شەشەي وتكەن اپتادا ريەۆوليۋسيا بولادى دەپ ءجۇر ەدى، ءيا، اندا الگى بۇزاۋ جۇرگەن جاقتا! — پونتۋازدا. ال ەندى مىنا تاپانشالى وڭباعان بۇزىققا قارا. شاماسى، سەليستيندىكتەردە زەڭبىرەگىڭ يت-ىرعىن بولۋى كەرەك. ۇكىمەت مىناداي نە ويلاپ تابۋدى وزدەرى دە بىلمەيتىن وڭباعاندارعا نە جاساي قويادى، بۇل جەكسۇرىنداردىكى جۇرتقا كۇن بەرمەۋ، بارلىق باقىتسىزدىقتاردان كەيىن ەندى عانا تىنىشتالىپ كەلە جاتىر ەدى! و، جاراتقان يەم، مەن بە، مەن بەيشارا كوروليەۆامىزدى اربامەن قالاي الىپ بارا جاتقانىن ءوز كوزىممەن كوردىم عوي. ال ەندى وسىندايلاردىڭ قىرسىعىنان كەلىپ تاعى دا تەمەكى قىمباتتايدى. بۇل قاسكۇنەمدىك! ال سەنى مە، قاراقشى، سەنى مەن گيلوتينادا كورەتىن شىعارمىن.
— مىڭقىلداپ تۇرعانىڭىز نە، كەمپىر-سامپىر! — دەپ قاعىتتى گاۆروش. — اۋەلى دۇرىستاپ تۇمسىعىڭدى ءبىر تازالاپ الشى.
سوسىن ول ءارى جونەلدى.
تاس توسەلگەن كوشەگە جەتكەندە ونىڭ ەسىنە شۇبەرەك جيناۋشى ايەل ءتۇسىپ، وزىمەن ءوزى سويلەستى:
— ريەۆوليۋسيونەرلەردى بەكەر بالاعاتتايسىز ءسىز، قوقىس ءۇيىندىسى شەشەتاي. مىناۋ تاپانشا، بىلە بىلسەڭىز، سىزگە جۇمىس ىستەيدى عوي. سەبەتىڭە جەيتىن بىردەڭەلەر مولىراق ءتۇسسىن دەيمىز.
ويلاماعان جەردە ول ارتىنان ايقاي ەستىدى، قۋىپ كەلە جاتقان قاقپا كۇزەتشىسى پاتاگون كەمپىر ەكەن، الىستان جۇلقىنىپ جۇدىرىعىمەن ايبات شەگىپ كەلەدى.
— بەيشارا بەيباق شاتا!
— مىنا كەمپىرگە بيىك اعاشتىڭ باسىنان تۇكىرسەم بە ەكەن، — دەدى گاۆروش.
از-كەم كىدىرىپ ول لامۋانون دەربەسجايىنىڭ جانىنان ءوتتى. وسى ارادا ول ۇران تاستادى:
— العا، ۇرىسقا كىرىسەيىك!
الايدا ونى كەنەت ۋايىم باستى. ول جانىنا تيگىسى كەلگەندەي تاپانشاسىنا كىنالاي قارادى:
— مەن ايقاسقالى بارامىن، — دەدى ول، — ال سەن ايقاسىپ اتىسا المايسىڭ!
ءبىر يت ءبىر يتتەن نازاردى اۋدارادى. مۇنىڭ جانىنان سول ءسات ىرسيعان قاندەن جۇگىرىپ ءوتتى. گاۆروش ونى اياپ كەتتى.
— مەنىڭ بەيشارا ءشاۋ-شاۋىم! — دەدى ول — سەنىڭ كىشكەنتاي ءبىر بوشكەنى جۇتىپ جىبەرگەنىڭ انىق سياقتى، قۇرساۋلارى سيديىپ سىرتىڭنان كورىنىپ تۇر عوي.
سودان سوڭ ول ورم-سەن-جەرۆەگە جونەلدى.
ءۇشىنشى تاراۋ
شاشتارازدىڭ ءادىل نارازىلىعى
گاۆروش ءپىلدىڭ قوناقجاي قۇرساعىن اشىپ بەرگەن ەكى كىشكەنتاي بالانى ايداپ شىققان قادىرمەندى شاشتاراز ول كەزدە ءوز مەكەمەسىندە قارت لەگيونەر سولداتتىڭ، سوناۋ يمپەريا زامانىنىڭ ادامىنىڭ ساقال-مۇرتىن الىپ جاتقان-دى. ەكەۋىنىڭ اراسىندا اڭگىمە باستالىپ كەتكەن ەدى. البەتتە، شاشتاراز بۇلىك تۋرالى، سوسىن گەنەرال لامارك جايىندا ارداگەرگە ءوز ويىن ايتتى، ودان اڭگىمە لاماركتەن يمپەراتورعا كوشتى. ەگەر پريۋدوم بۇل اڭگىمەگە تاپ كەلسە، ونى اشەكەيلەپ، ارلەپ: "ۇستارا مەن قىلىشتىڭ سۇحباتى" دەپ اتار ەدى.
— يمپەراتور اتتا قالاي وتىرۋشى ەدى؟ — دەپ سۇرادى شاشتاراز.
— ناشار وتىراتىن. ول قۇلاي بىلمەيتىن. سوندىقتان ەشقاشان دا اتتان قۇلاعان جوق.
— ال اتتارى قانداي، جاقسى ما ەدى؟ زايىرى، تاماشا بولۋى كەرەك؟
— ماعان كرەست سىيلاعان كۇنى اتىن كورگەنىم بار. جەلگىش اق بيە بولاتىن. ونىڭ قۇلاعى بىر-بىرىنەن الشاق، ۇزىن بولاتىن، شوقتىعى بيىك، ماڭدايىندا قارا جۇلدىزى بار، باسى اپ-ادەمى، مويىنى ۇپ-ۇزىن، سيراقتارى بەرىك، ەكى ءبۇيىرى شىعىڭقى، جاۋىرىنى تاقتايداي تەگىس ەدى. بيىكتىگى ون بەس سۇيەمنەن ءسال عانا اساتىن بولار.
— عاجاپ سايگۇلىك قوي! — دەپ قويدى شاشتاراز.
— ءيا، ول ۇلى مارتەبەلىنىڭ سالت مىنەتىن بەدەۋى بولاتىن.
شاشتاراز مۇنداي سالتاناتتى سوزدەن كەيىن سويلەمەۋ كەرەك دەپ شەشتى دە، سوسىن قايتا سويلەپ كەتتى.
— يمپەراتور ءبىر-اق رەت جارالانىپتى، سول شىن عوي، مىرزا؟
قارت سولدات سول ارادا ءوزى بولعان ادامنىڭ ماقامىمەن ماڭعازدانا سابىرمەن جاۋاپ قاتتى:
— وكشەسىنەن جارالاندى. راتيسبوننىڭ تۇبىندە سۋ جاڭا تەڭگەدەي تاپ-تازا ەدى.
— ال ءسىز، ارداگەر مىرزا، الدەنەشە رەت جارالانعان شىعارسىز، شاماسى؟
— مەن بە، بولماشى عانا، — دەدى سولدات. — مارەنگونىڭ تۇبىندە جەلكەمنەن قىلىشتان ەكى سوققى الدىم، اۋستەرليس تۇبىندە قولىما وق ءتيدى، يەنانىڭ تۇبىندە ەكىنشى رەت سول جاق سانىمنان جارالاندىم، فريدلاند تۇبىندە مىنا جەرىمە سۇڭگى شانشىلدى، ماسكەۋ تۇبىندە، جەتى مە، سەگىز بە بىلمەيمىن، ءار جەرىمە ساپى سالىندى، ليۋسەن تۇبىندە بومبانىڭ جارىقشاعى ساۋساقتارىمدى قاۋساتىپ كەتتi... Ah، ءيا، ايتقانداي، ۆاتەرلوو تۇبىندە كارتەچ تۋرا بۇيىرىمنەن سوقتى. بار بولعانى وسى.
— ايقاس الاڭىندا ءولۋ قانداي تاماشا! — دەپ ەرەك ءبىر شابىتپەن داۋىستاپ جىبەردى شاشتاراز. — ماعان سالسا، شىنىمدى ايتايىن، جىرتىق توسەكتە ءبازبىر اۋرۋدان ىڭقىلداپ، كۇننەن-كۇنگە بىرتە-بىرتە باياۋ تومەندەپ، قۇدايدىڭ كۇنى نەشە ءتۇرلى ءدارى ءىشىپ، اھىلاپ-ۋھىلەپ ءولىم كۇتىپ جاتقانشا، ءبىر يادرو ءتيىپ، ءىشى-باۋىرىمدى كۇل-پارشا عىپ اقتارىپ، جانىمدى جاھاننامعا ءبىر-اق جىبەرگەنىن قالار ەدىم.
— اۋىزىڭىز سالىمسىز ەمەس ەكەن، — دەپ قاعىتتى سولدات.
ول وسىنى ايتىپ ۇلگەرۋى مۇڭ ەكەن، الاپات ءبىر گۇرسىل دۇڭگىرشەكتى اۋدارىپ تاستاي جازدادى. كورمە-اينەكتىڭ بەتى جۇلدىزعا ۇقساس جارىقشاقتاردان كورىنبەي كەتتى.
— و، قۇدايا! — دەپ ايعايلاپ جىبەردى ول — مىناۋ تۋرا سونىڭ ءوزى عوي.
— ول نە؟
— يادرو.
— ءماسساعان، مىنە سول، — دەپ سولدات ەدەندە دومالاپ بارا جاتقان جۇمىر بىردەڭەنى كوتەردى. ول مالتا تاس بولىپ شىقتى.
شاشتاراز سىنعان اينەككە جۇگىرىپ بارىپ، بار پارمەنىمەن سەن-جان بازارى جاققا زىتا جونەلگەن گاۆروشتى كوردى. شاشتاراز دۇڭگىرشەگىنىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، كىشكەنتايلار ءۇشىن رەنجىگەنىن ۇمىتا الماعان گاۆروش ساقالشىعا سالەم بەرە كەتۋ تىلەگىنە قارسى تۇرا الماي، تەرەزەسىنە تاستى اتتى دا جىبەردى.
— تۇسىنەسىز بە، — دەپ قىرىلدادى ءوڭى العاش قۇپ-قۋ بوپ كەتىپ، ىلە كوگەرىپ-سازارا قالعان شاشتاراز. — بۇلار سويقان سالىپ بىردەڭەنى بۇلدىرمەسە جۇرە المايدى! بۇل جۇگىرمەكتى كىم رەنجىتىپ ءجۇر ەكەن؟
ءتورتىنشى تاراۋ
بالانى شال تاڭدانتادى
سول شاقتا قاراۋىل كۇزەتىن قارۋسىزداندىرىپ ۇلگەرگەن سەن-جان بازارىندا گاۆروش انجولراس، كۋرفەيراك، كومبەفەر مەن فەيي باستاعان ءبىر توپ ادامعا كەلىپ قوسىلدى. ولاردىڭ ءبارى دەرلىك قارۋلانعان ەكەن. باورەل مەن جان پرۋۆەر ولاردى وزدەرى ىزدەپ تاۋىپ الىپ، جاساعىنا كىرىپتى. انجولراستىڭ قوساۋىز اڭشى مىلتىعى، كومبەفەردىڭ ۇلتتىق گۆارديادان العان لەگيوندىق ءنومىرى بار مىلتىعى، تۇيمەسى اعىتىلعان بەشپەنتىنەن كورىنىپ جۇرگەن بەلىندەگى ەكى تاپانشاسى، جان پرۋۆەردىڭ ەسكى اتتى اسكەر مۋشكەتونى، باورەلدىڭ كارابينى بار كورىنەدى؛ كۋرفەيراك تەمىر تاياعىن سىلتەپ ءجۇر ەدى، ىشىنەن ساپى شىعا كەلەدى، فەيي قولىنا جالاڭ قىلىش ۇستاپ ساپتىڭ الدىندا: "جاساسىن پولشا!" دەپ ايعايلاپ بارا جاتىر.
گالستۋگى دا، قالپاعى دا جوق، جاڭبىردىڭ استىندا مالمانداي سۋ-سۋ بولىپ القىنعان، سوندا دا كوزدەرى وتتاي جانعان ولار مورلاند جاعالاۋىنان كەلە جاتىر. گاۆروش سابىر ساقتاپ اقىرىن عانا ولاردىڭ قاسىنا كەلدى دە:
— ءبىز قايدا بارامىز؟ — دەپ سۇرادى.
— بىزبەن بىرگە ءجۇر، — دەپ جاۋاپ قاتتى كۋرفەيراك.
فەييدىڭ ارتىندا باورەل كەلەدى، دۇرىسى سەكىرىپ كەلەدى، بۇلىكشىلەردىڭ اراسىندا ءوزىن سۋداعى بالىقتاي سەزىنگەنىنىڭ بەلگىسى بۇل. كۇلگىن جيلەت كيگەن ونىڭ سوزدىك قورى نەنى بولسىن كۇيرەتۋگە جەتەرلىك بولاتىن. ونىڭ جيلەتى ءوتىپ بارا جاتقان بىرەۋدى ەسىنەن تاندىرا جازدادى. قورىققانىنان ەسى شىعىپ كەتكەن ول:
— قىزىلدار، قىزىلدار كەلدى! — دەپ ايقاي سالدى.
— قىزىلدار، قىزىلدار! — دەپ ءىلىپ الا كەتتى باورەل. — بۇل نەعىلعان ەسسىز ۇرەي، بۋرجۋا! ماسەلەن، مىنا مەن القىزىل قىزعالداقتان استە قورىقپايمىن، قىزىل بورىكتەر ماعان ۇرەي تۋعىزبايدى. ماعان سەنسەڭىزدەر، بۋرجۋا، قىزىلدان قورقۋدى تەك ءمۇيىزدى ءىرى قاراعا قالدىرايىق تا.
قابىرعانىڭ ءبىر تۇسىنان ول بەيبىتسۇيگىش ماعىناداعى ءبىر پاراق قاعازدى بايقاپ قالدى. — ول جۇمىرتقا جەۋگە رۇقسات بەرگەن پاريج ارحيەپيسكوپىنىڭ ءوز "پاستۆاسىنا"، ياعني دىنشىلدەرگە تاڭعاجايىپ جولداۋى ەكەن.
— پاستۆا! — دەپ داۋىستادى باورەل. — بۇل "مال" دەگەن ءسوزدىڭ سىپايى ءتۇرى عوي.
قابىرعادان جولداۋدى جۇلىپ تاستاپ، سونىسىمەن گاۆروشتىڭ جۇرەگىن باۋراپ الدى. سول ساتتەن باستاپ ول باورەلگە ۇدايى زەر ساپ ءجۇردى.
— سەنىكى دۇرىس ەمەس، باورەل، — دەپ ەسكەرتتى انجولراس. — بۇل رۇقسات قاعازدى جايىنا قالدىرىپ، تيىسپەۋىڭ كەرەك ەدى، ماسەلە وندا ەمەس، ىزا-كەكتى بوسقا ءراسۋا قىلاسىڭدار. اسكەري قورلارىڭدى ساقتاندار. ءبىرلى-جارىمعا وق شىعىنداماۋ كەرەك.
— اركىمنىڭ ءوز مانەرى بار، — دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى باورەل. — ەپيسكوپتىڭ مىناۋ قارا سوزبەن جازىلعان جاتتىعۋلارى مەنىڭ جىنىمدى كەلتىرەدى، جۇمىرتقانى ەشكىمنىڭ رۇقساتىنسىز-اق جەگىم كەلەدى. وزىڭە قاراشى، سىرتتاي سالقىن كورىنگەنمەن، ىشتەي الاۋلاپ جانىپ تۇرسىڭ، ال مەنىڭ كوڭىل كوتەرگىم كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە مەن كۇشىمدى ءراسۋا ەتىپ جۇرگەنىم جوق، قايتا جاتتىعىپ، شىڭدالىپ ءجۇرمىن. ال جولداۋدى مەن، گەركۋلەسپەن انت ەتەيىن، ءىستىڭ مانىنە بويلاۋ ءۇشىن جىرتتىم.
"گەركۋلەس" دەگەن ءسوز گاۆروشتى قايران قالدىردى. ول بىردەڭە ۇيرەنۋ ءۇشىن ءاربىر ءجايتتى پايدالاناتىن، سوندىقتان ول حابارلاندىرۋدى جۇلىپ تاستاعان كىسىگە قۇرمەتپەن قارادى.
— "گەركۋلەس" دەگەننىڭ ماعىناسى نە؟ — دەپ سۇرادى ول ودان.
— لاتىنشا بۇل سايتان السىن مەنى دەگەن ماعىنا بىلدىرەدى، — دەپ جاۋاپ بەردى باورەل.
سول ءسات تەرەزەدەن قاراپ تۇرعان ءوڭى قۇپ-قۋ، ساقالى قاپ-قارا ءبىر جاس جىگىتتى كوزى شالدى، تەگىندە الىپپە دوستارىنىڭ ءبىرى بولۋى كەرەك:
— پاتروندارىڭدى ازىرلە! Para bellum!10 — دەپ وعان ايقاي سالدى.
— ادەمى ەركەك! بۇل ورىندى، — دەدى لاتىنشانى دا ازداپ بىلە باستاعان گارۆوش.
ولارعا دۋلى توبىر بولىپ ستۋدەنتتەر، سۋرەتشىلەر، جاس جىگىتتەر، ەكستەن شىققان كۋكۋردانىڭ مۇشەلەرى، جۇمىسشىلار، پورت كەمبالدارى ەرە ءجۇردى، كوبى شوقپارمەن، سۇڭگىمەن قارۋلانعان، كەيبىرىنىڭ بەلىندە كومبەفەر سياقتى تاپانشالارى بار.
توپتىڭ ىشىندە تۇرىنە قاراساڭ ارسا-ارسا، قاۋساعان شال دا ءجۇردى. گاۆروش ونى بايقادى.
— بۇل كىم؟ — دەپ سۇرادى.
— جاي ءبىر شال.
ول مابەف ەدى.
بەسىنشى تاراۋ
شال
نە بولىپ، نە قويعانى تۋرالى ايتالىق.
انجولراس پەن دوستارى قوڭىراۋ بۋلۆارىمەن استىق قامبالارىنىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا كەنەت ولارعا دراگۋندار شابۋىل جاسادى. انجولراس، كۋرفەيراك پەن كومبەفەر باسسومپەر كوشەسىمەن "بارريكاداعا شىعىڭدار!" دەپ ايعاي-سۇرەڭ سالىپ بارا جاتقانداردىڭ اراسىندا بولاتىن. لەديگەر كوشەسىندە ولار باياۋ ءجۇرىپ كەلە جاتقان قاريانى كەزىكتىردى.
ولاردىڭ نازارىن اۋدارعانى شالدىڭ ماس ادامداي تەڭسەلىپ كەلە جاتقانى بولدى. تاڭنان بەرى جاڭبىر سەبەزگىلەپ، ەندى ۇدەي ءتۇسىپ نوسەرلەتە باستاعانىنا قاراماستان، شال قالپاعىن قولىنا ۇستاعان. كۋرفەيراك مابەف اتايدى بىردەن تانىدى. اتايمەن ول تانىس بولاتىن، ءماريۋستى ونىڭ ۇيىنە دەيىن تالاي ەرتىپ اپارعانى بار. بۇرىنعى شىركەۋ باستىعىنىڭ، كەرەمەت كىتاپقۇمارلاردىڭ بەيبىت، ۇياڭ مىنەز-قۇلقىن جاقسى بىلەتىن ول قاريانىڭ مىناۋ الاس-كۇلەس دۇربەلەڭدە شاۋىپ كەلە جاتقان شاباندوزداردان ەكى-اق قادام جەردە، زۋلاعان وقتىڭ اراسىندا، اتىستىڭ بەل ورتاسىندا جالاڭباس جۇرگەنىنە قايران قالدى. سوسىن جيىرما بەس جاسار بۇلىكشى مەن سەكسەن بەس جاستاعى قاريانىڭ اراسىندا مىناداي اڭگىمە بولدى:
— مابەف مىرزا! ۇيىڭىزگە بارىڭىز.
— نەگە؟
— دۇربەلەڭ باستالادى.
— تاماشا!
— مابەف مىرزا، ساپىلارمەن كەسكىلەپ، مىلتىقپەن اتادى.
— تاماشا!
— زەڭبىرەكتەن وق بورايدى.
— تاماشا! ال بارلىعىڭ قايدا كەتىپ باراسىڭدار؟
— ءبىز ۇكىمەتتى قۇلاتقالى بارامىز.
— تاماشا!
"تاماشانى" ايتىپ ول سولارمەن بىرگە كەتتى. سول ساتتەن باستاپ ول ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتقان جوق. ونىڭ قادامى بەكي ءتۇستى؛ جۇمىسشىلار قولتىعىنان الماق بولىپ ەدى، جاقتىرماي باسىن شايقادى. ول ساپتىڭ الدىڭعى قاتارىندا دەرلىك ءجۇرىپ وتىردى، بارلىق قوزعالىسى سەرگەك، تىڭ ادامداي دا، ءجۇزى ۇيىقتاپ كەلە جاتقانداي كورىندى.
— بۇل نە قىلعان قىزىق شال! — دەپ ستۋدەنتتەر سىبىرلاسىپ كەلەدى.
توبىردا بۇل كونۆەنتتىڭ قارت مۇشەسى، قارت پاتشا ءولتىرۋشى ەكەن دەگەن سىبىس تاعى تارادى.
بۇل جيىن اينەك كوشەسىنە كىردى. كىشكەنتاي گاۆروش بار داۋىسىمەن شىرقاپ ولەڭ ايتىپ، كەرنەيشىنىڭ جاندى كەرنەيىنە ۇقساپ دابىلداتىپ الدا كەلەدى. ونىڭ ءانى مىناۋ:
اي دا، مىنە، كوتەرىلدى اسپانعا،
شىق مولدىرەپ شوپكە قونىپ جاتقاندا.
جانناسىنا ءتىل قاتادى جاس جان دا،
تۋ، تۋ، تۋ،
باعىت-شاتۋ.
كورول مەن قۇداي، جىرتىق كيىم، سوقىر تيىن — بايلىعىم.
شوقيمىن دەپ اۋرەلەنبە، دوستار-اي،
تاڭنان بۇرىن قالدى ويانىپ قوس تورعاي،
ءتاتتى گۇلدى جالاپ جاتىر شىق تالماي.
زي، زي، زي،
باعىت-پاسسي.
كورول مەن قۇداي، جىرتىق كيىم، سوقىر تيىن — بايلىعىم.
ماستار ءلايلىپ شىققاندايىن جولعا الىس،
قوس قوراز بوپ شايقاسادى قولدى قۇس،
سوعان كۇلىپ، قۇلاپ ءتۇستى جولبارىس.
دون، دون، دون،
باعىت-مەدون.
كورول مەن قۇداي، جىرتىق كيىم، سوقىر تيىن — بايلىعىم.
داۋىستان دا تۇك قالمادى اسپانداپ،
شىق تا قونار كەز ەمەس پە جاس تالعا.
جان جىگىت بوپ ءتىل قاتادى، توس جاننا،
تەن، تەن، تەن،
باعىت-پانتەن.
كورول مەن قۇداي، جىرتىق كيىم، سوقىر تيىن — بايلىعىم.
ولار سەن-مەرريگە بەت تۇزەدى.
التىنشى تاراۋ
قاتارعا جاڭا قوسىلعاندار
توبىر بارعان سايىن ۇلعايا ءتۇستى. جاڭقا كوشەسى ماڭىندا وعان ۇزىن بويلى، اق باستى ءبىر ادام كەلىپ قوسىلدى؛ كۋرفەيراك، انجولراس پەن كومبەفەر ونىڭ اشۋشاڭ، دورەكى بەينەسىن بايقاپ قالدى، ءبىراق ولاردىڭ بىردە-بىرى ونى تانىمادى. گاۆروش ءوزىنىڭ انىنە، ىسقىرىعىنا، ۋ-شۋعا، ىلگەرى قوزعالىسقا جۇتىلىپ، دۇكەنشىلەردىڭ تەرەزە قاقپالارىن دىمكاس تاپانشاسىمەن سوققىلاپ ءجۇرىپ وعان نازار دا اۋدارمادى.
اينەك كوشەسىنە بۇرىلعان توبىر كۋرفەيراك پودەزىنىڭ ماڭىنان ءوتتى.
— مىناۋ وتە ورىندى بولدى-اۋ، — دەدى كۋرفەيراك، — ۇيدە ءاميانىمدى ۇمىتىپ كەتىپپىن، ونىڭ ۇستىنە قالپاعىمدى جانە جوعالتىپ الدىم.
ول توبىردان جىرىلىپ، ءتورت ساتىنى ءبىر-اق اتتاپ جوعارىعا شىقتى. ەسكى قالپاعى مەن ءاميانىن الىپ، كىر كيىمدەرىنىڭ اراسىنا جاسىرعان اۋقىمدى ءتورتبۇرىشتى جاشىكتى قوسىپ الا شىقتى. ول جۇگىرىپ تومەن تۇسكەندە قاقپاشى ايەل شاقىردى:
— كۋرفەيراك دە مىرزا!
— قاقپاشى! اتىڭىز كىم ەدى؟ — دەپ سۇرادى جاۋاپ قاتۋدىڭ ورنىنا كۋرفەيراك.
قاقپاشى ساسىپ قالدى.
— الايدا ءسىز مەنىڭ اتىم ۆيەۆەن تاتەي ەكەنىن جاقسى بىلەسىز عوي.
— ال بىلاي، ەگەر ءسىز مەنى تاعى دا دە كۋرفەيراك مىرزا دەپ اتايتىن بولساڭىز، بۇدان بىلاي ءسىزدى مەن دە ۆيەۆەن تاتەي اتايمىن. ال ەندى نە ماسەلە ەكەنىن ايتىڭىز. بۇل نە، ءوزى؟
— وسىندا ءسىزدى بىرەۋ سۇراپ ءجۇر.
— ول كىم؟
— بىلمەيمىن.
— ءوزى قايدا؟
— مەندە، قاقپا كۇزەتى بولمەسىندە وتىر.
— كەتسىنشى، سايتان! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى كۋرفەيراك.
— ال ول ءسىزدى ءبىر ساعاتتان ارتىق كۇتىپ وتىر، — دەپ ەسكەرتتى قاقپاشى ايەل.
سول ساتتە قاقپاشىنىڭ ۇيشىگىنەن تۇرىنە قاراعاندا جاس جۇمىسشى سياقتى، ارىق، بوپ-بوز، كىشكەنتاي، سەكپىل بەت، كەۋدەشەسى جىرتىق، بارقىت شالبارى جاماۋلى، ەركەكتەن گورى ەركەكشە كيىنگەن قىزعا ۇقساس جىگىت كۋرفەيراكقا ءتىل قاتتى، ءبىر اتاي كەتەرلىگى داۋسى ايەل ۇنىنە مۇلدەم ۇقسامايدى ەكەن.
— ماريۋس مىرزانى كورۋگە بولار ما ەكەن؟
— ول جوق.
— كەشكىسىن ول ورالا ما؟
— بىلمەيمىن، — دەپ جاۋاپ بەرگەن كۋرفەيراك ويىن انىقتاي ءتۇسىپ:
— ال مەن ورالمايمىن، — دەدى.
جاس جىگىت وعان قادالا قاراپ، تاعى سۇراق قويدى:
— نەگە ورالمايسىز؟
— سەبەبى بار.
— قايدا بارا جاتىرسىز؟
— وندا نە شارۋاڭ بار.
— ماعان جاشىگىڭىزدى الىپ جۇرۋگە بولا ما؟
— مەن بارريكاداعا بارا جاتىرمىن.
— ماعان دا سىزبەن بىرگە بارۋعا بولا ما؟
— مەيلىڭ ءبىلسىن! — دەپ جاۋاپ قاتتى كۋرفەيراك. — كوشە بوس، تابانى بارشاعا جەتەدى.
ءسويتىپ ول جۇگىرە باسىپ، دوستارىن قۋىپ جەتۋگە اسىقتى. قۋىپ جەتكەن سوڭ ولاردىڭ بىرەۋىنە جاشىكتى تاپسىردى. تەك شيرەك ساعات وتكەننەن كەيىن عانا جاڭاعى جاس جىگىتتىڭ شىنىندا دا بۇدان ەكى ەلى قالماي ەرىپ كەلە جاتقانىن بايقادى.
توبىر دەگەن ەشقاشان قالاعان جاعىنا جۇرمەيدى عوي. بۇرىن دا ايتقانىمىز بار، ونى ۇدايى جەل ايداپ جۇرگەندەي، باسى اۋعان جاققا جوڭكىلەدى. ول سەن-مەرريدەن اسىپ، قايدان شىققانىن وزدەرى دە جاقسى بىلمەي، قالاي بولعانى بەلگىسىز، توبەسىن سەن-دەني كوشەسىنەن ءبىر-اق كورسەتتى.
ون ەكىنشى كىتاپ
"كورينف"
ءبىرىنشى تapay
"كورينفتىڭ" نەگىزى قالانعاننان بەرگى تاريحى
قازىرگى پاريجدىكتەر ورتالىق بازارعا رامبيۋتو كوشەسىنەن كىرگەندە موندەتۋر كوشەسىنىڭ قارسىسىندا وڭ جاقتان سەبەتشىنىڭ دۇكەنىن بايقار ەدى. ونىڭ جارناماسى يمپەراتور ناپولەون I بەينەلەنگەن سەبەت، وندا مىنانداي جازۋ بار:
"ءسامبى تالدان توقىلعان وسى ارادا ناپولەون"
الايدا ولار وسىدان بار بولعانى وتىز جىل بۇرىن وسى ورامنىڭ ءوزى كۋاسى بولعان سول ءبىر سۇمدىق وقيعالاردى بىلمەيدى.
بۇل ارادا باعزىدا "شانۆەرەري" دەپ جازىلعان شانۆرەري كوشەسى بولعان.
ءقازىر سەن-مەرري بارريكاداسى اتاق اۋقىمى باسىپ كەتكەن سول تۇستا وسى ارادا جاسالعان بارريكادانى ەسكە تۇسىرەيىكشى. وسى شانۆرەري كوشەسىندەگى بۇگىندە بۇلدىراپ ۇمىتىلىپ بارا جاتقان سول بارريكاداعا ازداپ وي ساۋلەسىن تۇسىرەلىكشى.
ايقىندىق ءۇشىن بۇرىن ءبىز ۆاتەرلوونى سيپاتتاعاندا قولدانعان قاراپايىم تاسىلىمىزگە جۇگىنگەن ارتىق بولماس. سول تۇستا سەن-ەستاش شىركەۋىنە تاياۋ اسقاقتاعان ۇيلەردى تۋرا كوز الدىنا كەلتىرگىسى كەلگەن كىسى ورتالىق بازاردىڭ تەرىستىك-شىعىسىنداعى رامبيۋتو كوشەسى باستالاتىن تۇستى نەگىزگە الا وتىرىپ N ءارپىن ويشا سىزسا جەتىپ جاتىر؛ ونىڭ تىك سىزىقتارى ۇلكەن قاڭعىباس جانە شانۆرەري، ال كولدەنەڭى كىشى قاڭعىباس كوشەسى بولىپ شىعا كەلەدى. ەسكى موندەتۋر كوشەسى N ءارپىنىڭ ءۇش سىزىعىن دا كەسىپ ءوتىپ كۇتپەگەن بۇرىشتار جاسايدى. ءسويتىپ وسى ءتورت كوشەنىڭ بىتىسقان بىتقىل-جىپقىلدارى اۋماعى ءجۇز شارشى تۋاز جەردە ورتالىق بازار مەن سەن-دەني اراسىندا، ءبىر جاعى اققۋ مەن ۋاعىزشىلار كوشەسى ەتىپ، ءتۇر-تۇرپاتى قىزىق، جەتى شاعىن، ءىرىلى-ۇساقتى ورام جاسايدى، قيسىق-قىڭىر بۇل ورامدار بىر-بىرىنەن اجىراعىسىز، تەك قۇرىلىستاعى تاس جارىقشاقتارى سياقتى تار ساڭىلاۋلار ارقىلى اجىراتىلادى.
ءبىز "تار ساڭىلاۋلار" دەيمىز، ويتكەنى وسى ءبىر قاراڭعى، قيسىق، ەسكى سەگىز قابات ۇيلەرمەن كومكەرىلگەن كوشەلەر تۋرالى ودان ايقىن تۇسىنىك تاپپادىق. بۇل سالدامانداردىڭ سالىنعانىنا نە زامان، شانۆرەري مەن كىشى قاڭعىباس كوشەلەرىندەگى ۇيلەردىڭ كوبى تىرەۋمەن تۇر. كوشە تار، ال لاي سۋ اعاتىن جىرا-ورلار كەڭ، سوندىقتان وتكەن-كەتكەن كىسىلەر كوشە تابانىنىڭ ساز باتپاعىن كەشىپ، لاجسىزدان جەرقويماعا ۇقساس دۇكەندەردىڭ الدىن جاعالاپ، تەمىر تۇعىرلى تاستۇعىردى ساعالاپ، سان عاسىر تۇرعان تورتەمىرلەردى بويلاپ، ساسىق ءيىسى تاناۋ جارعان كۇل-قوقىس ۇيىندىلەرىنىڭ جانىمەن ارەڭ جۇرەدى. رامبيۋتو كوشەسى سونىڭ ءبارىن سىپىرىپ تاستاعان.
موندەتۋر11 دەگەن اتاۋ كوشەنىڭ وزىندىك بەينەسىن اشىپ تۇر.
موندەتۋرعا تاياۋ كوشەنىڭ پيرۋەت اتاۋى ونىڭ بەينەسىن ءتىپتى ايقىن اشادى.
سەن-دەني كوشەسىنەن شانۆرەريگە بۇرىلعان كىسى ونىڭ بىرتە-بىرتە تارىلا تۇسكەنىن، سوراپتىڭ كەڭ اۋزىنان كىرىپ، جىڭىشكە تۇبىنە قاراي كەتىپ بارا جاتقانىن بايقار ەدى. بۇل قىسقا كوشەنىڭ اياعىندا ورتالىق بازار جاعىنان جولدى ءبىرقاتار ۇلكەن ۇيلەر بوگەيدى، ەگەر وڭنان دا، سولدان دا ءوتىپ كەتەتىن قاراڭعى جولداردى بايقاماسا، تۇيىققا تىرەلدىم دەپ تورىعۋىڭ كادىك. موندەتۋر كوشەسى، مىنە، وسى، ءبىر شەتى ۋاعىزشىلار كوشەسىمەن، ەكىنشى ۇشى اققۋ جانە كىشى قاڭعىباس كوشەلەرىمەن ۇستاسىپ جاتىر. تۇيىققا ۇقساس مۇنىڭ تۇبىندە وڭ جاققا وتەر جولدىڭ بۇرىشىندا كوشەگە مۇيىستەي كىرىپ، باسقالاردان تومەن ءبىر ءۇي تۇر.
وسى ءۇش قابات ۇيدە تابانداتقان ءۇش عاسىر بويى اتاقتى ءلايلىحانا ورىن تەپكەن. ول كوڭىلدى شۋمەن سول جەردى دۋمانداتادى دا جاتادى. تەوفيل قارتتىڭ:
"تەربەتىلىپ تۇرادى وندا قۇر سۇلبا،
ول اسىلعان عاشىق جىگىت — قىرشىن جاس"،
— دەگەن ەكى جول ولەڭى وسىعان ارنالعان.
بۇل جەر مۇنداي ورىنعا تاپتىرمايدى جانە ول اكەدەن بالاعا ميراس بولىپ كەلەدى ەكەن.
ماتيۋرەن رەنەنىڭ زامانىندا ءلايلىحانا "راۋشان قۇمىراسى" اتانعان، رەبۋستار سانگە اينالعان كەزدە ونىڭ جارناماسىن قىزعىلت تۇسكە بويالعان دىڭگەك12 اۋىستىردى. وتكەن عاسىردا عاجايىپ سۋرەتشىلەردىڭ ءبىرى، بۇگىندە تالىمسىگەن مەكتەپ جەك كورەتىن قادىرمەندى ناتۋار وسىندا الدەنەشە رەت رەنە ىشكەن ۇستەلدىڭ باسىندا ءلايلىپ وتىرىپ قىزعىلت دىڭگەككە كورينف ءجۇزىمىنىڭ ءبىر شوعىن سالادى. قايران قالعان قوجايىن جارنامانى وزگەرتىپ، ءجۇزىم شوعىنىڭ استىنا "كورينف ءجۇزىمى" دەپ التىنمەن جازعىزدى. ماسكۇنەمدەر ءۇشىن ءسوزدى تاستاپ كەتۋدەن تابيعي ەشتەڭە جوق. ءسوزدى قالدىرىپ كەتۋ — ءسوز تىركەسىندەگى بۇرالاڭ. كەيىن الگى جارنامانىڭ "ءجۇزىمى" ءتۇسىپ، تەك "كورينف" قانا قالدى. "كورينف" بىرتە-بىرتە "راۋشان قۇمىراسىن" ىعىستىردى. ءلايلىحانا ۇستاۋشىلاردىڭ سوڭعى اۋلەتىنىڭ وكىلى گيۋشلۋ اعاي اڭىزدى بىلمەيدى ەكەن، دىڭگەكتى كوكپەن بوياۋعا بۇيرىق بەرىپتى.
تومەنگى زالدا ۇلدىرىك ۇستەل بار، بيليارد بولعان ەكىنشى قاباتتا، توبە ارقىلى وتەتىن بۇراما باسپالداق، ۇستەلدەرگە قويىلعان شاراپ، قابىرعالارداعى ىس، تاپا تالتۇستە جانىپ تۇراتىن شىراقتار — ءلايلىحانا دەگەنىڭ، مىنە، وسى. تومەنگى زالداعى ليۋكتى باسپالداق جەرقويماعا تۇسىرەدى. ءۇشىنشى قاباتتا گيۋشلۋدىڭ ءوزى تۇرادى. وعان ەكىنشى قاباتتاعى ۇلكەن زالدان ەسىكتىڭ سىرتىندا قاعا بەرىس تۇرعان اعاش باسپالداقپەن كوتەرىلەدى. شاتىردىڭ استىندا ەكى ۇيشىك بار، قىزمەتشى ايەلدەردىڭ باسپاناسى سولار. ءبىرىنشى قاباتتى اس ءۇي مەن ۇلدىرىك ۇستەل قويىلعان زال ءبولىپ تۇر.
گيۋشلۋ اعاي، بالكىم، حيميك بولىپ تۋعان شىعار، ءبىراق تىرلىگىندە اسپاز بولدى، ونىڭ ءلايلىحاناسىندا جۇرت ءىشىپ قانا قويماي، اۋقات تا جاسادى. گيۋشلۋ كەرەمەت تاعام ويلاپ تاپتى، ونى تەك وزىندە عانا ىشۋگە بولادى، ول ءوزى carpes au gras13 اتايتىن تارتىلعان تۇقى.
ونى مايلى بىلتەنىڭ نەمەسە ليۋدوۆيك XVI-نىڭ زامانىنداعى شامنىڭ جارىعىندا جەيتىن بولعان، داستارقاننىڭ ورنىنا كلەەنكا شەگەلەنگەن. مۇندا جۇرت الىستان ارنايى كەلەتىن بولعان. عايىپ ءبىر ەرتەڭگىلىك مەزگىلدە گيۋشلۋ وتكەن-كەتكەندى ءوز "ماماندىعىنان" حاباردار ەتكىسى كەلدى دە، قىل قالامدى قارا بوياۋ تۇرعان قۇتىعا مالىپ، ءوزىنىڭ اس ءۇيى سياقتى وزىندىك جازۋمەن قابىرعاعا باتتيتىپ، مىنانداي كوزگە تۇسەر جازۋ جازدى:
Carpes ho gras.
قىستىڭ قارى، جازدىڭ بۇرشاعى مەن نوسەرى ونىڭ s ءارپىن ءوشىرىپ، ءبىرىنشى ءسوزدى جالعاۋسىز قالدىرىپ، سوڭعى ءسوزدىڭ باسىنداعى gء-دى شايىپ كەتىپ، قالعانى:
Carpe ho ras — بولدى.
ءسويتىپ جاۋىن-شاشىننىڭ ارقاسىندا قاراپايىم گاسترونوميالىق حابارلاندىرۋ تەرەڭ ماعىنالى اقىل-كەڭەسكە اينالدى.
ءبىر عاجابى، گيۋشلۋ فرانسۋزشانى بىلمەي تۇرىپ، لاتىنشانى يگەردى، اس ءۇي وعان كارەمدى ورتا جولدا قالدىرىپ گوراسييمەن14 تەڭەسەتىن فيلوسوفيالىق عاقليالار شىعارۋعا كومەكتەستى. ەڭ قىزىعى عاقليا "ءلايلىحاناما كىرە كەتىڭىز" دەگەن ماعىنانى دا بەرۋشى ەدى.
ەندى سونىڭ بارىنەن دە ءىز قالعان جوق. موندەتۋردىڭ شىرعالاڭ دۋالدارى 1847 جىلى ايقارا اشىلىپ، ەندى ەشبىر قۇپياسى قالمادى. شانۆرەري كوشەسى مەن "كورينف" رامبيۋتو كوشەسىنىڭ تابانىندا جويىلىپ كەتتى.
الدىندا ەسكە العانىمىزداي، "كورينف" جينالۋ نۇكتەسى بولماعانىمەن، كۋرفەيراك پەن دوستارى ءۇشىن كەزدەسۋ ورنى بولدى. "كورينفتى" گرانتەر اشتى. وعان ول "Carpe ho ras" ەلىكتىرىپ بارىپ ەدى، كەيىن "Carpes ho gras" ءۇشىن ورالدى. وسىندا ءىشىپ، وسىندا اۋقاتتانىپ، وسىندا ايقايلاستى؛ از تولەدى مە، ناشار تولەدى مە، ءتىپتى تولەمەدى مە — وعان قاراماي بارلىعى قۇشاق جايا قارسى الىندى. گيۋشلۋ اعاي دارقان بولاتىن.
ءيا، گيۋشلۋ اقكويلەك دارقان بولۋمەن بىرگە داڭعوي تراكتيرشى دە ەدى — كەرەمەت كەرەعارلىق ەمەس پە بۇل. ول ۇدايى قاباعى قارس جابىلىپ، اشۋلانىپ، كەلۋشىلەردى قورقىتقىسى كەلگەندەي، جۇرتقا بۇرقىلداپ ۇرسىپ، اس تارتۋدىڭ ورنىنا جانجال شىعارعىسى كەپ تۇرعانداي كورىنەتىن. سوعان قاراماستان مۇندا جۇرتتىڭ ءبارى جىلى قاباقپەن قارسى الىندى دەپ نىعارلاپ تۇرىپ ايتا الامىز.
قوجايىننىڭ داراقىلىعى قايتا ونىڭ ساۋىق ورنىنا جۇرتتى، اسىرەسە جاستاردى كوبىرەك تارتۋدىڭ ءتاسىلى دە سياقتى، ولار ءبىرىن-بىرى شاقىرعاندا: "كانە، گيۋشلۋ اعايدىڭ بۇرقىلداعانىن ەستىپ قايتايىق!" دەيدى. ءبىر كەزدە ول سەمسەرلەسۋدەن ساباق بەرىپتى. كەيدە ول قۇلاق جارارداي قارقىلداپ قاتتى كۇلەدى. داۋىسى قاتتى ادام قايىرىمدى كەلەدى. شىن مانىندە ول ءتۇسى سۋىق سايقىمازاق بولاتىن. بىرەۋدى قورقىتۋ ول ءۇشىن ۇلكەن مەرەي، ونىڭ تۇرپاتى اتىلسا-اق اينالاسىنداعىلاردى تۇشكىرتەتىن تاپانشا-شاقشاعا ۇقسايتىن.
ونىڭ زايىبى گيۋشلۋ اپاي بەت-اۋىزى ءجۇن، اسا ءبىر سيىقسىز جان بولاتىن.
1830 جىلى گيۋشلۋ قايتىس بولدى. وزىمەن بىرگە "قارابايىر تۇقى" دا عايىپ بوپ كەتتى. ونىڭ جانىن جەگەن جەسىرى ءىسىن ءارى قاراي جالعاستىردى. الايدا اس ءۇي ازىپ، ازىرلەنگەن تاعام تاتىپ العىسىز بولدى؛ شارابى سۇمدىق ناشار. الايدا كۋرفەيراك پەن دوستارى "كورينفكە" كەلۋىن توقتاتقان جوق، "اياعاندىقتان" دەپ سىلتاۋراتادى ونىسىن بوسسيۋە.
گيۋشلۋ اپاي تىم تولىق بولاتىن دا ەكى يىنىنەن دەم الىپ، القىنىپ جۇرەتىن جانە سەلو تىرلىگى تۋرالى ەستەلىك ايتۋدى سۇيەتىن. ەستەلىكتەرى ونىڭ ايتۋىنا وراي جىلىمشىلىقتان ادا بولاتىن. ول ءوزىنىڭ ويلارىن وتكىر بىردەڭەلەرمەن ورنەكتەي بىلەتىن، اسىرەسە ءوز ءومىرىنىڭ كوكتەمى مەن دەريەۆنيادا تۇراتىن كەزىن ءتاپ-تاۋىر بەينەلەيتىن. "قىز كۇنىمدە دولانا بۇتاسىنا قونىپ اپ سايراعان اقتاماق بوزتورعايدىڭ ۇنىنە ەلتىپ، تاپجىلماي تابانداپ ۇزاق تۇرۋشى ەدىم، ومىردە ماعان ودان ارتىق ءلاززات تا، راقات تا جوق سياقتى كورىنەتىن"، دەپ اڭگىمەلەيتىن گيۋشلۋ اپاي.
ەكىنشى قاباتتاعى "مەيرامحانا" ورنالاسقان زال تىزىلگەن تابىرەتكەلەر مەن ورىندىقتاردان، اعاش ساكىلەر مەن ۇستەلدەردەن كورىنبەيتىن؛ ەسكى، ءبىر اياعى سىنعان بيليارد تا وسىندا تۇراتىن. وعان بۇراندالى باسپالداقپەن كوتەرىلەدى، ول زالدىڭ بۇرىشىنداعى تورتكۇل تەسىكتەن شىعاتىن دا كەمەنىڭ تابالدىرىعىنا دا ۇقسايتىن.
جالعىز عانا جىڭىشكە تەرەزەسى بار بۇل زالعا ۇدايى جانىپ تۇراتىن كەنكەت قانا جارىق بەرەدى دە، ول شارباق-شاتىرعا ۇقسايدى. ءتورت اياقپەن جابدىقتالعان كەز كەلگەن جيھاز مۇندا كىرگەن سوڭ اپ-ساتتە ءبىر سيراعىنان ايىرىلىپ قالادى. اكپەن اقتالعان قابىرعالاردى بەزەندىرەتىن بىردەن ءبىر اشەكەي قوجايىن گيۋشلۋدىڭ قۇرمەتىنە جازىلعان ءتورت جول ولەڭ عانا.
ون ادامدى تاڭدانتىپ، ەكى ادامدى ۇركىتەر،
باداناداي سۇيەلى تاناۋىنان ءجۇن تۇتەر.
كەزدەسكەندە قورقاسىڭ، تۇشكىرەر دەپ بەتىڭە،
يمەك مۇرنى ەرنىنىڭ تيگەلى تۇر ەتىنە.
بۇل شۋماق قابىرعاعا كومىرمەن جازىلىپتى. اقىن جازعان كەلبەتتەمەسىنە وتە ۇقساس گيۋشلۋ حانىم ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن قاپەرىنە ەشتەڭە كىرمەي وسى ولەڭنىڭ ماڭىندا جۇگىرەدى دە جۇرەدى. ەكى قىزمەتشى ماتلوتا جانە جيبلوتا دەگەن ەسىمدەر مەن ايەلدەر گيۋشلۋ حانىمعا ۇستەلدەرگە قۇمىرامەن ناشار قىزىل شاراپ پەن اشىعىپ كەلۋشىلەرگە قىش تەگەشتەرگە قۇيىلعان بىلامىق بوتقالاردى ۇسىنۋعا كومەكتەسەدى. دومالانعان سەمىز، بىرجيعان جيرەن، كوكايىل ماتلوتا كەزىندە مارقۇم گيۋشلۋدىڭ ناقسۇيەر اشىناسى بولعان، ال تۇرىنە قاراساڭ، اڭىز-ەرتەگىلەردەگى قۇبىجىقتاردىڭ بارىنەن بەتەر، ءبىراق قىزمەتشى رەتىندە قوجايىننىڭ بەتىنە كەلمەي، گيۋشلۋ حانىمنان جاسى جاس، سيقى سول دۇرىس بولعانىنا قارماستان وعان ۇدايى ءبىرىنشى ورىندى بەرىپ وتىرادى. ۇزىنتۇرا، تىريعان ارىق، بەتى الاپەستەنىپ ۇنەمى بوزارىپ، كوزىنىڭ الدى كوگىلدىر تارتىپ، كىرپىگىن ءبىر كوتەرمەي، جابىرقاپ جۇرەتىن جيبلوتا جۇرتتىڭ بارىنەن ەرتە تۇرىپ، كەش جاتىپ قاتتى قالجىراپ، جىعىلىپ-سۇرىنەتىنىنە قاراماستان توڭىرەگىندەگىلەردىڭ بارىنە جاعادى، شالدىققانىن بىلدىرمەي باسقا قىزمەتشىنىڭ وزىنە دە ءىلتيپات كورسەتىپ، ءۇنسىز جىميىپ قويادى، ۇيقى ارالاس جىميىسى سونداي ايانىشتى.
ءلايلىحانانىڭ زالىنا كىرەر اۋىزدا كەلگەندەردىڭ نازارىن اۋدارىپ، توقتاتپاي جىبەرمەيتىن تاعى ءبىر جىر جولدارى بار، ونى بورمەن ەسىككە كۋرفەيراك جازىپ قويعان:
قالاساڭ مەيلىڭ — سىيلاپ كور،
قالاساڭ مەيلىڭ — جىرلاپ بەر!
ەكىنشى تاراۋ
كوڭىل كوتەرىپ ءىشۋدىڭ اياعى
بەلگىلى بولعانىنداي، مودان شىققان لەگل ەڭ باستىسى جوليدەن تابىلدى. كەز كەلگەن بۇتاقتى ءۇي قىلاتىن قۇس سياقتى باسپانانى دا تەز تاپتى. دوستار بىرگە تۇرىپ، بىرگە ءىشىپ، بىرگە ۇيىقتادى. سولاردىڭ بارلىعى، كەيدە ءتىپتى ميۋزديكەتتىڭ ءوزى دە ورتاق بولدى. وزىندىك ەرەكشەلىگى بار بۇل ەگىزدەر ەشقاشان اجىراسقان جوق. 5 ماۋسىم كۇنى ەرتەڭگىلىك اۋقاتتانعالى ولار "كورينفكە" تارتتى. جولي سۋىقتاپ، تۇماۋدان كۇركىلدەپ جۇرگەن، لەگل دە تۇماۋراتىپ قالدى. لەگلدىڭ بەشپەنتى كونەتوز بولاتىن، ءجوليدىڭ كيىمى جاقسى.
ولار "كورينفتىڭ" ەسىگى الدىندا توپىرلاپ تۇرعاندا تاڭەرتەڭگى ساعات توعىزدار شاماسى ەدى.
بىردەن ولار ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلدى.
ولاردى ماتلوتا مەن جيبلوتا15 قارسى الدى.
— ۇلۋ جانە سىر مەن شوشقا ءسۇرى، — دەپ بۇيىردى لەگل.
ەكەۋى ۇستەل باسىنا وتىردى.
ءلايلىحانادا ولاردان باسقا ەشكىم جوق ەدى.
جيبلوتا جولي مەن لەگلدى تانىپ، ۇستەلگە ءبىر شولمەك شاراپ قويدى.
ولار ۇلۋدى قولعا الا بەرگەندە باز-بىرەۋدىڭ باسى ليۋكتەن قىلتيىپ، ءبىر داۋىس شىقتى:
— جاناي ءوتىپ بار جاتىر ەدىم. كوشەدە-اق تاماشا ءبىر سىردىڭ ءيىسى مۇرىنىما كەلدى. امالسىز كىردىم.
ول گرانتەر ەدى.
ورىندىق الىپ ول دا ۇستەل باسىنا وتىردى.
جيبلوتا گرانتەردى كورىپ، ۇستەلگە تاعى دا ەكى شولمەك شاراپ قويدى.
بارلىعى — ۇشەۋ بولدى.
سەن ەكى شولمەكتى دە ىشپەكسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى لەگل گرانتەردەن.
— مۇنداعىلاردىڭ اقىل-ەسى ورنىندا، بىرەۋىن سەن ىشەسىڭ، ەسۋاس، — دەپ جاۋاپ قاتتى گرانتەر. — ەكى شولمەكتىڭ ەركەكتى تاڭداندىرعانىن قايدان كوردىڭ.
دوستار تاعاممەن باستادى دا، گرانتەر ورازاسىن شاراپپەن اشتى. جارتى شولمەك اپ-ساتتە جوق بولدى.
— اسقازانىڭدا تەسىك بار ما، نەمەنە؟ — دەپ سۇرادى لەگل.
— تەسىك مىناۋ سەنىڭ شىنتاعىڭدا، — دەپ گرانتەر كەسىپ تاستادى دا، ستاقانىن ءبىر-اق قاعىپ، لەگلگە قايتا ءشۇيىلدى:
— ءيا، ءيا، لەگل، ءقابىر باسىنداعى ءسوزدىڭ قىرانى، بەشپەنتىڭ توزىپ ءبىتىپتى عوي.
— بەشپەنتىم ەكەۋىمىزدىڭ تاتۋ تۇراتىنىمىزعا ءوزىم سەنەمىن، — دەدى لەگل. — بۇل مەنىڭ دەنەمنىڭ پوشىمىنا ىڭعايلانىپ، ابدەن كىرىگىپ الدى، ەش جەرىمدى قىسپايدى، ورەسكەلدەۋ تۇرپاتىممەن ۇيلەسىم تاپتى، شالت قيمىلىما شامدانبايدى، مەن ونىڭ ۇستىمدە ەكەنىن جىلى جۇرگەنىمنەن عانا سەزەمىن. ەسكى كيىم ەسكى دوس سياقتى عوي.
— م-مىنە، بۇل شىندىق! — دەپ سوزگە ءتىلى كۇرمەلىڭكىرەپ جولي ارالاستى. — ەسكى بەشپەنت ءبارىبىر ەسكى دوس سياقتى.
— اسىرەسە سۋىقتاعان ادامنىڭ اۋزىندا سولاي، — دەپ كەلىستى گرانتەر.
— سەن بۋلۆاردان كەلدىڭ بە، گرانتەر؟ — دەپ سۇرادى لەگل.
— جوق.
— ال جولي ەكەۋىمىز شەرۋدىڭ باسىن كوردىك.
— عالامات كورىنىس! — دەپ قويدى جولي.
— ال مىنا كوشە قانداي تىنىش! — دەدى داۋسىن كوتەرىڭكىرەي لەگل. — پاريجدە بارلىعى توڭكەرىلىپ، اياق اسپاننان كەلەدى دەپ كىم ويلاعان. مۇندا بۇرىن دا ىلعي ءبىر عانا موناستىرلار بولعانى ءقازىر دە سەزىلىپ تۇرادى. ديۋ برەل مەن سوۆال ولاردىڭ ءتىزىمىن وكەلەدى، اببات لەبەف تە سويتەدى. ولاردىڭ مۇندا بولماعان جەرى جوق. ءبىرى جالاڭاياق، ءبىرى اياق كيىمدى، ءبىرى ساقالدى، ءبىرى قىرما ساقال، اق، قارا، سۇر دەيسىڭ بە كىلەڭ فرانسيسكاندىقتار وسىندا قۇجىناپ قاپتادى دا كەتتى. اسسيزدىك فرانسيسك فرانسيسكاندىقتارى دەي مە، فرانسيسك دە پولدىك فرانسيسكاندىقتار دەي مە، كاپۋسياندىعى، كارمەليتتىگى بار، كىشى اۆگۋستيندىك، ۇلكەن اۆگۋستيندىك، كارى اۆگۋستيندىك دەگەندەرى بار... ايتەۋىر ءبارى ءورىپ شىعا كەلدى. قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن دەڭگەيدە كوبەيۋىن ايتسايشى!
— موناحتار تۋرالى ايتپاي-اق قويايىق، — دەدى گرانتەر. — ولاردى ەستىگەندە قاسىنعىم كەلەدى.
سول ءسات كەنەت ول لوقسي باستادى:
— برر! الگىندە عانا كەساپاتتى ۇلۋدىڭ بىرەۋىن جۇتىپ جىبەرىپ ەدىم، دەنەم دەل-سال بولىپ بارادى عوي. يپوحوندريا قايتا ۇستادى مەنى. ۋستريسالارى بۇلىنگەن، قىزمەتشىلەرى ناس. ادام اۋلەتىن سونداي جەك كورەمىن. ءقازىر عانا ريشەلە كوشەسىمەن ۇلكەن كىتاپ دۇكەنىنىڭ قاسىنان ءوتتىم. كىتاپحانا اتالاتىن ۋستريسا ساۋىتىنىڭ سول ءۇيىندىسى مەنى ويلاۋعا دەگەن ىنتامنان ايىردى. قانشا قاعاز! قانشا سيا! قانشا شيماي! سونىڭ ءبارىن جازعان ادام. ادام قاناتسىز قوساياقتى دەپ قاي قۋ ايتىپ ەدى؟ ال سوسىن مەن ءتاپ-تاۋىر تانىس قىزىمدى كەزدەستىردىم. فلورەال دەپ اتاۋعا لايىق كوكتەمدەي كوركەم بالە، ال سول سالداقى قۋانىشى قوينىنا سىيماي بۇگىن بۇل الاپاتتا جوق، باقسام، بەتىن شەشەك سوقالاپ كەتكەن ءبىر بۇجىر بانكير كوڭىل ءبىلدىرىپ، ونى قالايتىنىن ايتتى. اتتەگەن- اي! ايەل دەگەنگە كارى الارمان دا، جاس شابارمان دا ءبارىبىر، تىشقان دا اۋلايتىن، قۇستان دا تايمايتىن مىسىق ءتارىزدى. الگى مامزەلدىڭ مانساردتا ونەگەلى ءومىر كەشكەنىنە ءالى ەكى اي دا وتكەن جوق. ول كورسەتىنىڭ ىلگەشەگىنە جەز ساقينالار تاعاتىن، الدە ول كەۋدەشەسى مە ەدى؟ تىگىن تىگىپ، جينالمالى كەرەۋەتتە جاتاتىن، گۇل وسىرەتىن قۇتىلارى بولاتىن، ءوزى باقىتتى كورىنەتىن. ەندى ول بانكيردىڭ زايىبى. وزگەرىس وسى تۇندە بولىپتى. ەرتەڭگىلىك قۇرباندىقتى ماز-مەيرام قالپىندا كوردىم. ءبىر تۇڭىلتەتىنى، ۇياتسىز بۇگىن دە بۇرىنعىسىنداي سۇلۋ ەكەن. قارجىگەرمەن ساۋداسى ونىڭ جۇزىنە اسەر ەتپەپتى. بۇل تۇرعىدان راۋشان گۇل ايەلدەن ارتىق پا، كەم بە، ءبىراق جۇلدىزقۇرتتىڭ قالدىرعان ءىزى انىق، بەتىنەن اپ-ايقىن كورىنىپ جاتادى عوي. اھ، جەر بەتىندە ەندى پاراسات جوق. بۇل سوزىمە كۋالىككە ماحاببات بەينەسى — گۇلدى، سوعىس بەينەسى — لاۆردى، بەيبىتشىلىك بەينەسى — ماجنۇندەۋ ءزايتۇندى، ادام اتانى دانىمەن قاقالتا الماعان المانى، سوسىن ءتۇپ انامىزداي جالاڭاش ءتۇپ اعاشىن شاقىرامىن. ءسىز قۇقىق دەدىڭىز بە؟ قۇقىق دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلگىڭىز كەلە مە؟ گاللدار كلۋزيۋمگە كوز الارتادى ەكەن، ال ريم كلۋزيۋمدى قولدايتىن كورىنەدى، گاللداردان سەندەردىڭ الدىڭدا كلۋزيۋم نەسىمەن كىنالى بوپ قالدى دەپ سۇرايدى عوي. سوندا برەنن بىلاي دەپ جاۋاپ بەرىپتى:
"ءسىزدىڭ الدىڭىزدا البا، فيدەندەر قانداي كىنالى بولسا، ەكۆالار، ۆالسىلەر مەن سابينياندار قانداي كىنالى بولسا، ولار
سونداي كىنالى. ولار ءسىزدىڭ كورشىلەر ەدى. كلۋزيۋمنىڭ تۇرعىندارى ءبىزدىڭ كورشىلەر. كورشى حاقىسىن ءبىز دە سىزدەردەي تۇسىنەمىز. سىزدەر البانى جاۋلاپ الدىڭىزدار، ال ءبىز كلۋزيۋمدى باسىپ الساق، نەسى ايىپ". ريم: "سىزدەر كلۋزيۋمدى الا المايسىزدار" دەپتى. ەرەگىسكەن برەنن ءريمنىڭ ءوزىن باسىپ الادى. سوندا ول: "Vae victis!"16 دەپ داۋىستاعان ەكەن. قۇقىق دەگەن، مىنە، وسى. Ah، مىناۋ الەمدە قانشاما جىرتقىش ماقۇلىقتار بار! قىراندار قانشاما! تۋرا ارقاڭدى اياز قارىعانداي!
ول ستاقانىن جوليگە سوزدى دا، تولتىرتىپ الىپ تارتىپ جىبەردى، ونى ءوزى دە، دوستارى دا بايقاماي قالعانداي بولدى، سوسىن ول ەشتەڭە كورمەگەندەي سالدىرتىپ سويلەي جونەلدى:
— ءريمدى قولعا تۇسىرگەن برەنن — قىران، ىسمەر قىزدى قولعا تۇسىرگەن بانكير دە قىران. بۇل اراداعى ۇياتسىزدىق اناداعىدان كەم ەمەس. دەمەك، ەشتەڭەگە سەنۋدىڭ قاجەتى جوق. اقيقات شاراپتا عانا. ءبىزدىڭ پىكىرىمىز قانداي بولسا ونداي بولسىن، مەيلى ءسىز ۋري كانتونىمەن بىرگە ارىق قورازدى جاقتاڭىز، مەيلى گلاريس كانتونىمەن بىرگە سەمىز قورازدى جاقتاڭىز، ودان كەلىپ-كەتەر ەشتەڭە جوق، ودان دا ءىشىڭىز. ءسىز بۋلۆار، شەرۋ، تاعى باسقالار تۋرالى سۇرادىڭىز با؟ مىنە، گاپ قايدا؟ دەمەك ريەۆوليۋسيا قايتا جابىسقان عوي. مەنى قۇدايتاعالاداعى قارجىنىڭ مۇنشالىق تاپشىلىعى تاڭ قالدىرادى. وعان كەيدە وقيعالاردىڭ جارىقشاق ساڭىلاۋىن مايمەن بىتەۋگە تۋرا كەلەدى. وندا تىركەسىپ قالدى، مۇندا جىلجىماي تۇر. ريەۆوليۋسيانى تەزدەت! سونىمەن، قۇدايتاعالانىڭ قولىنان سول مايلاپ جىبەرەتىن ناشار ماي تۇسپەيدى. ونىڭ ورنىندا مەن بولسام باسقاشا جاسار ەدىم: ءمينوت سايىن ءوز تەتىكتەرىمدى جاماپ-جاسقاۋمەن شۇعىلدانباي، ادام اۋلەتىن بايسالدى باستاپ، وقيعالاردى قوسالقى قۇرالدارعا، باسى ارتىق كورىنىستەرگە جۇگىنبەي-اق جەلىسىن ۇزبەي، جىپكە تىزگەندەي ۋىسىمدا ۇستاپ وتىرار ەدىم. پروگرەسس اتالاتىن وسى تەكتەس دۇنيەلەر ەكى قۋات كۇشىمەن قوزعالىسقا كەلەدى، ولار — ادامدار مەن وقيعالار. الايدا، قاندايلىق قايعىلى بولعانمەن، ارا-تۇرا شىدەر ءۇزىپ شەكتەن شىعار دا بىردەڭەلەر قاجەت. ادامدار سياقتى وقيعالارعا دا ادەتتەگىلەر جەتىسپەيدى: ادامدار ورتاسىندا دانىشپاندار، وقيعالار ورتاسىندا ريەۆوليۋسيالار بولۋى شارت.
توتەنشە وقيعا دەگەنىمىز — زاڭ، بولمىستىڭ الەمدىك ءتارتىبى ونسىز بولمايدى؛ مىنە سوندىقتان دا اققان جۇلدىزدى كورگەندە، اسپان دا ءوز قويىلىمى ءۇشىن اكتەر ىزدەيدى ەكەن-اۋ دەپ ويلاپ قالماۋ كەرەك، ويتكەنى ول كۇتپەگەن جەردەن پايدا بولاتىن قۇبىلىس. ءتاڭىر كوبىنە اسپان كۇمبەزىنە اداسقان جۇلدىزدى ءىلىپ قويادى دا، وعان عاجايىپ قۇيرىق ءوسىپ شىعادى. سەزار ولىمىنە سەبەپ بولعان دا وسى. برۋت وعان قانجار ۇرادى، ال قۇداي قۇيرىقتى جۇلدىزبەن سوعادى. "تراح!" دەگەندە سولتۇستىك شۇعىلاسى شىعا كەلەدى، مىنە ساعان — ريەۆوليۋسيا، مىنە ساعان — ۇلى ادام كەرەك بولسا. توقسان ءۇشىنشى جىل ۇلكەن ارىپتەرمەن التىنداپ ناپولەون دەپ جازىلادى، افيشانىڭ جوعارعى جاعىندا مىڭ دا سەگىز ءجۇز ون ءبىرىنشى جىلدىڭ قۇيرىقتى جۇلدىزى بەينەلەنگەن. شىركىن، تاماشا كوگىلدىر افيشا، بەتى جارقىلداعان جۇلدىزداردان كورىنبەيدى! بۋم! بۋم! كەرەمەت سيرەك كورىنىس! جوعارى قاراڭدار، اشىق اۋىزدار! مۇندا جارىق تا، پەسا دا ءبارى بەيبەرەكەت. قۇدايىم-اۋ! بۇل ءتىپتى ارتىق قوي، سونىمەن بىرگە جەتپەي دە جاتىر. ايرىقشا جاعدايدا قولدانىلاتىن مۇنداي تاسىلدەر عاجايىپتىقتى ايعاقتايدى، ءبىراق جۇتاڭدىقتى دا اڭعارتادى. دوستار! قۇدىرەت بۇل ارادا ەڭ سوڭعى تاسىلگە جۇگىنەدى. ونىسى — ريەۆوليۋسيا، ونىمەن نە دالەلدەنەدى. سوندا جاراتقاننىڭ ءوزى سارقىلىپ بولعانى ما؟ ول توڭكەرىس جاساتتى، ويتكەنى بۇگىنگى مەن بولاشاقتىڭ اراسىنداعى بايلانىس ءۇزىلىپ قالعانى ايدان انىق، ونىڭ ۇستىنە ءتاڭىرىنىن ءوزى قولدا بارىن جەتكىزە الماي جاتىر. شىنىندا بۇل مەنىڭ يەگوۆالاردىڭ ماتەريالدىق جاعدايى تۋرالى توپشىلاۋلارىمدى بەركىتە تۇسەدى. جوعارىداعى، تومەندەگى وسىنشا جانسىزدىقتى، ۇساقتىقتى، ساراڭدىقتى، اسپان مەن جەردەگى جوقشىلىق پەن تاپشىلىقتى كورە وتىرىپ، شۇقىپ جەيتىن جالعىز ءتۇيىر دانگە ءزارۋ قۇستان باستاپ، جىلدىق تابىسى ءجۇز مىڭ ليۆر وزىمە دەيىنگىلەردىڭ جاعدايىن كورە وتىرىپ، ءبىزدىڭ ادامنىڭ سىباعاسى، ءتىپتى كورولدىڭ سىباعاسى دا ارقاننان ەسىلگەن ارقاۋىنا دەيىن قىرقىلعانىن، ونىڭ ايعاعى پرينس كوندەنىڭ اسىلىپ ءولۋى ەكەنىن كورە وتىرىپ، قىستىڭ قىس ەمەس، تەك جەل بوراتاتىن شىرقاۋ شەگىنە جەتكەن جىرتىق ەكەنىن كورە وتىرىپ، ءتىپتى تاڭنىڭ تاۋ شىڭدارىنا كيگىزەتىن ءۇرجاڭا القىزىل جەلەگىنىڭ ءوزى جىرىم-جىرىم ەكەنىن كورە وتىرىپ، شىق تامشىسىنىڭ — جاساندى مارجان، قىراۋدىڭ اينەك ۇنتاعى ەكەنىن كورە وتىرىپ، ادامدار اراسىنداعى ارازدىقتى، وقيعالار ورتاسىنداعى جاماۋدى، اي بەتىندەگى داقتاردى، بار جەردەگى قايىرشىلىقتى كورە وتىرىپ قۇداي-ەكەڭ باي ەمەس-اۋ دەپ ويلاي باستايسىڭ. راس، وندا بايلىقتىڭ نىشانى بايقالادى، ءبىراق مەن اقشاسىزدىقتىڭ زارىن تارتىپ-اق ءجۇرمىن. اسپان استىنان التىننىڭ بۋىن عانا بايقاپ، اسپان الەمىنىڭ كەدەي ەكەنىن تۇيسىنەمىن. قالتاسى قاعىلعاندا بانكيردىڭ بال-دۋمان جاسايتىنى سياقتى، ول ريەۆوليۋسيانى ۇسىنادى. قۇدايلار جونىندە بولمىستىڭ كورىنىسى ارقىلى پىكىر تۇيۋگە بولمايدى. ونىڭ بارلىق تۋىندىلارىندا كوڭىل تولمايتىندارى تولىپ جاتىر. مىنە، مەن سوندىقتان دا وعان رازى ەمەن. قاراڭىزشى: بۇگىن بەسىنشى ماۋسىم، ءالى قاراڭعى، تاڭ اتقالى بەرى مەن جارىقتى كۇتىپ ءجۇرمىن، ال ول جوق. بۇگىن جالپى ونىڭ بولمايتىنىنا ءباس تىگەمىن. بۇل اقىنى از الاتىن ورىنداۋشىنىڭ سالاقتىعى. ءيا، بارلىعى دا ناشار قۇراستىرىلعان، بىرىمەن ءبىرى قابىسپاي جاتادى، ەسكى الەم ءبىر بۇيىرىنە قيسايىپ، جامباستاپ جاتۋعا جاقىن بولدى، ەندى مەن وپپوزيسياعا كوشەمىن. بارلىعى قيقايىپ-جيقايىپ بارادى. ءبارى دە بالالاردىڭ كۇنى: بىردەڭە تىلەگەنگە تۇك تە بەرمەيدى، ال تىلەمەگەنگە ۇيىپ-توگىپ بەرەدى. اسپان الەمى شامىڭا تيەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مەن اشۋلىمىن. ول ازداي، مىناۋ مودان شىققان تاز لەگلدىڭ ۇسقىنى قاراداي قارنىمدى اشىرادى. وسى جىرتىق تىزەمەن قۇرداسپىن دەپ ويلاۋدىڭ ءوزى قورلىق. ايتقانداي، مەن سىناپ تۇرمىن، قورلاپ وتىرعان جوقپىن. دۇنيە دەگەن وسى، بارى دا، جوعى دا وسى. مەن جامان پيعىلسىز، ارىمدى ارشىپ الۋ ءۇشىن عانا ايتىپ وتىرمىن. قابىل ال، ماڭگىلىك اكەمىز، مەنىڭ كەمەل قۇرمەتپەن كومكەرىلگەن سەنىمىمدى. Ah، ءوليمپتىڭ كۇللى كيەلى عالىمدارىمەن، ساحنانىڭ كۇللى سۇيىكتىلەرىنىڭ اتىمەن انت ەتەمىن، مەن پاريجدىك بولۋ ءۇشىن جاراتىلعان جان ەمەسپىن، بۇلارداي ۇشىپ-قونىپ، ەكى قالاقشانىڭ اراسىنداعى دوپتاي، ساندالبايلار مەن توبەلەسقويلار اراسىندا جۇرە المايمىن. ماعان شىعىستىڭ شوشاقاي قىزدارىنا ەگيپەتتىڭ بيلەرىن بيلەتىپ قويىپ، سونىڭ اۋەن-ەكپىنىنەن ءلاززات الىپ، مۇلگىپ وتىراتىن تۇرىك بولىپ تۋۋىم كەرەك ەدى، نەمەسە بوسەرون شارۋاسى، نە الەمەت مىرزالار قاۋمالاعان ۆەنەسيا اقسۇيەگى بولىپ تۋۋ كەرەك ەدى، ەڭ دۇرىسى، نەمىس كىنازى بوپ تۋىپ، جاياۋ اسكەرلەردىڭ جارتىسىن شۇلىقتارىن ءوز يەلىكتەرىنىڭ اراسىنداعى شەكاراعا جاياتىن گەرمان وداعىنا جەتكىزىپ وتىرار ەدىم. مىنە، مەن وسىنداي قارەكەتكە بولا جاراتىلعان جانمىن! ءيا، مەن تۇرىك بولىپ تۋۋىم كەرەك ەدى دەدىم، ول سوزىمنەن قايتپايمىن. تۇسىنسەم بۇيىرماسىن، نەلىكتەن وسى جۇرت تۇرىكتەرگە جامان قارايدى؛ مۇحاممەدتە ءبازبىر جاقسى قاسيەتتەر دە بار عوي. حور قىزدارى بار جۇماقتى ويلاپ تاپقان جان قۇرمەتكە لايىق. مۇسىلماندىقتى قورلامايىق! كانە، سول ءۇشىن ءىشىپ قويايىق. جەر شارى تولعان ەسۋاستىق. ولاردىڭ توبەلەسكەلى بارا جاتىر دەگەنى شىندىققا جاناساتىن سياقتى، راسىندا دا، ول اقىماقتار ءبىرىنىڭ ءبىرى بەتىن بۇزىپ، ءبىرىن ءبىرى پىشاقتاعالى بارادى، اقىماق بولماسا، مىناۋ جازدىڭ جالپاعىندا، ماۋسىمنىڭ يەك شاعىندا ءبىر بيكەشتى قولتىقتاپ دالاعا دەم العالى شىعىپ، شابىلعان ءشوپتىڭ شاي ءيىسى اڭقىعان جۇپارىن جۇتپاس پا ەدى. جوق، شىنىندا دا، ەسۋاستىق دەگەن جىرتىلىپ ايىرىلادى. ەسكى-قۇسقىلاردى ساتاتىن دۇكەننەن الگىندە عانا كورگەن سىنىق شام ماعان مىنانداي وي تۋعىزدى: ادام زاتىن وقىتىپ، كوزىن اشاتىن ۋاقىت جەتتى! مىنانداي ۋستريسانى جۇتىپ، مىنانداي ريەۆوليۋسيانى باستان كەشۋ دەگەنىمىز، مىنە، وسى. مەن قايتا قابارىپ بارا جاتىرمىن. و، مىناۋ ۇرەيلى سۇمدىق دۇنيە! مۇندا كۇش شيراتادى، قىزمەتتەن شىعارادى، مۇندا قورلايدى، ولتىرەدى، مۇندا بارىنە دە كوندىگەدى.
وسىنداي ۇزىن-سونار قىزىل سوزدەن كەيىن گرانتەردىڭ قاقالىپ-شاشالىپ جوتەلۋى ورىندى ەدى.
— ايتقانداي، ريەۆوليۋسيا تۋرالى، — دەدى جولي. — زايىرى، ماريۋس شىنىمەن عاشىق كورىنەدى.
— ال كىمگە عاشىق ەكەنىن بىلمەيسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى لەگل.
— جوق.
— جوق دەيسىڭ بە؟
— ساعان جوق دەپ ايتىپ تۇرمىن عوي.
— ءماريۋستىڭ ماحاببات حيكاياسى ما! — دەپ قالدى گرانتەر داۋىستاپ. — ماعان ءبارى الدىن الا ءمالىم. ماريۋس تۇمان عوي، تەگىندە اقشا بۇلتىن تاپقان شىعار. ماريۋس اقىندار اۋلەتىنەن. اقىن دەگەنىڭىز ەسەر. Timbroeus Apollo17 ماريۋس جانە ونىڭ ءماريى نەمەسە مارياسى، نەمەسە مارمەتتاسى، نەمەسە ماريونى — شاماسى قىزىق عاشىقتار بولۋعا ءتيىس. ولاردىڭ ماحاببات حيكاياسىن تاماشا ەلەستەتەمىن. ولار ماز-مەيرام، شات-شادىمان بوپ ءسۇيىسۋدى دە ۇمىتىپ كەتەدى. ولار ءبىر-بىرىنىڭ بەتىن اشپاي، پاكتىگىن بۇ دۇنيەدە ساقتاپ، باقيعا بارعاندا عانا قوسىلادى. ولاردىڭ جانى جەر بەتىنىكى ەمەس، سەزىمدەرى عانا پانيدىكى. ولار ءوز توسەگىن جۇلدىزداردىڭ اراسىنا سالعان.
گرانتەر ەكىنشى شولمەككە قول ارتىپ، ەكىنشى سوزگە كىرىسەر مە ەدى، قايتەر ەدى، كەنەت ليۋكتىڭ تورتكۇل تەسىگىنەن تاعى ءبىر جاڭا سۇلبا شىعا كەلمەگەندە. جاسى وندار شاماسىنداعى شوقپىت كيگەن، تىپتەن كىشكەنتاي، ءجۇزى وتكىر، كوزى ويناقى، ۇشقالاق سارى بالا جاۋىنعا مالشىنعانىنا قاراماستان وزىنە ءوزى ءماز.
مۇدىرمەستەن ول ءۇش سۇحباتشىنىڭ اراسىنان، ەشقايسىسىن دا تانىمايتىنىنا قاراماستان، مودان شىققان لەگلدى تاڭداپ:
— بوسسيۋە مىرزا ءسىز ەمەسسىز بە؟ — دەپ سۇرادى ول.
— بۇل مەنىڭ كىشىرەيتكەن اتىم عوي، — دەپ جاۋاپ بەردى لەگل. — ساعان نە كەرەك؟
— ماسەلە مىناداي. بۋلۆاردا ۇزىن بويلى اقسارى ادام مەنەن: "گيۋشلۋ اپايدى بىلەسىڭ بە؟" دەپ سۇرادى. — "ءيا، شانۆرەري كوشەسىندەگى شالدىڭ جەسىرى"، دەدىم. ول ايتتى: "وندا سوعان بار. ودان بوسسيۋە دەگەن مىرزانى تاباسىڭ دا مەنىڭ اتىمنان: "الىپپە" دە"، دەپ، وزىڭىزبەن ويناي ما، قايدام، ماعان ون سۋ بەردى.
— جوللي! ماعان قارىزعا ون سۋ بەرشى، — دەدى لەگل؛ سوسىن گرانتەرگە بۇرىلىپ: — گرانتەر! ماعان قارىزعا ون سۋ بەرشى، — دەدى.
ءسويتىپ جيىرما سۋ جينالدى دا، لەگل ونى بالاعا بەردى.
— راحمەت، مىرزا، سىزگە، — دەدى اناۋ.
— سەنىڭ اتىڭ كىم؟ — دەپ سۇرادى لەگل.
— ناۆە. مەن گاۆروشتىڭ تانىسىمىن.
— بىزبەن قالسايشى، — دەدى لەگل.
— بىزبەن بىرگە اۋقاتتان، — دەدى گرانتەر.
— قالا المايمىن، — دەپ جاۋاپ بەردى بالا. — مەن شەرۋمەن بارا جاتىرمىن، "جويىلسىن پولينياك!" دەپ ايقاي سالىپ جۇرگەن مەن عوي.
ىقتيمال قوشەمەت-قۇرمەتتىڭ ەڭ ءتاۋىرى رەتىندە ول ءبىر اياعىن كەرە كەيىن سالىپ، باسىن ءيدى دە زىپ بەرىپ شىعىپ كەتتى.
بالا شىعىپ كەتكەن سوڭ، ءسوزدى گرانتەر قايتالادى.
— مىنە، مىناۋ ناعىز تازا قاندى گامەن. بۇل تۇقىمنىڭ ءتۇر-تۇرى بap. گامەن-نوتاريۋسى شوشاقاي اتالادى، گامەن-اسپازى — قازانشى، گامەن-ناۋبايى — قالپاقشى، گامەن-قىزمەتشىسى — اتشى، گامەن-تەڭىزشىسى — يۋنگا، گامەن-سولداتى — بارابانشى، گامەن-سۋرەتشىسى — شيمايشى، گامەن-دۇكەنشىسى — قولبالا، گامەن-ساراي يەسى — پاج، گامەن-كورولدى — دوفين، گامەن-قۇدايدى — ءسابي اتايدى.
بۇل ارادا لەگل ويلانىپ وتىر ەدى، سوسىن كۇبىرلەپ:
— "الىپپە" دەگەنى بىلايشا ايتقاندا "لاماركتى جەرلەۋ" دەگەنى عوي، — دەدى.
— ال، ۇزىن بويلى اقسارىسى — انجولراس، سەنى حاباردار ەتىپ جاتقان سول، — دەپ ناقتىلادى گرانتەر.
— كەتتىك پە؟ — دەدى بوسسيۋە.
— ءيا، كوشەدە جاڭبىر، — دەپ ەسكەرتتى جولي، — مەن وتقا دا، سۋعا دا بارامىن دەپ انت بەرىپ ەدىم. سوندا دا سۋىقتاعىم كەلمەيدى.
— مەن وسىندا قالامىن، — دەدى گرانتەر، — قارالى شەرۋدە سالپاقتاعاننان اس ءىشىپ، وسىندا وتىرعانىڭ جاقسى ەمەس پە.
— قىسقاسى، ءبىز قالامىز عوي، — دەپ ءتۇيدى لەگل، — وتە جاقسى. مۇندايدا ىشۋگە بولادى. جەرلەۋ ءراسىمىن جىبەرگەنمەن، بۇلىكتەن قۇر قالىپ قالمايىق.
— ا، بۇلىك پە! مەن سول ءۇشىن، — دەپ داۋىستادى جولي.
لەگل قولىن ۇستىنە ءسۇرتىپ:
— مىنە، مىڭ دا سەگىز ءجۇز وتىزىنشى جىلعى ريەۆوليۋسيانى تۇزەتۋگە كىرىستىك. شىن مانىندە ول حالىقتى قولتىعىندا ءالى قىسىپ ءجۇر.
— مەن ءۇشىن ريەۆوليۋسياڭ ءبارىبىر، — دەدى گرانتەر. — مەن تۇنگى تەبەتەيدىڭ استىندا قىسىلعان تاجدەن جيىركەنە قويمايمىن. ۇكىمەتىڭىز وسى ەمەس پە. بۇل ۇشى قولشاتىرعا اينالعان اساتاياق قوي. شىنتۋايتتاپ كەلگەندە، بۇگىن لۋي-فيليپپ ءوزىنىڭ كورولدىك نىشاندارىن ەكى جاقتى پايدالانۋىنا بولادى: نە اساتاياقتى حالىققا قارسى، نە قولشاتىردى جاڭبىرعا قارسى كوتەرۋى كەرەك، مەنىڭشە، وعان مىناۋ جاۋىن-شاشىننىڭ ءوزى قول بولىپ تۇر.
زالدىڭ ءىشى قاراڭعىلانىپ، قالىڭ بۇلت اسپاندى تۇمشالاپ تاستادى. ءلايلىحانادا دا، كوشەدە دە ءتىرى پەندە جوق، ءبارى "وقيعاعا قاراعالى" كەتكەن.
— ءقازىر ءتۇس مەزگىلى مە، الدە ءتۇن ورتاسى ما؟ — دەپ قىشقىرىپ قالدى بوسسيۋە. — ەشتەڭە كورىنبەيدى عوي، جيبلوتا، وت اكەلشى!
گرانتەر ءۇن-تۇنسىز تۇنەرىپ ءىشىپ وتىر.
— انجولراس مەنى جەك كورەدى، — دەپ مىڭگىرلەدى ول. — "جولي اۋرۋ، گرانتەر ماس" دەگەن عوي انجولراس. سوندىقتان ناۆەنى ماعان ەمەس، بوسسيۋەگە جىبەرىپ وتىر. ەگەر ول ماعان كەلگەندە، ونىمەن بىرگە كەتەتىن ەدىم عوي. مەيلى، انجولراستىڭ وبالى وزىنە. مەن ونىڭ مىنا جەرلەۋىنە بارمايمىن.
وسىنداي شەشىم قابىلداپ، بوسسيۋە، جولي مەن گرانتەر ءلايلىحانادا قالدى. ارادا ەكى ساعات وتكەندە ولار وتىرعان ۇستەل بوساعان شولمەكتەرگە تولدى دا كەتتى. وندا تەك ەكى شىراعدان جانىپ تۇردى، ءبىرى كوگەرە باستاعان مىس قۇتىدا دا، ەكىنشىسى شىتىناعان گرافيننىڭ اۋزىندا. گرانتەر جولي مەن بوسسيۋەنىڭ شاراپقا قۇمارلىعىن وياتتى. وسىلاردىڭ ارقاسىندا گرانتەردىڭ كوڭىلى قايتا كوتەرىلدى.
تۇستەن كەيىن گرانتەر قايعى-مۇڭدى باسار شاراپتى توقتاتتى. ناعىز ماسكۇنەمدە شاراپقا قۇرمەتتەن باسقا ەشتەڭە بولمايدى. ماسايۋعا سيقىر دەگەن دە جاردەمدەسەدى، سيقىردىڭ اعى مەن قاراسى بولادى، شاراپتاعىسى سونىڭ اعى عانا. گرانتەر قيال ۋىنا كەرەمەت قۇماردىڭ ءبىرى بولاتىن. قاتەرلى ماستىقتىڭ تۇنەگى ونى توقتاتۋدىڭ ورنىنا ۇدايى تارتا تۇسەدى. سوندىقتان ول رومكەنى تاستاپ، كۇرەشكەگە كوشتى. كۇرەشكە دەگەنىڭىز ەندى ءتۇپسىز شىڭىراۋ. قولىندا اپيىنى مەن ەسىرتكىسى بولماعان سوڭ ول ساناسىن پەردەلەۋدىڭ باسقا جولىن ىزدەدى، اراق پەن سىرا جۋسان تۇنباسى جۇرەككە قورعاسىنداي ءزىل سالماق تۇسىرەدى. بۇل ءۇش ەسەلەنگەن تۇنەكتىڭ تۇنەگى قالىڭ اسپان كوبەلەگى بولىپ، سوعان سۇڭگيدى دە كەتەدى، شۋدالانعان سول ءتۇتىن قويۋلانا كەلە جارقاناتتىڭ قاناتىنا ۇقساپ، ۇيىقتاپ كەتكەن سانادا ساقاۋ ءۇش سۇلبا — باستىرىلىعۋ، ءتۇن، ءولىم قالىقتايدى دا جۇرەدى.
گرانتەر ءالى مۇنداي قاتەرلى دە قاسىرەتتى جاعدايعا جەتكەن جوق. ول كەرەمەت كوڭىلدى بولدى. بوسسيۋە مەن جولي دە جەلپىنە سوعىستىرىپ قويادى. گرانتەر ءوز ويى مەن ءسوزىنىڭ عالامات ورنەكتەرىن ەركىن قيمىلىمەن كورسەتىپ الدى. ماڭعازدانىپ سول قولىنىڭ جۇدىرىعىمەن تىزەسىنە تىرەنىپ، شىنتاعىن سىرتقا شىعارىپ، تابىرەتكىگە اتتاي ءمىنىپ وتىردى، گالستۋگى شەشىلىپ كەتكەن، وڭ قولىندا شاراپ تولى ستاقان، توپ-تولىق ماتلوتاعا قاراپ سالتاناتتى سونار ءسوزىن باستادى.
— اشىلسىن دە داربازاسى سارايدىڭ! بولسىنشى دە شەتىنەن اكادەميك، السىنشى دە قۇقىق ءبارى مادام گيۋشلۋدى قۇشۋعا! ىشەيىن!
گيۋشلۋ اپايعا بۇرىلىپ تاعى جالعادى:
— و، انتيكا ارۋى، كونەلىكپەن نۇرلانعان، جاقىن كەلشى كانەكي، مەن قىزىقتاپ تۇرعان جان!
جولي كەنەت ايقاي سالدى:
— باتلوتا، جيبلوتا، گرانتەرگە ەندى ىشىمدىك بەرمەڭدەر. ول ەستەن تانارلىق اقشا جۇمسادى. تاڭ اتقاننان بەرى دۇنيەنىڭ اراعىن ءىشتى.
ال گرانتەر ءالى ايقاي ساپ وتىر:
— قايسىڭ عانا مەنىڭ رۇقساتىمسىز اسپاننىڭ جۇلدىزىن جۇلىپ الىپ ۇستەلگە قويىپ ءجۇرسىڭ شىراق دەپ؟
ءىىىامالى ىشكەن بوسسيۋە ادەتتەگى سابىرلىلىعىن ساقتاپ وتىر. اشىق تەرەزەنىڭ استىڭعى جاقتاۋىنا وتىرىپ، ارقاسىن قۇيىپ تۇرعان جاڭبىرعا توسىپ، دوستارىنان كوز الار ەمەس.
اياق استىندا ول تۋ سىرتىنان ىردۋ-دىردۋ شۋمەن جۇگىرە باسقان اياقتاردىڭ ءدۇرسىلىن جانە "قارۋعا ۇمتىلىڭدار!" دەگەن ايقايدى ەستىدى. جالت قاراپ، شانۆرەري كوشەسىنىڭ بىتكەن جەرىندە سەن-دەني كوشەسىنەن قولىندا كارابينى بار انجولراستى جانە تاپانشا ۇستاعان گاۆروشتى، قىلىشىن بىلەگەن فەييدى، قولىندا سەمسەرى بار كۋرفەيراكتى، مۋشكەتونىمەن جان پرۋۆەردى، مىلتىقتارىن كەزەگەن كومبەفەر مەن باورەلدى كوردى، قارۋلانعان ادامداردىڭ قالىڭ جيىنى سولاردىڭ سوڭىنان سالىپ ۇرىپ كەلەدى.
شانۆرەري كوشەسىنىڭ ۇزىندىعى مىلتىق وعى جەتەتىن مولشەردەن اسپايدى. بوسسيۋە الاقانىن اۋزىنا دوڭگەلەتە ۇستاپ ايقاي سالدى:
— كۋرفەيراك، كۋرفەيراك! وگو-گو!
كۋرفەيراك ايقايدى ەستىپ، بوسسيۋەنى بايقادى دا بىرنەشە قادام جاقىنداپ كەلىپ، "نە كەرەك ساعان؟" دەگەن سۇراعى بوسسيۋەنىڭ "سەن قايدا بارا جاتىرسىڭ؟" دەگەن ساۋالىمەن شارپىسىپ قالدى.
— بارريكادا جاساۋعا بارامىن، — دەپ جاۋاپ بەردى كۋرفەيراك.
— تاماشا، بەرى كەل! جاقسى جەر! وسى ارادان جاسا بارريكاداڭدى.
— دۇرىس ايتاسىڭ، قىرانىم، — دەپ جاۋاپ قاتتى كۋرفەيراك.
ءسويتىپ، كۋرفەيراكتىڭ بەلگى بەرۋىمەن بۇكىل توبىر شانۆرەري كوشەسىنە لاپ قويدى.
ءۇشىنشى تاراۋ
گرانتەرگە ءتۇن ءتونىپ كەلەدى
ورىن شىنىندا دا كەرەمەت كورسەتىلگەن ەكەن، كوشە كىرگەن بەتتەن كەڭ، سوسىن تارىلا تۇسەدى، اقىرى بارىپ تۇيىققا تىرەلەدى، سول تۇستى تۋرا "كورينف" الىپ تۇر؛ موندەتۋر كوشەسىمەن وڭىنان دا، سولدان دا بوگەۋ قيىندىق تۋعىزبايدى؛ سوندىقتان شابۋىل سەن-دەني كوشەسىنەن تۋرا ماڭدايدان عانا بولۋى مۇمكىن. Mac بوسسيۋەنىڭ كوزى cay گاننيبالدىڭ وتكىر جانارىنداي بولدى.
توبىر توپىرلاپ كىرىپ كەلگەندە بۇكىل كوشەنى ۇرەي كەۋلەدى. تۇرا قاشىپ اسىقپاعان بىردە-بىر جۇرگىنشى بولعان جوق. جايدىڭ وعىنداي جىلدامدىقپەن وڭنان دا، سولدان دا كۇللى دۇكەندەر، شەبەرحانالار جابىلدى، ول از بولسا بارلىق پودەزد، مانساردتار بەكىتىلدى، بىرىنشىدەن ۇستىڭگى قاباتقا دەيىنگى تەرەزە بىتكەننىڭ ءبارى بىتەلدى. زارەسى ۇشقان ءبىر كەمپىر ەسىگىن بوستەكپەن باستىرىپ، ونى كىر ىلەتىن ەكى تاياقشامەن تىرەپ قويدى. تەك ءلايلىحانا عانا اشىق تۇردى، ونىسى دا سەبەپتى، ويتكەنى وعان توبىر باسىپ كىرگەن-دى.
— قۇدايىم-اي، قۇدايىم-اي! — دەپ ەكى يىنىنەن دەم الىپ، قىرىلداپ گيۋشلۋ اپاي ءجۇر.
بوسسيۋە تەرەزەدەن ءتۇسىپ، كۋرفەيراكقا قارسى ادىمدادى.
جولي تەرەزەدەن باسىن قىلتيتىپ:
— كۋرفەيراك! سەن نەعىپ قولشاتىرسىز ءجۇرسىڭ؟ سۋىق ءتيىپ قالادى عوي، — دەپ ايعايلادى.
بىرنەشە ءمينوتتىڭ ىشىندە ءلايلىحانانىڭ تومەنگى قاباتىنداعى تەرەزەلەردىڭ تور تەمىرلەرىنەن ون سىم تەمىر جۇلىنىپ الىندى، كوشە تابانىنداعى تاقتالاردىڭ جيىرماسى جۇلىندى. گاۆروش پەن بوسسيۋە انسو دەگەن اك ساتۋشىنى توقتاتىپ، ىدىستارىن اۋدارىپ تاستادى دا، اك تولى ءۇش كەسپەككە مالتا تاستار تولتىردى. انجولراس جەرقويمانىڭ قاقپاعىن كوتەرىپ، گيۋشلۋ جەسىردىڭ كۇللى بوس كەسپەكتەرىن شىعارتىپ، ىشىنە وق تولتىرتىپ، شەپتى بەكىتتىردى. ساۋساقتارى ايەلدەر ۇستايتىن جەلدەتكىشتەردىڭ قاۋىرسىنىن ورنەكتەۋگە ۇيرەنگەن فەيي كەسپەكتەر مەن قيىرشىق تاس تولتىرىلعان اۋىر ىدىستاردى جىلجىتىپ، باسقا دا وسىنداي زاتتاردى ءۇيىپ جانتالاستى. كورشى ۇيلەردى تىرەپ تۇرعان سىرعاۋىلداردى سۋىرىپ الىپ، كەسپەكتەردىڭ ۇستىنەن ءۇيدى. بوسسيۋە مەن كۋرفەيراك كەرى بۇرىلعاندا كوشەنىڭ جارتىسى كاكىر-شۇكىر ءۇيىلىپ، كىسى بويى جال بولىپ قالىپتى. بىردەڭەنى بۇزا وتىرىپ قاجەت بىردەڭە سالۋعا كەلگەندە حالىقتىڭ قولىنان ەشتەڭە تەڭ كەلمەيدى.
ماتلوتا مەن جيبلوتا جۇمىس ىستەپ جاتقاندارعا قوسىلدى. جيبلوتا قۇرىلىسشىلارعا قيىرشىق تاس تاسىدى، ونىڭ نەمقۇرايدى شارشاڭقىلىعى بارريكاداعا قولۇشىن بەرۋگە جارادى. ول مالتا تاستاردى تۇسىندە شاراپ ۇسىنىپ جۇرگەندەي بەرىپ تۇردى.
كوشەنىڭ شەتىندە ەكى اق بوز ات جەككەن كۇيمە كورىندى.
بوسسيۋە شاقپاق تاس ۇيىندىسىنەن قارعىپ ءوتىپ، كۇيمەنى قۋىپ جەتتى دە ات ايداۋشىنى توقتاتتى، وتىرعان جولاۋشىلاردى كۇيمەدەن شىعۋعا ءماجبۇر ەتتى، اتتاردى تىزگىنىنەن ۇستاپ، جەتەلەپ بارريكاداعا الىپ كەلدى دە:
— كوپ كىسىلىك كۇيمە "كورينفتىڭ" الدىنان وتپەيدى، — دەدى ول. "Non licet omnibus adire Corinthum"18.
قاس قاققانشا دوعارىلعان اتتار موندەتۋر كوشەسىمەن بەتى اۋعان جاققا جىبەرىلدى دە، داعاراداي كۇيمە ءبىر بۇيىرىنە اۋدارىلىپ، كوشە قورشاۋىن ءتامامدادى.
ۇرەيى ۇشقان گيۋشلۋ اپاي ەكىنشى قاباتقا بارىپ جاسىرىندى.
كوزى الاق-جۇلاق ەتىپ، كوزىنە ەشتەڭە كورىنبەي، ول اقىرىن عانا ەڭىرەدى. ۇرەيدىڭ وكسىگى سىرتقا شىعا الماي تاماعىنا كەپتەلىپ قالدى.
— اقىرزامان، — دەپ مىڭگىرلەدى ول.
جولي اۋزىن گيۋشلۋ اپايدىڭ سەمىز، قىپ-قىزىل ءاجىمدى موينىنا جاپسىرىپ ءسۇيىپ الدى دا:
— بىلسەڭ بار عوي، اينالايىن، ايەل مويىنى مەن ءۇشىن قاشاندا سۇيكىمدى، — دەدى گرانتەرگە.
ءبىراق ونى تىڭداعان گرانتەر جوق، شەشەندىك ونەردىڭ شىڭىن الۋمەن اۋرە بولىپ وتىر. ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلگەن ماتلوتانى ءبىر ماقتاپ الدى دا، بەلىنەن قاپسىرا ۇستاپ تەرەزەدەن قارقىلداپ كەپ كۇلدى ول.
— ماتلوتا سيىقسىز! — دەپ ايقايلادى ول — ماتلوتا ۇسقىنسىزدىقتىڭ مۇراتى. ماتلوتا قيالي. ونىڭ تۋۋ تىلسىمى مىنانداي: ءباز-بىر گوتيكالىق پيگماليون سۋ اعاتىن تۇربالارعا، اسىرەسە شىركەۋلەردىڭ شاتىرىنا تارتىلعاندارىنا ءتۇرلى بەينەلەر ويىپ سالىپ جۇرەدى ەكەن، ءبىر كۇنى سول سۋرەتتەرىنىڭ بىرىنە ءوزى عاشىق بولىپ قالىپتى جانە ەڭ ءبىر سۇمپايىسىنا كوڭىلى قۇلاپتى. سودان ماحاببات قۇدايىنان وسىعان جان ءبىتىر دەپ سۇراپتى. سونداعىسى وسى ماتلوتا ەكەن. وعان وزدەرىڭ قاراپ كورىڭدەرشى، ازاماتتار! تيسياننىڭ اشىناسى سياقتى شاشى جيرەن، اپ-ادەمى قىز. ونىڭ جاقسى توبەلەسەتىنىنە ءباس قويامىن. ءاربىر جاقسى قىزدان باتىر شىعادى. ال گيۋشلۋ تاتەي ەجەلگى تەنتەك. ونىڭ مۇرتىنا قاراڭدارشى، ونى ول ءوز بايىنان مۇراعا الىپ قالىپتى. ول دا توبەلەسىپ بەرەدى. ول ەكەۋى بۇكىل كەنتتىڭ زارەسىن الىپ بولدى. جولداستار! ءبىزدىڭ ۇكىمەتتى قۇلاتاتىنىمىز انىق، قۇمىرسقا قىشقىلى مەن مارگارين قىشقىلىنىڭ اراسىندا ارانىڭ قانشا قىشقىلى بارى قانداي بەلگىلى بولسا، بۇل دا سونداي بەلگىلى. ايتقانداي، وعان تۇكىرگەنىم بار. مىرزالار! اكەم مەنى ماتەماتيكانى تۇسىنبەگەنىم ءۇشىن جەك كوردى. مەن بولسام، تەك ماحاببات پەن بوستاندىقتى عانا بىلەمىن. مىنا مەن — گرانتەر، جاقسى جىگىتپىن. مەندە ەشقاشان اقشا بولمايدى، وعان جانە باۋىر دا باسپاعانمىن، سوندىقتان وعان ءزارۋ دە بولمايمىن، ەگەر مەن باي بولسام، جەر بەتىندە كەدەي قالماس ەدى! و، سوندا كورەر ەدىڭدەر! و، ەگەر جاقسى ادامداردا سونداي الەۋەت تە بولسا، بارلىعى باسقاشا وزگەرىپ، تاماشا بوپ كەتەر ەدى! يسا پايعامباردى ءروتشيلدتىڭ داۋلەتىمەن كوز الدىڭا كەلتىرىپ كورشى! قانشاما جاقسىلىق جاسار ەدى ول جۇرتقا! ماتلوتا، كانە، ءسۇيشى مەنى! سەن ءلاززاتقۇمارسىڭ، ءبىراق ۇياڭسىڭ. سەنىڭ بەتىڭ قارىنداستىڭ عانا سۇيگەنىن قالايدى، ال ەرنىڭ اشىناڭنىڭ سۇيگەنىن تىلەپ تۇر!
— ءوشىر ءۇنىڭدى، سىرا كەسپەگى! — دەدى كۋرفەيراك.
— مەن تۋلۋزا مۋنيسيپالدىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسىمىن جانە فلورانىڭ قۇرمەتىندەگى ويىنداردىڭ ماگيسترىمىن عوي سوندا! — دەپ ماردىمسي جاۋاپ قاتتى گرانتەر.
قولىندا مىلتىعى بار انجولراس قورشاۋدىڭ قىر ارقاسىندا تۇرىپ بۇلارعا ىزبارلى سۇلۋ ءجۇزىن اۋداردى. ارينە، ول سپارتاندار مەن پۋريتاندار اۋلەتىنەن بولاتىن. ول فەرموپيلدە لەونيدپەن بىرگە ءولىپ، كرومۆەلمەن بىرگە دروحەدانى ورتەپ جىبەرەر ەدى.
— گرانتەر، — دەپ ايقاي سالدى ول. — ءبىر جاققا بارىپ ۇيىقتاساڭشى. بۇل ماستىقتىڭ ورنى ەمەس، ماساڭدانۋدىڭ ورنى. بارريكادانى ماسقارالاما!
بۇل ءسوز گرانتەرگە كەرەمەت اسەر ەتتى. بەتىنە ءبىر ستاقان سۋىق سۋ شاشىپ جىبەرگەندەي بولدى. ول بىردەن ەسىن جيىپ الدى، تەرەزەنىڭ تۇبىندەگى ۇستەلگە شىنتاقتاي وتىرىپ، انجولراسقا مونتاڭداپ، ءمۇلايىمسي قارادى:
— ماعان وسى ارادا ۇيىقتاۋعا مۇرسات قىل.
— ول ءۇشىن باسقا جاققا جونەل! — دەپ زەكىپ قالدى انجولراس.
الايدا گرانتەر ودان كىلەگەيلەنگەن ءمۇلايىم كوزىن اۋدارماي:
— ولمەي تۇرعانىمدا وسىندا ۇيىقتاۋعا رۇقسات ەتشى، — دەپ جالىندى.
انجولراس وعان جاراتپاي قاراپ:
— گرانتەر! سەن سەنۋگە دە، ويلاۋعا دا، ءومىر سۇرۋگە دە، ولۋگە دە قابىلەتسىز جانسىڭ، — دەدى.
— مىنە، سەن ونى كورەسىڭ، — دەدى ەندى كادىمگىدەي سالماقتانا ءتىل قاتىپ گرانتەر.
سوسىن تۇسىنىكسىز تاعى بىردەڭەلەردى مىڭگىرلەپ وتىردى دا، باسى ۇستەلگە سىلق ەتە قالدى، ەندى ءبىر ساتتە قورىلداپ ۇيىقتاپ جاتتى، ادەتتە بۇل ەكىنشى دەڭگەيدەگى ماستاردا ءجيى كەزدەسەتىن قۇبىلىس، ال وعان ونى انجولراس ساقتاپ قالدى.
ءتورتىنشى تاراۋ
گيۋشلۋ اپايدى جۇباتۋعا تىرىسۋ
باورەل بارريكادادان شات-شادىمان، ايعايلاپ تا قويادى:
— مىنە، كوشە جاڭا رەتتەلدى! قاراۋعا قىزىق!
كۋرفەيراك ءلايلىحانانىڭ زاتتارىن بىرتىندەپ تاسي ءجۇرىپ، گيۋشلۋ اپايدى جۇباتۋعا تىرىستى:
— گيۋشلۋ اپاي! ءسىز وسى جيبلوتا توسەك كىلەمشەسىن تەرەزەدەن سىلىككەنى ءۇشىن حاتتاما جاسادى دەپ پوليسيانىڭ ۇستىنەن ارىز ايتىپ جۇرگەن جوق پا ەدىڭىز؟
— ءيا، ءيا، ايتقانمىن، قىمباتتى كۋرفەيراك مىرزا. وي، قۇدايىم-اۋ، سىزدەر اناۋ سۇمدىق بىردەڭەلەرىڭە ەندى ۇستەلدى دە اپارماقسىزدار ما؟ ال كىلەمشە مەن شاتىردان كوشەگە قۇلاپ تۇسكەن گۇل قۇمىراسى ءۇشىن ۇكىمەت مەنەن ءجۇز فرانك ايىپپۇل العان، كورمەيسىڭ بە جەكسۇرىندىقتىڭ قانداي ءتۇرى بولاتىنىن.
— مىنە، كورىپ تۇرسىز عوي، گيۋشلۋ اپاي، ءبىز ءسىز ءۇشىن ولاردان كەك الىپ جاتىرمىز.
الايدا گيۋشلۋ اپاي شىعىننىڭ ورنىن بۇلاي تولتىرۋدان وزىنە قانداي قايىر بارىن ايقىن تۇسىنە الماي-اق قويدى. بۇعان دا سول كۇيەۋىنەن شاپالاق جەپ اكەسىنە شاعىنۋعا بارعان اراب ايەلىنىڭ قاناعاتىن ۇسىنىپ وتىرعان سىڭايلى. "اكە! — دەپتى الگى ايەل. مەنى قورلاعانى ءۇشىن كۇيەۋىمدى ءسىز دە قورلاڭىز". اكەسى سوندا "قاي بەتىڭنەن سوعىپ ءجۇر ول؟" دەپ سۇراپتى. — "سول جاق بەتىمنەن"، — دەپتى قىزى. سوندا اكەسى ونى وڭ جاق بەتىنەن تارتىپ جىبەرىپ: "ەندى سەن رازى بولۋىڭ كەرەك. بار دا كۇيەۋىڭە ايت، ەگەر ول مەنىڭ قىزىما شاپالاق بەرسە، ەسەسىنە مەن ونىڭ ايەلىنە شاپالاق بەردى دە"، دەپتى.
جاڭبىر باسىلدى. توبەلەسكە قاتىسقىسى كەلەتىندەر كوبەيە ءتۇستى. جۇمىسشىلار كەۋدەشەسىنە ءوق-دارى سالعان قۇتى تىعىپ، توتيايىن قۇيىلعان شولمەكتەرگە تولى سەبەت ۇستاپ، جۋىردا 1 مامىردا "كورولدىڭ تۋعان كۇنىن ۇلىقتاۋ" مەرەكەسىنەن قالعان ەكى-ۇش كارناۆالدىق الاۋ مەن شەتەندى مايشام الىپ كەلدى. بۇلارمەن جابدىقتاپ سەنت-انتۋان كەنتىنەن كەلگەن پەپەن دەگەن ءبىر دۇكەنشى ءجۇر. شانۆرەري كوشەسىندەگى جالعىز فوناردى، سوسىن قارسىسىندا سەن-دەني كوشەسىندە تۇرعان فوناردى سىندىرىپ، ارتىنان موندەتۋر، اققۋ، ۋاعىزشىلار، ۇلكەن جانە كىشى قاڭعىباس كوشەلەرىندەگى كۇللى شامداردى قيراتتى.
بارلىعىنا انجولراس، كومبەفەر مەن كۋرفەيراك باسشىلىق جاسادى. "كورينفكە" تىرەپ ءبىر مەزگىلدە ەكى بارريكادا تۇرعىزىلدى، ءبىرى تىك بۇرىش جاسادى؛ ۇلكەنى شانۆرەري كوشەسىن تۇيىقتاپ، ەكىنشىسى اققۋ كوشەسى جاعىنان موندەتۋردى جاپتى. ەكى تىم تار كىشىرەك بارريكادا كەسپەكتەر مەن مالتاتاستاردان قالاندى. بۇل اراعا ەلۋ جۇمىسشى جينالدى، وتىزى مىلتىقپەن قارۋلانعان، جولشىباي ولاردىڭ قارۋ ساتۋشىلاردىڭ دۇكەنىنەن "قىرۋار" قارىز ارقالاپ قايتقانى بەلگىلى بولىپ تۇر.
وسى ادامداردىڭ جيىنىنان اسقان عاجاپ الا-قۇلالىقتى كوز الدىڭا كەلتىرۋ قيىن. بىرەۋى كۇرتە كيىپ، اتتى اسكەر قىلىشىمەن ەرشىكتى ەكى تاپانشا ۇستاپ ءجۇر، ەكىنشىسى جيلەت كيىپ، باسىندا دوڭگەلەك قالپاعى بار، بەلىنە ءوق-دارى قۇتىسىن قىستىرىپ الىپتى، ءۇشىنشىسى توعىز پاراق سۇر قاعازدان جاسالعان كوكىرەكشە كيىپ، ات ابزەلىن جاساۋشىنىڭ بىزىمەن قارۋلانىپتى. بىرەۋى: "ءبىرىن قالدىرماي قىرىپ، ءوزىمىز سۇڭگىنىڭ ۇشىندا ولەمىز!" دەپ ايقايلاپ ءجۇر. ال سول ايقايلاپ جۇرگەندە سۇڭگى دە جوق. ەندى بىرەۋىنىڭ بەشپەتىنىڭ جوعارعى جاعىندا اسپالى بىلعارى بەلبەۋ مەن سىرتىنا قىزىل جۇنمەن "قوعامدىق ءتارتىپ" دەگەن ءسوز كەستەلەپ جازىلىپتى. مۇندا لەگيونداردىڭ ءنومىرى بار مىلتىقتار كوپ-اق، قالپاقتار از، گالستۋكتەر اتىمەن جوق، بىلەگىن بىلەگەن جالاڭاش قولدار كوپ-اق، ءبىرازىندا جارقىلداپ ساپىلار ءجۇر. ونىڭ ۇستىنە جينالعانداردىڭ جاس ايىرماشىلىقتارىن ايتسايشى، تۇر-تۇستەرى دە بولەك-بولەك، ارالارىندا بوزارعان جەتكىنشەكتەر مەن كۇنگە توتىققان پورت جۇمىسشىلارى دا بار. بارلىعى اسىعىپ، بىر-بىرىنە كومەكتەسىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، تابىسقا جەتەتىندەرىنە سەنەدى، تاڭعى ساعات ۇشتە كومەك كەلەتىنىن، پولكتەردىڭ بىرىنە سەنۋگە بولاتىنىن، ءدۇيىم پاريج كوتەرىلەتىنىن ايتادى. بۇل جۇرەك شاتتىعى ارالاسقان سۇمدىق سوزدەر. مىناۋ ادامدار ءقازىر باۋىر سياقتى، ءبىراق ءبىرىنىڭ ءبىرى اتىن بىلمەيدى. ۇلى قاتەردىڭ قىزىقتىعى بەيتانىستاردىڭ تۋىسقاندىعىن انىقتاۋىندا بولسا كەرەك.
Ac ۇيدە وت جاعىپ، قالىپقا قۇيىپ وق جاساۋ ءۇشىن قاسىق، قاقپاقتى قۇتى، شانىشقى سياقتى ءلايلىحانانىڭ كۇللى قالايى "كۇمىسىن" قورىتتى. وسىندا وتىرىپ وزدەرى ءىشتى. ۇستەلدەگى ستاقانداردىڭ اراسىندا بىتىرانىڭ وقتارى دا ءجۇردى. بيليارد بولمەسىندە گيۋشلۋ اپاي، ماتلوتا جانە جيبلوتا وتىر، ۇرەيدەن ۇشەۋى دە وزىنشە وزگەرىپ كەتكەن سەكىلدى، بىرەۋى توپاستانىپ، بىرەۋى كىسىكيىكتەنىپ، ءۇشىنشىسى ويانىپ وزىنشە قارەكەت جاسايدى، ءقازىر دە ەسكى شۇبەرەكتى دال-دال جىرتىپ، قۇر ارقاندى تارقاتىپ جاتىر؛ ولارعا كومەكتەسىپ، قۇراق ۇشىپ ءۇش كوتەرىلىسشى ءجۇر، بارلىعى دا شاشتى، ساقالدى، مۇرتتى جىگىتتەر، الايدا دۇكەن پىركازشىكتەرى سياقتى ىلدىم-جىلدىم جىلپوستىعىمەن كۇدىكتى.
كۋرفەيراك، كومبەفەر جانە انجولراس بايقاعان ۇزىن بويلى كىسى جاساققا جاڭقا كوشەسىنىڭ بۇرىشىندا قوسىلىپ، ءقازىر كىشى بارريكادادا ءجۇر ەدى، پايداسىز بولماي شىقتى. گاۆروش ۇلكەن بارريكادا جاقتا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن. ال كۋرفەيراكتى ۇيىندە كۇتىپ، ءماريۋستى سۇراعان جاس جىگىت وسىنىڭ الدىندا عانا كوپ كىسىلىك كۇيمە اۋدارىلعاننان كەيىن جوق بوپ كەتتى.
شابىت قاناتىندا جارقىلداعان گاۆروش جۇمىستى جولعا قويۋدى ءوز مىندەتىنە الدى. ول ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرىپ، كوتەرىلىپ، ءتۇسىپ، قايتا كوتەرىلىپ، قۋانىشتان ءجۇزى جايناپ شۋلاتتى دا ءجۇردى. ءىىىاماسى ول مۇندا جۇرتتى جىگەرلەندىرىپ، رۋحىن كوتەرگەلى كەلگەن سىڭايلى. مۇنداي ىسكە بۇلايشا بەلسەنە كىرىسۋ ءۇشىن بەلگىلى سەبەپ بap ما ەدى؟ ارينە، بار، ول ونىڭ قايىرشى كەدەيلىگى. ونىڭ قاناتى بار ما ەدى؟ ارينە، بار، ول ونىڭ شات كوڭىلدىلىگى. ول ءوزى قۇيىن سياقتى. گاۆروشتى ۇدايى كورەدى، ۇدايى ەستيدى جۇرت. ول جۇرگەن جەرىنىڭ بارىندە اۋەنى كەڭىتىپ، اۋانى تولتىرىپ جۇرەدى. كەيدە ول وزىندىك ءبىر جەلاياق سەكىلدەنىپ، كەز كەلگەن جەردەن زىپ بەرىپ، ينەنىڭ كوزىنەن ءوتىپ شامىڭا دا تيەدى، ءبىراق ەشكىمگە تىنىم بەرمەيدى. الىپ بارريكادا ونى ءوزىنىڭ قىر ارقاسىندا جۇرگەندەي كورەدى. ول ساندالبايلاردىڭ شامىنا ءتيىپ، جالقاۋلاردى جانداندىرىپ، جايباسارلاردى جەتەلەپ، شارشاعاندارعا دەم بەرىپ، بىرەۋلەردى كوڭىلدەندىرىپ، ەكىنشى بىرەۋلەردى رۋحتاندىرىپ، ۇشىنشىلەرىن اشۋلاندىرىپ، — نە كەرەك، ءبارىن قيمىلعا كەلتىرەدى، ستۋدەنتتەردى تىلىمەن شاعىپ الىپ، جۇمىسشىلاردى مىسقىلداپ تا قويادى؛ توقتايدى، وتىرادى، اتىپ تۇرىپ تۇرا جۇگىرەدى، ءبىر ورىننان ەكىنشىگە سەكىرىپ ءتۇسىپ، بار قاربالاستىڭ، بار جۇمىستىڭ باسىندا جۇرەدى، تىزىلداپ، ىزىڭداپ ريەۆوليۋسيانىڭ الىپ كۇيمەسىنىڭ اينالاسىندا ۇشىپ جۇرگەن مازاسىز ماسا سياقتى.
ونىڭ كىشكەنتاي قولى قاجۋ دەگەندى بىلمەيدى، كىشكەنتاي تاماعى ايعايدان تىنبايدى.
— باتىلىراق! شوي تاسىڭدى تاعى اكەل! تاعى دا كەسپەك كەرەك! تاعى دا بىردەڭەلەر بولار ما ەدى؟ ونى قايدان تاپساق ەكەن؟ قيىرشىق تاس سالىنعان سەبەتتى مۇندا جىبەر، مىناۋ تەسىكتى بىتەيىك. ءبىزدىڭ بارريكادا ءالى كىشكەنتاي، ونى وسىرە ءتۇسۋ كەرەك. وعان ءبارىن لاقتىر، ءبارىن تىق. ءۇيدى بۇز. بارريكادا دەگەنىڭ كاكىر-شۇكىردەن تۇراتىن قۇراق كورپە. انانى قاراشى، اينەكتى ەسىك قوي!
جۇمىس ىستەپ جۇرگەندەردىڭ بىرەۋى داۋىستاپ:
— اينەكتى ەسىك پە! سەنىڭشە، ونىڭ بىت-شىت بوپ ۇشىپ كەتۋى ءۇشىن كەرەك پە، كوپىرشىگەن كوبىك!
— قاراي گور، ءوزى ءبىر باتىرداي-اق! — دەپ تويتارىپ تاستادى گاۆروش. — اينەكتەلگەن ەسىك بارريكادا ءۇشىن تاماشا دۇنيە! ول بارريكاداعا شابۋىل جاساۋعا بوگەت بولمايدى، ال ونى الۋعا بوگەت بولادى. الدە سەن قابىرعاعا ورمەلەپ، الما ۇرلاپ كورمەپ پە ەدىڭ، ساقتىق ءۇشىن سىنعان شولمەكتىڭ ءتۇبىن جاپسىرىپ قويماۋشى ما ەدى قابىرعالارعا. اينەكتى ەسىك! قارا دا تۇر، ول ۇلتتىق ۇلاننىڭ تابانىنداعى بارلىق كۇستى بارريكاداعا كوتەرىلگەندە الىپ تۇسەدى.
ءتايىرى العىر، اينەكپەن ويناماڭدار! ەھ، دوستىم، باستى جۇمىس ىستەتۋ كەرەك!
شۇرىپپەسى جوق تاپانشا گاۆروشتىڭ زىعىردانىن قايناتتى. —ول انادان دا، مىنادان دا مىلتىق تالاپ ەتتى:
— مىلتىق، مىلتىق بەرىڭدەرشى! ماعان نەگە مىلتىق بەرمەيدى؟
— مىلتىق، مىنا ساعان با؟ — دەپ تاڭداندى كومبەفەر.
— ايتىپ تۇرعان ءتۇرىن قارا! — دەپ ىزا بولدى گاۆروش. — ماعان نە ءۇشىن بەرۋگە بولمايدى ەكەن؟ مىڭ دا سەگىز ءجۇز وتىزىنشى جىلى كارل ونىنشىمەن داۋلاسقاندا مەنىڭ مىلتىعىم بولدى ەمەس پە!
انجولراس يىعىن قوزعاپ قويدى.
— ەرەسەكتەرگە مىلتىق جەتكەندە عانا بارىپ بالالارعا بەرىلەدى.
گاۆروش وعان نامىستانا بۇرىلىپ:
— ەگەر سەنى مەنەن بۇرىن ولتىرسە، وندا مىلتىعىڭدى مەن الامىن، — دەدى.
— بالاقان! — دەپ ايعايلاپ جىبەردى انجولراس.
— بوقمۇرىن! — دەدى ەسەسىن جىبەرمەي گاۆروش.
اداسىپ كوشەنىڭ شەتىندە قاڭعىرىپ جۇرگەن ءسانقوي ونىڭ نازارىن اۋدارىپ جىبەردى.
گاۆروش وعان ايقاي سالدى:
— بەرمەن قاراي، بىزگە جاقىندا، جاس جىگىت! ءبىزدىڭ قارت وتانىمىز تۋرالى نە ويلايسىڭ؟ قالايشا وعان كومەكتەسەر نيەتىڭ جوق؟
ءسانقوي بوي تاسالاپ جاسىرىنۋعا اسىقتى.
بەسىنشى تاراۋ
دايىندىق
شانۆرەري كوشەسىندەگى بارريكادا ەكى قابات ءۇيدىڭ دەڭگەيىنە جەتكەن، "الىنبايتىن قامال" دەپ جاريالاپ جۇرگەن سول تۇستاعى گازەتتەر اداسادى. ونىڭ بيىكتىگى التى-جەتى فۋتتان ارتىق ەمەس. ونى شايقاسۋشىلاردىڭ بوي تاسالاسا كورىنبەۋى ءۇشىن، ءبىراق قاجەتىندە توبەسىنە شىعا الاتىنداي ەسەپپەن جاساعان، تاستاردى ءتورت قابات قىپ قالاپ، ىشكى جاعىنان ۇستىنە كوتەرىلەر باسپالداقتار ورگەن. شوي تاستار مەن كەسپەكتەردەن قالاپ، ولارى سىرعاۋىل، بورەنەلەرمەن ۇستاستىرىلىپ، شەتتەرى انسونىڭ قولايسىز ارباسى مەن تونكەرىلگەن كۇيمەنىڭ دوڭعالاقتارىمەن بەكىتىلدى دە، سىرتتاي قاراعاندا قول باتپايتىنداي كورىندى.
ءۇيدىڭ قابىرعاسى مەن ءلايلىحانادان بارريكادانىڭ ەڭ شالعاي شەتى مەن اراسىنا كىسى كىرىپ-شىعىپ جۇرەتىندەي ساڭىلاۋ قالدىرىلدى، دەمەك بۇل ەسىك بار دەگەن ءسوز. ۇزىن كۇيمەنىڭ جەتەكتەرى تىك شانشىلىپ، ارقانمەن شاندىپ بايلاندى دا، ۇشىنا قىزىل تۋ ءىلىندى. ءسويتىپ بارريكادانىڭ توبەسىندە قىزىل تۋ جەلبىرەدى.
ءلايلىحانانىڭ سىرتىنداعى كىشى موندەتۋر بارريكاداسى ەلەۋسىزدەۋ. الايدا ەكى بارريكادا قوسىلعاندا قوتان قۇرايدى. انجولراس پەن كۋرفەيراك موندەتۋر كوشەسىنىڭ ەكىنشى شەتىن ۋاعىزشىلار كوشەسى ارقىلى ورتالىق بازارعا جول اشىپ، سىرتقى دۇنيەمەن ارالاسۋ ءۇشىن ادەيى قورشاتپادى، ونىڭ ۇستىنە جولى قيىن، ءقاۋىپتى ۋاعىزشىلار كوشەسى جاعىنان شابۋىل بولا قويۋى دا نەعايبىل ەدى.
ءسويتىپ، فولار ءوزىنىڭ اسكەري تىلىندە "ترانشەيانىڭ تىزەسى" اتاعان بۇل جولدى ەسەپكە الماعاننىڭ وزىندە شانۆرەري كوشەسىندە قالدىرىلعان تار ساڭىلاۋ تاعى بار، ول بارريكادانىڭ ىشىنەن عانا كورىنەدى، ال سىرتىنان ءلايلىحانا شۇعىل بۇرىلاتىن قولايسىزداۋ ءتورتبۇرىش جاساپ، ەسىكتى بار جاعىنان بىردەي جاۋىپ، كوزدەن كولەگەيلەپ تۇر. ۇلكەن توسقاۋىل توسپا مەن كوشەنىڭ تۇكپىرىنە تامان بوي كوتەرگەن ۇلكەن ۇيلەردىڭ اراسىندا ۇزىندىعى جيىرما قادامداي بوس ارالىق بار، ءسويتىپ بارريكادا ءوز تىلىن تۇرعاندارى بولماعانمەن، ءاستى-ۇستى تولىق جابىق ۇيلەرمەن جاۋىپ تۇر دەۋگە بولادى.
بارلىق جۇمىس ەش اقاۋسىز جۇرگىزىلدى جانە بارىنە نەبارى ساعاتقا جەتپەيتىن عانا ۋاقىت كەتتى، وسى شوكىمدەي عانا وجەتتەردىڭ الدىنان ۇلاننىڭ ەلتىرى بوركى مەن مىلتىقتىڭ سۇڭگىسى بىردە-بىر رەت شىققان جوق. ارا-تۇرا سەن-دەني كوشەسىمەن جۇرۋگە جۇرەگى داۋالاعان بىرەن-ساران بۋرجۋا توبە كورسەتسە، ولار شانۆرەري كوشەسىنە كوز تاستاپ، بارريكادانى كورگەن سوڭ الدى-ارتىنا قاراماي، جەدەل ادىمداپ تۋرا-اق تارتادى.
ەكى بارريكادانىڭ ەكەۋى دە ءبىتىپ، توبەسىنە قىزىل تۋلار ىلىنگەن سوڭ، ءلايلىحانادان ۇستەل شىعارىلىپ، وعان كۋرفەيراك كوتەرىلدى. انجولراس ءتورتبۇرىش جاشىك الىپ كەپ، ونى كۋرفەيراك اشتى. جاشىك پاتروندارعا تولى ەكەن. ەڭ جاۋجۇرەك دەگەندەردىڭ ءوزى پاترونداردى كورگەندە ءدىر ەتە قالدى دا، ءبىر ءسات قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق ورنادى.
كۋرفەيراك جىميىپ قويىپ، ولاردى ۇلەستىرە باستادى.
اركىم وتىز پاتروننان الدى. كوتەرىلىسشىلەردىڭ كوپشىلىگىندە ءوق-دارى بولاتىن، سونى سالىپ، وقتى قوسا تىعىپ، ولار جاڭا پاتروندار دايىنداۋعا تاباندا كىرىسىپ تە كەتتى. ءوق-دارى سالىنعان كەسپەك اۋلاعىراق، ەسىكتىڭ اۋزىنداعى ۇستەلدىڭ ۇستىندە تۇرعان-دى، ساقتىق قوردى قويىپ، جۇرت ونى دا قوزعاۋعا اينالدى.
بۇكىل پاريجگە تاراعان اسكەري اتويدىڭ دابىلى ءبىر باسىلمادى، اقىرى سول ءبىر سارىندى شۋعا جۇرتتىڭ قۇلاعى ۇيرەنىپ، ەتى ءولىپ، ەش ءمان بەرمەۋگە اينالدى. سول شۋ بىردە الىستاپ، بىردە جاقىنداپ، مازاسىز ءبىر سارىن ىزىڭداپ قۇلاقتا تۇردى دا قويدى.
بارلىعى ماردىمسي ماڭعازدانىپ، اسپاي-ساسپاي سالتاناتتى تۇردە مىلتىقتارى مەن كارابيندەرىن وقتاپ الدى. انجولراس بارريكادالاردىڭ الدىنا ءۇش ادامنان قاراۋىل قويدى، ءبىرى شانۆرەري كوشەسىندە، ەكىنشىسى ۋاعىزشىلار كوشەسىندە، ءۇشىنشىسى كىشى قاڭعىباس كوشەسىندە تۇراتىن بولدى.
ال بارريكادالار قۇرىلىپ، ورىندار انىقتالىپ، مىلتىقتار وقتالىپ، كۇزەتتەر قويىلىپ بولعاننان كەيىن بىرەۋلەرى جان جوق ۇرەيلى كوشەلەردە، بىرەۋلەرى ەشبىر تىرلىكتىڭ نىشانى بىلىنبەيتىن ولىدەي سىلەيگەن يەسىز دە ءۇنسىز ۇيلەردىڭ اراسىندا، قويۋلانا باستاعان قاراڭعىلىقتىڭ قۇشاعىندا بۇكىل دۇنيەدەن جىرىلىپ، تۇنەك پەن تىنىشتىقتا قاسىرەتتى بىردەڭە كەلە جاتقانداي ەلەستەپ ەلەگىزىگەنمەن كوتەرىلىسشىلەر قارۋىن بەرىك ۇستاپ، سابىرمەن الدە بىردەڭەنى كۇتىپ تۇرا بەردى.
التىنشى تاراۋ
كۇتكەندە
كۇتكەن كەزدە ولار نە ىستەدى؟
بىزگە وسى جايىندا اڭگىمەلەپ بەرۋ كەرەك، ويتكەنى ول تاريحتىڭ ەنشىسى.
ەرەسەكتەر پاتروندارىن دايىنداپ، ايەلدەر شۇبەرەكتەن ءجىپ ەسىپ جاتقاندا، قۇيۋعا ازىرلەنگەن كەڭ كاسترولدە قالايى مەن قورعاسىن بالقىپ، تەمىر پەش قىزارىپ تۇتىندەپ جاتقاندا، قولىنا قارۋ ۇستاعان قاراۋىلدار بارريكادالاردى باقىلاپ، ولاردى جۇمىستان باسقا الاڭى جوق انجولراس سىرتتاي قاداعالاپ جۇرگەندە، كومبەفەر، كۋرفەيراك، جان پرۋۆەر، فەيي، بوسسيۋە، جولي، باورەل جانە باسقالارى ءبىرىن ءبىرى ىزدەپ تاۋىپ الىپ، ستۋدەنتتىك دوستىقتىڭ ميزامشۋاق بەيبىت كۇندەرىندەگىدەي باس قوسىپ ءبىر جەرگە جينالدى. ءلايلىحانانىڭ بۇرىشىندا، ءوز قولدارىمەن كوتەرگەن قوتاننان ەكى-اق قادام جەردە وقتاپ، دايىنداپ قويعان كارابيندەرىن ورىندىقتاردىڭ باسىنا ءىلىپ، وسىناۋ تاماشا وندىردەي جاس جىگىتتەر اجال ساعاتى الدىندا ماحاببات جىرىن وقي باستادى.
قانداي جىر دەيسىز بە؟ ول مىنە:
ەسىڭدە مە سول ءبىر شاق نۇر امالى،
بۋىرقانعان جاستىقتىڭ قىزبا قانى.
ەڭىس بىلمەس بۇل ءومىر ورگە ورلەۋمەن
كيىم توزدى، ماحاببات ءۇر جاڭا ءالى.
ەكەۋمىزدىڭ قوسقاندا جاسىمىزدى،
جەتپەيتۇعىن قىرىققا اسىل ءىزدى.
تار باسپانا كەڭ جايلاۋ كوكتەم بولىپ،
جىلىتاتىن قىستى دا باسى مۇزدى.
مانيۋەلىڭ فۋامەن ەل شىڭىندا،
شىرق ءۇيىردى ءپاريجدى ول شىنىندا.
ال مەن ساقتاپ ءجۇرمىن عوي كەۋدەشەڭنىڭ
تۇيرەۋىشىن، قالاساڭ الشى مىنا.
كوركىڭ باۋراپ ادۆوكات جۇمىسى جوق،
ەرتىپ باردى پرادوعا ىرىسىم دەپ.
قۇتىداعى گۇلدەر دە سولعىن تارتتى،
ساعان قاراپ تارىلىپ تىنىسى تەك.
"نە عاجاپ؟" دەپ گۇلدەر دە سىبىرلاستى،
اراي ءجۇزىن بارىنە نۇرىن شاشتى.
پەرىشتەسىن كوكتەم عىپ جەرگە ۇزاتىپ،
اسپاندا شات جۇلدىزدار جىمىڭداستى.
قول ۇستاسىپ كەي كەزدە قىدىرامىز،
كورگەن جۇرت دەيدى كوكتەم گ ۇلى ناعىز.
تابيعاتتىڭ جاستىعى ءساۋىر بولىپ،
مەرەكەلى مامىرداي قۇبىلامىز.
قۇبىلعاندا قۇلپىرىپ ءۇر جاڭا بوپ،
پاك سەزىمگە بالقيمىز كىل جانارى وت.
و، ماحاببات، تاعدىردىڭ سيرەك سىيى،
ءشارباتىڭنان تاتقىزعاي ءبىر عانا رەت.
قامسىز-مۇڭسىز سوربوننا ۇيام بولدى،
كەلەشەككە نۇسقاعان قيان جولدى.
تۇتقىن جۇرەك اتىڭدى ەلگە جايدى،
ستۋدەنتتەر ودان نە زيان كوردى.
تاڭ شاپاعى وياتىپ ارداقتادى،
حوش ءيىستى تۇراقتى اۋماقتاعى.
سابيدەي اياق سەرمەپ وتىرۋشى ەڭ،
جۇلدىزى ماحابباتتىڭ جايناپ تاعى.
وندا مەنىڭ پلاتون بوپ ارىم-جانىم،
مالبرانش، لامەننەگە تابىنعانمىن.
سەن سوندا مادوننا بوپ گۇل اكەلدىڭ،
سان اي بويى سارعايىپ ساعىنعانىم.
شاتىرلى ۇيدە ويانىپ بالاڭ سەزىم،
جۇرەكتەردىڭ باستىق-اق الاۋ شەرىن.
ەرتەڭگىلىك جەيدەشەڭ مەن وتىرسام،
ءالسىن-السىن اينادان قاراۋشى ەدىڭ.
ۇمىتام با سەرت سىندى سول قۇشاقتى،
كۇن شىققانداي كوڭىلدەن سىرلى شاقتى.
تورعىن كويلەك جاراسىپ، گۇلگە وراندىڭ،
ءار ءسوزىڭدى سول ءبىر ءسات جىرعا ۇقساتتىم.
باققا بالاپ ءبىر قۇتى قىزعالداقتى،
بەلدەمشەڭمەن اينەكتى قىزدار جاپتى.
ىدىس تاڭدار عاشىقتىڭ كۇنى قايسى
جاي ستاقان فارفورداي ءبىزدى الدانتتى.
كۇلكىمەنەن قاسىرەت تارقاۋى ءۇشىن،
سەزدىرمەدىك ەشتەڭە قورقار ءىشىڭ.
شەكسپيردىڭ سۋرەتىن ساتتىق ءبىر كۇن،
ءبىر تويىپ ىشەتۇعىن اۋقات ءۇشىن.
باقىتقا ماسپىز، بولماي سۇيىستە شەك،
قيىندىققا تۇرامىز يىق توسەپ.
پورترەتىن دانتەنىڭ داستارقان عىپ،
كور-جەردى جاتۋشى ەدىك قىلىپ توسەك.
ەسىمدە العاش رەنىشكە وت جاققان كۇن،
سەنىڭ سۇيمەك نيەتىڭدى توقتاتقانمىن
قىپ-قىزىل بوپ سەن ساسىپ قالعانىڭدا
مەن ابەس قىلىعىمدى كوككە اتقانمىن.
ەستە شىعار قايعى دا، قۋانىش تا،
ەستە شىعار رەنىش تە، جۇبانىش تا.
باقىت قۇشىپ، جار سۇيگەن جارقىن كۇندەر،
قولىن بۇلعاپ بارادى-اۋ تۋ الىستا.
ۋاقىت، ورىن، جاستىقتىڭ ەسكە تۇسكەن ەستەلىكتەرى، سيرەك جۇلدىزدار، قابىردەگىدەي تىنىشتىق، قاڭىراعان كوشەلەر، بوي بەرمەي كەلە جاتقان كۇرت وقيعالار جان پۋۆەردىڭ جارتى داۋىسپەن جان بىتىرە وقىعان ولەڭىنە تولعانتارلىق عاجاپ ءبىر تولقىندى رەڭك بەردى. بۇرىن ءبىر ەسكەرتكەنىمىزدەي جانىڭ ءوزى جانى سەرگەك، سەزىمتال اقىن بولاتىن.
سوعان قاراماستان كىشى بارريكادانىڭ توبەسىنە مايشام جاعىپ، الاۋدى ۇلكەنىنە كوتەردى، ول كادىمگى ماي مەيرامىندا كۋرتيلگە اتتانعان قوس ات جەككەن كۇيمەنىڭ الدىندا ۇستايتىن الاۋ، ولاردى الدىندا ايتقانىمىزداي، سەنت-انتۋان نان الىپ كەلگەن.
الاۋ جەلدەن ساقتاۋ ءۇشىن ءۇش جاعىنان مالتا تاستارمەن كولەگەيلەنىپ، بارلىق جارىعى تۋعا تۇسەتىندەي ەتىپ جاسالدى. كوشە مەن بارريكادا قاراڭعىدا قالا بەردى دە قىزىل تۋ عانا جارىقپەن ايبارلانىپ اسقاقتاي ءتۇستى.
بۇل جارىق تۋعا قاھارلى قاندى قىزىل جارقىل بەرىپ الاۋلادى دا تۇردى.
جەتىنشى تاراۋ
جاڭقا كوشەسىندە قوسىلعان كىسى
ءتۇن بولدى، بارلىعى دا بۇرىنعىشا قاز-قالپىندا. تەك بولار-بولماس گۋىل، ارا-تۇرا اتىلعان مىلتىقتىڭ داۋسى الىستان تالىپ جەتەدى. ۇزاققا سوزىلعان تىنىس ۇكىمەتتىڭ ءوز كۇشتەرىن جيناپ قاپتاتقالى كەلە جاتقانىنىڭ ايعاعى. بارريكاداداعى ەلۋ ادام الپىس مىڭدىق سول الاپات كۇشتى كۇتىپ تۇر.
قاتەرلى وقيعالاردىڭ الدىندا رۋحى كۇشتى جانداردى سىنايتىن تاعاتسىزدىق انجولراستى دا بيلەپ الدى. ول گاۆروشتى ىزدەپ كەتتى، جەتكىنشەك بولسا تومەنگى قاباتتا ۇستەل ءۇستى شاشىلعان ءوق-دارى بولعان سوڭ سورەگە قويىلعان سەنىمسىزدەۋ ەكى شىراقتىڭ جارىعىمەن پاتروندار دايىنداپ جاتىر ەكەن. ەكى شىراعداننىڭ جارىعى كوشەگە شىقپايدى. ونىڭ ۇستىنە كوتەرىلىسشىلەر جوعارعى قاباتتاردان جارىق كورىنبەۋىن قالايدى.
بۇل تۇستا گاۆروشتىڭ قولى تەك پاترون دايىنداۋدان عانا تيمەي جۇرگەن جوق ەدى.
الگىندە عانا تومەنگى زالعا جاڭقا كوشەسىنەن كەلگەن ءبىر ادام كىرىپ، جارىعىراق ۇستەلدىڭ باسىنا جايعاستى. قارۋ بولگەن كەزدە وعان ءىرى كاليبرلى سولدات مىلتىعى ءتيىپ، ونى ول ەكى تىزەسىنىڭ اراسىنا قويدى. باسقا دا كوپتەگەن "قىزىق" ىستەردەن باس بۇرا الماي جۇرگەن گاۆروش ول كىسىنى بايقامادى.
ول كىرگەن كەزدە گاۆروش مىلتىعىنا تاڭدانىپ، جالت بۇرىلىپ قارادى دا، ول وتىرعان سوڭ، ورنىنان قايتا اتىپ تۇردى. جاڭقا كوشەسىنەن شىققان كىسىنى وسى ۋاقىتقا دەيىن باقىلاعان بىرەۋ بولسا، ونىڭ بارريكادادا، جالپى كوتەرىلىسشىلەر جاساعىندا نە بولىپ جاتقانىن بايقاعىشتاپ قاداعالاپ جۇرگەنىن اڭعارار ەدى، الايدا زالعا كىرگەن سوڭ ويعا شومىپ، اينالاسىنداعىلاردى بايقاماعانداي كورىندى. بالا ويعا باتقان كىسىنىڭ قاسىنا كەلىپ، ۇيقىداعى ادامدى وياتىپ المايىن دەگەندەي اياعىن ۇشىنان باسىپ، اينالشىقتاپ از-كەم ءجۇردى. سويتە تۇرا ونىڭ ويناقى دا ويلى، كوڭىلدى دە كەيىستى، جەڭىلتەك تە سالماقتى بالاڭ جۇزىندە بۇرىننان بەلگىلى قۇبىلمالىق ويناپ شىعا كەلىپ، ول: "بەكەر! مۇمكىن ەمەس! ماعان ەلەستەگەن عوي! الدە بۇل.. جوق، ول ەمەس! ارينە، سول! ءيا، جوق دەيمىن!" دەگەن سياقتى شىم-شىتىرىق سۇراقتاردىڭ استىندا قالدى. گاۆروش وكشەسىنەن تەڭسەتىلىپ، قالتاسىنداعى قولىنىڭ جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، موينىن قۇستاي سوزىپ، استىڭعى ەرنىن شىعاردى — بۇل ونىڭ بارلىق ىنتىزارلىعىن اۋدارعانىنىڭ بەلگىسى. ول ويعا قالىپ، قورقاقتاپ، باتىلسىزدانىپ، سوسىن سەنىپ، قايران قالدى. كۇدىگىن ول شىم-شىمداپ شەشىپ، تۇتقىنداردىڭ بازارىندا كۇڭ قاتىنداردىڭ اراسىنان ۆەنەرانى ىزدەپ تاپقان ازبانقۇلداردىڭ باستىعىن نەمەسە دارىنسىز بويامالاردىڭ ىشىنەن رافاەلدىڭ سۋرەتىن اجىراتىپ العان بىلگىردى ەسكە ءتۇسىردى. ونىڭ باسىنداعىنىڭ ءبارى قوزعالىسقا كەلدى: تۇيسىگى سەزىكتەندى، اقىلى بىردەڭەلەردى سالىستىردى. گاۆروشتىڭ ماڭىزدى جاڭالىق اشقانى ايدان ايقىن ەدى.
ونىڭ قياپات تولعانىسىنىڭ قىزعان شاعىندا قاسىنا انجولراس كەلىپ:
— ءاي، كىشكەنتاي، — دەدى، — سەنى بايقاي قويماس. بارريكادانىڭ سىرتىنا شىق تا، ۇيلەردىڭ اراسىمەن بەزەكتەپ، كوشەدە سول سەندەتىلىپ ءجۇر دە، قايتىپ كەلىپ و جاقتا نە بولىپ جاتقانىن ماعان ايتشى.
گاۆروش بويىن تىكتەدى.
— دەمەك، كىشكەنتايلار دا بىردەڭەگە جارايدى ەكەن عوي. وتە جاقسى! مەن كەتتىم. ال ازىرشە كىشكەنتايلارعا سەن دە، ۇلكەندەرگە سەنبە.
باسىن كوتەرىپ، داۋسىن باياۋلاتىپ گاۆروش جاڭقا كوشەسىنەن كەلگەن كىسىنى نۇسقاپ:
— اناۋ الپامسادايدى جاقسى كورىپ تۇرسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى.
— ال وندا نە تۇر؟
— ول جانسىز، تىڭشى.
— سولاي ەكەنىنە سەنىمدىسىڭ بە؟
— ءالى ەكى اپتا دا وتكەن جوق، كورول كوپىرىنىڭ قالبايىندا تازا اۋامەن تىنىستاعالى وتىر ەدىم، قۇلاعىمنان جۇلقىپ مەنى الىپ كەتكەن ءدال وسى.
انجولراس بالادان شاپشاڭ شەگىنىپ، وسى ماڭنان تابىلعان پورت جۇمىسشىسىنىڭ قۇلاعىنا بىردەڭەلەر سىبىرلادى. ول زامات زالدان شىعىپ كەتتى دە، ىزىنشە ءۇش جولداسىن ەرتىپ كىردى. ءتورت ەركەك، يىقتارى كەرە قۇلاش ءتورت جۇكشى جاڭقا كوشەسىنەن كەلگەن كىسى شىنتاقتاپ وتىرعان ۇستەلدىڭ ار جاعىنا شىعىپ، وعان تارپا باس سالۋعا دايارلانىپ تۇرا قالدى.
انجولراس ونىڭ قاسىنا كەپ سۇراق قويدى:
— ءسىز كىم بولاسىز؟
كۇتپەگەن سۇراقتان بەيتانىس كىسى ءدىر ەتە قالدى. انجولراستىڭ تۇنىق جانارىنا تەسىلە قاراپ، ونىڭ تەرەڭىنەن ويىن وقىسا كەرەك، ول بارىنشا باتىل، بارىنشا ىسقاياق، بارىنشا جيىركەنىشتى جىميىسپەن ەزۋ تارتىپ، وركوكىرەك، پاڭ كەيىپپەن جاۋاپ قاتتى:
— كورىپ تۇرمىن، الگى... ءجا، جەتتى!
— ءسىز جانسىزسىز با؟ تىڭشىسىز با؟
— مەن بيلىكتىڭ وكىلىمىن.
— ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز؟
— جاۆەر.
انجولراس ءتورت جۇمىسشىعا بەلگى بەردى. ولار كوزدى اشىپ-جۇمعانشا جاۆەردىڭ بۇرىلۋعا شاماسىن كەلتىرمەي، جاعاسىنان جۇلقىپ، جەرگە الىپ ۇردى دا، بايلاپ تاستاپ، تىنتە باستادى.
ودان ەكى اينەكتىڭ اراسىنا سالىپ جاسالعان دوڭگەلەك كارتىشكە تاپتى، وعان فرانسيانىڭ ەلتاڭباسى سالىنىپ، استىنا "قاداعالاۋ جانە قىراعىلىق" دەپ جازىلىپتى، ەكىنشى جاعىندا "جاۆەر، پوليسيا باقىلاۋشىسى، ەلۋ ەكى جاستا" دەگەن جازۋ تاعى بار، پوليسيانىڭ سول تۇستاعى پرەفەكتى جيسكە قول قويىپتى. وعان قوسا ودان ساعاتى مەن ىشىندە بىرنەشە التىن تەڭگەسى بار ءاميان الىندى. ساعات پەن ءاميان وزىنە قايتارىلىپ بەرىلدى. ساعاتتىڭ استىندا جيلەت قالتاسىنىڭ تۇبىنەن كونۆەرتكە سالىنعان تاعى ءبىر پاراق قاعاز تابىلدى. ونى اشىپ انجولراس سول پوليسيا پرەفەكتى جازعان بەس جول ءسوزدى وقىدى:
"پوليسيا باقىلاۋشىسى جاۆەر ساياسي تاپسىرمانى ورىنداپ، ايرىقشا ىزدەستىرۋ جولىمەن يەن كوپىرى ماڭىندا سەنانىڭ وڭ جاعاسىنىڭ ەڭىسىندە قاستىق ويلاۋشىلاردىڭ ءىزى شىنىمەن بايقالعانىنا كوز جەتكىزۋگە مىندەتتى".
ءتىنتۋدى ءتامامداپ جاۆەردى اياعىنان تىك تۇرعىزىپ، قولىن ارتىنا قايىرىپ بايلاپ، تومەنگى زالدىڭ ورتاسىندا تۇرعان، باعزىدا وسى ساۋىق ورنىنا اتى بەرىلگەن دىڭگەككە تاڭدى.
وسى كورىنىستىڭ ىشىندە بولعان گاۆروش باسىن يزەپ، ءبارىن ءۇنسىز ماقۇلداپ تۇردى دا، سوسىن جاۆەردىڭ قاسىنا كەلىپ، بىلاي دەدى:
— مىنەكي، تىشقان مىسىقتىڭ ءوزىن ۇستادى.
جۇمىسشىلار سونداي ءجىتى قيمىلدادى: تىڭشىنىڭ ۇستالعانىن ەستىپ جۇرت ءلايلىحانانىڭ ماڭىنا توپىرلاعاندا شارۋا تىنعان دا ەدى. جاۆەر ءبىر دە رەت ايقايلاعان جوق. جاۆەردىڭ ۇستالعانىن ەستىپ كۋرفەيراك، بوسسيۋە، جولي، كومبەفەر جانە كوتەرىلىسشىلەر ول تاڭۋلى تۇرعان تومەنگى زالعا ەنتەلەدى.
دىڭگەككە ارقانمەن شاندىپ تاڭىلعان جاۆەر قوزعالا الماي، ەشقاشان وتىرىك ايتىپ كورمەگەن ادامنىڭ قورقۋدى بىلمەيتىن سابىرلىلىعىمەن باسىن كوتەرىپ ۇستادى.
— بۇل تىڭشى، جانسىز، — دەدى انجولراس.
سوسىن جاۆەرگە بۇرىلىپ:
— ءسىزدى بارريكادا الىناردان ون ءمينوت بۇرىن اتادى، — دەدى.
جاۆەر ءالى دە تاكاپپار قالپىن بۇزباي سۇراق قويدى:
— نەگە ءقازىر اتپايدى؟
— ءبىز ءوق-دارى ىركەمىز.
— ونداي جاعدايدا مەنى پىشاقپەن-اق ولتىرىڭدەر.
— شپيون، — دەدى سىمباتتى انجولراس. — ءبىز جەندەت ەمەسپىز، ءادىلقازىمىز.
سوسىن ول گاۆروشتى شاقىرىپ الىپ:
— ال سەن ءوز شارۋاڭا اتتان، — دەدى. — مەنىڭ ايتقانىمدى ورىندا.
— كەتتىم! — دەپ ايقايلادى گاۆروش.
تابالدىرىققا بارا بەرىپ ول تاعى دا:
— ايتقانداي، انانىڭ مىلتىعىن ماعان بەرمەيسىزدەر مە؟ — دەدى دە، ءسوزىن ءارى جالعاپ:
— سىزدەرگە مەن مۋزىكانتتى تاستاپ، كلارنەت الماقشى ەدىم، — دەدى.
ءجۇزى جايراڭداعان بالا اسكەريلەرشە سالەم ەتىپ، ۇلكەن بارريكادانىڭ تەسىگىنە سۇڭگىپ كەتتى.
سەگىزىنشى تاراۋ
كابيۋك دەگەن بىرەۋ جونىندە بىرنەشە سۇراق بەلگىسى، بالكىم ول كابيۋك اتالماعان دا شىعار
ەگەر گاۆروش كەتكەننەن كەيىن ىلە-شالا بولعان اۋقىمى ۇلان-عايىر كەرەمەت سۇمدىق وقيعانى ايتپاي كەتسەك، قاسىرەتتى حيكايانىڭ تولىق بولماي، ريەۆوليۋسيا تۋۋىنىڭ ۇلى ءساتى ءوزىنىڭ بار قاتالدىعى مەن شىندىعى، ازاپتى دىرىل-قالشىلمەن استاسقان كوعامدىق شيەلەنىستىڭ شىرقاۋ شاعى بار بولمىسىمەن وقىرمانعا كورىنە الماس ەدى.
جۇرتتىڭ جيىنى دومالاتقان قار كەسەگىنە ۇقسايدى، ىلگەرى جىلجىتقان سايىن قالىڭداپ، اۋماقتانىپ، قايدان نە كەلىپ قوسىلىپ جاتقانى بىلىنبەيدى. انجولراس، كۋرفەيراك پەن كومبەفەر باستاعان جيىنعا كەپ قوسىلىپ جاتقان وتكەن-كەتكەندەردىڭ اراسىندا ۇستىندە ارقاسى قاجالعان جۇكشىنىڭ كۇرتەسى بار بىرەۋ بولدى، ول ارتىعىراق تارتىپ العانداي قولىن سەرمەپ، كەڭىردەگىن جىرتا ايقايلاپ كەلەدى. كابيۋك اتالعان بۇل كىسى ءوزىن بىلەم دەپ كەڭىردەكتەنگەن ادامعا دا مۇلدەم بەيتانىس بولاتىن. قاتتى ىشكەن نەمەسە قاساقانا ماس بولعانسىعان ول كىسى الگىندە عانا سىرتقا الىپ شىعىپ كەتكەن ۇستەلدىڭ باسىندا بىرنەشە كوتەرىلىسشىلەرمەن بىرگە وتىرعان، ىشۋدەن باس تارتقاندارعا ىشىمدىكتى زورلاپ سىيلاپ، سونىمەن بىرگە كۇللى كوشەدە اسقاقتاپ تۇرعان بەس قاباتتى ءۇيدى ءجىتى شولىپ، سەن-دەني جاعىنا قاراي بەرگەن. كەنەت ول اياق استىنان ايقاي سالدى:
— جولداستار، بىلەسىزدەر مە؟ انە ءبىز قانداي ۇيدەن اتىسۋىمىز كەرەك. ەگەر ءبىز سونىڭ تەرەزەلەرىنىڭ سىرتىنا وتىرىپ الساق، مىنا كوشەمەن ءتىرى پەندە وتە الماس ەدى!
— ءيا، ءبىراق ءۇي جابىق قوي، — دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى شولمەكتەستەردىڭ ءبىرى.
— ەسىگىن قاعامىز.
— اشپايدى.
— وندا سىندىرامىز!
كابيۋك ەسىككە جۇگىرىپ بارىپ، ءىلۋلى تۇرعان اۋىر بالعامەن سوققىلادى. ەشكىم اشقان جوق. تاعى سوقتى. ەشكىم جاۋاپ قاتقان جوق. ءۇشىنشى رەت سوقتى. تىرس ەتكەن ءۇن جوق.
— مۇندا بىرەۋ-مىرەۋ بار ما؟ — دەپ ايعايلادى ول.
تىرلىكتىڭ ەشبىر بەلگىسى جوق.
— سوسىن ول مىلتىقتى الىپ، ەسىكتى دۇمىمەن ۇرا باستادى. ەجەلگى، كۇمبەز ءتارىزدى، جىڭىشكە، الاسا، تۇتاس ەمەننەن ويىپ جاسالعان، ءىشى جايپاق تەمىرمەن كومكەرىلىپ، تەمىر بۇعاۋمەن ۇستاستىرىلعان ەسىك ناعىز قامالدىڭ قۇپيا ەسىگى سياقتى بولاتىن. سوققىدان ءۇي شايقالدى، ءبىراق ەسىك مىزعىعان جوق.
سوعان قاراماستان ءۇي تۇرعىندارىنىڭ مازاسى كەتسە كەرەك: ءۇشىنشى قاباتتا جارىق جانىپ، اقىرى تورتكۇل كىشكەنتاي تەرەزە اشىلدى. تەرەزەدەن شىراق كورىنىپ، اق باس قاقپاشىنىڭ ۇرەيلى ءجۇزى كوزگە شالىندى.
كابيۋك سوققىلاۋىن توقتاتا قويدى.
— سىزدەرگە نە كەرەك، مىرزالار؟ — دەپ سۇرادى قاقپاشى.
— اش! — دەپ تالاپ قويدى كابيۋك.
— اشپايمىن، مىرزالار.
— Taپ ءقازىر اش!
— بولمايدى، مىرزالار!
كابيۋك مىلتىقتى الىپ، قاقپاشىعا كەزەدى، الايدا تومەندە تۇرعان سوڭ، ونىڭ ۇستىنە قاراڭعى بولعان سوڭ شال ونى كورمەدى.
— سەن اشاسىڭ با؟ اشاتىن، اشپايتىنىڭدى ايت.
— جوق، اشپايمىن، مىرزالار!
— سەن جوق دەپ تۇرسىڭ با؟
— مەن جوق دەپ تۇرمىن، اينالايىندار...
قاقپاشى ايتار ءسوزىن تاۋىسا المادى. مىلتىق گۇرس ەتتى؛ وق ونىڭ يەگىنەن ءتيىپ، جەلكەسىنەن ءبىر-اق شىعىپتى، مويىننىڭ كۇرە تامىرىن قيىپ كەتكەن. شال ah دەۋگە شاماسى كەلمەي، گۇرس ەتە ءتۇستى. شىراعى ۇشىپ كەتىپ، ءسونىپ قالدى دا، قاراڭعىدا ەشتەڭە اجىراتۋعا بولمادى، تەك تەرەزەدەن قيمىلسىز جاتقان باس پەن شاتىرعا كوتەرىلگەن اقشىل ءتۇتىن عانا كوزگە شالىندى.
— سولاي! — دەدى مىلتىعىنىڭ ءدۇمىن كوشە تابانىنا تارس ەتكىزىپ كابيۋك.
ول اۋزىن جيىپ ۇلگەرگەنشە بولعان جوق، تۋ سىرتىنان بىرەۋ كەپ قۋاتتى قىران شەڭگەلىمەن يىعىنان قاپسىرا كەپ ۇستادى دا:
— تىزەرلە! — دەپ بۇيىردى.
قۇنىكەر جالت قاراعاندا، قارسى الدىنان انجولراستىڭ قۇپ-قۋ، ىزبارلى ءجۇزىن كوردى. قولىندا كەزەنگەن تاپانشاسى بار.
ول مىلتىق داۋسىن ەستىپ كەلگەن ەدى.
سول قولىمەن كابيۋكتىڭ كەۋدەشەسى مەن جەيدەسىنىڭ جاعاسىن جانە اسپا باۋىن قوسا ۋىستاي ۇستاپ:
— تىزەرلە! — دەپ قايتالادى.
وكتەم قيمىلمەن كەسپەلتەك ءىرى دەنەلى قارماقشىنى قامىسشا ءيىپ جيىرما جاسار قاعىلەز بوزبالا سازعا تىزەرلەتىپ وتىرعىزدى. كابيۋك قارسىلاسپاق بولىپ ەدى، الاپات كۇش يەسى ونى تىرپ ەتكىزبەدى.
مويىنى اشىق، شاشى جالبىراعان، بوپ-بوز انجولراس ءوزىنىن ايەلگە ءتان بادەندى جۇزىمەن انتيكالىق فەميدانى ەسكە ءتۇسىرۋشى ەدى. دەلديگەن تاناۋى، تومەن سالعان كوزى ونىڭ گرەك كەلبەتىنە ىمىراسىز ىزا-كەك پەن تازالىق رەڭك بەرەتىن، ەجەلگى دۇنيە پىكىرىنشە، مۇنداي كەسكىن ءادىلقازىلاردا عانا بولۋى كەرەك.
بارريكادادان جۇگىرىپ كەلگەندەر اۋلاعىراق تۇرىپ، كورگەلى تۇرعاندارى سۇمدىق ۇرەيلى بولعاندىقتان، ەشقايسىسى دا ءتىل قاتىپ ۇندەگەن جوق.
قۇلاپ تۇسكەن كابيۋك قارسىلاسۋعا شاماسى كەلمەي بۇكىل دەنەسىمەن قالشىلدادى. انجولراس ونى قويا بەرىپ، قالتاسىنان ساعاتىن سۋىردى.
— ەسىڭدى جينا، — دەدى ول. — دۇعاڭدى وقى نەمەسە ويعا بات. سەندە ءبىر-اق ءمينوت ۋاقىت قالدى.
— اياڭدار! — دەپ مىڭگىرلەدى كىسى ءولتىرۋشى باسى سالبىراپ، سوسىن تاعى دا مىڭگىرلەپ بىرنەشە بالاعات ءسوز ايتتى.
انجولراس ساعات تىلىنەن كوز العان جوق؛ ءبىر ءمينوت وتكەن سوڭ ساعاتىن قالتاسىنا سالدى. سوسىن يىلىپ-بۇگىلىپ، جالىنىپ-جالبارىنىپ، تىزەسىن قۇشقان كابيۋكتىڭ جاعاسىنان ۇستادى دا، تاپانشانىڭ اۋزىن ونىڭ قۇلاعىنا تىرەدى. قاتەرلى دە ۇرەيلى كاسىپكە تىپ-تىنىش بارىپ جۇرگەن وجەت جانداردىڭ كوبى تەرىس اينالدى.
تاپانشا گۇرس ەتتى، كىسى ءولتىرۋشى بۇك ءتۇسىپ كوشە تابانىنا قۇلادى. انجولراس بويىن تىكتەپ، بارلىعىن سەنىمدى دە قاتال كوزبەن ءبىر شولىپ ءوتتى.
سوسىن ءمايىتتى اياعىمەن قوزعاپ:
— مىنانى اۋلاققا لاقتىرىپ تاستاڭدار، — دەدى.
ءۇش ادام ءالى سۋىپ ۇلگەرمەگەن، اقتىق تۇياق سەرپىسىن جاساپ، دىرىلدەپ جاتقان وڭباعاندى كوتەرىپ اپارىپ، كىشى بارريكادانىڭ ۇستىنەن موندەتۋر كوشەسىنە لاقتىرىپ جىبەردى.
انجولراس ويلانىپ تۇرىپ قالدى. تۇنەرىڭكى ايبار ونىڭ قاھارلى دا سابىرلى جۇزىنە تەۋىپ شىعا كەلدى. كەنەت ول ءسوز باستاپ كەتتى دە، بارلىعى تىنا قالدى.
— ازاماتتار! — دەدى انجولراس. — الگى ادامنىڭ جاساعانى جيىركەنىشتى، ال مەنىڭ جاساعانىم ۇرەيلى. ول كىسى ءولتىردى، سول ءۇشىن ونى مەن ءولتىردىم. مەن وسىلاي جاساۋعا مىندەتتىمىن، ويتكەنى كوتەرىلىستىڭ ءوز ءتارتىبى بولۋى كەرەك. مۇندا كىسى ءولتىرۋ — باسقا قاي جەردەگىدەن دە ۇلكەن قىلمىس، ريەۆوليۋسيا بىزگە قارايدى، ءبىز رەسپۋبليكاعا ءتانتى جاندارمىز، ءوز بورىشىمىزدىڭ قاسيەتتى قۇرباندارىمىز، سوندىقتان كۇرەسىمىزدىڭ بەدەلىن ءتۇسىرىپ، جالا جابۋشىلارعا، قارالاۋشىلارعا جول بەرمەۋگە ءتيىسپىز. سول سەبەپتى مەن بۇل ادامدى سوتتاپ، ءولىم جازاسىنا كەستىم. سونى ىستەۋگە ءماجبۇر بولدىم، بۇل ىستەن جيىركەنسەم دە سولاي جاساۋعا تۋرا كەلدى، ول ءۇشىن ءوزىمدى ءوزىم ايىپتادىم، ال قانداي جازاعا كەسىلگەنىمدى ۇزاماي كورەسىڭدەر.
تىڭداپ تۇرعاندار ءدىر ەتە قالدى.
— سەنىڭ تاعدىرىڭدى ءبىز بولىسەمىز، — دەپ ايقاي سالدى كومبەفەر.
— سولاي-اق بولسىن، — دەپ ءۇن قاتتى انجولراس. — تاعى دا ءبىر ءسوز. بۇل ادامدى ءولتىرىپ مەن قاجەتتىلىككە باعىندىم، قاجەتتىلىك دەگەن كونە دۇنيەنىڭ ءبىر ازىرەيىلى، وندا قاجەتتىلىك جازمىش دەپ اتالادى. پروگرەستىڭ زاڭى بويىنشا ازىرەيىل پەرىشتەلەردىڭ الدىندا عايىپ بولسا، جازمىش تۋىسقاندىقتىڭ الدىندا تابانىن جالتىراتادى. ءقازىر "ماحاببات" دەگەن ءسوزدىڭ ۋاقىتى ەمەس. سوندا دا مەن ونى اۋىزعا الىپ تۇرمىن، مەن ونى ماداقتايمىن. ماحاببات! بولاشاق سەندە! اجال! مەن ساعان جۇگىندىم، ءبىراق سەنى جەك كورەمىن. ازاماتتار! بولاشاقتا تۇنەك قاراڭعىلىق تا، كەساپاتتى ناداندىق تا، كۇتپەگەن سىلكىنىستەر دە، قاندى كەك قايتارۋلار دا بولمايدى. ابىلەت سايتان دا، ميحايل ارحانگەل دە بولمايدى. بولاشاقتا ەشكىم ەشكىمدى ولتىرمەيدى، جەر-انا جايراڭداپ، ادامزات سۇيەتىن عانا بولادى. ازاماتتار! ول كۇن كەلەدى، ول كۇن تۋادى، سوندا ول وزىمەن بىرگە كەلىسىم، جاراسىم، جارىق ساۋلە، شاتتىق پەن قۋانىش جانە جارقىن ءومىردى الا كەلەدى، ءسوزسىز اكەلەدى. سول تەزىرەك كەلۋى ءۇشىن، مىنە، ءبىز ولىمگە دە بارامىز.
انجولراس ساپ بولدى، ونىڭ بەيكۇنا پاك اۋىزى جابىلدى، ءمارمار ءمۇسىن سياقتى ءمىز باقپاي قان توگىلگەن جەردە تۇردى دا قويدى. ونىڭ تۇنىپ قالعان جانارى جۇرتتى سىبىرلاي سويلەۋگە ءماجبۇر ەتتى.
جان پرۋۆەر مەن كومبەفەر ءۇنسىز عانا ءبىر-بىرىنىڭ قولىن قىستى دا، بارريكادانىڭ بۇرىشىنا ءبىرى بىرىنە سۇيەنىپ، وسىناۋ بوزبالانىڭ، ءارى جەندەت، ءارى ءپىردىڭ كريستالداي جارقىن، جارتاستاي بەكەم سۇستى جۇزىنە ۇزاق قارادى.
وسى ارادا ايتا كەتەيىك، ۇرىستان كەيىن ولىكتەردى ءمايىتحاناعا اپارىپ، قالتالارىن قاراعاندا، كابيۋكتەن پوليسيا اگەنتىنىڭ كارتىشكەسى تابىلىپتى. وسى كىتاپتىڭ اۆتورى 1848 جىلى الگى وقيعا جونىندە 1832 جىلى پوليسيا پەرفەكتىنە جولدانعان بايانحاتتى قولىنا ءتۇسىردى.
بۇعان قوسا ايتارىمىز، وعاشتاۋ، ءبىراق نەگىزى بار پوليسيا اڭىزىنا سەنەر بولساق، كابيۋك دەگەنىڭ اناۋ-مىناۋ ەمەس، اتىشۋلى سىڭعىرتەڭگەنىڭ ءوزى كورىنەدى. قايتكەندە دە كابيۋكتىڭ اجالىنان كەيىن سىڭعىرتەڭگە جايىندا ەشكىم ەشتەڭە ەستىپ بىلمەگەن. عايىپ بولعان سىڭعىرتەڭگە ەشبىر ءىز قالدىرماعان، سوعان قاراعاندا، بەيمالىمدىككە ءسىڭىپ كەتكەن. ونىڭ ءومىرى كۇڭگىرت بولىپ ەدى، اقىرى تۇنەك بوپ ءبىتتى.
كۇللى كوتەرىلىسشىلەر جاساعى تەز تەكسەرىلىپ، تەز اياقتالعان قاسىرەتتى سوت ءىسىنىڭ اسەرىنەن ءالى ارىلا الماي جاتقاندا كۋرفەيراك ەرتەڭگىلىك وزىنەن ءماريۋستى سۇراعان ورتا بويلى جاس جىگىتتى بارريكادادان قايتا كوردى.
تۇرىنە قاراعاندا وجەت تە الاڭسىز بۇل جاس جىگىت كوتەرىلىسشىلەرگە قايتا قوسىلۋ ءۇشىن ءتۇن بولۋىن كۇتىپ ورالسا كەرەك.
ون ءۇشىنشى كىتاپ
ماريۋس تۇنەكتە تىعىلىپ ءجۇر
ءبىرىنشى تاراۋ
پليۋمە كوشەسىنەن سەن-دەنيگە دەيىن
ءماريۋستى شانۆرەري كوشەسىندەگى بارريكاداعا شاقىرعان ىڭىردەگى داۋىس وعان قاتەرلى ءۇن بوپ ەستىلدى. ونىڭ ولگىسى كەلدى، وعان جاعداي دا تۋدى؛ ول ءقابىردىڭ قاقپاسىن قاققانداي بولدى، قولىنا كىلتى دە ءتۇستى. تۇنەكتە اشىلعان جەكسۇرىن ەسىك قاشاندا وكىنىشكە ۇرىندىرار ازازىلگە تولى بولادى. ماريۋس تورتەمىردىڭ سىمدارىن ىسىرىپ، كىرىپ-شىعىپ جۇرگەنىندە ايتاتىنداي: "كەتتىك!" دەدى.
قايعىدان ەسەڭگىرەپ، ناقتى ءبىر شەشىم قابىلداۋعا شاماسى جوق، تاعدىر سىيلاعان ەكى اي جاستىق پەن ماحابباتتىڭ قىزىعىنان كەيىن ەشتەڭەگە مويىنسۇنۋعا قابىلەتسىز ول وكىنىش قانا كوڭىلگە ۇيالاتار ەڭ ءبىر تۇنەك ويلاردىڭ جەتەگىندە ءبىر-اق نارسەنى قالادى، ونىسى — ومىرمەن قايتكەندە دە قوش ايتىسۋ.
ول جەدەل باسىپ كەلەدى. ءقازىر قارۋلى — جانىندا جاۆەردىڭ تاپانشاسى بار.
شالا-پۇلا كوزى شالىپ قالعان جاس جىگىت ءبىر بۇرىلىستا وعان قاراسىن كورسەتپەي كەتتى.
ماريۋس پليۋمە كوشەسىنەن بۋلۆارعا ءوتىپ، ۇلكەن الاڭ مەن مۇگەدەكتەر كوپىرىنەن، ەليسەي الابى مەن ليۋدوۆيك XV الاڭىنان اسىپ، ريۆولي كوشەسىنەن ءبىر-اق شىقتى. مۇندا دۇكەندەر اشىق، ارقالىقتاردىڭ استىندا گاز جانىپ تۇر، ايەلدەر بىردەڭەلەر ساتىپ الىپ ءجۇر، "لەتەر" ءدامحاناسىندا — بالمۇزداق، اعىلشىن تاتتىلەرى دۇڭگىرشەگىندە سامسا جەلىنۋدە. "پرەنس" جانە "مەريس" مەيرامحانالارىنان شىققان بىرنەشە پوشتا ارباسى لەكىتىپ بارادى.
دەلورم پاسساجى ارقىلى ماريۋس سەنت-ونورە كوشەسىنە شىقتى. مۇندا دۇكەندەر جابىق، ساتۋشىلار جارتىلاي اشىق ەسىكتەردىڭ اۋزىندا بىردەڭەلەردى اڭگىمەلەپ تۇر، تابان جولدارمەن جۇرت ەرسىلى-قارسىلى اعىلىپ جاتىر، فونارلاردى جاعىپ قويىپتى، استىڭعىدان جوعارعى قاباتتارداعى تەرەزەلەردىڭ بارىندە جارىق ادەتتەگىدەي. پالە-رويال الاڭىندا اتتى اسكەرلەر تۇر.
ماريۋس سەنت-ونورە كوشەسىمەن كەتتى. پالە-رويال الاڭىنان الىستاعان سايىن جارىق تەرەزەلەر ازايا ءتۇستى، دۇكەندەر تۇگەل تارس جابىلعان، تابالدىرىقتاردا اڭگىمەلەسىپ تۇرعان ءتىرى جان جوق، كوشە بارىنشا قاراڭعىلانىپ، توبىر بارىنشا قالىڭداپ بارادى، شاماسى الگى اعىلىپ جاتقان جۇرت سوعان كەلىپ قوسىلسا كەرەك.
اربر-سەك سۋبۇرقاعىنىڭ جولىندا تىرپ ەتپەي تۇنەرگەن ادامداردىڭ توبى كوزگە ءتۇستى، بۇل "جيىن" كادىمگى تولقىننىڭ ىشىندەگى تاس سياقتى.
پرۋۆەر كوشەسىنە كىرەر تۇستاعى توبىردا دا قيمىل جوق. ولار توپتاسىپ، اقىرىن اڭگىمەلەسىپ تۇرعان ادامداردىڭ اراسىنداعى تاباندى دا ايبارلى، تىعىز دا مىقتى، مىزعىماس جارتاس ءتارىزدى بەرىك توبى. بۇل ارادا بەشپەنتتەر مەن دوڭگەلەك قالپاقتار جوققا ءتان، قايدا قاراساڭ دا جۇمىسشى شاپاندارى، كەۋدەشەلەر مەن كۇنقاعارلار، جالبىراعان شاشتار مەن تۇنەرگەن جۇزدەر. ءتۇننىڭ تۇمانىندا بۇل جيىننىڭ ءبارى كومەسكى قوزعالادى. ولاردىڭ قاتقىل ۇنىندە ىشتە قايناعان قۇلشىنىستىڭ قىرىلى ەستىلەدى. بىلايىنشا، ەشكىم قوزعالماعانداي كورىنگەنمەن اياقتاردىڭ ساز باسقان شىلپىلى قۇلاققا كەلەدى. وسى قالىڭ قاۋىمنىڭ ار جاعىنداعى رۋل، پرۋۆەر كوشەلەرىندە جانە سەنت-ونورە كوشەسىنىڭ شەتىندە ءتىپتى شىراق جىلتىراعان دا ءبىر تەرەزە كورىنبەيدى. تەك الىستا جۇگىرىپ بارا جاتىپ، كوشەنىڭ قويناۋىنا سىڭگەن فونارلار عانا جىلتىرايدى. ول كەزدەگى فونارلار جىپكە بايلاعان ۇلكەن قىزىل جۇلدىزدى ەسكە تۇسىرەتىن، ونىڭ كوشە تابانىنا تۇسكەن كولەڭكەسى ءدال ءبىر ورمەكشى سياقتى. كوشەلەر بوس بولمايتىن، ولاردان اعاش قوراپتارعا قاز-قاتار تىزىلگەن مىلتىقتاردى، قوزعالىپ تۇرعان سۇڭگىلەردى، اقىرىپ قالعان اسكەرلەردى بايقاۋعا بولاتىن. بىردە-بىر كولدەنەڭ كوك اتتى بۇل شەپتەن وتە المايدى. ول ارادا قوزعالىس تولىق توقتاتىلعان. توبىر سول ارادا تۇيىقتالىپ، ارميا باستالدى.
ۇمىتتەن ايىرىلعان ادامنىڭ تاباندىلىعىمەن ماريۋس تۋرا سوعان ۇمتىلدى. ونى شاقىرعان سوڭ قايتكەنمەن بارۋ كەرەك. ول قالىڭ توبىردى، اڭىرعان جاساقتاردى كوكتەي ءوتىپ، قاراۋىلداردىڭ كوزىن الىپ، كۇزەتشىلەرگە جولاماي تارتتى. اينالىپ ءجۇرىپ بەتيون كوشەسىنەن شىعىپ، بازارعا بەت تۇزەدى. بۋردونە كوشەسىنىڭ بۇرىشىندا فونار جوق ەكەن.
توبىر ايماعىن جاناي ءوتىپ، اسكەرلەر شەگىنەن ءارى شىققاندا قورقىنىشتى بىردەڭەلەردىڭ ورتاسىنا تاپ بولعانداي كوردى ءوزىن. نe ءبىر وتكەن-كەتكەن، نە ءبىر سولدات، نە ءبىر جارىق ساۋلە جوق؛ ەلسىز-كۇنسىز، ءۇن-تۇنسىز، تۇسىنىكسىز ءبىر ءتۇن، اڭىراعان سۋىق. مۇنداي كوشەگە ءتۇسۋ جەرقويماعا تۇسۋمەن بارا-بار.
ول ىلگەرى جىلجىدى.
مىنە، ول بىرنەشە قادام جاسادى. بىرەۋ تاپ جانىنان جۇگىرىپ ءوتتى. بۇل كىم؟ ەركەك پە؟ ايەل مە؟ الدە ولار بىرنەشە ادام با؟ ول بۇعان جاۋاپ بەرە المايتىن ەدى. ويتكەنى كولەڭكە قاراڭ ەتتى دە عايىپ بولدى.
اينالما جولدارمەن ول كوزەشىلەر كوشەسى ەكەن دەپ ءبىر بۇرىلىسقا شىقتى دا، كوشەنىڭ ورتاسىنان كەدەرگىگە تاپ بولدى. ول قولىن العا سوزدى. بوگەتى توڭكەرىپ تاستالعان اربا ەكەن، اياعىنىڭ استىنان قالاي بولسا سولاي ءۇيىلىپ، شاشىراپ جاتقان شوي تاستاردى سەزىندى. تاستاپ كەتكەن بارريكادا شاماسى وسى ارادان باستالسا كەرەك. شوي تاستار ءۇيىندىسىن اتتاپ ءوتىپ ول بوگەتتىڭ ەكىنشى جاعىنان شىقتى. وعان بارريكادادان سول اۋلاقتا اعاراڭداعان بىردەڭە كورىنگەندەي بولدى. ول جاقىنداپ كەلگەندە الگى اق بەلگىلى تۇرگە اينالدى. ولار تاڭەرتەڭ بوسسيۋە ۇزىن كۇيمەدەن دوعارىپ العان ەكى اقبوز ات ەكەن. كۇنى بويى كوشەنىڭ و شەتىنەن بۇ شەتىنە الباتى ەرسىلى-قارسىلى شاپقىلاپ، اقىرى ولار جانۋارلارعا ءتان توپاس توزىمگە كەپ توقتاپتى، قۇدىرەت ەلەسىندەگى ادامداردا دا وسىنداي قيمىل بولادى ەمەس پە.
ماريۋس سولاردىڭ قاسىنان ءوتتى. وعان قوعامدىق شارت كوشەسى بوپ كورىنگەن كوشەگە كەلگەنىندە الدەقايدان مىلتىق گۇرس ەتە ءتۇسىپ، تۇنەكتى ءتىلىپ وتكەن وق مۇنىڭ توبەسىنەن اسىپ شاشتارازدىڭ ەسىگىندە ءىلۋلى تۇرعان جەز لەگەندى تەسىپ ءوتتى. 1846 جىلدىڭ وزىندە سول جولى ساقال العاندا پايدالاناتىن تەسىلگەن جەز لەگەندى بازاردىڭ قاتارلارىنان كورۋگە بولاتىن ەدى.
مىلتىق داۋسى بولسا دا ءومىر نىشانى عوي. قايتىپ ەشتەڭە بولا قويعان جوق.
ونىڭ بۇكىل جولى قارا باسپالداقپەن تومەن قۇلدىراۋعا ۇقسايدى.
ماريۋس سوندا دا العا قاراي ءجۇردى.
ەكىنشى تاراۋ
جاپالاق كوزىمەن قاراعانداعى پاريج
جارقاناتتىڭ نەمەسە جاپالاقتىڭ قاناتى پەشەنەسىنە جازىلعان جان يەسى بولىپ سول كۇندەرى ءپاريجدىڭ ۇستىندە قالىقتاپ جۇرسە، كوڭىل قۇلازىتار كورىنىستەردىڭ ۇستىنەن تۇسەر ەدى.
سەن-دەني مەن سەن-مارتەن كوشەلەرى ايقىش-ۇيقىش كەسىپ وتەتىن ورتالىق بازاردىڭ ەسكى ورامى قالانىڭ ىشىندەگى قالا بولىپ، مىڭداعان قىسقا كوشەلەردىڭ تۇيىسەتىن جەرىن كوتەرىلىسشىلەر ءوزىنىڭ بەكىنىس تىرەگىنە اينالدىرىپ ەدى، ءقازىر ول الگى قاناتتى بولمىستىڭ كوزىمەن قاراعاندا ءپاريجدىڭ قاق جۇرەگىنەن قازىلعان قاپ-قارا ورعا ۇقسايدى. بۇل ارادا جانار شىڭىراۋ قۇزعا سۇڭگيدى. سىنعان فونارلار، جابىلعان تەرەزەلەر بار جارىقتىڭ، بار ءومىردىڭ، بار ۋ-شۋدىڭ، بار قوزعالىستىڭ جوعالعانىنا ايعاق سياقتى. بۇلىكتىڭ كوزگە كورىنبەيتىن شولعىنشىسى بارلىق جەردە بولىپ، ءتارتىپتى، ياعني تۇنگى تۇنەكتى رەتتەپ ءجۇر. از ادامنىڭ ءوزىن قالىڭ كوپىردەي عىپ كورسەتىپ، قاجەت تاسىلدەردىڭ بارىمەن جاۋىنگەرلەردىڭ سانىن ءوسىرۋ — كوتەرىلىسكە كەرەك تاكتيكا. كۇن باتار الدىندا شىراق جاعىلعان ءاربىر تەرەزە وق اتىپ سىندىرىلدى. جارىق ءسوندى، كەيبىر تۇرعىنداردىڭ جارىعى جالپى ءوشتى. بارلىعىنىڭ ولىكتەي سىلەيىپ تۇرعانى سودان. ۇيلەردىڭ ءىشىن ۇرەي كەۋلەدى، قايعى مەن قاسىرەت باستى، ال كوشەلەردە كەرەمەت قورقىنىش. ءۇي قاباتتارى مەن تەرەزەلەردىڭ ۇزىن قاتارىن، شاتىرلار مەن مۇرجالار تىستەسكەن تەكشەلەرىن، دىمقىل، لاي كوشە تاباندارىن بوزامىقتاندىرىپ تۇراتىن بولماشى اق داقتاردى دا اجىراتا المايسىڭ. بيىكتەن قادالعان جانار، بالكىم، وسىناۋ ىركىلگەن تۇنەكتى، اراسىنان وتقا ۇقساپ جىلتىراعان، قۇلاعان قۇرىلىستىڭ اراسىندا اداسىپ جۇرگەن ءبىر ساۋلەلەردى شالىپ قالار، ول جارىق وعاش ءبىر قۇرىلىستاردىڭ قيقى-جيقى جەلىلەرى مەن نوبايىن كوزگە ۇرىپ تۇرعان بارريكادالار. قالعانى كوڭىل قوبالجىتار، قۇلازىعان، تۇماندى تۇنەك دارياسى. ونىڭ توبەسىنەن ءتونىپ سەن-جاك مۇناراسى مەن سەن-مەرري شىركەۋى جانە باسقا بىرنەشە ءداۋ عيماراتتار تۇر، ولاردى ادام الىپ رەتىندە سالسا، ءتۇن ەلەسكە اينالدىرىپ جىبەرەدى.
بارلىق جەردە وسىناۋ قاڭىراعان، ۇرەي تۋعىزاتىن دۋالداردىڭ توڭىرەگىندە، پاريج دۇربەلەڭى تۇبەگەيلى تىنباعان، ارەدىك شام جارىعى كورىنىپ قالاتىن ورامدارعا اسپانداعى باقىلاۋشى زەر سالسا، قىلىشتار مەن سۇڭگىلەر جارقىلداپ، ارتيللەريانىڭ قۇلاق تۇندىرار گۇرسىلى ەستىلىپ، ءسات سايىن مولىققان باتالونداردىڭ قوزعالعانىن بايقاپ، كوتەرىلىسشىلەردى اينالىپ سىعىمداپ قىسىپ كەلە جاتقان سۇمدىق بەلدەۋدى كورەر ەدى.
اسكەر جاۋىپ كەتكەن ورامدار الاپات ۇرەيلى ۇڭگىرگە اينالدى؛ ونداعىلاردىڭ ءبارى ۇيىقتاپ تۇرعانداي ءمىز باقپايدى، ءبىز كورگەندەي وتۋگە مۇمكىندىك بولعان ءاربىر كوشە كىسىنى تەك تۇنەكپەن عانا قارسى الادى.
قايدا وتسەڭ دە ءقاۋىپتى، قايدا قالساڭ دا سۇمدىق تۇزاق-تورعا تولى، كوزگە كورىنبەس كادىكتى قاقتىعىستارىمەن قاتەرلى كادىمگى قادىمزاماندىق تۇنەك؛ باس سۇققاندار وزدەرىن كۇتكەندەردىڭ الدىندا، كۇتكەندەر وزدەرىنە جاقىنداعانداردىڭ الدىندا قالشىلداپ، دىرىلدەپ تۇرعان ءبىر دۇنيە. ءاربىر بۇرىشتا توسقاۋىلدا تۇرعان كوزگە تۇسپەس جاۋىنگەرلەر، اجالمەن اڭدىعان تۇزاق — ءبارى دە سول تۇنەك قۇشاعىندا. بارلىعى دا اقىر سوڭى وسىندا كەپ سارقادى. مىلتىق اتقانداعى ۇشقىننان باسقا جارىقتان، اجالمەن كەزدەيسوق قىسقا عانا تانىسۋدان باسقا كەزدەسۋدەن ەشبىر ءۇمىت جوق. ونىڭ دا قايدا، قالاي، قاشان بولاتىنىن ءتىرى پەندە ايتىپ بەرە المايدى. ال اجالدىڭ كەلەتىنى حاق جانە داۋسىز. وسى ارادا كۇرەس ءۇشىن تاڭداپ الىنعان، وسى جەرگە ۇكىمەت پەن كوتەرىلىس، ۇلتتىق ۇلان مەن حالىق، بۋرجۋازيا مەن بۇلىكشىلەر قارمانىپ، قويان-قولتىق ايقاسۋ ءۇشىن جينالدى. بۇل ەكى جاققا دا بىردەي قاجەت بولدى. ءقازىر بۇدان شىعار جالعىز-اق جول — نە جەڭىپ شىعۋ، نە قابىرگە ءتۇسۋ. جاعدايدىڭ كۇردەلىلىگى، تۇنەكتىڭ سەرپىلمەيتىندىگى سونداي، ەڭ مومىندار تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، ەڭ باتىلدار ۇرەيلەنۋگە اينالدى.
ايتقانداي، ەكى جاق تا قاسارىسۋ مەن دولىلىقتان، بەلدى بەكەم بايلاۋدان بىر-بىرىنە بەرىسپەيتىن ەدى. بىرەۋلەر ءۇشىن العا باسۋ — اجال قۇشۋ، سوندىقتان ەشكىمنىڭ شەگىنگىسى جوق، باسقالار ءۇشىن قالۋ دا اجال، ءبىراق قاشۋدى ەشكىم جانە ويلاعان جوق.
قاجەتتىلىك ەكى جاقتىڭ ءبىرى جەڭۋىن تالاپ ەتتى نەمەسە كوتەرىلىس جاعى باسىم ءتۇسىپ، ريەۆوليۋسياعا ۇلاسۋى ءتيىس، بولماسا ءساتى تۇسپەگەن الكەتتىم ادۋىن ارەكەت قانا بوپ قالۋى كەرەك. ۇكىمەت تە مۇنى كوتەرىلىسشىلەر سياقتى ءتۇسىندى؛ سورلى بۋرجۋا دا سولاي سەزىنىپ وتىر. بارلىعى شەشىلۋگە ءتيىس بۇل قوتانداعى كوزسىز قاراڭعىلىق پەن ۇدەي تۇسكەن ازاپتى بەيمازالىقتىڭ، اپاتپەن اياقتالعالى تۇرعان وسى تىم-تىرىس ۇنسىزدىكتىڭ توڭىرەگىندەگى ۇدەرە تۇسكەن ۇرەيدىڭ تۇپ-توركىنى، مىنە، وسىندا جاتىر. مۇندا جۇرەكتى ءپارشالايتىن ءبىر عانا ءۇن، قارعىستاي قورقىتىپ قىرىلداعان داۋىس سەن-ماريدىڭ دابىلى بولدى. قاراڭعىدا زار قاققان ابدىراعان وكىنىشتىڭ قوڭىراۋ تىلىنە تۇسكەن وسى كۇمبىرىنەن اسار جۇرەكتى مۇزداتاتىن ءۇندى ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن.
ادەتتە ءجيى ۇشىراساتىنى سياقتى، جۇرتتىڭ قارەكەت جاساۋعا ازىرلەنۋىن تابيعاتتىڭ ءوزى قولداپ، كەلىسىم بەرەتىندەي. تۇتاستىڭ زارلى جاراسىمىن ەشتەڭە بۇزعان ەمەس. جۇلدىزدار جويىلىپ، قورعاسىن بۇلتتار كۇللى كوكجيەكتى قاتپار-قاتپار بۇركەپ تاستادى. الىپ مولانىڭ ۇستىنە ۇستاعان الىپ اقيرەتتەي ءولى كوشەلەردىڭ توبەسىنەن ءتوندى دە تۇردى.
ءازىر ايقاس، تۇتاسىمەن ءالى ساياسي ايقاس تالاي ريەۆوليۋسيالىق وقيعالاردى كورگەن كانىگى جەردە ازىرلەنىپ جاتقاندا، ءازىر جاستار، استىرتىن قوعامدار مەن مەكتەپتەر ۇستانىم ءۇشىن، ال ورتا تاپ باس پايداسى ءۇشىن بەلدى بەكەم بايلاپ، بىر-بىرىنە جاقىنداپ، بىر-بىرىمەن قاقتىعىسىپ، ءبىرىن-بىرى كۇل-پارشا ەتكىسى كەپ جاتقاندا، ءازىر ءبىرىن-بىرى اسىقتىرىپ، اقتىق شەشۋشى ساتكە شاقىرىپ جاتقاندا — الىستان، قاتەرلى ورامنان تىس، باياعى سول الاستالعان قارت ءپاريجدىڭ، مولشىلىقتان قىزارا بورتكەن باقىتتى ءپاريجدىڭ تاساسىندا قالعان ۇلى قالانىڭ ءتۇپسىز تۇكپىرىنەن حالىقتىڭ ىزبارلى ءۇنىنىڭ اششى قيقۋى ەستىلدى.
اۋليەنى دە ۇرەيلەندىرىپ، اڭنىڭ ىرىلى مەن ءتاڭىردىڭ تىلىنەن تۇراتىن، ءالجۋازداردى شوشىتىپ، دانىشپانداردى ساقتاندىراتىن، تومەننەن ارىستاننىڭ گۇرىلىندەي، جوعارىدان كۇننىڭ كۇركىرىندەي بوپ ەستىلەتىن ايبارلى ءۇن بۇل.
ءۇشىنشى تاراۋ
اقىرعى شەپ
ماريۋس ورتالىق بازارعا جەتتى. مۇنداعى ۇنسىزدىك توتەن، كورشى كوشەلەرگە قاراعاندا مۇلدەم قاپاس ءھام قيمىلسىز. تابىتتىڭ مۇزعا اينالعان تىنىشتىعى جەر استىنان شىعىپ، اسپان اياسىنا جايىلعان سىندى.
الايدا ءبازبىر قىزعىلت راۋان وسى قاراۋىتقان اسپاندا شانۆرەري كوشەسىن سەنت-ەستاش شىركەۋى جاعىنان قورشاعان ۇيلەردىڭ بيىك شاتىرلارىن ايشىقتاپ تۇر. ول "كورينف" بارريكاداسىندا جانعان الاۋدىڭ جارقىلى بولاتىن. ماريۋس سول شاپاققا قاراي قوزعالدى. ول ونى قىزىلشا بازارىنا الىپ كەلدى دە، ماريۋس ۋاعىزشىلار كوشەسىنىڭ تۇنەرگەن ساعاسىن اجىراتتى. ول سوعان كىردى. باسقا شەتتە قاراۋىلداپ جۇرگەن كۇزەتشىلەر ونى بايقامادى. ىزدەگەنىنىڭ تاياۋ ەكەنىن سەزگەن ول جەڭىل باسىپ، ابايلاپ جۇرە بەردى. سولاي موندەتۋر كوشەسىنىڭ شۇعىل بۇرىلىسىنا دا جەتتى، وقىرماننىڭ ەسىندە بولسا، بۇل ۇزىك سىرتقى الەممەن بايلانىستىڭ انجولراس ساقتاپ قالعان جالعىز جولى بولاتىن. سوڭعى ءۇيدىڭ سول جاق بۇرىشىنان سىعالاپ، ماريۋس موندەتۋر ۇزىگىن شولىپ شىقتى.
ءوزى جاسىرىنعان شانۆرەري كوشەسى مەن قيىلىستاعى بۇرىشتان سول ارىرەك كولەڭكە تۇسكەن كوشە تابانىنا شاشىراعان بوزعىلت ساۋلەدەن ول ءلايلىحانانى ارەڭ اجىراتتى، ونىڭ ار جاعىندا ۇسقىنسىز قابىرعاعا ىلىنگەن مايشام قۇتىسىنىڭ ماڭىندا مىلتىقتارىنا سۇيەنگەن كىسىلەر تۇر. وسىنىڭ ءبارى ودان ون شاقتى تۋاز عانا جەردە. ول بارريكادانىڭ ىشكى بولىگى ەكەن.
كوشەنى سول جاعىنان كومكەرگەن ۇيلەر ودان ءلايلىحانانىڭ قالعان بولىگىن جانە ۇلكەن بارريكادا مەن تۋدى كولەگەيلەپ تۇردى.
ماريۋسكە تەك ءبىر قادام جاساۋ عانا قالدى.
باقىتسىز بوزبالا تۇعىرتاسقا قولىن ايقاستىرا وتىرىپ ءوز اكەسى تۋرالى ويلادى.
ول قاھارمان پولكوۆنيك پونمەرسي تۋرالى، رەسپۋبليكا تۇسىندا فرانسيانىڭ شەكاراسىن كۇزەتكەن، يمپەراتوردىڭ تۇسىندا ازيانىڭ شەكاراسىنا دەيىن جەتكەن، گەنۋيا، الەكساندريا، ميلان، تۋرين، مادريد، ۆەنا، درەزدەن، بەرلين، ماسكەۋدى كورگەن، ەۋروپانىڭ شايقاس دالالارىندا، ءماريۋستىڭ تامىرلارىندا بۇلقىنىپ جاتقانداي، قانىن توككەن، ءسويتىپ شاشى ەرتە اعارىپ، تارتىپكە ءوزىن دە، وزگەلەردى دە باعىندىرعان، اسپا بەلدىكتى، شاشاعى جەلبىرەپ كەۋدەگە تۇسكەن ەپولەتتى مۋندير كيىپ، باسىنان وق-دارىدەن قارايىپ كەتكەن كوكارداسىن تاستاماي، ماڭدايىن قىسىپ ءىز قالدىرعان كاسكاسىن شەشپەي، دالا باراقتارى مەن لاگەرلەردە، بيۆۋاكتار مەن گوسپيتالداردا ءومىرىن وتكىزگەن، جيىرما جىل ۇلى سوعىستاردان كەيىن بەتىندەگى تىرتىعىمەن ەلگە ورالىپ، جىميىپ قانا تۇراتىن قاراپايىم، سابىرلى، اقجارقىن ءارى سابيدەي پاك جان، فرانسيا ءۇشىن ءبارىن جاساپ، وعان قارسى ەشتەڭە ىستەمەگەن ەرجۇرەك، وجەت سولدات تۋرالى ويلادى.
ماريۋس وزىنە-وزى ەندى مەنىڭ كۇنىم تۋدى، اقىرى سىن ساعاتىم سوقتى، اكەمنىڭ ونەگەسىمەن ەشتەڭەدەن قورقىپ، ۇرىكپەيتىن جاۋجۇرەك، وجەت بولىپ، وققا دا، وتقا دا قارسى شاۋىپ، كەۋدەمدى سۇڭگىگە قارسى توسەپ، قانىمدى توگىپ، جاۋ ىزدەپ، اجال ىزدەپ ايقاس الاڭىنا شىعىپ ۇرىس سالۋىم كەرەك دەدى، ال شايقاس الاڭى مىناۋ كوشە ەمەس پە، ال مىناۋ سوعىس ازامات سوعىسى ەمەس پە.
ول كوز الدىندا ورشىگەن ازامات سوعىسىن كوردى، شىڭىراۋ قۇز سياقتى وسى تۇڭعيىققا قويىپ كەتۋ كەرەك پە؟!
وسىنى ويلاعاندا ول ءدىر ەتە قالدى.
اتاسى ەسكى-قۇسقى جيناۋشىعا ساتىپ جىبەرگەن اكەسىنىڭ سەمسەرىن ەسىنە الىپ، ءىشى ۋداي اشىدى. بالكىم داڭقىنا داق تۇسىرمەگەن سەمسەر قازىمىر شالدىڭ قولىنان سۋسىپ كەتىپ، تۇنەكتە بوي تاسالاپ دۇرىس جاساعان شىعار دەپ ويلادى، دەمەك كوك قۇرىشتىڭ دا اقىلى بولعانى، بولاشاقتى كورە بىلگەنى سەكىلدى، دەمەك ول بۇلىكتى، لاس سۋ اعاتىن ارنالارداعى، كوشەلەردەگى سوعىستى، جەرقويمالار جەلدەتكىشىنەن جۇرگىزىلەتىن اتىستى، ارقادان ۇرىپ، ارقادان الاتىن سوققىنى الدىن-الا سەزگەن؛ سوندىقتان مارەنگو مەن فريدلاند دالالارىنان ورالعان سەمسەردىڭ شەنۆرەري كوشەسىنە بارعىسى كەلمەدى، اكەسىمەن بىرگە جاساعان ەرلىكتەن كەيىن بالاسى باسقاداي ەرلىك جاساۋدى قالامادى. ول وزىنە ءوزى تاعى دا بىلاي دەدى: ەگەر مەن سەمسەردى ولگەن اكەمنىڭ باس جاعىنان الىپ، فرانسۋزداردىڭ تۇنگى شايقاسىنا الىپ كەلسەم، مىناۋ كوشە قيىلىسىندا ول قولىمدى كۇيدىرىپ، ارحانگەلدىڭ قولىنداعى قىلىشىنداي الاۋلار ەدى عوي. ونىڭ كوزدەن عايىپ بولعانى قانداي باقىت! قانداي جاقسى، قانداي ادىلەتتى دەسەيشى بۇل! اتاسى اكەسىنىڭ داڭقىن ساقتاپ قالعانى دا ءبىر باقىت؛ پولكوۆنيكتىڭ سەمسەرىنە اتامەكەننىڭ ومىراۋىن قانمەن جۋعاننان ەسكى-قۇسقى جيناۋشىعا ساتىلىپ، تەمىر سىنىقتارىنا قوسىلىپ جاتقانى كوش ارتىق.
ماريۋس قىستىعىپ جىلاپ جىبەردى.
مۇنىڭ ءبارى سۇمدىق بولدى. ال ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ كوزەتتاسىز ول ءومىر سۇرە المايدى. ول كەتىپ قالعاننان كەيىنگى قالعانى ءولۋ عانا. بۇل وعان ولەمىن دەپ انت تا بەردى ەمەس پە. قىز بۇل تۋرالى بىلە تۇرىپ كەتتى، دەمەك ول مۇنىڭ ولگەنىن قالايدى. ونىڭ مۇنى قايتىپ سۇيمەيتىنى بەلگىلى بولدى، ايتپەسە ايتپاي، ەسكەرتپەي كەتەر مە ەدى، مەكەن-جايىن بىلە تۇرىپ حات تا جازباس پا ەدى! ەندى نە ءۇشىن، نەسىنە ءومىر ءسۇرۋ كەرەك؟ ءبىراق مۇندا كەلە تۇرىپ كەرى شەگىنگەنى قالاي بولادى! قاۋىپ-قاتەرگە تاياپ كەلىپ، قاشىپ كەتۋ قالاي؟ قورقىنىشتان قالتىراپ، ءوزى تۋرالى: "ماعان وسى دا جەتىپ جاتىر، كوردىم — بولدى، بۇل ناعىز ازامات سوعىسى!" دەپ ويلاپ، تايىپ تۇرسا نە بولعانى. مۇنى قاجەتسىنىپ، كۇتىپ وتىرعان دوستارىن تاستاپ كەتپەك كەرەك پە! ات توبەلىندەي از ادام تۇتاس ارمياعا قارسى شىعىپ وتىرعان جوق پا؟ سولاردىڭ بارىنە بىردەن وپاسىزدىق جاساپ، ماحابباتتى، دوستىقتى، بەرگەن ءسوزدى ساتىپ كەتۋ كەرەك پە! ءوز قورقاقتىعىڭدى ەلجاندىلىقپەن اقتاۋعا بولار ما ەكەن! ەگەر اكەمنىڭ ەلەسى تۇنەكتى قاق جارىپ وسى ارادان شىعا كەلسە، ۇلىنىڭ كەرى شەگىنگەنىن كورىپ، سەمسەردىڭ قىرىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەرىپ: "ءوشىر قاراڭدى، سۋجۇرەك" دەپ ايقاي سالارى انىق-اۋ.
قاراما-قارسى پىكىرلەرمەن دال بولعان ءماريۋستىڭ باسى سالبىراپ ءتۇسىپ كەتتى.
الايدا ول باسىن كەنەت كوتەرىپ الدى. ونىڭ اقىل-ويىندا سالتاناتتى ءبىر ساۋلە جارق ەتكەندەي بولدى. مولانىڭ جاقىندىعى وي كوكجيەگىن كەڭەيتەدى، اجالمەن بەتپە-بەت كەلگەندە كوز الدىڭنان اقيقات اشىلادى. ول ءوزىن كىرىسۋگە ساقاداي سايمىن دەپ سەزىنگەن كۇرەس ەندى وعان كۇيكى ەمەس، اسقاق تا ايبارلى كورىندى. جۇرەكتىڭ جان تۇسىنبەيتىن ەسكى ءبىر قارەكەتىنىڭ ارقاسىندا كوشە سوعىسى ونىڭ وي جانارى الدىندا وزگەرىپ سالا بەردى. تولعانىس تۇسىندا قاۋمالاعان كۇرمەۋى قيىن ماسەلەلەر وعان بەيبەرەكەت توبىر بوپ قايتا ورالعانىمەن، ونى قىسىلتقان دا جوق. ونىڭ ءارقايسىنا قايتارار جاۋابى ءازىر-تىن.
ويعا ساپ كورەلىكشى: اكەسى نە ءۇشىن شامدانۋى كەرەك؟ كوتەرىلىستىڭ دە وتەلمەك بورىش سياقتى پاراساتتىلىقپەن، ىزگى نيەتپەن تىنىستايتىن جاعدايى بولماي ما؟ پولكوۆنيك پونمەرسيدىڭ ۇلى ءۇشىن باستالعان شايقاس قانداي دارەجەدە قورلىق بوپ تابىلۋعا ءتيىس؟ بۇل مونميرايل دا، شامپوبەر دە ەمەس، بۇل مۇلدەم باسقا نارسە. كۇرەس وتاننىڭ قاسيەتتى جەرى ءۇشىن ەمەس، قاسيەتتى يدەيا ءۇشىن ورىستەمەك. وتان قاپالانسا قاپالانسىن، ونىڭ ەسەسىنە ادامزات كوتەرىلىستى قوشەمەتتەپ، قولداۋ كورسەتەدى. ايتپاقشى، وتان شىنىمەن-اق قايعى جۇتىپ، قاپالانا ما؟ فرانسيا قان-جوسا بولادى، ءبىراق بوستاندىق قۋانادى، ال بوستاندىق سالتانات قۇرسا، فرانسيانىڭ جاراسى جازىلادى، ۇمىت بولادى. سوسىن ماسەلەگە اۋقىمدىراق قاراساق، ازامات سوعىسى تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟
ازامات سوعىسى! بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ جالپى، جاتجەرلىكتەرمەن سوعىس دەگەن بار ما، ءوزى؟ ادامدار اراسىنداعى كەز كەلگەن سوعىس تۋىسقاندار اراسىنداعى سوعىس ەمەس پە؟ سوعىس ءوزىنىڭ ماقساتىمەن ايقىندالادى. جاتجەرلىكتەرمەن سوعىس، ازاماتتىق سوعىس دەگەندەر اتىمەن جوق، تەك ادىلەتتى سوعىس، ادىلەتسىز سوعىس قانا بار. جالپى ادامزاتتىڭ ۇلى كەلىسىمگە قول جەتكەن كۇنگە دەيىن اسىعىپ كەلە جاتقان بولاشاقتىڭ مالماناياق وتكەنگە قارسى بۇرق ەتكەن قارسىلىعىن بىلدىرەتىن سوعىس، بالكىم، كەرەك بولار؟ مۇنداي سوعىستى نە ءۇشىن كىنالاۋ كەرەك؟ سوعىس ۇيات شارۋا بولا-اق قويسىن، ال سەمسەر قۇقىققا، پروگرەسكە، اقىل-ويعا، وركەنيەتكە، اقيقاتقا قارسى ولتىرە سوققى بەرەر بولسا عانا جەندەتتىڭ قولىنداعى قانجارعا اينالادى. مۇنداي جاعدايدا سوعىس مەيلى جاتجەرلىكتەرگە قارسى بولسىن، مەيلى ازاماتتىق بولسىن — ءبارىبىر، ادىلەتسىز، ونىڭ اتى — قىلمىس. ادىلەتتىڭ قاسيەتتى شارتى تۇرعىسىنان سوعىستىڭ ءبىر ءتۇرىنىڭ ەكىنشىسىن جەك كورۋىنە قانداي حاقىسى بار؟ ۆاشينگتوننىڭ سەمسەرى كاميلل-دەمۋلەننىڭ قانجارىن كۇستانالاعاندا قانداي قۇقىققا ارقا سۇيەيدى؟ لەونيد — جاتجەرلىك، تيمولەون تيرانعا قارسى — ولاردىڭ قايسى ۇلىعىراق؟ بىرەۋى — قورعاۋشى، ەكىنشىسى — ازات ەتۋشى. ماقسات-مۇددەسىن بىلمەي تۇرىپ، مەملەكەت ىشىندەگى قارۋلى باسكوتەرۋدىڭ بارلىعىن بىردەي ماسقارالاپ، لاعنەت ايتۋعا بولا ما؟ ونداي جاعدايدا ابىرويسىزدىقتىڭ قارا تاڭباسىن برۋت، مارسەل، ارنۋ دە بلانكەنگەيم، كولينيگە دە باس. پارتيزان سوعىسى دەي مە؟ كوشە سوعىسى دەي مە؟ ال، بۇلاردىڭ اتاۋىندا تۇرعان نە بار؟ امبريوريكستىڭ، ارتيەۆەلدەنىڭ، مارنيكستىڭ، پەلاگييدىڭ سوعىسى سونداي ەمەس پە. الايدا امبريوريكس — ريمگە، ارتيەۆەلدە — فرانسياعا، مارنيكس — يسپانياعا، پەلاگيي ماۆرلارعا قارسى سوعىستى، بارلىعى سىرتقى دۇشپاندارمەن شايقاستى. ەندەشە، مونارحيا دەگەنىمىز سىرتقى دۇشپان، قاناۋ دەگەنىمىز — سىرتقى دۇشپان، "قاسيەتتى قۇقىق" دەگەنىمىز — سىرتقى دۇشپان. دەسپوتيزم مورالدىق شەكارانى بۇزادى، ول دا جاعرافيالىق شەكارانى بۇزىپ باسىپ كىرگەن جاۋ سياقتى. تيراندى نەمەسە اعىلشىنداردى قۋۋ ەكى جاعدايدىڭ ەكەۋىندە دە اۋماقتى تازارتۋ بولىپ شىعادى. قارسى بولۋ ازدىق ەتەتىن دە شاق تۋادى؛ ءپالساپانىڭ ىزىمەن ءىس-قيمىل ءجۇرۋى كەرەك، يدەيا بەلگىلەگەندى جاندى كۇش ءتامامدايدى. بۇعاۋداعى پرومەتەي باستايدى، اريستوگيتون اياقتايدى. ەنسيكلوپەديا جانىڭدى اعارتادى، 10 تامىز ونى جالىنداتادى. ەسحيلدەن كەيىن — فرازيبۋل؛ ديدرودان كەيىن — دانتون. حالىق باسشىسىن تابۋعا تىرىسادى. بۇقارانىڭ ىشىندە ول وزىنە دەگەن الاكوزدىكتەن ارىلادى. توبىردى توپتاستىرۋ وڭاي. جۇرتتى قوزعاۋ، قيمىلداتۋ كەرەك، ەڭ باستى يگىلىگى — بوستاندىق جولىندا دامىل-تىنىم بەرمەگەن ءجون، ولاردىڭ كوزىن شىندىقپەن شۇقىپ، قاھارلى جارىقتى بار شاپاعاتىمەن ءتۇسىرۋ كەرەك. ءوزىن ازات ەتۋ يدەياسىمەن ولاردىڭ ءوز كوزىن قارىقتىرىپ، كوز شاعىلتار سول جارىقپەن وياتقان ءلازىم ولاردى. دابىل مەن ايقاستىڭ قاجەتتىگى دە وسىدان كەلىپ شىعادى. ۇلى جاۋىنگەرلەردى كوتەرىپ، حالىقتىڭ ارمان-قيالىن وياتۋ جانە باقىتسىز ادامزاتتى ءدۇر سىلكىندىرۋ كەرەك، ولاردىڭ توبەسىندە قاسيەتتى قۇقىق تۇنەگىنىڭ، سەزارشىلار داڭقىنىڭ، تۇرپايى كۇشتەردىڭ، كورسوقىر ءفاناتيزمنىڭ، جاۋاپسىز بيلىك پەن پاتشالىق ايباردىڭ وت ويناتقانى جەتى ءتۇننىڭ، كوزسىز سالتاناتتىڭ بار عاجابىمەن تاڭىرقاعان اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇما بەرەتىن توپاس توبىردى سىلكىنتپەي، سىلىكپەي بولمايدى. تيران جويىلسىن! قالاي، كىم جايىندا ايتىپ تۇرسىز دەيسىز بە؟ ءسىز لۋي-فيليپپ تيران دەپ ويلايسىز با دەيسىز عوي؟ ءيا، ول دا ليۋدوۆيك XVI ءتارىزدى تيران. ولاردىڭ ەكەۋى دە ادەتتە تاريح "جاقسى كورول" سانايتىندار قاتارىنان؛ ءبىراق پرينسيپ بولشەكتەنبەيدى، اقيقات لوگيكاسى تۋرا جولدان تايمايدى، ال اقيقاتتىڭ قاسيەتى — كەشىرىمشىل بولماۋ؛ دەمەك، ەشكىمگە اعايىنشىلىق جاسالمايدى، ادام قۇقىعىن بۇزۋدىڭ كەز كەلگەن كورىنىسى سەرپىپ تاستالۋعا ءتيىس؛ ليۋدوۆيك XVI "قاسيەتتى قۇقىقتىڭ" تۋ ۇستاۋشىسى، لۋي-فيليپپ تە سونداي، ويتكەنى ول بۋربون، ەكەۋى دە بەلگىلى دارەجەدە قۇقىقتى تارتىپ الۋشى، جالپى الەمگە كەڭ جايىلعان قۇقىقتى باسىپ الىپ ءبىر ۋىستا ۇستاۋدى بولدىرماس ءۇشىن ولارمەن كەسكىلەسە شايقاسۋ شارت، سولاي جاساعان دۇرىس، ويتكەنى قاشاندا ءبارىن فرانسيا باستاعان عوي. فرانسيادا ءامىرشى تاقتان تايدىرىلسا، بارلىق ەلدىڭ بيلەۋشىلەرى قۇلاتىلا باستايدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، الەۋمەتتىك ادىلدىكتى قايتا ورنىقتىرىپ، ونىڭ تاعىن بوستاندىققا قايتارۋ، حالىقتى حالىققا ورالتۋ، جوعارى بيلىكتى ادامنىڭ قولىنا بەرۋ قاجەت، فرانسيانىڭ باسىنا قىزىل ءتاجىن كيگىزىپ، اقىل-وي مەن ادىلەتتى بار بولمىسىمەن قالپىنا كەلتىرىپ، اركىمنىڭ ءوز تىزگىنىن وزىنە ۇستاتىپ، دۇشپاندىقتىڭ كەز كەلگەن ۇرىعىن تاپتاپ، كورول وكىمەتى جالپىعا بىردەي ۇلى كەلىسىمگە كەسە-كولدەنەڭ قوياتىن كەدەرگىلەردى جويىپ، ادامزاتتى ءوز قۇقىعىمەن بىردەي دەڭگەيگە كوتەرۋ قاجەت — دەمەك، قانداي ءىس بارىنشا دۇرىس بولسا، تيىسىنشە سونداي سوعىس ۇلىق بولادى. ونداي سوعىستار الەمدى جاراتادى. ەسكىشىلدىكتىڭ، ارتىقشىلىقتىڭ، سوقىر سەنىمنىڭ، جالعاندىقتىڭ، پاراقورلىقتىڭ، قىزمەت بابىن پايدالانۋدىڭ، زورلىق-زومبىلىقتىڭ، ادىلەتسىزدىك پەن قاراڭعىلىقتىڭ ءزاۋلىم قامالى وشپەندىلىك مۇناراسىمەن الەمنىڭ ۇستىندە ءالى دە اسقاقتاپ تۇر. سونى قۇلاتۋ قاجەت. سول ءبىر جان تۇرشىگەرلىك الاپات جارتاستى تالقانداۋ شارت. اۋستەرليس تۇبىندە جەڭۋ — ۇلى ەرلىك، باستيليانى الۋ ودان ۇلى ەرلىك.
ءوز تاجىريبەسى بويىنشا بار جەرگە بىردەي بىلەك ءتۇرىپ ەنىپ كەتەتىن عاجايىپ جاننىڭ ەڭ ءبىر شەتىن جاعدايدىڭ وزىندە سالقىنقاندىلىق تانىتىپ، سىندارلى تولعايتىن سارابدال قاسيەتى بارىن بىلمەيتىن ادام جوق، كەيدە ماحابباتتىڭ جۇبانىشى جوق قايعىسى، تەلەگەي تەڭىز وكىنىش كىسىنى ەڭ ءبىر ازاپتى، ەڭ ءبىر قاپالى تولعانىستارىندا كەيبىر قاعيدالاردى تالقىلاتىپ، جوققا شىعارتۋعا تالپىنتاتىنى بار. سەزىم داۋىلىنا وي قيسىنى كەلىپ ارالاسادى، ويدىڭ كۇيزەلىستى ولەرمەندىگىندە تۇجىرىم ءجىبى ۇزىلمەي شيراتىلادى دا وتىرادى. ماريۋس تە سونداي جاعدايدا ەدى.
وسىنداي ويلارعا بوي الدىرىپ دىمى قۇرىعان، كەيدە بەكەم، كەيدە سىرعاق، بەل بۋعان شارۋاسى الدىندا تايساقتاپ تا قالاتىن ماريۋس بۇلدىراعان جانارىمەن بارريكادانىڭ ىشكى بولىگىن شولىپ ءوتتى. انا جەردە كۇزەت ورنىنان كەتپەگەن ادامدار سىبىرلاسىپ سويلەسىپ تۇر، ولاردىڭ ۇنىنەن الدامشى سابىرلىلىق بايقالادى، سوڭعى سوزدەرىنەن بىردەڭەنى تاعاتسىزدانا كۇتكەن سىڭاي تانىلادى. ولاردىڭ جوعارى جاعىندا ءۇشىنشى قاباتتىڭ شاتىرداعى تەرەزەسىنەن سالبىراپ تۇرعان الدە كورەرمەن، الدە باقىلاۋشى بىرەۋدى ءماريۋستىڭ كوزى شالدى. ول كابيۋك اتىپ ولتىرگەن قاقپاشى ەدى. الاۋدىڭ ۇيىلگەن تاستاردىڭ اراسىنان شىققان جارقىلىمەن تومەننەن ونىڭ باسىن ارەڭ كورۋگە بولاتىن ەدى. بۇدان وعاش كورىنىستى كوز الدىڭا كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس شىعار، لاپىلداعان جەكسۇرىن جالىن قاساقانا جارىق ءتۇسىرىپ تۇرعانداي، اۋەسقويلىقپەن ەڭكەيىپ كوشەنى شولعىسى كەلگەندەي سالبىراپ تۇرعان ادامنىڭ قۇپ-قۋ، قيمىلسىز، تاڭدانعان كەيىپتەگى ءجۇزى، تىكىرەيىپ كەتكەن اق شاشى، جۇمىلماي اينەكتەنىپ كەتكەن كوزى، اشىلىپ قالعان اۋزى تۇلا بويدى تۇرشىكتىرەدى. ولگەن ادام ولەتىن كىسىگە قاراپ قالادى دەپ ويلاۋعا دا بولاتىنداي. تەرەزەدەن جىلعالانىپ قىپ-قىزىل جولاق جاساپ اققان قان ەكىنشى قاباتقا جەتىپ ءۇزىلىپتى.
ون ءتورتىنشى كىتاپ
تورىعۋدىڭ ايبىنى
ءبىرىنشى تاراۋ
تۋ. ءبىرىنشى قيمىل
ءازىر ەشكىم توبە كورسەتكەن جوق. سەن-مەرري ساعات وندى سوقتى. انجولراس پەن كومبەفەر ۇلكەن بارريكادادان قالدىرىلعان وتكەل جولدا كارابيندەرىن قولدا بەرىك ۇستاپ وتىر. ولار الىستان قاتتى شىققان بولسا دا اياق ءدۇسىرىن اڭداعالى ءۇن-تۇنسىز تىڭ تىڭدايدى.
كەنەت مىناۋ تىلسىم تىنىشتىقتا بىرەۋدىڭ اشىق، جاس، كوڭىلدى ءۇنى ەستىلدى، شاماسى ول سەن-دەني كوشەسى جاعىنان شىققان ءتارىزدى: ەجەلگى حالىق ءانى "اي جارىقتانىڭ" اۋەنىمەن شارىقتاپ كەلە جاتقان ولەڭ شۋماقتارى قورازدىڭ ايقايىمەن اياقتالا ما، قالاي:
وياۋمىسىڭ، دوسىم بيۋگو؟
كوزىم جاستان كەتتى ءىسىپ.
جاندارمدى جىبەرشى ۇيگە،
كوڭىل ءسال-پال تەتكىسىن.
ۇستىمدە كوك شينەلىم،
بيىك بورىك باستا جوق.
وقتاي زۋلاپ كەلەمىن،
كۋكەرە-كوك، كۋكەرە-كوك!
ولار ءبىر-بىرىنىڭ قولىن قىستى.
— بۇل گاۆروش قوي، — دەدى انجولراس.
— ول ءبىزدى ساقتاندىرىپ كەلەدى، — دەدى كومبەفەر.
زىمىراعان جۇگىرىس قاڭىراعان بوس كوشەنىڭ تىنىشتىعىن بۇزدى، سايقىمازاقتان دا جىلپىڭ قيمىلمەن ۇزىن كۇيمەنىڭ اراسىنان اسىپ ءتۇسىپ القىنعان گاۆروش بارريكادادان جەرگە قارعىپ:
— مەنىڭ مىلتىعىم قايدا؟ ولار كەلە جاتىر! — دەپ داۋىستادى.
بۇكىل بارريكادا بويىمەن ەلەكتر توعى ءجۇرىپ وتكەندەي بولدى، سىرتىل ەستىلدى، بۇل مىلتىقتارىن سيپالاعان قولداردىڭ قيمىلى.
— مەنىڭ كارابينىمدى ۇستاعىڭ كەلە مە؟ — دەپ سۇرادى انجولراس.
— ۇلكەنىرەك مىلتىق العىم كەلەدى، — دەپ جاۋاپ بەرگەن گاۆروش جاۆەردىڭ مىلتىعىن ۇستادى.
ەكى قاراۋىل كۇزەت ورنىن تاستاپ بارريكاداعا گاۆروشپەن ءبىر مەزگىلدە ورالدى.
بىرەۋى كوشەنىڭ اياعىندا كۇزەتتە تۇرعانى دا، ەكىنشىسى كىشى قاڭعىباستىڭ قاراۋىلى. ۋاعىزشىلار كولدەنەڭ كوشەسىنىڭ كۇزەتشىسى ءوز ورنىندا قالىپتى، شاماسى كوپىر مەن بازار جاعىنان ەشكىم كورىنبەسە كەرەك.
شانۆرەري كوشەسىنىڭ اشىق تۇسى تۋعا تۇسكەن جارىقتان قاراۋىتىپ، كوشە تابانىندا جاتقان مالتا تاستاردان باسقا ەشتەڭە بولماسا دا كوتەرىلىسشىلەرگە تۇماندا سول عانا ۇڭىرەيىپ تۇرعان قارا قاقپا بولىپ كورىنىپتى.
اركىم ءوزىنىڭ جاۋىنگەرلىك ورنىن الدى.
اراسىندا انجولراس، كومبەفەر، كۋرفەيراك، بوسسيۋە، جولي، باورەل جانە گاۆروش بار قىرىق ءۇش كوتەرىلىسشى ۇلكەن بارريكادانىڭ ىشىندە تىزەرلەپ تۇردى، باستارى قىر ارقانىڭ دەڭگەيىمەن بىردەي، قولدارىنداعى مىلتىقتارى مەن كارابيندەرىن كوشە تابانىنا كەزەپ، دەمدەرىن ىشىنەن الىپ، ءۇنسىز ابايلاپ، وق جاۋدىرعالى ءازىر وتىر ءبارى. التى كوتەرىلىسشى مىلتىقتارىن نىسانادا ۇستاپ "كورينفتىڭ" ەكى قاباتىندا وتىر.
تاعى دا از-مۇز ۋاقىت وتكەندە سەن-لە جاقتان سالماقتى، بىركەلكى اياق الىس ايقىن ەستىلدى. بۇل تىرپىل اۋەلى باياۋ، ءالسىز، سوسىن سالماقتانىپ، اۋىرلاي ءتۇسىپ، توقتاماي، بارعان سايىن ۇدەپ، قاھارلى ءبىر سابىرمەن جاقىنداي ءتۇستى. وسى قويۋ شۋدان باسقا ەشتەڭە ەستىلگەن جوق. بۇل ءارى ۇنسىزدىك، ءارى كوماندوردىڭ قوزعالىپ كەلە جاتقان ءمۇسىنىنىڭ گۋىلى ەدى، وسىناۋ تاستاي اۋىر ادىم توبىر جونىندەگى، سونىمەن بىرگە ەل جونىندەگى زور دا مول ۇعىمدى ىلەستىرىپ كەلە جاتقان سىندى. بۇل قادام لەگيون اتاناتىن ۇرەيلى ءمۇسىننىڭ ادىمى دەۋگە دە بولادى. ادىمدار جاقىنداپ كەلەدى، جاقىنداپ كەلىپ توقتادى. زايىرى، كوشەنىڭ شەتىنەن قاراقۇرىم جينالعان جۇرتتىڭ تىنىسى جەتكەندەي بولدى. الايدا ول جاقتان ەشتەڭەنى بايقاپ بولمايدى، تەك قويۋ قاراڭعىلىقتىڭ تەرەڭىندە جىڭىشكە مەتالل جىپتەر مەن ينەلەر سياقتى كوزگە ارەڭ تۇسەتىن تۇنگى فوسفور ساۋلەسىنىڭ شاشىراندىسىنداي بىردەڭەلەر جىلتىرايدى، بۇل قالعىپ وتىرىپ كوزدى اشقاندا بۇلدىراپ كورىنەتىن جارىقتىڭ سىنىعى سياقتى. شىن مانىندە ولار الىستاعى الاۋدىڭ جارقىلىمەن ءالسىز شاعىلعان مىلتىقتار مەن سۇڭگىلەر ەدى.
ەكى جاق تا ناقتى ءبىر نارسەنى كۇتكەندەي تاعى دا ءۇنسىز قالدى. اياق استىنان بىرەۋدىڭ ەرەكشە ءزىلدى، جەكسۇرىن ءۇنى تۇنەكتىڭ تۇكپىرىنەن شاڭق ەتتى، بەينە زۇلماتتىڭ ءوزى ءتىل قاتقانداي بولدى:
— كەلە جاتقان قايسىڭ؟ — دەپ ايقاي سالدى ول.
سول ءسات تۇسىرىلگەن مىلتىقتاردىڭ سىرتىلى ەستىلدى.
— فرانسۋز ريەۆوليۋسياسى! — دەپ تولقي تۇرىپ اسقاق جاۋاپ قاتتى انجولراس.
— اتىڭدار! — دەپ بۇيرىق بەردى الگى داۋىس.
جاسىننىڭ جارقىلى القىزىل جارىعىمەن بۇكىل ۇيلەردىڭ الدىڭعى بەتىن جاپ-جارىق قىپ جىبەرىپ، قىزارىپ جانىپ تۇرعان پەشتىڭ قاقپاعىن اشىپ، قايتا جاپقانداي سونە قالدى.
زارەنى الار گۇرسىل بارريكادانىڭ ءۇستىن جايپاپ ءوتتى. قىزىل تۋ قۇلاپ ءتۇستى. دۇركىرەتە ءبىر دۇركىن اتۋدىڭ ءوزى سونداي سۇراپىل ءارى قاھارلى بولدى، جولىنداعىنىڭ ءبارىن جايپاپ، اعاشتاردىڭ ءوزىن قىرقىپ ءتۇستى. ۇيلەردىڭ تەمىر كارنيزدەرىنە تيگەن وق كەرى ىتقىپ، بارريكادانىڭ ىشىنە ءتۇسىپ، بىرنەشە ادامدى جارالاپ كەتتى. وسى العاشقى ءبىر دۇركىن اتىستىڭ ءوزى سۇمدىق اسەر ەتتى. شابۋىل تىم قاتال بولىپ، ەڭ وجەتتەردىڭ ءوزىن ويلانۋعا ءماجبۇر ەتتى. كوتەرىلىسشىلەردىڭ ەڭ كەمى تۇتاس ءبىر پولكپەن ايقاسۋىنا تۋرا كەلگەنى ايقىن بولدى.
— جولداستار! — دەپ ايقايلادى كۋرفەيراك، — ءوق-دارىنى بوسقا شىعىندامايىق. ولار جىلجىعانشا توسا تۇرايىق.
— جانە الدىمەن تۋدى قايتا كوتەرەيىك! — دەدى ونى قوستاعان انجولراس.
تۋرا اياعىنىڭ استىنا تۇسكەن تۋدى ول جيناپ الدى.
بارريكادانىڭ ار جاعىندا سۇڭگىلەردىڭ تىقىلى ەستىلدى، بۇل جاساق مىلتىقتارىن قايتا وقتاپ جاتىر دەگەن ءسوز.
— سىزدەردىڭ ارالارىڭىزدا قايسىڭىزدىڭ وجەتتىگىڭىز جەتەدى؟ — دەدى انجولراس. — بارريكادانىڭ ۇستىنە قايسىڭ تۋ تىگەسىڭ؟
ەشكىم جاۋاپ قاتقان جوق. نىساناعا قايتا الىنعاندا بارريكادانىڭ توبەسىنە شىعۋ جايدان-جاي ءولۋ دەگەن ءسوز عوي. ەڭ جاۋجۇرەك ادامعا دا ءوزىن ءوزى ءولىم جازاسىنا كەسۋ وڭاي ەمەس. ءتىپتى انجولراستىڭ ءوزى دە تۇرشىگىپ كەتتى دە، سۇراعىن قايتالادى:
— ەشكىم بەل بايلاماي ما؟
ەكىنشى تاراۋ
تۋ. ەكىنشى قيمىل
كوتەرىلىسشىلەر "كورينفكە" جەتىپ، بارريكادا جاساي باستاعاننان بەرى ەشكىم مابەفكە كوڭىل اۋدارعان جوق. الايدا مابەف جاساقتى تاستاپ كەتپەدى. ءبىرىنشى قاباتقا كىردى دە ۇلدىرىك ۇستەلدىڭ سىرتىندا وتىردى دا قويدى. ول ەشتەڭەگە قارامايتىن، ەشتەڭە دە ويلامايتىن سياقتى. كۋرفەيراك جانە باسقالار وعان بىرنەشە مارتە كەلىپ، ءقاۋىپ تۋرالى ەسكەرتىپ، كەتىپ قالعانىڭىز ءجون دەگەن ەكەن، ول تەگىندە ەستىمەدى مە ەكەن، ءمىز باقپاي وتىرا بەرىپتى. سوسىن تىنىشىنا قالدىرعاندا ول وزىنە ءوزى بىردەڭە ايتقانداي، بولماسا بىرەۋمەن اڭگىمەلەسكەندەي سىڭاي تانىتتى، ال ونىمەن سويلەسە باستاسا-اق ەرنىن جىمقىرىپ الا قوياتىن كورىنەدى. بارريكاداعا شابۋىل جاسالعاندا ول بۇرىن بىردە-بىر رەت وزگەرتپەگەن قالپىن وزگەرتتى. ونىڭ جۇمىلعان جۇدىرىقتارى ەكى تىزەسىنە ءتۇسىپ، باسى تۇقىرىپ، تەرەڭ ءبىر قۇزعا قاراعانداي تۇنەرىپ وتىردى دا قالدى. ونى وسى قالپىنان ەشتەڭە دە قوزعالتا المايتىن سەكىلدى، ويى بارريكادادان شالعاي ءبىر جاقتى شارلاپ كەتكەندەي. اركىم ءوزىنىڭ جاۋىنگەرلىك ورنىنا كەتكەندە، تومەنگى قاباتتا دىڭگەككە تاڭىلعان جاۆەر مەن جالاڭ قىلىش ۇستاپ، ونى كۇزەتكەن كوتەرىلىسشىدەن جانە مابەفتەن باسقا ەشكىم قالمادى. شابۋىل باستالىپ، دۇركىرەپ وق اتىلعاندا اۋانىڭ قاق ايىرىلىپ تەڭسەلگەنىن سەزىپ، ۇيقىدان شوشىپ ويانعانداي ورنىنان اتىپ تۇرىپ، زال ارقىلى ەسىككە بەتتەگەندە "ەشكىم بەل بايلاماي ما؟" دەگەن انجولراستىڭ داۋىسىن ەستىپ، تابالدىرىققا كەلگەن ەدى.
ونىڭ شىعۋى كوتەرىلىسشىلەردى قاتتى تولقىتتى. ءار تاراپتان ايعاي ەستىلدى:
— مىناۋ كورولدى جازالاپ ءولتىرۋ جونىندە داۋىس بەرگەننىڭ ناق ءوزى عوي. كونۆەنت مۇشەسى! حالىقتىڭ وكىلى!
بالكىم، مابەف ونى ەستىمەگەن دە شىعار.
ول تۋرا انجولراسقا بەت تۇزەدى، كوتەرىلىسشىلەر قاق جارىلىپ ورتاسىنان ۇرەيلەنە جول اشتى؛ قاريا كەلدى دە انجولراستىڭ قولىنان تۋدى جۇلىپ الدى، جىگىت كىبىرتىكتەپ قاتتى دا قالدى؛ سوسىن سەكسەن جاستاعى شال باسى قالتىلداپ، نىق قاداممەن مالتا تاستان قالانعان باسقىش ارقىلى بارريكاداعا كوتەرىلە باستادى، ەشكىم ونى توقتاتۋعا دا، نە كومەك قولىن ۇسىنۋعا دا باتپادى. مۇنىڭ ءوزى سونداي ازالى، سونداي ايبارلى قارەكەت بولدى، توڭىرەگىندەگىلەر تۇگەل ايقايلاپ:
— بورىكتىلەر جويىلسىن! — دەپ جاتتى.
مۇنىڭ ءوزى سۇمدىق كورىنىس بولدى. باسپالداقتىڭ ءاربىر ساتىسى سايىن وسىناۋ اق شاش شالدىڭ ءاجىمدى ءجۇزى، قاسقايعان ۇلكەن باسى، ۋاقىتتىڭ تالاي سىزىعى تارتىلعان كەڭ ماڭدايى، ىشكە قاراي سۇعىنعان شۇڭىرەك كوزى، تاڭدانىستان اشىلعان اۋزى، ارسالانعان قولى، قىزىل جالاۋدى بوساتپاي، تۇنەكتەن شىعىپ، الاۋدىڭ قان تۇستەس قىزىل جارىعىنا شاعىلىپ اسقاقتاپ بارا جاتتى. بىلايىنشا، توقسان ءۇشىنشى جىلدىڭ ەلەسى قولىنا لاڭكەستىڭ تۋىن ۇستاپ، جەر استىنان شىققان ءتارىزدى.
ەڭ جوعارعى ساتىعا جەتىپ، قيراعان دۇنيەنىڭ قىر ارقاسىنا وسى ءبىر قالتىراعان قاھارلى ەلەس شىعىپ، كەزەلگەن مىڭ ەكى ءجۇز مىلتىققا قارسى الدىندا ولىمنەن ەش سەسكەنبەي بويىن كوتەرگەندە، اجالدىڭ وزىنەن دە ايبارلى كورىنىپ، تابيعاتتان تىس قول جەتپەيتىن كەرەمەت ءبىر تۇلعاعا اينالدى.
توڭىرەك تۇگەل ءىشىن تارتىپ، عاجايىپ كورگەندەي سىلتىدەي تىندى.
قاريا قىزىل تۋدى بۇلعاپ، ايقاي سالدى:
— جاساسىن ريەۆوليۋسيا! جاساسىن رەسپۋبليكا! تۋىسقاندىق! تەڭدىك! جانە اجال!
قورشاۋداعىلاردىڭ قۇلاعىنا دۇعاسىن شاپشاڭ اياقتاۋعا اسىققان ءدىن يەسىنىڭ جاڭىلتپاشتاي تەز ايتىلعان كۇبىرى كەلدى. زايىرى بۇل كوشەنىڭ ەكىنشى شەتىنەن "تاراڭدار" دەپ زاڭ اتىمەن بۇيرىق بەرىپ جاتقان پوليسيا قاديىنىڭ داۋسى بولۋعا ءتيىس.
سوسىن "كەلە جاتقان قايسىڭ؟" دەپ ايقايلاعان قاتتى داۋىس تاعى دا ىشقىنا شىقتى:
— تاراڭدار!
مابەف ولىكتەي بوپ-بوز، ءمۇجىلىپ، مۇقالىپ بىتكەن، كوزىنەن ەسسىز ۇشقىن اتا تۇرىپ، تۋدى باسىنان اسىرا كوتەرىپ تاعى دا:
— جاساسىن رەسپۋبليكا! — دەپ ايقاي سالدى.
— اتىڭدار! — دەپ بۇيرىق بەردى الگى داۋىس.
ەكىنشى دۇركىن اتىس ەكپىنى داۋىلداي بوپ بارريكاداعا كارتەچ وقتارىن نوسەردەي جاۋدىردى.
قاريانىڭ تىزەسى ءدىر ەتىپ بۇگىلە بەردى دە، سوسىن ەڭسەسىن قايتا تىكتەدى، قولىنان تۋى ءتۇسىپ كەتتى، سوندا بارىپ تاقتايداي جالپ ەتىپ كوشە تابانىنا قۇلادى، بار بويىمەن كوسىلىپ، قولىن جايعان قالپى سۇلىق جاتتى.
استىنان جىلعالانىپ قان اعىپ جاتىر. اپپاق قۋداي، قايعىلى قارت ءجۇزى اسپانعا قاراپ قالعان.
ادامنىڭ وزىنە دە باعىنباي، ءتىپتى قاۋىپ-كاتەردى دە ۇمىتتىرىپ جىبەرەتىن ءبىر سەزىم كوتەرىلىسشىلەردى الدى دا، قۇرمەت تۇتار ۇرەيمەن مايىتكە جاقىندادى.
— پاتشا ولتىرۋشىلەر قانداي ادام، شىركىن! — دەپ داۋىستادى انجولراس.
كۋرفەيراك ونىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ:
— وزىڭە عانا ايتايىن، — دەدى ول. — مەن تاڭدانىستارىڭدى ءپاس تارتقىزعالى تۇرعانىم جوق. الايدا ول پاتشا ءولتىرۋشى ەمەس. ونىمەن تانىسپىن. اتى — مابەف اكەي. بۇگىن بۇعان نە بولعانىن بىلمەيمىن، جارىمەس شال شىنىندا دا ناعىز وجەت بولىپ شىقتى. تەك قانا بەتىنە قاراشى سەن ونىڭ.
— باسى جارىمەستىكى، ال جۇرەگى برۋتتىكى، — دەدى انجولراس، سوسىن داۋسىن ساڭقىلداتىپ:
— ازاماتتار! — دەدى. — شالدار جاستارعا ونەگە كورسەتىپ جاتىر. ءبىز تايساقتاپ ەدىك، ول تاۋەكەلگە بەل بۋدى. ءبىز قاتەردىڭ الدىندا كەرى شەگىنىپ ەدىك، ال ول قارسى باردى. قارتتىقتان تالتىرەكتەپ جۇرگەندەردىڭ قاتەردەن تالتىرەكتەيتىندەرگە قانداي ءتالىم بەرگەنىن، مىنە، كوردىڭدەر عوي. وسىناۋ قاريا وتان الدىنداعى ايبارلىعىمەن ۇلى. ال ەندى ۇيگە اپارىپ بۇل جارىقتىقتىڭ بەتىن جابايىق. ءبىزدىڭ ءارقايسىمىز ءوز اكەمىزدى قورعاعانداي وسى ءبىر مارقۇم شالدى قورعايىق. ونىڭ ارۋاعىنىڭ ارامىزدا بولۋىنىڭ ءوزى بارريكادامىزدى مىزعىماس بەرىك ءارى جەڭىلمەيتىندەي ەتەدى.
وسى سوزدەردەن كەيىن كەلىسىم بىلدىرگەن باتىل ۇندەردىڭ گۋىلى اينالانى كەرنەدى دە كەتتى.
انجولراس ەڭكەيىپ شالدىڭ باسىن ءسال كوتەرىپ، قاتالدىعىنان ءبىر جازباي، ونىڭ ماڭدايىنان ءسۇيدى، سوسىن ارتقا بۇرىلىپ، اۋىرتىپ المايىن دەگەندەي ابايلاپ، ونىڭ بەشپەنتىن شەشىپ الدى دا قان قاتقان تەسىكتەرىن بارلىعىنا كورسەتىپ، بىلاي دەدى:
— قازىردەن باستاپ ءبىزدىڭ تۋىمىز، مىنە، وسى.
ءۇشىنشى تاراۋ
گاۆروش انجولراستىڭ كارابينىن الۋعا كەلىسكەندە جاقسى بولاتىن ەدى
مابەف اتايدى گيۋشلۋ جەسىرىنىڭ ۇزىن قارا ءجۇن شالىسىمەن جاپتى. التى ادام ءوز مىلتىقتارىنان زەمبىل جاساپ، وعان مارقۇمنىڭ ءمايىتىن سالىپ، باس كيىمدەرىن الىپ، سالتاناتتى باياۋلىقپەن اپارىپ تومەنگى زالعا كىرگىزىپ ۇستەلدىڭ ۇستىنە قويدى.
ءبۇل كىسىلەر باستان-اياق ماڭىزدى دا قاسيەتتى ىستەرىنە قالتقىسىز بەرىلىپ، ءتونىپ تۇرعان ءقاۋىپتى ءتىپتى ويلاۋدى قويدى.
ءمايىتتى بۇرىنعىسىنشا ءمىز باقپاي تۇرعان جاۆەردىڭ قاسىنان الىپ وتكەندە انجولراس:
— ۇزاماي سەنى دە! — دەدى.
وسى كەزدە ءوز ورنىن تاستاماي جالعىز قالعان گاۆروشقا ءبازبىر ادامدار بارريكاداعا تىعىلىپ كەلە جاتقانداي كورىندى. ول زامات:
— ساقتانىڭدار! — ايقاي سالدى.
كۋرفەيراك، انجولراس، جان پرۋۆەر، كومبەفەر، جولي، باورەل، بوسسيۋە ءلايلىحانادان توبىمەن جۇگىرىپ شىقتى. ازىرلىككە ۋاقىت تا قالعان جوق ەدى. ولار بارريكادانىڭ ۇستىنەن تەربەتىلگەن سۇڭگىلەردىڭ قالىڭ جارقىلىن كوردى. مۋنيسيپالدىق ۇلاننىڭ ەڭگەزەردەي سولداتتارى ۇزىن كۇيمەنىڭ اراسىمەن ىشكە ءوتىپ بالانى ىعىستىردى، ال ول شەگىنگەنمەن قاشقان جوق.
سىن ساعات شەشۋشى بولدى. ول ءبىر سۋ تاسقىنى سياقتى، العاشقى قاتەرلى ساتىندە وزەن ارناسىنان اسىپ، بوگەتپەن تەڭەلەدى دە، توعانداعى ساڭىلاۋ تەسىكتەردى تاۋىپ سىرتقا لىقسيدى. ەندى سول كەشىككەندە بارريكادانى الىپ تا قويادى ەكەن.
باورەل العاشقى كورىنگەن ۇلانعا ۇمتىلىپ تاقاۋدان اتىپ، بىردەن ءولتىردى. ەكىنشىسى باورەلگە سۇڭگىسىن شانىشتى. ءۇشىنشىسى "ماعان كەل!" دەگەن كۋرفەيراكتى الىپ ۇردى. ۇلاننىڭ ەڭ ۇزىنى، ناعىز ءداۋ سۇڭگىسىن كەزەپ گاۆروشقا قارسى ءجۇردى. بالاقاي نازىك قولىمەن جاۆەردىڭ اۋىر مىلتىعىن كوتەرىپ، بەلدى بەكەم بايلاپ، ءداۋدى نىساناعا الىپ، شۇرىپپەنى باسىپ قالدى. الايدى مىلتىق وق المادى. جاۆەر ونى وقتاماعان كورىنەدى. ۇلان قارق-قارق كۇلىپ، بالاعا سۇڭگىنى ءتوندىردى.
سۇڭگى گاۆروشقا تيگەنشە، سولداتتىڭ قولىنان مىلتىعى سۋسىپ كەتتى، بىرەۋدىڭ وعى ونىڭ قاق ماڭدايىنان ءتيىپ، ول شالقاسىنان ءتۇستى. ەكىنشى وق كۋرفەيراكقا شابۋىل جاساعان ۇلاننىڭ كەۋدەسىنەن ءتيىپ، ونى كوشە تابانىنا ۇشىرىپ ءتۇسىردى.
بۇل اتقان بارريكاداعا ەندى عانا كەلگەن ماريۋس ەدى.
ءتورتىنشى تاراۋ
ءوق-دارىلى كەسپەك
موندەتۋر كوشەسىنىڭ بۇرىشىندا تىعىلىپ تۇرىپ، تەبىرەنىس پەن كۇدىككە بوي الدىرعان ماريۋس ايقاستىڭ باسىنا قاتىستى. الايدا ول تۇپسىزدىكتىڭ شاقىرۋى اتالاتىن استىرتىن، ارىلماس ەسسىزدىككە ۇزاق ۋاقىت قارسى تۇرا المادى. ءتونىپ كەلگەن ءقاۋىپ، قايعىلى جۇمباق — مابەفتىڭ اجالى، باورەلدىڭ وققا ۇشۋى، كۋرفەيراكتىڭ "ماعان كەل!" دەپ ايقايلاۋى، ءولىم اۋزىنداعى ءسابي، كومەك سۇراپ، كەك-اشۋعا شاقىرعان دوستار، — وسىلاردىڭ ءبار-بارى ونىڭ باتىلسىزدىعىن سەيىلتىپ، ەكى قولىندا ەكى تاپانشا بار ول ۇيىندىگە تۇرا ۇمتىلدى. العاشقى وعىمەن گاۆروشتى امان الىپ قاپ، ەكىنشىسىمەن كۋرفەيراكتى قۇتقاردى.
مىلتىقتاردىڭ گۇرسىلى مەن جارالانعان ۇلانداردىڭ ايعاي-شۋى استىندا قورشاۋعا العاندار بارريكادانىڭ قىر ارقاسىنا شىعىپ الىپ، ەندى بەكىنىستىڭ ۇستىنەن ميداي ارالاسىپ كەتكەن مۋنيسيپالدىق ۇلانداردىڭ، كانىگى سولداتتاردىڭ، كەنتتەردىڭ ۇلتتىق گۆاردياشىلارىنىڭ سۇلبالارى بەلۋاردان جوعارى ايقىن كورىندى، ءبارىنىڭ قولىندا كەزەنگەن مىلتىقتارى بار. ولار قويىلعان كەدەرگىلەردىڭ ۇشتەن ەكىسىن الىپ الدى، الايدا ودان ءارى اسۋعا جۇرەكتەرى داۋالامادى، تۇزاققا ءتۇسىپ قالارمىز دەپ قورىقتى. ۇڭىرەيگەن قاراڭعىلىققا ارىستاننىڭ اپانىنداي ۇرەيلەنە قارادى: الاۋدىڭ جارىعى ولاردىڭ سۇڭگىلەرى مەن ەلتىرى باس كيىمدەرىن جانە مازاسىز، اشۋلى جۇزدەرىن عانا كورسەتىپ تۇردى.
ماريۋستا ەندى قارۋ جوق ەدى، وعى بىتكەن تاپانشالارىن تاستاي سالعان، الايدا ول تومەنگى زالدان ءوق-دارى سالعان شاعىن كەسپەكتى كوردى.
جارتىلاي بۇرىلىپ ول سول جاققا قاراعاندا، ءبىر سولداتتىڭ ءوزىن نىساناعا الىپ تۇرعانىن بايقادى. سولدات شۇرىپپەنى باسا بەرگەندە بىرەۋدىڭ قولى مىلتىعىنىڭ اۋزىن ۇستاي الدى. العا ۇمتىلعان بۇل جىگىت ءپۇلىش شالبار كيگەن جۇمىسشى ەكەن. مىلتىق اتىلدى، وق شاماسى جۇمىسشىنىڭ قولىن تەسىپ وتسە كەرەك نەمەسە كەۋدەسىنە تيگەن بولۋى دا مۇمكىن، ويتكەنى ول قۇلاپ ءتۇستى. ءبىراق ماريۋسكە دارىعان جوق. وسىنىڭ ءبارى وعان شىندىقتان گورى ويران-توپىردىڭ اراسىنداعى ەلەس بولىپ كورىندى. مۇنداي مينوتتەردە ادامنىڭ كوزىنە تۇسكەندەردىڭ ءبارى بۇلدىراپ، ول ەشتەڭەگە نازار اۋدارا الماي قالادى. تەك وسىناۋ وكتەم جەل ءوزىن ەلىكتىرىپ، بۇدان دا ءتۇپسىز تۇنەككە باستاپ بارا جاتقانىن، توڭىرەگىنىڭ ءبارى كوزسىز تۇمان ەكەنىن بۋالدىر عانا سەزەدى.
اڭداۋسىزدا قاپى قالعان كوتەرىلىسشىلەر سوندا دا سەسكەنبەي، كۇشتەرىن قايتا جيىپ، قارسى اتتاندى. انجولراس:
— توقتاتىڭدار! — دەپ ايقاي سالدى. — الباتى اتپاڭدار!
شىنىندا دا، العاشقى قاربالاستا ولار ءبىرىن ءبىرى جارالاپ الۋى مۇمكىن. كوتەرىلىسشىلەردىڭ كوپشىلىگى ەكىنشى قاباتقا، شاتىرلارداعى ۇيشىكتەرگە شىعىپ، قاماپ تۇرعانداردى تەرەزەلەردەن اتقىلاي الار ەدى. اراسىندا انجولراس، كۋرفەيراك، جان پرۋۆەر مەن كومبەفەر بار ەڭ باتىلدار ءلايلىحانانىڭ سىرتىنداعى ۇيلەرگە جىلجىپ، بارريكادانىڭ قىر ارقاسىنا ورنالاسىپ العان سولداتتار مەن ۇلاندارعا بەتپە-بەت كەلدى.
مۇنىڭ ءبارى اسىقپاي، اسقان بايسالدىلىقپەن جاسالىپ، سوڭىنان جالعاساتىن قويان-قولتىق ايقاستار دا ويلاستىرىلدى. قارسىلاستار داۋىس جەتەر جەردەي جاقىن جەردەن ءبىرىن ءبىرى نىساناعا الدى. مەتالل كەۋدە ساۋىتى، شاشاعى قالىڭ ەپولەتى بار وفيسەر، سەمسەرىن سەرمەپ:
— بەرىلىڭدەر! — دەپ ايقايلادى.
— اتىڭدار! — دەپ جاۋاپ قاتتى انجولراس.
ەكى جاقتىڭ دا اتىسى ءبىر مەزگىلدە بولىپ، بارلىعى ءتۇتىننىڭ ىشىندە جوعالىپ كەتتى.
كوزدى اشىتىپ، تىنىستى تارىلتقان ءتۇتىننىڭ استىندا ءالسىز ىڭىرسىپ، قاتتى زارلاپ جارالىلار مەن اجال اۋزىنداعىلار ەڭبەكتەپ ءجۇر.
ءتۇتىن ايىققاندا بارريكادانىڭ ەكى جاعىنداعى قارسىلاستاردىڭ دا قاتارى سيرەپ قالعانى بايقالدى، ءبىراق ءبارى ءوز ورىندارىنان شەگىنبەي، مىلتىقتارىن وقتاپ جاتتى.
كەنەت كۇندەي كۇركىرەگەن داۋىس ەستىدى:
— تايىپ تۇرىڭدار، ايتپەسە بارريكادانى جارامىن!
بارلىعى دا داۋىس شىققان جاققا بۇرىلدى.
ماريۋس تومەنگى زالعا كىرىپ، ءوق-دارى سالىنعان كەسپەكتى الىپ، ءتۇتىن مەن قاراڭعىلىقتى پايدالانىپ، قورشالعان كەڭىستىكتەگى كوزسىز تۇماننىڭ اراسىمەن بارريكادانى بويلاپ الاۋ تۇرعان تورتكۇل تاستارعا جەتتى. الاۋدى جۇلىپ الىپ، ونىڭ ورنىنا كەسپەكتى قويىپ، استىنا ءبىر ۇيمە مالتا تاستاردى ىسىرىپ، ونىڭ جان-جاعىن لەزدە تولتىرىپ تاستادى — وسىنىڭ بارىنە ءماريۋستىڭ ەڭكەيىپ كوتەرىلگەندەي عانا ۋاقىتى كەتتى. مىنە، ەندى بارلىعى — ۇلتتىق ۇلاندار دا، مۋنيسيپالدىق گۆارديالار دا، بارريكادانىڭ ءبىر جاق شەتىندە توپىرلاعان وفيسەرلەر مەن سولداتتار شوي تاستارعا شىعىپ قولىنا الاۋ ۇستاعان، تاكاپپار، ءوزىنىڭ قاتەرلى شەشىمىمەن شابىتتانعان جىگىتكە، ونىڭ اۋزى اشىلعان ءوق-دارى كەسپەگىنە الاۋدى ەڭكەيتكەنىنە قاراپ، قورقىنىشتان تاس بوپ قاتتى دا قالدى.
— اۋلاق، تايىپ تۇرىڭدار، ايتپەسە مەن بارريكادانى جارامىن، — دەپ قاھارلانا ايقايلادى.
وسى بارريكادادا سەكسەن جاستاعى شالدىڭ ورنىنا تۇرعان ماريۋس ەسكى ەمەس، جاڭا، جاس ريەۆوليۋسيانىڭ ەلەسى بولىپ كورىندى.
— بارريكادانى جاراسىڭ با؟ — دەپ ايقايلادى سەرجانت. — دەمەك، ونىمەن بىرگە ءوزىڭ دە كەتەسىڭ عوي.
— ءيا، ءوزىمدى دە وسىمەن بىرگە جارامىن! — دەپ جاۋاپ قاتتى ماريۋس.
سونى ايتىپ ول الاۋدى كەسپەككە جاقىنداتتى.
الايدا بارريكادادا بۇل كەزدە ءتىرى جان قالماعان ەدى. شابۋىلشىلار جارالانعاندارى مەن ولگەندەرىن تاستاپ، كوشەنىڭ ەكىنشى شەتىنە جوڭكىلىپ، قايتادان ءتۇن قوينىنا ءسىڭىپ كەتتى. بۇل ۇرەيلەنە قاشۋدىڭ ناق ءوزى ەدى.
بارريكادا ازات ەتىلدى.
بەسىنشى تapay
جان پرۋۆەر جىرىنىڭ سوڭى
بارلىعى ءماريۋستى القالاي قورشاپ الدى. كۋرفەيراك ونىڭ موينىنا اسىلدى.
— سەن وسىنداسىڭ با؟
— قانداي باقىت! — دەپ داۋىستادى كومبەفەر.
— سەن دۇرىس كەلدىڭ! — دەدى بوسسيۋە.
— ءسىز بولماعاندا مەن ەندى بۇل جارىق دۇنيەدە جوق ەدىم عوي، — دەپ قوستادى كۋرفەيراك.
— مۇندا كىم باستىق؟ — دەپ سۇرادى ماريۋس.
— باستىق سەن، — دەپ جاۋاپ بەردى انجولراس.
سول كۇنى ءماريۋستىڭ ميى جالىن اتقان كورىككە ۇقسادى دا، ەندى ونىڭ ويلارى قۇيىنعا اينالدى. وعان بۇل قۇيىن توڭىرەكتى اينالا بۇرقىراپ، ءوزىن دە ەرتىپ الا كەتەتىن ءتارىزدى كورىندى. ءقازىردىڭ وزىندە ومىردەن شەكسىز قاشىقتىققا اۋلاقتاپ كەتكەندەي. قۋانىش پەن ماحابباتتىڭ جارقىن ەكى ايى، ويلاماعان جەردەن مىناۋ تۇڭعيىق شىڭىراۋدا ۇزىلگەن باقىتتى كۇندەر، ول ءۇشىن جوعالعان كوزەتتا، رەسپۋبليكا ءۇشىن وپات بولعان مابەف، كوتەرىلىسشىلەردىڭ باسىندا تۇرعان مۇنىڭ ءوزى — ءبار-بارى وعان كەرەمەت ءبىر ۇرەيلى ءتۇس سياقتى. اينالاسىندا ءوتىپ جاتقانداردىڭ ءبارى شىندىق بولۋى ءۇشىن ول كۇللى اقىل-ويىن، زەردە-جادىن جەگۋى كەرەك. ماريۋس ءالى وتە از ءومىر ءسۇردى، دەگەنىنە جەتكەن جوق، مۇمكىن ەمەستەن زاڭدى ەشتەڭە جوق، كورىنبەيتىندى كورە ءبىلۋ كەرەك. كورەرمەنگە تۇسىنىكسىز پەسا سياقتى كوز الدىنان ءوز ءومىرىنىڭ دراماسى قۇشاق جايدى.
وي تۇمانىنىڭ قاي-قايداعا الىپ كەتكەن جەتەگىندە ول دىڭگەككە تاڭىلعان جاۆەردى بايقاماپتى، بارريكاداعا شابۋىل كەزىندە توڭىرەگىندە قايناپ جاتقان كوتەرىلىسكە قۇرباندىقتىڭ باعىنىشتىلىعى مەن قازىنىڭ ايبارىمەن قاراپ تۇردى ەمەس پە بۇل ماريۋس ءتىپتى ونى ەلەگەن دە جوق.
قالاي بولعانمەن دە شابۋىلشىلار قايتىپ قاراسىن كورسەتكەن جوق، ولاردىڭ كوشەنىڭ شەتىندە بۇگجەڭدەپ، تارپىلداپ جۇرگەنى ەستىلەدى، الايدا ولار الدىرماس قامالعا قايتا تارپا باس سالۋعا باتپادى، شاماسى، قوسىمشا كۇش پەن بۇيرىق كۇتكەن بولۋى كەرەك. كوتەرىلىسشىلەر كۇزەتشىلەر شىعاردى، مەديسينا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى جارالىلاردىڭ جاراسىن تاڭدى.
قايعىلى وقيعا بارريكادانى ازات ەتۋ قۋانىشىنا قارالى كولەڭكە ءتۇسىردى.
ساناق جۇرگىزگەندە كوتەرىلىسشىلەردىڭ ءبىرى بولماي شىقتى. كىم دەيسىزدەر عوي؟ ول — ەڭ سۇيىكتى، ەڭ وجەت، ەڭ ەرجۇرەك جان پرۋۆەر.
جارالانعانداردىڭ اراسىنان ىزدەپ ەدى، ول بولماي شىقتى. ولگەندەردىڭ اراسىنان ىزدەپ ەدى، وندا دا جوق. دەمەك، ول تۇتقىنعا تۇسكەن.
كومبەفەر انجولراسقا:
— ولار ءبىزدىڭ دوسىمىزدى تۇتقىنعا العان ەكەن، — دەدى. — ونىڭ ەسەسىنە بىزدە ولاردىڭ جانسىزى بار. ساعان سول تىڭشىنىڭ ءولىمى سونداي كەرەك پە؟
— ءيا، — دەدى انجولراس، — ءبىراق جان پرۋۆەردىڭ ومىرىنەن ازىراق كەرەك.
وسىنىڭ ءبارى تومەنگى قاباتتا جاۆەردىڭ دىڭگەگى جانىندا ءوتتى.
— وتە جاقسى، — دەدى كومبەفەر، — مەن ءقازىر قول ورامالىمدى تاياعىمنىڭ ۇشىنا بايلايمىن دا، پارلامەنتەر رەتىندە تۇتقىنداردى ايىرباستاۋ جونىندە ۇسىنىس ايتامىن.
— تىڭداشى! — دەدى انجولراس كومبەفەردىڭ يىعىنا قولىن سالىپ.
كوشەنىڭ شەتىندە قارۋلاردىڭ كوپماندى شىڭىلى ەستىلدى.
ساڭقىلداعان ءبىر داۋىس شىقتى.
— جاساسىن فرانسيا! جاساسىن بولاشاق!
ول پرۋۆەردىڭ داۋىسى ەدى.
ناجاعاي جارقىلداپ، دۇركىرەي مىلتىق اتىلدى.
قايتادان تىنىشتىق ورنادى.
— ونى ولار ءولتىردى! — دەپ ىشقىنىپ كەتتى كومبەفەر.
انجولراس جاۆەرگە قاراپ بىلاي دەدى:
— سەنى ءوز دوستارىڭ اتتى.
التىنشى تاراۋ
تيتىقتاتقان ومىردەن كەيىن تيتىقتاپ ءولۋ
بۇل تەكتەس سوعىستىڭ ەرەكشەلىگى مىنادا: بارريكادالارعا شابۋىلشىلار قاشاندا ماڭداي تۇستان لاپ بەرەدى دە، اينالىپ وتۋگە تۇزاققا ءتۇسىپ قالامىز با، الدە بۇرالاڭى كوپ كوشەلەرگە تاپ بولامىز با دەپ ساقتانادى. مىنە، سوندىقتان دا كوتەرىلىسشىلەردىڭ بار نازارى قاتەر اۋزىندا تۇرعان، شابۋىل تاعى دا باستالۋى ىقتيمال ۇلكەن بارريكادادا بولدى. سوندىقتان دا ماريۋس كىشى بارريكادانى دا ويلاپ، سوعان قاراي اتتاندى. مۇندا ەشكىم جوق ەدى، شوي تاستاردىڭ ورتاسىندا ورناتىلعان جايپاق تارەلكەدەگى مايشام عانا كۇزەتشىسى. ءبىر عاجابى، موندەتۋر كوشەسى مەن كىشى قاڭعىباس پەن اققۋ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسى تىپ-تىنىش.
ماريۋس بايقاۋدان كەيىن قايتىپ ورالعاندا قاراڭعىدان اقىرىن عانا شاقىرعان ءبىر داۋىستى ەستىدى:
— ماريۋس مىرزا!
وسىدان ەكى ساعات بۇرىن پليۋمە كوشەسىندەگى تورتەمىردەن ءوزىن شاقىرعان ءۇندى تانىپ ول ءدىر ەتە قالدى.
ءبىراق ول داۋىس ەندى كۇرسىنىس سياقتى كورىندى.
جالت قاراپ ەدى، ەشكىمدى بايقامادى.
ماريۋس جاڭساق ەستىگەن شىعارمىن، اينالادا ءوتىپ جاتقان وقيعالاردان كەيىن قيال، ەلەس مەڭدەيىن دەگەن شىعار دەپ ويلادى. بارريكادا تۇرعان وسى تۇكپىردەن كەتكەلى ول تاعى ءبىر اتتاي بەرگەندە الگى داۋىس تاعى قايتلاندى:
— ماريۋس مىرزا!
بۇل جولى ەش كۇدىك جوق، ماريۋس داۋىستى ايقىن ەستىدى؛ جان-جاعىنا قايتا قاراپ ەدى، تاعى دا ەشكىمدى كورە المادى.
— مەن وسىندامىن، ءسىزدىڭ اياعىڭىزدىڭ استىندا، — دەدى الگى داۋىس.
ول ەڭكەيىپ قاراسا، قاراڭعىدا جاندى بىردەڭەنىڭ سۇلباسى
بايقالادى.
كوشە تابانىمەن ەڭبەكتەپ بۇعان ۇمتىلىپ كەلە جاتقان ءتارىزدى. اتىن اتاپ مۇنى شاقىرىپ جۇرگەن دە وسى بولدى.
مايشامنىڭ جارىعى كەۋدەشەسى مەن قالىڭ بوزدەن تىگىلگەن، ءورىم-ورىم جىرتىلعان شالبارىن، جالاڭ اياعىن جانە قانعا ۇقساس سۇيىق بىردەڭەنى بايقاۋعا مۇمكىندىك بەردى. ماريۋس وزىنە قاراعان قۇپ-قۋ ءجۇزدى كورىپ، ءسوزىن ەستىدى:
— ءسىز مەنى تانىمايسىز با؟
— جوق.
— مەن ەپونينامىن عوي.
ماريۋس ەڭكەيىپ قارادى. شىنىندا دا ونىڭ الدىندا جاتقان سول بەيباق قىز. ول ەرلەر كيىمىن كيىپ الىپتى.
— ءسىز مۇندا قايدان تاپ بولدىڭىز؟ مۇندا نە ىستەپ ءجۇرسىز؟
— مەن ءولىپ بارامىن، — دەپ ءالسىز جاۋاپ قاتتى قىز.
قايعى تيتىقتاتقان ادامداردى ءدۇر سىلكىنتەتىن ءبىر سوزدەر مەن وقيعالار بولادى. ماريۋس كەنەتتەن ويانعانداي ىشقىنا ءتىل قاتتى:
— ءسىز جارالىسىز عوي! توقتاي تۇرىڭىز، ۇيگە الىپ كىرەيىن. وندا جاراڭىزدى تاڭادى. اۋىر جارالانعان ەكەنسىز. ءبىر جەرىڭىزدى اۋىرتىپ الماس ءۇشىن قالاي كوتەرسەم ەكەن ءسىزدى؟ قاي جەرىڭىز اۋىرادى؟ قۇدايىم-اي! كومەكتەسىڭدەر! مۇندا نە ءۇشىن كەلىپ ءجۇرسىز؟
ول ونى جەردەن كوتەرىپ الۋ ءۇشىن جاۋىرىنىنىڭ استىنا قولىن سۇقتى.
ءسويتىپ جاتىپ ساۋساعىنا قولى ءتيىپ كەتتى.
ەپونينا ءالسىز شىڭعىرىپ قالدى.
— ءبىر جەرىڭىزدى اۋىرتتىم با؟ — دەپ سۇرادى ماريۋس.
— ءسال-پال
— ال مەن ءسىزدىڭ قولىڭىزدان عانا ۇستادىم عوي.
قىز قولىن كوتەردى دە، ماريۋس الاقانىنىڭ ورتاسىنان قارايعان شۇڭقىر كوردى.
— قولىڭىزعا نە بولعان؟ — دەپ سۇرادى ول.
— ونى تەسىپ كەتتى!
— تەسىپ كەتتى دەيدى؟
— ءيا.
— نەمەن؟
— وقپەن.
— قالايشا؟
— ءسىز ءوزىڭىزدى كوزدەگەن مىلتىقتى كوردىڭىز بە؟
— ءيا، سوسىن ونىڭ اۋزىن جاپقان قولدى كورگەنمىن.
— سول قول مەنىكى بولاتىن.
ماريۋس ءدىر ەتە قالدى.
— قانداي ەسسىزدىك! بەيشارا بالا! الايدا بۇل ءالى باقىت! توسەككە اپارىپ سالۋىما مۇرسات بەر. ءسىزدىڭ جاراڭىزدى تاڭادى، وق تيگەن قولدان ولگەن ەشكىم جوق ءالى.
— وق الاقانىمنان ءوتىپ، ارقامنان شىقتى عوي، - دەپ كۇبىرلەدى ەپونينا. - مەنى بۇل ارادان قوزعاۋدىڭ قاجەتى جوق! ءقازىر سىزگە ماعان قالاي دۇرىسىراق كومەكتەسۋگە بولاتىنىن ايتامىن، دوكتوردان سول ءتاۋىر ەمدەيتىن شىعار. مەنىڭ قاسىما كەلىپ، مىناۋ تاسقا وتىرىڭىزشى.
ول ايتقانىن ىستەدى؛ قىز باسىن ونىڭ تىزەسىنە قويىپ، وعان قاراماي سويلەپ كەتتى.
— و، قانداي جاقسى! قانداي جاعىمدى! مىنە، ەندى اۋىرمايمىن دا!
سول ءۇنسىز قالىپ، ول كۇشتەپ باسىن كوتەرىپ، ءماريۋستىڭ بەتىنە قارادى:
— بىلسەڭىز بار عوي، ماريۋس مىرزا، مەنى ءسىزدىڭ اناۋ باققا بارىپ جۇرگەنىڭىز ىزا قىلادى، بىلايىنشا، ول دا اقىماقتىق، ويتكەنى سول ءۇيدى ءوزىم كورسەتتىم عوي، ونىڭ ۇستىنە مەنىڭ ءتۇسىنۋىم كەرەك ەدى، سىزدەي جاس جىگىت...
قىز كىدىرىپ، قايداعى ءبىر قاسىرەتتى ويلاردى باسىنان سەرپىپ تاستاپ، قايتا جىميىپ، جۇرەكتى ەزەردەي كۇلكى ءۇيىردى جۇزىنە.
— مەن سىزگە اجارسىز بوپ كورىندىم، راس قوي؟..
ماسەلە بىلاي، — دەپ ءسوزىن جالعادى ول، — سىزدەر وپات بولاسىزدار. ەندى بارريكادادان ەشكىم ءتىرى قايتپايدى. وسىندا دا ءسىزدى اكەلگەن مەن ەمەس پە. ءسىز ۇزاماي ولەسىز، مەن سوعان ەسەپ جاساعانمىن. ايتكەنمەن، ءسىزدى نىساناعا الىپ اتقالى تۇرعاندا مىلتىقتىڭ اۋزىن قولىممەن جاپتىم. عاجاپ، ءا! ويتكەنى مەن سىزدەن بۇرىنىراق ولەيىن دەدىم. ال ماعان وق تيگەندە جاندارمەن سۇيرەتىلىپ وسىندا جەتتىم، مەنى ەشكىم كورگەن دە جوق. مەن ءسىزدى كۇتتىم، "قالايشا كەلمەس؟" دەپ ويلادىم. اھ، شىركىن، ءسىز بىلسەڭىز عوي. مەن اۋىرسىنعاننان كەۋدەشەمدى تىسىممەن تىستەپ جىرتتىم، قانداي ازاپ شەكتىم دەسەيشى! ەندى ماعان جاقسى. ءسىزدىڭ بولمەڭىزگە كىرگەن كۇنىم ەسىڭىزدە مە، ايناڭىزعا تاماشالاي قاراپ ەدىم عوي، ءسىزدى بۋلۆاردا كىر جۋۋشى ايەلدەردەن ونشا جىراق ەمەس جەردە كورگەن كۇنىم ەسىڭىزدە مە؟ قۇستار سوندا قالاي سايراپ ەدى، شىركىن! ول وسى تاياۋدا عانا ەمەس پە ەدى! ءسىز ماعان ءجۇز سۋ بەرگەنسىز، مەن سوندا: "ءسىزدىڭ اقشاڭىزدىڭ ماعان قاجەتى جوق" دەپ ەدىم عوي. سول اقشانى جەردەن كوتەرىپ الىپ پا ەدىڭىز؟ ءسىز باي ەمەسسىز. اقشاڭىزدى الىپ قالتاڭىزعا سالىڭىز دەۋ مەنىڭ دە ويىما كەلمەپتى. كۇن جارقىراپ تۇرعان ميزامشۋاق ەدى. ەسىڭىزدە مە، ماريۋس مىرزا؟ و، مەن قانداي باقىتتىمىن! ءبارى، ءبارى ۇزاماي ولەدى.
ونىڭ ءجۇزى جانىڭدى جىرتاتىنداي ويسىز دا بايسالدى. جىرتىلعان كەۋدەشەسىنىڭ استىنان جالاڭاش ومىراۋى كورىنىپ جاتىر. سويلەپ جاتىپ ول ومىراۋىن جارالى قولىمەن باسادى، سول ارادا وق تەسكەن ەكىنشى جارا بار ەكەن، ودان كەيدە قان تىعىنىن العان بوشكەدەن اققان شاراپتاي ساۋلاي جونەلەدى.
ماريۋس تەرەڭ تەبىرەنىپ، باقىتسىز قىزعا ايانىشپەن قارايدى.
— وھ! - دەپ اۋىرسىنا ىشقىندى قىز. - تاعى دا! تىنىسىم تارىلىپ بارادى.
قىز تىسىمەن كەۋدەشەسىن جۇلمالاپ، اياعى سوزىلىپ كوشە تابانىنا ءتۇستى.
سول ءسات بارريكادادان كىشكەنتاي گاۆروشتىڭ اششى اتەش ءۇنى شىقتى. بالا مىلتىق وقتاۋعا كىرىسىپ، ۇستەلگە شىعىپ الىپ سول تۇستا كەڭ تاراعان ءبىر ءاندى شىرقاپ وتىردى:
لافايەتتى كورگەندە
زىتىپ بەردى جاندارم.
جۇگىر! جۇگىر! جۇگىر تەز!
قالاي ەكەن حالدارىڭ؟!
ەپونينا ءسال كوتەرىلىپ قۇلاق ءتۇردى دە، سوسىن:
— بۇل سونىڭ ءوزى! - دەپ سىبىرلادى.
سوسىن ماريۋسكە قاراي بۇرىلىپ:
— وندا ءىنىم ءجۇر ەكەن. ول مەنى كورمەۋى كەرەك. ماعان ۇرسادى، - دەپ سىبىرلادى.
— ءسىزدىڭ ءىنىڭىز بە؟ - دەپ سۇرادى ماريۋس اكەسىنىڭ تەناردە اۋلەتىنە وسيەت ەتكەن بەرەشەگى ەسىنە ءتۇسىپ، جۇرەگى سىزداپ، ءارى قاتتى قاپالانىپ. - ءسىزدىڭ باۋىرىڭىز كىم؟
— الگى بالا!
— قايسى، ولەڭ ايتىپ وتىرعان با؟
— ءيا.
ءماريۋستىڭ تۇرەگەلگىسى كەلدى.
— كەتپەڭىز، - دەدى قىز. - ەندى كوپ قالعان جوق.
ول ءسال كوتەرىلدى، الايدا ءۇنى تىم ءالسىز ءارى ىقىلىقپەن ءۇزىلىپ ارەڭ ەستىلەدى. ارا-تۇرا قىرىل كىرىپ، ونى دا باسىپ تاستايدى. ەپونينا شاماسى جەتكەنىنشە بەتىن ءماريۋستىڭ بەتىنە تاقاعىسى كەلدى دە، وعاش ءبىر ماقاممەن سويلەپ كەتتى.
— تىڭداڭىز، مەن سىزگە ەكىجۇزدىلىك جاساعىم كەلمەيدى. مەنىڭ قالتامدا سىزگە ارنالعان حات جاتىر. كەشەگى كۇننەن بەرى. ماعان پوشتاعا سالۋدى تاپسىرىپ ەدى، ال مەن وزىمە الىپ قالدىم. ماعان ونىڭ سىزگە جەتپەگەنى قاجەت بولدى. بالكىم بۇل ءۇشىن ءسىز ماعان اشۋلاناتىن دا شىعارسىز ۇزاماي قايتا قاۋىشاتىن جەرىمىزدە. وندا كەزدەسەدى دەيدى عوي، راس پا؟ حاتتى الىڭىزشى.
ول دىرىلدەپ جارالى قولىمەن ءماريۋستىڭ قولىن ۇستادى، سوعان قاراعاندا اۋىرسىنبايتىن سياقتى. ماريۋس قولىن كەۋدەشەسىنىڭ قالتاسىنا سۇقتى. ماريۋس ودان ءباز-بىر قاعازدى سيپاپ كوردى.
— الىڭىز، - دەدى قىز.
ماريۋس حاتتى الدى.
قىز ماقۇلداپ، رازىلىقپەن باسىن يزەدى.
— ەڭبەگىم ءۇشىن ەندى ماعان ۋادە بەرىڭىز...
ول شاشالىپ قالدى.
— نە دەيسىز؟ - دەپ سۇرادى ماريۋس.
— ماعان ۋادە بەرىڭىز.
— ۋادە بەرەمىن.
— مەنى ولگەنىمدە ماڭدايىمنان سۇيەمىن دەپ ۋادە بەرىڭىز. مەن سەزىپ جاتايىن.
قىز باسىن ءالسىز عانا ءماريۋستىڭ تىزەسىنە ءتۇسىرىپ، كوزىن جۇمدى. ول بەيشارانىڭ جانى و دۇنيەگە ۇشىپ كەتكەن شىعار دەپ ويلادى. ەپونينادا قيمىل جوق. ماريۋس ول ماڭگى ۇيقىعا كەتتى دەپ ويلاعانشا بولماي، كەنەت قىز كوزىن باياۋ اشتى، ودان اجالدىڭ تۇڭعيىعى اڭعارىلىپ، باسقا ءبىر دۇنيەدەن شىققانداي نازىك ءبىر ەركەلىكپەن:
— ال، ماريۋس مىرزا، بىلەسىز بە، مەن سىزگە ازداپ عاشىق تا ەدىم، - دەدى.
ول تاعى ءبىر جىميعىسى كەلدى، ءبىراق ۇلگەرمەدى، ءولىپ كەتتى.
جەتىنشى تاراۋ
گاۆروش قاشىقتىقتى تەرەڭ ويلاپ ەسەپتەيدى
ماريۋس سوزىندە تۇردى. ول سۋىق تەر تامشىلارى باسقان ءولى ماڭدايعا ەرنىنىڭ تابىن باسىپ ءسۇيدى. ول كوزەتتاعا وپاسىزدىق ەمەستىن، باقىتسىز قىزبەن ويلى دا ايانىشتى قوشتاسۋ ەدى.
ول ەپونينا بەرگەن حاتتى ىشكى تەبىرەنىسسىز قولىنا الدى. وندا ماڭىزدى بىردەڭە بارىن سەزدى دە، وقىپ شىعۋعا اسىقتى. ەركەك كوڭىلى دەگەن وسى، بەيشارا بالانىڭ كوزى جۇمىلا سالىسىمەن، ماريۋس حات جايىندا ويلاپ جاتىر. ول ەپونينانىڭ باسىن جەرگە ابايلاي ءتۇسىرىپ، ءوزى اۋلاعىراق كەتتى. ءباز-بىر سەزىم وعان ولگەن ادامنىڭ قاسىندا حات وقۋعا ءتيىس ەمەسسىڭ دەپ تۇرعانداي.
ول تومەنگى زالداعى شىراقتىڭ تۇبىنە كەلدى. بۇل ايەل ۇقىپتىلىعىمەن ادەمىلەپ بۇكتەلگەن حات بولاتىن. مەكەن-جايىن دا ايەل ادام جازىپتى:
"ماريۋس پونمەرسي مىرزاعا، كۋرفەيراك مىرزانىڭ پاتەرى، اينەك كوشەسى، №16"
ول ءمورىن بۇزىپ وقي باستادى:
"مەنىڭ سۇيىكتىم! اتتەڭ! اكەم جەدەل ءجۇرۋىمىزدى تالاپ ەتىپ وتىر. بۇگىن كەشكە ءبىز قارۋلى ادام كوشەسىندەگى №7 ۇيدە بولامىز. بip اپتادان كەيىن انگليادا بولامىز.
كوزەتتا، 4 ماۋسىم ".
ماريۋس پەن كوزەتتانىڭ قارىم-قاتىناسىنىڭ قۇپيالىعىنان بولار، ول قىزدىڭ جازۋىن دا بىلمەيدى ەكەن.
نە بولىپ، نە قويعانىن بىرنەشە سوزبەن ايتىپ بەرۋگە بولاتىن شىعار. وسىنىڭ ءبارىن ەپونينا ىستەگەن ەدى. 3 ماۋسىم كۇنگى كەشتەن كەيىن ول بىردەن شەشىم قابىلدادى: الدىمەن، اكەسى مەن بانديتتەردىڭ پليۋمە كوشەسىندەگى ۇيگە بايلانىستى ويلارىن بۇزۋ قاجەت، ەكىنشىدەن، ماريۋس پەن كوزەتتانى ايىرۋ كەرەك. ول ءوزىنىڭ شوقپىتىن ءبىرىنشى كەزدەسكەن جاس كەڭكەلەسكە بەردى، ايەل كيىمىن كيۋدى قىزىق كورگەن اڭقاۋ سورلى ءوزىنىڭ ۇستىندەگىلەردى شەشىپ، ەپونيناعا بەرە سالدى. مارس الاڭىندا "كوشىڭدەر!" دەگەن ەلەۋلى ەسكەرتۋدى جان ۆالجاننىڭ الىپ جۇرگەنى دە وسى قىزدان. ۇيگە كەلە سالا جان ۆالجان كوزەتتاعا: "بۇگىن كەشكە قارۋلى ادام كوشەسىندەگى ۇيگە كوشەمىز. ءبىر اپتادان كەيىن لوندوندا بولامىز" دەدى. كۇتپەگەن سوققىدان ەسەڭگىرەپ قالعان كوزەتتا وتىرا قالىپ، ماريۋسكە بىرنەشە جول سالەم جازدى. ءبىراق ونى پوشتاعا قالاي سالۋ كەرەك؟ ول ۇيدەن جالعىز شىعا المايدى، مۇندايدى تۋسەنگە سەنىپ تاعى دا تاپسىرۋعا بولمايدى، ول ونى بىردەن فوشليەۆانعا كورسەتەدى. ۇرەيى ۇشقان كوزەتتا كەنەت تورتەمىردىڭ ار جاعىنان باقتى اينالا ەركەك كيىمىن كيىپ قىدىرىپ جۇرگەن ەپونينانى كوردى. كوزەتتا "جاس جۇمىسشىنى" وزىنە شاقىرىپ الىپ، بەس فرانك پەن حاتتى بەرىپ: "مىنا حاتتى وسى ءقازىر مەكەن-جاي بويىنشا اپارىپ بەرىڭىز" دەدى. ەپونينا حاتتى الىپ قالتاسىنا سالدى. بەسىنشى ماۋسىمدا ول ەرتەڭگىلىك ءماريۋستى ىزدەپ كۋرفەيراكقا تارتتى، ارينە، حاتتى تاپسىرۋ ءۇشىن ەمەس، ونى ءبىر كورىپ كەتكەلى كەلدى، ونىڭ بۇل قىلىعىن سۇيگەن ءاربىر قىزعانشاق جان تۇسىنەدى. وندا بارىپ قىز ءماريۋستى كۇتتى، كۋرفەيراك كەلىپ قالسا دا ءبارىبىر، ايتەۋىر ءبىر كورىپ، ءبىر حابارىن ءبىلۋ كەرەك. كۋرفەيراك وعان: "ءبىز بارريكاداعا بارا جاتىرمىز" دەگەندە، كەنەت ونى وسى اجالعا قارسى ۇمتىلۋ كەرەك دەگەن وي مەڭدەدى، وسىنداي كەز كەلگەن قاتەرگە قويىپ كەتىپ، وعان ءماريۋستى بىرگە الا كەتپەك. ول كۋرفەيراكتىڭ ىزىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، بارريكادانىڭ قايدا جاسالىپ جاتقانىن كوردى. ماريۋس ەشتەڭە دە بىلمەيدى، حاتتى ەپونينا وزىمەن بىرگە الىپ ءجۇر. قاس قارايعاندا ءماريۋستىڭ كەزدەسۋگە كەلەتىنىنە سەنىمدى ول ونى پليۋمە كوشەسىندە كۇتتى، ونداعى ويى كەلسە-اق دوستارىنىڭ اتىنان سالەم جەتكىزىپ، بارريكاداعا شاقىرۋ. قىز كوزەتتادان ايىرىلعان ءماريۋستىڭ تورىعىپ، تىرلىكتەن باز كەشۋىنە ەسەپ جاسادى، ەسەبى الداعان جوق. سودان سوڭ ول شانۆرەري كوشەسىنە ورالدى. وندا نە بولعانىن ءبىز كوردىك. ول قىزعانشاق جۇرەككە تون كومەسكى قۋانىشپەن كوز جۇمدى، ادەتتە وندايلار "باسقا ەشكىمگە بۇيىرماسىن" دەپ سۇيگەنىن ىلەستىرىپ بىرگە الا كەتەدى.
ماريۋس كوزەتتانىڭ حاتىن قويماي-قويماي ءسۇيدى. دەمەك ول مۇنى سۇيەدى ەكەن! كەنەت ەندى ءولۋدىڭ كەرەگى جوق دەگەن ءبىر وي جىلت ەتە قالدى. سوسىن ول وزىنە: "ول جۇرگەلى جاتىر. اكەسى ونى انگلياعا الىپ كەتەدى، ال مەنىڭ اتام وعان ۇيلەنگەنىمدى قالامايدى. مەنىڭ قاسىرەتتى تاعدىرىمدا ەشتەڭە وزگەرگەن جوق"، دەدى. ماريۋس تەكتەس قيالشىلدارعا رۋحىنىڭ بارىنشا قۇلدىراپ ءتۇسىپ كەتۋ ءساتى تون، ولاردىڭ شالت شەشىمگە باراتىنى دا وسىدان. تىرشىلىك اۋىرتپالىعى الاپات، ودان شىعۋدىڭ جاقسى جولى — ءولىم. وسى ارادا ول ءۇشىن ەكى بورىشتى وتەۋ كەرەك دەپ ءتۇيدى ماريۋس: كوزەتتاعا سوڭعى رەت كەشىرىم ءوتىنىپ، ءوز اجالى تۋرالى حابارلاۋ كەرەك، سوسىن ەپونينانىڭ ءىنىسى، تەناردەنىڭ بالاسى گاۆروشتى بەيشارا بالاقاي وزىنە ءوزى ازىرلەگەن ءسوزسىز ولىمنەن اراشالاپ قالۋ شارت.
ونىڭ جانىندا كوزەتتاعا ماحاببات تۋرالى قىرۋار وي-پىكىرلەر جازىلعان داپتەر سالىنعان شيلانى بار ەدى. سول داپتەردەن ول ءبىر پاراعىن جىرتىپ الىپ، تومەندەگى جولداردى ءتۇسىردى:
"ءبىزدىڭ نەكەمىز مۇمكىن ەمەس ەكەن. اتامنان رۇقسات سۇراپ ەدىم، ريزاشىلىعىن بەرمەدى، مەندە دە، سەندە دە اقشا جوق. سەنى كورۋگە اسىعىپ ەدىم، تاپپاي، ورنىڭدى سيپادىم! ءوزىڭ بىلەسىن عوي، قانداي ءسوز بەرگەنىمدى، ونى ورىندايمىن. مەن ولەمىن. وسى جولداردى وقىپ جاتقانىڭدا مەنىڭ جانىم سەنىڭ قاسىڭدا بولىپ، وزىڭە قاراپ كۇلەدى دە تۇرادى".
ماريۋسكە بۇل حاتتى كونۆەرتكە سالىپ، جەلىمدەۋدىڭ قاجەتى بولعان جوق، سوندىقتان ءتورت بۇكتەدى دە مەكەن-جايىن جازدى:
"مادمۋازەل كوزەتتا فوشليەۆانعا، قارۋلى ادام كوشەسى، №7 ءۇي، فوشليەۆان مىرزانىڭ پاتەرى".
حاتتى بۇكتەپ ءسال-پال ويلاندى، شيلانىن قايتا الىپ اشتى دا سول قارىنداشپەن داپتەردىڭ ءبىرىنشى بەتىنە ءۇش جول ءتۇسىردى:
"مەنىڭ اتىم — ماريۋس پونمەرسي. مەنىڭ ءمايىتىمدى مەنىڭ اتام جيلنورمان مىرزاعا جەتكىزىپ بەرۋلەرىڭىزدى وتىنەمىن، ءتاڭىر قۇشتارلىعىنىڭ بيكەشتەر كوشەسى، №6 ءۇي، مارە".
ءىىىيلانىڭ بەشپەنتىنىڭ قالتاسىنا سالىپ، ول وزىنە گاۆروشتى شاقىردى. ادالدىعى جۇزىنەن-اق مەنمۇندالاپ تۇراتىن كوڭىلدى بالاقاي زامات جەتىپ كەلدى.
— مەن ءۇشىن بىردەڭە جاساعىڭ كەلە مە؟
ايتساڭىز بولدى عوي، — دەپ جاۋاپ قاتتى گاۆروش. — قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسايمىن. جاراتقان جاببار يە قۇدايىم-اۋ، ءسىز بولماساڭىز بار عوي، باياعىدا جەر تومپايتىپ جاتار ەدىم، ەي-ەي!
— مىنا حاتتى كوردىڭ بە؟
— كورىپ تۇرمىن.
— وندا ال وسىنى. بارريكادادان تابان استىندا تاي (گاۆروش قيپىجىقتاپ ويلانا تۇرىپ قۇلاعىنىڭ ءتۇبىن قاسىدى). ەرتەڭ تاڭەرتەڭ حاتتى وسى مەكەن-جاي بويىنشا قارۋلى ادام كوشەسىندەگى التىنشى ۇيدە فوشليەۆان مىرزادا تۇراتىن مادمۋازەل كوزەتتاعا تابىس ەت.
— ال جاقسى، ءبىراق وعان دەيىن بارريكادانى الىپ قويۋى مۇمكىن عوي، ال مەن مۇندا بولمايدى ەكەم، سوندا ول قالاي؟ — دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى كىشكەنتاي باتىر.
— بارلىق بەلگىلەرگە قاراعاندا بارريكاداعا كۇن شىقپاي شابۋىل جاسامايدى، الا السا، ەرتەڭ تۇسكە تامان عانا الادى.
بارريكاداعا شابۋىلشىلار بەرگەن جاڭا تىنىم شىنىندا دا سوزىلدى. ول ۇرىس كەزىندەگى سيرەك كەزدەسپەيتىن تىنىستىڭ ءبىرى ەدى، ءبىراق ودان كەيىن دۇشپان ەسەلەگەن ىزامەن شابۋىلدايتىن-دى.
— تىڭداڭىزشى، - دەدى گاۆروش، - ەگەر مەن حاتىڭىزدى ەرتەڭ تاڭەرتەڭ اپارسام شە؟
— وندا تىم كەش بولادى. زادى، بارريكادانى جان-جاقتان قورشاۋعا الىپ، بارلىق كوشەلەرگە قاراۋىل قويادى، سوندا بۇل ارادان شىعا دا المايسىڭ. قازىردەن باستاپ تارت، كانە.
گاۆروش ايتار ءۋاج تابا الماي، قاباعى ءتۇسىپ، قۇلاعىنىڭ ءتۇبىن قاسي بەردى. كەنەت ول قۇس سياقتى ءدۇر سىلكىنىپ حاتتى الدى دا:
— جارايدى! - دەپ موندەتۋردىڭ بويىمەن جۇگىرە جونەلدى.
ماريۋس قارسىلىق ءبىلدىردى دەپ ايتا ما دەپ، ىركىپ قالعان ءبىر وي بالانى ەڭسەرە بەردى:
"ءالى ساعات جيىرمانى سوققان جوق، قارۋلى ادام كوشەسى ونشا الىس ەمەس، حاتتى اپارىپ، ۋاقىتىندا ورالۋعا ۇلگەرەمىن عوي". ءبىراق بۇل ويىن سىرتقا شىعارا المادى ول.
ون بەسىنشى كىتاپ
قارۋلى ادام كوشەسى
ءبىرىنشى تاراۋ
بيۋۆار مىلجىڭ
جان دۇنيەڭىزدىڭ داۋىلىمەن سالىستىرعاندا تۇتاس قالانىڭ بۇرق-سارق قايناپ دۇرلىگۋى نە ءتايىرى! كىسى حالىقتان دا ىشتىرەك. جان ۆالجان كۇشتى ورەكپۋدىڭ ۋىسىندا ەدى. ول دا قاھارلى ءھام بەيمالىم توڭكەرىستىڭ الدىنداعى پاريج سياقتى شىتىناپ سىنعالى شاق تۇر. ول بۇرقانۋ ءۇشىن بىرنەشە ساعات جەتىپ بولدى. ونىڭ ءومىرى مەن ار-وجدانى ويلاماعان جەردەن قاراۋىتىپ جۇرە بەردى. ول تۋرالى دا پاريج جايىنداعىنى ايتىپ: "ەكى كۇش: جارىقتىڭ رۋحى مەن تۇنەكتىڭ رۋحى ءتۇپسىز تەرەڭ تۇڭعيىق ۇستىندەگى كوپىردە ۇستاسىپتى. ەكەۋىنىڭ قايسىسى ءبىرىن-بىرى تۇڭعيىققا قۇلاتادى؟ قايسىسى قايسىسىن ەڭسەرەدى؟" دەيدى.
5 ماۋسىم كۇنىنىڭ الدىندا، كەشكىسىن جان ۆالجان كوزەتتامەن جانە تۋسەنمەن قارۋلى ادام كوشەسىنە كوشتى. وندا ونى ويلاماعان تاعدىر وزگەرىسى كۇتىپ تۇر ەكەن.
كوزەتتا پليۋمە كوشەسىن قارسىلىقسىز تاستاپ كەتكەن جوق. ەكەۋى دە ءومىر ءسۇرىپ جاتقاننان بەرى ءبىرىنشى رەت كوزەتتانىڭ تىلەگى جان ۆالجاننىڭ ويلاعانىنا سايكەس كەلمەي قالدى، ءتىپتى كۇرەسكە تۇسپەگەننىڭ وزىندە دە بىر-بىرىنە قارسى كەلدى. ءبىر جاعىنىڭ قارسىلىعى ەكىنشى جاعىنىڭ قارسىلىعىنا تاپ بولدى. بەيتانىس بىرەۋدىڭ "كوشىڭىزدەر" دەگەن ۇسىنىس-اقىلى جان ۆالجاننىڭ مازاسىن كەتىرىپ، تىنىشىن العانى سونداي، ول تاباندا كوزەتتادان ايتقانعا ءسوزسىز كونۋدى تالاپ ەتتى. ول ءوزىنىڭ ىزىنە تۇسكەندەر قايدا تۇراتىنىن ءبىلىپ العان ەكەن دەپ سەسكەندى. كوزەتتاعا كونۋگە تۋرا كەلدى.
ولار قارۋلى ادام كوشەسىندەگى ۇيگە بىر-بىرىنە ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتىسپاي كەلدى، ءارقايسىسىن ءوز قامى ەڭسەردى. جان ۆالجاننىڭ مازاسىزدانعانى سونداي، قىزىنىڭ كۇيزەلىسىن دە اڭعارمادى، كوزەتتانىڭ قاپالانعانى سونشا، اكەسىنىڭ مازاسىزدانعانىنا دا ءمان بەرگەن جوق.
جان ۆالجان وزدەرىمەن بىرگە تۋسەندى دە الا ءجۇردى، بۇرىن كەتىپ قالىپ جۇرگەندە ونى ەشقاشان ەرتپەيتىن-دى. بالكىم ول پليۋمە كوشەسىنە قايتىپ ورالمايتىنىن بىلگەن شىعار، سوندىقتان تۋسەندى وندا قالدىرۋدىڭ دا، وعان قۇپيانى اشپاۋدىڭ دا رەتى بولمادى. ونىڭ ۇستىنە ونى سەنىمدى، بەرىلگەن ادال ادام دەپ بىلەدى ول. قىزمەتشىنىڭ قوجايىنعا وپاسىزدىعى اۋەسقويلىعىنان باستالادى. ال تۋسەن جان ۆالجانعا تۋمىسىنان قىزمەتشى بولۋعا جارالعانداي قاق-سوقپەن دە، اۋەسقويلىقپەن دە شارۋاسى جوق. بارنيەۆيل شارۋالارىنىڭ ماقامىمەن جۇرتتى كۇلدىرە سويلەيتىن ول كەكەشتەنىپ: "تۋعانىما قاراي تۇتىنىلۋىم، ءوز ءىسىمدى تىندىرامىن، ال باسقادا شارۋام جوق" دەپ ءجيى قايتالايتىن-دى.
پليۋمە كوشەسىنەن كەتىپ بارا جاتىپ (كەتۋىنىڭ ءوزى قاشۋعا بەرگىسىز)، جان ۆالجان جالعىز عانا، كوزەتتا اجىراماس دوسى اتايتىن كىشكەنتاي حوش ءيىستى شابادانىن الدى، ۇلكەن ساندىقتاردى السا، تيەسۋگە كەمبالدار كەرەك، اۋىر، ال كەمبال دەگەنىڭ كۋالار. ارباكەشتى ۆاۆيلون كوشەسىنە شىعاتىن ەسىكتىڭ تۋرا اۋزىنا شاقىرتتى.
ءبىراز كيىم-كەشەك پەن توسەنىش اقتاردى، جۋىنىپ-شايىنۋعا كەرەك زاتتاردى قوسا الۋعا تۋسەن قوجايىندى ارەڭ كوندىردى. ال كوزەتتا ءوزىنىڭ كەرەك-جاراعى مەن حات جازۋعا قاجەت زاتتار سالىنعان قوبديشاسىن الدى.
ولاردىڭ كەتىپ قالۋى ەلەۋسىز ءارى تىنىش بولۋى ءۇشىن جان بالجان پليۋمە كوشەسىنەن كەش تۇسپەي كەتپەۋگە بەل بۋدى، مۇنىڭ ءوزى كوزەتتانىڭ ماريۋسكە حات جازا قويۋىنا مۇمكىندىك بەردى. قارۋلى ادام كوشەسىنە ولار سوندىقتان دا ابدەن قاراڭعى بولعاندا كەلدى.
ۇيقىعا دا ءۇنسىز جاتتى.
قارۋلى ادام كوشەسىندەگى پاتەر تەرەزەلەرى اۋلاعا قارايتىن، ءۇشىنشى قاباتتا ەكى جاتىن بولمە مەن قوناقجايى اسحاناسىنا ۇلاسقان انترەسولدى اس ءۇيى بولاتىن، سونداعى جينامالى توسەك تۋسەننىڭ ورنى. ەكى جاتىن جايدى ءبولىپ تۇراتىن قوناقجاي ءارى قابىلداۋ بولمەسى ىسپەتتى. بۇل ۇيدەن تۇرمىسقا قاجەتتى كەرەك-جاراقتىڭ ءبارى تابىلاتىن.
كىسىلەر مازاسىزدىق سياقتى تىنىشتىقتا دا ءوزىن ۇمىتىپ كەتەدى ادام تابيعاتى دەگەن سول جان ۆالجاننىڭ قارۋلى ادام كوشەسىنە تابانى ءتيۋى-اق مۇڭ ەكەن، بەيمازالىعى باسىلىپ، بىرتە-بىرتە ساپ بولدى. ءبىزدىڭ جانىمىزعا اپ-ساتتە تىنشىرلىق اسەر ەتەتىن ورىندار بولادى. بەيقام تۇرعىندارى بار وسى بەلگىسىز كوشەنى جان ۆالجان قارت ءپاريجدىڭ جان تىنشىتار ءبىر كيەلى ورنى دەپ بىلەدى. وسى ءبىر تار كوشە ەكى جاعىنان دا اناۋ-مىناۋ وتپەس ءۇشىن ەكى دىڭگەك قاعىلىپ، شۋلى قالانىڭ ورتاسىنداعى تارس جابىلعان مەڭىرەۋ تۇيىق ءتارىزدى، قوس قاپتالىنداعى ءجۇز جىلدىق بيىك ۇيلەر دە وعان ەشكىمدى بەيساۋات جىبەرمەيتىن ءتارىزدى. ساسىق ءيىسى قولقانى اتسا دا جان ۆالجان وسىندا كەلىپ تىنىشتىق تاپتى. سەبەبى ونى بۇل ارادان ىزدەپ تابۋ دا وڭاي ەمەس.
ونىڭ ءبىرىنشى مىندەتى "اجىراماس" شابادانىن ءوز توسەگىنىڭ جانىنا قويۋ بولدى.
ول جاقسى ۇيىقتاپ شىقتى. كەشتەن دە ەرتەڭگىلىك ەستىرەك، بۇعان كەشتەن دە ەرتەڭگىلىك كوڭىلدىرەك دەپ قوسۋعا بولادى. جان ۆالجان ءوزىن باقىتتى سەزىنىپ وياندى. وعان ۇسقىنسىز ءاسۇيدىڭ ءوزى اسەم كورىندى، ونداعى دوڭگەلەك ەسكى ۇستەل دە، جوعارى جاعىندا ەڭكەيتە ىلگەن اينا بار الاسا بۋفەت تە، كونەتوز مامىقتاق تا، ۇستىندە تۋسەننىڭ تۇيىنشەكتەرى شاشىلىپ جاتقان تابىرەتكىلەر دە كوزىنە جىلى كورىندى. الگى تۇيىنشەكتەردىڭ بىرىنەن جان ۆالجاننىڭ ۇلتتىق گۆارديا ءمۋنديرى كورىندى.
كوزەتتا تۋسەنگە سورپا-سۋدى بولمەسىنە اكەپ بەرۋدى تاپسىرىپ، كۇن باتقانشا سىرتقا شىققان جوق. ساعات بەستەر شاماسىندا جاڭا پاتەردى قينالماي-اق جونگە كەلتىرگەن تۋسەن كوزەتتانىڭ ۇستەلىنە قۋىرىلىپ سۋىپ قالعان بالاپاندى قويدى، قىز اكەسىن رەنجىتىپ الماس ءۇشىن ارەڭ ءدام تاتتى.
سوسىن باسىنىڭ قاتتى اۋىرىپ تۇرعانىن سىلتاۋراتىپ، اكەسىنە قايىرلى ءتۇن تىلەپ، ءوز بولمەسىنە بارىپ ىشتەن جاۋىپ الدى. جان ۆالجان بالاپاننىڭ قاناتىن قۇمارتا جەپ، ۇستەلگە شىنتاقتاي وتىرىپ، بىرتە-بىرتە ساباسىنا ءتۇسىپ، ءوزىن قايتادان ءقاۋىپسىز سەزىندى.
وسى قاراپايىم تۇستىكتىڭ تۇسىندا تۋسەن الدەنەشە رەت كەكەشتەنىپ، جان ۆالجانعا:
— تاقسىر! — دەدى. — اينالا ايعاي-شۋ. پاريجدە جۇرت توبەلەسىپ جاتىر.
ءوز شارۋاسىن رەتتەۋدى ويلاپ باسى قاتىپ جۇرگەن جان ۆالجان بۇل سوزگە ونشا زەر سالمادى.
سونىمەن بىرگە ونىڭ ويىن تاعى دا جالعىز قام-قارەكەتى — كوزەتتا ءبولدى.
البەتتە، ول قىزىنىڭ باسى اۋىرعانىنا، العاش كوڭىلىنە كىربىڭ سالىپ شامدانىپ قالعانىنا، ادەتتەگى بويجەتكەندەرگە ءتان ەركەلىگىنە، ءبىر ساتتىك كىرجيۋىنە الاڭداعان جوق، ونىڭ ءبارى ءبىر كۇن، ەكى كۇننەن كەيىن ءىزىم-قايىم بولاتىنىن بىلەدى، ونى مازاسىزداندىرعان ونىڭ بولاشاعى، سول جايىن ول كوبىرەك ويلايدى. نە بولىپ، نە قويca دا، ولاردىڭ باقىتتى ءومىرى قايتادان ءوز ارناسىنا ءتۇسۋى ءۇشىن ەشقانداي كەدەرگى جوق دەپ بىلەدى ول. كەي ساتتە بارلىعى دا مۇمكىن ەمەس سياقتى كورىنىپ كەتەدى دە، كەيدە بارلىعى وپ-وڭاي سەكىلدەنەدى؛ قالاي دەگەنمەن دە بۇل جان ۆالجاننىڭ ءبىر باقىتتى ساتتەرى بولدى. مۇنداي ساتتەر ادەتتە تۇننەن كەيىن كەلەتىن كۇن سياقتى كوڭىل قۇلازىعاننان كەيىن پايدا بولادى، كادىمگى قاراما-قايشىلىق زاڭى بويىنشا جاماندىق پەن جاقسىلىقتىڭ الماسىپ وتىراتىنى سياقتى، ونى ءۇستىرت اقىلمەن انتيتەزا اتاي سالادى. جان ۆالجان ءوزى مەن كوزەتتا ءۇشىن باسپانا تاپقان تىپ-تىنىش كوشەدە ءبىراز ۋاقىتتان بەرى مازاسىن كەتىرىپ، الاڭداتىپ جۇرگەننىڭ بارىنەن شىقتى. ۇزاق ۋاقىت الدىنان تەك تۇنەك قانا كورىنىپ كەلگەن ول ازداپ جارىقتى دا ايىرايىن دەدى. پليۋمە كوشەسىنەن ەش قيىندىقسىز، وعاش وقيعاسىز امان شىعىپ كەتۋدىڭ ءوزى جاقسى باستاما بولدى. ءسىرا، بىرنەشە ايعا فرانسيانى تاستاپ لوندونعا بارىپ قايتقان دا تەرىس بولماس. ءيا، كەتۋ كەرەك. قاسىڭدا كوزەتتا بولسا فرانسيادا تۇردىڭ نە، انگليادا تۇردىڭ نە - ءبارىبىر ەمەس پە. كوزەتتا ونىڭ وتانى بولدى، ونىڭ باقىتى ءۇشىن كوزەتتا جەتىپ جاتىر؛ بالكىم ونىڭ ويلارى كوزەتتانىڭ باقىتى ءۇشىن جەتكىلىكسىز تە شىعار، ول ويلار كەزىندە تۇلا بويىن قالتىراتىپ ۇيىقتاتپاۋشى ەدى، ءقازىر ءتىپتى باسىنا كىرىپ تە شىقپايدى. بۇرىنعى قايعى-قاسىرەتىنىڭ ءبارى كومەسكى تارتىپ، ءقازىر كوڭىلى ۇمىتكە تولى. وعان كوزەتتا قاسىندا بولسا وزىنە تيەسىلى بوپ كورىندى، ءبىراق بۇل كورىنەۋ كوزگە ءوزىن ءوزى الداۋ ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. ويشا ول كوزەتتامەن انگلياعا قالاي باراتىنىن جوسپارلاپ قويدى، الىستاعى قيالىنىڭ كەڭ جازىعىندا ونىڭ باقىتى تۋىپ كەلە جاتقانداي كورىنەدى.
ىلگەرىلى-كەيىندى باياۋ ادىمداي ءجۇرىپ ول وعاش بىردەڭەنى بايقاپ قالدى.
الاسا بۋفەتتىڭ جوعارى جاعىنا ەڭكەيتە ىلىنگەن اينانىڭ قارسىسىنان ول ءتورت جول جازۋدى ايقىن اجىراتتى.
"مەنىڭ سۇيىكتىم! اتتەڭ! اكەم جەدەل ءجۇرۋىمىزدى تالاپ ەتىپ وتىر. بۇگىن كەشكە ءبىز قارۋلى ادام كوشەسىندەگى №7 ۇيدە بولامىز. ءبىر اپتادان كەيىن انگليادا بولامىز.
كوزەتتا، 4 ماۋسىم".
جان ۆالجان ەشتەڭەگە تۇسىنبەي تۇرىپ قالدى.
كەلگەن بەتتە كوزەتتا قاعاز سالاتىن پاپكاسىن، ياعني بيۋۆارىن بۋفەتتىڭ ۇستىنە تاستاي سالعان، ازاپتى مازاسىزدىق تيتىقتاتىپ ونى الۋعا ۇمىتىپ كەتىپتى. ول ءتىپتى پاپكاسىن اشىق تاستاعانىن دا، ءتورت جول حاتىن سورعىشپەن كەپتىرگەندە بار جازۋى ءتۇسىپ قالعانىن دا بايقاماپتى، پليۋمە كوشەسىنەن وتكەن جاس جۇمىسشىعا بەرىگى جىبەرگەن حاتتىڭ ول ەكىنشى داناسى بولعان دا شىققان.
ەندى سول جازۋ ايناعا ءتۇسىپ تۇر.
بۇل ارادا گەومەترياداعى سيممەتريالىق بەينەلەۋدىڭ تاپ ءوزى: ەكىنشى جاعىنان توڭكەرىلىپ تۇسكەن جولدار اينادا ءوزىنىڭ شىن كەسكىنىن تاۋىپ، سوزدەردى انىق وقۋعا بولادى. جان ۆالجاننىڭ كوز الدىنان وسىندا كەلەر قارساڭدا كوزەتتانىڭ ماريۋسكە جازعان حاتى شىعا كەلدى.
ەستەن تاندىرار ەرەك سوققى بۇل.
جان ۆالجان اينانىڭ الدىنا كەلدى. ءتورت جولدى قايتا وقىپ شىعىپ، ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى. وعان بۇل جولدار نايزاعاي جارقىلىندا كورىنگەندەي سەزىلدى. ەسەڭگىرەۋى شىعار، ايتپەسە بۇلاي بولۋى مۇمكىن ەمەس. بۇلاي بولعان جوق.
از-ازداپ ونىڭ قابىلداۋ سەزىمى قالىپقا كەلىپ، ناقتىلانا ءتۇستى، ول كوزەتتانىڭ بيۋۆارىنا قارادى، شىندىق سەزىمى شىنىندا دا قايتىپ ورالدى. ول بيۋۆاردى قولىنا الىپ، "بۇل وسىدان" دەدى وزىنە. ولەردەي ورەكپىپ ول بيۋۆارعا ءتۇسىپ قالعان ءتورت جولعا، ەشقانداي ماعىنا جوق ۇيلەسىمسىز ءسوز ورنەكتەرىنە قايتا-قايتا ءشۇيىلدى. سوسىن بارىپ: "ال مىناۋ تۇككە دە تۇرمايدى عوي، مۇندا ەشتەڭە دە جازىلماعان"، — دەپ بويى دا، ويى دا جەڭىلدەپ كەۋدەسىن كەرە دەم الدى. قۋانىشتى ساتتە مۇنداي ەسسىز قۋانىشتى كىم باستان كەشىرمەدى دەيسىڭ! قيال بىتكەندى سارقىپ بولماي كوڭىل تورىقپايدى.
ول بيۋۆاردى قولىندا ۇستاپ تۇرىپ وعان قايتا-قايتا قاراپ، ءماعىنا-مانسىز شاتتىقپەن ءوزىنىڭ باسىن اينالدىرىپ، جىنداندىرىپ جىبەرە جازداعان سەكەمشىلدىگى مەن ەسەڭگىرەگەنىنە كۇلكىسى كەلدى. ويلاماعان جەردە ول ايناعا قاراپ ەدى، الگى قۇبىلىس قايتا قايتالاندى. وندا ءتورت جول اياۋسىز ناقتىلىقپەن تايعا تاڭبا باسقانداي كوزگە ۇرىپ تۇر. ەندى بۇل ساعىمعا اينالدى. قايتالانعان قۇبىلىس - شىندىق، ول ايدان ايقىن، ول حات، اينا ونى اينىتپاي ءتۇسىرىپ تۇر. جان ۆالجان ەندى ءبارىن دە ءتۇسىندى.
جان ۆالجان تەڭسەلىپ كەتىپ بيۋۆاردى قولىنان ءتۇسىرىپ الىپ بۋفەتتىڭ جانىندا تۇرعان مامىقتاققا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى؛ باسى سالبىراپ، جانارى اينەكتەنىپ، ويى شاتاستى. مۇنىڭ ءبارى شىن، دەدى ول ىشتەي، ەندى جارىق ساۋلەم ماڭگىگە ءسوندى، بۇل كوزەتتانىڭ بىرەۋگە جازعان حاتى بولدى. سويتە وتىرىپ قاتتى ىزالانعان ول جانىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن ىرىلداعان ءبىر دىبىس ەسىتكەندەي بولدى. ارىستاننىڭ اپانىنىڭ الدىنداعى ەتىن الىپ كورسىن دەيدى ول ءۇن.
ءبىر عاجابى ءارى وكىنەرلىگى، ماريۋس ءالى كوزەتتانىڭ حاتىن العان جوق؛ جاعداي وپاسىزدىق جاساپ، ونى جان ۆالجانعا بۇرىن جەتكىزدى.
وسى كۇنگە دەيىن جان ۆالجان تاعدىردىڭ سىنىنان جەڭىلگەن جوق ەدى. تىرلىگىندە تاۋى شاعىلار تاقسىرەتتىڭ تالايىن تارتتى؛ سۇم تاعدىردىڭ پەندەگە جاسار زورلىق-زومبىلىعىنىڭ ەشقايسىسى دا ونى وراپ وتكەن جوق؛ جازالاۋدىڭ بەس قارۋىن تۇگەل اسىنعان، قوعامدىق سوقىر سەنىمنىڭ شىرماۋىنداعى شادىركوز زۇلمات ونى ۇدايى نىسانادا ۇستاپ، قىر سوڭىنان قالماي كەلدى. ءبىراق ول ەشقايسىنان قىڭبادى، ەشقايسىنا باسىن دا يمەدى. قاجەت بولعان كەزىندە ول ۇرت شەشىمدەر دە قابىلدادى، ءوزى كۇرەسىپ جەڭىپ العان دەربەستىگىن تابانعا تاپتاتتى، باس بوستاندىعىنان دا ايىرىلدى، باسىن بايگەگە دە تىكتى، بارىنەن ايىرىلدى، ءبارىن دە كوردى، ءبىراق تاباندىلىعىنان، قاجىر-قايراتىنان ايىرىلعان جوق، كەيبىر جانكەشتىلەر سياقتى وزىنەن دە بەزگەن جوق. بىلايىنشا، مۇمكىن بولعان بارلىق ازاپ-قايعىمەن كۇرەستە شىڭدالعان ونىڭ ار-وجدانى ءوز بيىگىنەن تۇسكەن ەمەس. الايدا ونىڭ جۇرەگىنە ءقازىر بىرەۋ تەرەڭىرەك ۇڭىلەر بولسا، السىرەي باستاعانىن كورەر ەدى.
تاعدىر ازىرلەگەن جازا-سىناقتىڭ ەڭ ءبىر جان شوشىرلىعىنىڭ ىشىندەگى بارىنەن ازاپتىسى مىناۋ بولعالى تۇر. قىپ-قىزىل بوپ قىزعان وت-اۋىزدىڭ ءدال مۇنداي قىرىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن كورگەن ەمەس. ول بويىندا قالعىپ جاتقان سەزىمدەردىڭ ءبارى قايتا جاندانعانىن بايقادى. ءوزى ەلەي بەرمەيتىن جۇيكەسىنىڭ شانشىپ-شانشىپ كەتكەنىن سەزدى. اپىراي! سىناقتىڭ ەڭ ۇلىسى، دۇرىسىراق ايتقاندا، بىردەن-بىرى — سۇيىكتى ادامىڭنان ايىرىلۋ ەكەن عوي.
بەيشارا جان ۆالجان قارتتىڭ كوزەتتانى، ارينە، تەك اكە رەتىندە عانا جاقسى كورەگەنىن ءبىز بۇرىن دا اتاپ وتكەنبىز. ونىڭ جەتىم تىرلىگى، جەتىمدىك تاعدىرى بۇل ماحابباتقا اكەلىك سۇيىسپەنشىلىك سەزىمنىڭ بارلىق ءتۇرىن سىيعىزدى: ول كوزەتتانى قىزى رەتىندە ءسۇيدى، اناسى رەتىندە ءسۇيدى، قارىنداسى رەتىندە ءسۇيدى. الايدا وندا اشىنا دا، ايەل دە بولعان ەمەس، ال تابيعات شىركىن قارسىلىق كەلتىرگەن قارجىنى قابىلدامايتىن نەسيە بەرۋشى عوي، سوندىقتان دا ايەلگە دەگەن ماحاببات سەزىمدەردىڭ ىشىندەگى ەڭ تۇراقتىسى، كوزسىزى مەن كومەسكىسى، كوز قارىقتىرار تازاسى، ەسەبى جوق اسپانى، پەرىشتەسى، بارلىعىمەن ارالاسىپ كەتكەن قۇدايىسى. بۇل سەزىمنەن گورى تۇيسىك، تۇيسىكتەن گورى سەزىم بولدى، ءبىراق كوزگە كورىنبەسە دە سەزىلەتىن ناقتى تۇيسىك. ونىڭ كوزەتتاعا دەگەن وسىنداي ەڭ ىزگى ءىلتيپات سەزىمىندە، تۋرا ماعىناسىمەن ايتقاندا، تاۋ قويناۋىندا قايماعى بۇزىلماي جاتقان التىن جۇلگەدەي التىن تامىر جاسىرىلۋلى ەدى.
وقىرمان ونىڭ جۇرەگىن تولقىتىپ تۇرعاننىڭ نە ەكەنىن ەندى تۇسىنگەن شىعار. كوزەتتا بولماسا، وسى بالا بولماسا جان ۆالجان عۇمىر بويى جاقسى كورىپ، سۇيەتىن باسقاداي ەشتەڭەنى بىلگەن ەمەس. ءبىر بىرىمەن الماسىپ وتىراتىن قۇمارلىق پەن اۋەستىك ونىڭ جۇرەگىندە ءىز قالدىرعان جوق، ادەتتە قىستاپ شىققان اعاشتىڭ جاپىراعى اشىق جاسىل، كۇڭگىرت جاسىل بولىپ وزگەرىپ جاتادى عوي، سونداي وزگەرىس ءومىرىنىڭ التىنشى اسقارىنا قادام باسقان ادامنىڭ جۇزىنەن كورىندى. قورىتا كەلگەندە، الدەنەشە ەسكە سالعانىمىزداي، سەزىمدەردىڭ تۇتاسا كەلىپ، اجىراماس ءبىر بولمىسقا اينالۋى اسقان ادامگەرشىلىك پەن پاراساتتىڭ، شەكسىز مەيىرىمنىڭ ارقاسى، سول راقىمشىلدىق جان ۆالجاندى كوزەتتانىڭ اكەسى ەتتى. ال بۇل ادەتتەن تىس وعاش اكەلىك، ونىڭ بويىندا اتانىڭ دا، بالانىڭ دا، باۋىردىڭ دا نىشانى بار، اكە بولعاندا دا انالىق مەيىرىم ەسىپ تۇراتىن اكە، كوزەتتانى ءتاڭىر تۇتىپ، شىراعىم، تۇراعىم، وتباسىم، وتانىم، جۇماعىم دەپ سۇيەتىن اكە.
بارلىعى دا قايتىپ ورالماستاي قۇرىدى، قىزى قاشقاقتاپ، كوشكەن بۇلت، اققان سۋ قۇساپ ۋىستان سۋسىپ بارادى، بۇل ەندى اجالدان بەتەر اقيقات دەپ ۇققاندا ول: "ونىڭ جۇرەگى باسقاعا ىنتىق، ونىڭ بار تىرلىگى ەندى باسقا جاندا، سۇيگەن عاشىعى بار، ال مەن — تەك اكە عانامىن، وزگەشە تىرلىك ەتە المايمىن" دەپ ويلادى؛ وعان ەندى ەش كۇمانى قالماعان كەزدە: "ول مەنى تاستاپ كەتپەك!" دەگەن وي ونى شەكتەن شىعارىپ جىبەردى. قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن دە ىستەدى - ال، ناتيجەسى مىنانداي بولىپ وتىر. سوندا قالاي بولعانى؟ بۇل ەشكىم دە بولماي قالعانى ما؟ ول اشۋ-ىزادان قالشىلداپ كەتتى. ءجان-تانىنىڭ ءاربىر بولشەگىنەن ول ءدىر ەتىپ ويانعان وزىمشىلدىكتى ءتۇيسىندى، جانىنىڭ ءتۇپسىز "مەنى" ىرىلداپ قويا بەردى.
ىشكى اپاتتار دا بولادى. وكىنىشكە ۇرىندىراتىن سەنىم ادام جانىنا كەيدە ونىڭ بولمىسىن قۇرايتىن تەرەڭ نەگىزدەرىن قيراتىپ جايپاماي وتە المايدى. مۇنداي شەككە جەتكەن قايعى-قاسىرەت جەڭىلۋدى، ار-وجداننىڭ بار پارمەنىمەن قاشۋدى بىلدىرەدى. بۇل ەڭ ءقاۋىپتى، ەڭ قاتەرلى ساتتەر. وزىنە دەگەن سەنىمىن ساقتاپ، بورىشىن ورىنداي وتىرىپ مۇندايدى مىزعىماي باستان وتكىزەتىندەر ءبىزدىڭ ارامىزدا از. ۋايىم-قايعى ساباسىنا سىيماعاندا ەڭ ىزگى اسقاق ادامگەرشىلىكتىڭ ءوزى سىر بەرەدى. جان ۆالجان بيۋۆاردى قولىنا قايتا الىپ، سۇمدىق اقيقاتقا كوزى جەتتى، جانارىن اۋدارماي، جوققا شىعارۋعا بولمايتىن ءتورت جولعا ءۇڭىلىپ ەڭكەيگەن بويى قاتتى دا قالدى؛ وسىناۋ تولى كوڭىلدىڭ كۇل-پارشاسى شىعادى دەپ ويلاۋدىڭ ءوزى زار-مۇڭ لەبىن سەبەزدەيدى.
ول ءوزىنىڭ دەرتتى بولجامىندا اۋماعىن ۇلعايتا كورسەتكەن جاڭالىعىنا ۇڭىلگەن سايىن ىشكى تىنىشتىعىنان ايىرىلىپ، سۇمدىق قۇلازىدى، كىسىنىڭ سابىرى تاۋسىلىپ، تىنىشتىعى جانسىز مۇسىنگە اينالعاننان جامان نە بار.
ءوزىنىڭ ىرقىنان تىس تاعدىرى جاساعان سۇمدىق قادامدى ويشا ەكشەپ، وتكەن جازداعى سەكەم-سەزىگىن ەسكە الدى، سودان بەكەر-اق بويىن اۋلاق سالىپتى، وندا بۇل ءتۇپسىز شىڭىراۋدىڭ ەرنەۋىندە عانا تۇرعان سياقتى ەدى، قازىرگى تاپ بولعانى دا سول شىڭىراۋ، ءبىراق جان ۆالجان ونىڭ ەندى ەرنەۋىندە ەمەس، تاپ تۇبىندە.
قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن ازاپقا قالاي قۇلاپ تۇسكەنىن ول ءوزى دە اڭداماي قالدى. كۇندى ۇدايى كورىپ تۇرامىن عوي دەپ توپشىلاۋشى ەدى، مىنە، ءومىرىنىڭ جارىعى ءسوندى.
الايدا تۇيسىگى وعان دۇرىس جول نۇسقادى. جان ۆالجان كەيبىر جاعدايلاردى، ولاردىڭ ايى-كۇنىن جاقىنداتىپ، كوزەتتانىڭ ءجۇزى قاشان نۇرلانىپ، قاشان بوزارعانىن، قاشان "مىناۋ سول" دەپ قالعانىن ەسكە ءتۇسىردى. ۇمىتسىزدىكتىڭ كورەگەندىگى — وزىندىك ءبىر قۇپيا ساداق، ونىڭ جەبەسى نىساناعا قاشاندا ءدوپ تيەدى. ونىڭ العاشقى بولجامى ءماريۋستىڭ ىزىنە ءتۇسىردى، ونىڭ اتىن بىلمەي ءجۇرۋشى ەدى، ەندى ونىڭ كىم ەكەنىن تاپتى. اياۋسىز شىعا كەلگەن ەستەلىكتەردىڭ تەرەڭىنەن ول ليۋكسەمبۋرگ باعىندا قىدىرىپ جۇرەتىن ماحاببات قىزىعىن ىزدەگەن بەيشارا، سەنتيمەنتالدى رومانداردىڭ كەيىپكەرى، وڭباعان اقىماق بەيتانىستى ايقىن كوردى، سونداي سۇيەتىن اكەسى قاسىندا جۇرگەن قىزعا كوز سالۋى بارىپ تۇرعان ەسۋاستىعى ەمەس پە!
وسى كۇيزەلىستىڭ باستى كۇناكارى سول جىگىت ەكەنىن، ءبارىنىڭ باستاۋ كوزى سوندا جاتقانىن انىقتاعان سوڭ پاراسات تۇرعىسىنان تۇلەگەن كىسى، ءوز كوڭىلىندە زۇلىمدىقپەن قانشا كۇرەسىپ، بار ءومىرى، باستان كەشكەن بارلىق مۇڭ-زارى مەن باقىتسىزدىعى ماحابباتقا اينالۋىنا قىرۋار كۇش-جىگەر جۇمساعان جان ۆالجان ءوز جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىنە ءۇڭىلىپ، ودان وشپەندىلىكتىڭ ەلەسىن كوردى.
ۇلى قايعى قاجىتادى. ول ومىرگە دەگەن ەرىك-جىگەردەن ايىرادى. قايعى-قاسىرەتتى ۇققان كىسى وزىنەن بىردەڭە كەتىپ بارا جاتقانىن سەزەدى. جاس كەزدە تاپ بولعان قايعى قاپالاندىرادى، ال ەرەسەك كەزىڭدەگى ەسەڭگىرەتەدى. اتتەگەن-اي! قانىڭ قىزۋ، شاشىڭ قارا، باسىڭ ءتۇزۋ، الاۋداي ونى اسقاق ۇستايتىن كەزىڭدە، تاعدىردىڭ تۇيىنشەگى ءالى تارقاتىلماعان تۇستا، ءمولدىر ماحابباتقا لىق تولى جۇرەگىڭنىڭ سوعىسىنا باسقا جۇرەك جاۋاپ قاتىپ، قاتەلىگىڭدى تۇزەتەتىن ۋاقىت باردا، كۇللى ايەل، كۇللى كۇلكى، كۇللى كەلەشەك ءھام كۇللى قيىر ءالى الدا تۇرعاندا، ومىرلىك قۋات-كۇشىڭ بويعا سىيماي جۇرگەندە دە تورىعۋ دەگەن سۇمدىق ۇرەيلى ەدى عوي. ال ول قارتايعاندا قانداي بولماق: بارلىعى بارا-بارا كومەسكى تارتىپ، ءومىردىڭ ىمىرتىنا قاراي زىمىراتىپ، وعان جەتكەن سوڭ الدىڭنان تەك كور قاراڭعىلىعىنىڭ جۇلدىزدارى عانا جىلتىرايدى ەمەس پە!
ول ويلانىپ-تولعانىپ وتىرعاندا بولمەگە تۋسەن كەلىپ كىردى. جان ۆالجان ورنىنان تۇرىپ ودان:
— مۇنىڭ ءوزى قايدا بولىپ جاتقانىن بىلمەيسىڭ بە؟ - دەپ سۇرادى.
تۇسىنبەي قالعان تۋسەن:
— سىزگە نە كەرەك ەدى؟ - دەپ سۇرادى.
— ءسىز ماعان ءبىر جەرلەردە جۇرت توبەلەسىپ جاتىر دەگەن سياقتى ەدىڭىز عوي.
— Ah، ءيا! - دەپ جاۋاپ قاتتى تۋسەن. - ول سەن-مەرري جاعىندا.
بىزگە ەڭ قۇپيا ويىمىز وزىمىزدەن تىس تۋىنداتىپ جاتاتىن ساناسىز قىلىقتار ءتان. زايىرى، جاڭا عانا ءوزى مويىنداعان سونداي سىلكىنىستىڭ اسەرى بولۋى كەرەك، جان ۆالجان بەس مينوتتەن سوڭ كوشەدەن ءبىر-اق شىقتى.
جالاڭباس ءوز ءۇيىنىڭ تۇعىرتاسىندا وتىردى. تەگىندە بىردەڭەگە قۇلاق ءتۇرىپ، تىڭ تىڭداعان سياقتى.
ەكىنشى تاراۋ
گاۆروش — جارىقتىڭ جاۋى
وسىلاي ول قانشا ۋاقىت وتىردى؟ وي تولعانىستارىنىڭ ىلگەرى-كەيىندى اعىسى قانداي بولدى؟ قايتا تۇلەدى مە؟ الدە سول قۇلاعاننان تۇرا الماي جاتىر ما؟ رۋحى سونشالىق ءتۇسىپ جاسىپ قالدى ما ەكەن؟ قايتادان ءدۇر سىلكىنىپ، ءوز جۇرەگىنەن تايانىش تابا الا ما؟ شىنتۋايتتاپ كەلگەندە، بۇعان ونىڭ ءوزى دە جاۋاپ بەرە الماس ەدى.
كوشە بوس. ۇيلەرىنە اسىعىس ورالىپ كەلە جاتقان بىرنەشە ازاماتتىڭ مۇنى بايقاي قويۋى نەعايبىل. ءقاۋىپتى كەزەڭدە اركىمنىڭ وزىمەن ءوزى بولاتىن ادەتى. فونارشى №7 ءۇيدىڭ قاقپاسىنا قارسى ىلىنگەن شامدى جاقتى دا تايىپ تۇردى. ەگەر ول جان ۆالجاندى كورسە دە سونداي قاراڭعىلىقتا ءتىرى جان دەپ ويلاماس ەدى. ول قاقپانىڭ اۋزىنداعى تۇعىرتاستا مۇز مۇسىنگە اينالعان ەلەسكە ۇقساپ وتىرعان-دى. تورىعۋدىڭ ءبىر قاسيەتى — مۇزداۋ. دابىل قاعىلىپ، الىستان توبىردىڭ دابىرا-دۋى ەستىلدى. قوڭىراۋدىڭ اسىعىس بەيبەرەكەت سوعىسىن باسىپ، بۇلىكتىڭ ۋ-شۋىنا ۇلاسىپ، سەن-پولدىڭ مۇنارا ساعاتى اسپاي-ساسپاي ون ءبىردى سوقتى؛ دابىل ادام قولىنىڭ ءىسى، ۋاقىت — قۇدايدىڭ ءىسى. ساعاتتىڭ سوعىسى جان ۆالجانعا ەشقانداي اسەر ەتكەن جوق، ول ءتىپتى ءمىز دە باقپادى. الايدا ءدال سول ساتتە ورتالىق بازار جاعىنان دۇركىرەتە اتىلعان مىلتىق داۋىسى شىقتى؛ سوسىن قايتادان قۇلاق تۇندىرارلىق قاتتى اتىس باستالدى، شاماسى، بۇل شانۆرەري كوشەسىندەگى ەكىنشى شابۋىلدىڭ دابىلى بولسا كەرەك، ونى ءماريۋستىڭ تويتارعانىن الگىندە عانا كورگەنبىز. وسى دۇركىن-دۇركىن اتىس تۇسىندا اشۋ-ىزاسى ءتۇن تۇنەگىمەن ۇدەي تۇسكەن جان ۆالجان ءدىر ەتە قالدى. ورنىنان تۇرىپ، سارتىل-گۇرسىل شىققان جاققا بۇرىلدى، سوسىن تۇعىرتاسقا قايتا وتىرىپ، قولىن الدىنا ايقاستىردى، باسى قايتا سالبىراپ كەۋدەسىنە ءتۇسىپ كەتتى.
وزىمەن ءوزىنىڭ كوڭىلسىز اڭگىمەسىنە قايتا كىرىستى.
كەنەت ول باسىن كوتەرىپ الدى — كوشەدە بىرەۋ-مىرەۋ جۇرگەن سياقتى، تاياۋ ماڭنان اياق الىس انىق ەستىلەدى، كوزىن قاداپ كوشە تۇيىقتالار تۇستاعى ارحيۆ ءۇيىنىڭ الدىنان فوناردىڭ جارىعىمەن جاس تا كوڭىلدى بوزعىلت ءجۇزدى كوردى.
قارۋلى ادام كوشەسىنە گاۆروش كەلگەن ەدى.
ول جوعارىعا قاراپ بىردەڭەنى ىزدەيتىن سەكىلدى.
جان ۆالجاندى ول كوردى، ءبىراق نازار اۋدارعان جوق.
جوعارىنى شولىپ، گاۆروش تومەنگى جاقتى قاراي باستادى؛ اياعىنىڭ ۇشىمەن ءبىرىنشى قاباتتىڭ تەرەزەلەرى مەن ەسىكتەرىن تەكسەرىپ كوردى، ولاردىڭ ءبارى جابىق ەكەن، ءبىرى قۇلىپتاۋلى بولسا، ەكىنشىسى ىشتەن ءىلىپ الىنعان. وسىلاي بارريكادا جاساپ العان بەس ءۇيدىڭ كىرىس ەسىگىن تەكسەرىپ، يىعىن ءبىر قيقاڭ ەتكىزىپ، ءىستىڭ ءمان-جايىن مىنانداي سوزبەن انىقتادى:
— ءتايىرى السىن!
سوسىن جوعارىعا قايتا قاراي باستادى.
سول ساتتە كوڭىل كۇيىنە وراي ەشتەڭەگە نازار اۋدارۋعا زاۋقى جوق جان ۆالجاننىڭ قويعان سۇراققا جاۋاپ قايتارۋىنىڭ ءوزى نەعايبىل ەدى، سوعان قاراماستان مىناۋ بالامەن ءتىل قاتىسىپ قالعىسى كەلدى.
— بالاقاي! — دەدى ول. — ساعان كەرەگى نە؟
— ماعان تاماقتانۋ كەرەك، — دەپ گاۆروش اشىق مويىندادى دا، نامىستانىپ قالىپ، — ءوزىڭىز بالاقايسىز، — دەدى.
جان ۆالجان قالتاسىن اقتارىپ بەس فرانكتىك تەڭگە الىپ شىقتى.
ۇشىپ-قونۋشىلار تۇقىمىنا جاتاتىن گاۆروش سويتكەنشە بولماي ءبىر اياعىنان ەكىنشىسىنە سەكىرىپ ءتۇسىپ، جەردەن تاس الدى. فوناردى كورسەتىپ:
— قاراڭىزشى! — دەدى ول. — مۇندا سىزدەردىڭ ءالى شامدارىڭىز بار ەكەن. سىزدەر تارتىپكە باعىنبايتىن كورىنەسىزدەر، دوستار. بۇل دۇرىس ەمەس. ال، قانە، بۇل كۇننىڭ كوزىن قۇرتايىق.
ول فونارعا تاس لاقتىردى. اينەگى بىت-شىت بولىپ جان-جاققا ۇشتى، قارسىداعى ۇيلەردىڭ بوي تاسالاپ قالقانىڭ استىندا وتىرعان تۇرعىندارى: "مىنە، ەندى توقسان ءۇشىنشى جىل باستالايىن دەدى!" دەپ قاقساپ قويا بەردى.
فونار قاتتى تەڭسەلىپ بارىپ جالپ ەتىپ ءسوندى. كوشە بىردەن قاپ-قاراڭعى بولدى.
— سولاي، سولاي، كەمپىر-كوشە، — دەپ قۋاتتاپ قويدى گاۆروش، — ەندى تۇنگى تەبەتەيىڭدى كيە بەر.
سوسىن جان ۆالجانعا بۇرىلىپ سۇراق قويدى.
— اناۋ كوشەنىڭ شەتىندە سوستيىپ تۇرعان ءداۋ ساراي قالاي اتالادى؟ ارحيۆ دەي مە، قالاي؟ مىناۋ تۇككە كەرەك جوق جۋان باعاندارىن تالقانداپ بارريكادا جاساسا عوي، قىزىق سوندا بولار ەدى!
جان ۆالجان گاۆروشتىڭ قاسىنا كەلدى.
— بايعۇس! تاماق ىشكىسى كەلەدى ەكەن، — دەپ مىڭگىرلەدى دە بەس فرانكتىك تەڭگەنى قولىنا ۇستاتتى.
گاۆروش مۇرنىن كوتەرىپ، مىنا "سۋدىڭ" ۇلكەندىگىنە تاڭداندى؛ قاراڭعىدا جالتىراعان ءىرى تەڭگە كوزىن قارىقتىردى. بەس فرانكتىك تەڭگە جونىندە قۇلاعى ەستىگەنى بار، ونىڭ داڭقىن دا بىلەدى، ەندى مىنە، سونىڭ ءبىرىن قولىمەن ۇستاپ قايران قالىپ تۇر.
— مىناۋ جولبارىسقا قاراپ كورەلىك! — دەدى ول
ازدى-كەم تەڭگەگە قاراپ تۇردى دا، جان ۆالجانعا بۇرىلىپ، اقشاسىن وزىنە ۇسىنىپ، ايبارلى ءبىر كەيىپپەن:
— بۋرجۋا! — دەدى. — ماعان بۇدان فونارلاردى سىندىرعان ارتىق. جابايى جىرتقىشىڭىزدى ءوزىڭىز الىڭىز. مەنى ساتىپ الا المايسىز. ونىڭ تىرناعى بەسەۋ بولسا دا ماعان باتپايدى.
— سەنىڭ شەشەڭ بار ما؟ — دەپ سۇرادى جان ۆالجان.
— سىزدىكىندەي بولماسا دا، بار، — دەپ ويلانباي جاۋاپ بەردى گاۆروش.
— وندا مىناۋ اقشانى اناڭ ءۇشىن ال، — دەدى جان ۆالجان.
گاۆروشتى بۇل ءسوز تولقىتتى. ونىڭ ۇستىنە سويلەسىپ تۇرعان بۇل ادامى باس كيىمسىز ەكەن، بۇل وعان سەنۋگە بولاتىنىن ايعاقتاعانداي.
— شىنىمەن بە؟ — دەپ سۇرادى ول. — بۇل ماعان فونارلاردى سىندىرماس ءۇشىن بەرىلىپ جاتقان جوق قوي؟
— قانشا قاجەت بولسا، سونشا سىندىر.
— ءسىز جاقسى بالاقايسىز، — دەپ گاۆروش بەس فرانكتىك تەڭگەنى قالتاسىنا سۇڭگىتتى.
ونىڭ سەنىمى ارتىپ، تاعى دا سۇراق قويدى.
— ءسىز وسى ۇيدە تۇراسىز با؟
— ءيا، ونىڭ نە كەرەگى بار؟
— ماعان ءنومىرى جەتىنشى ءۇيدى كورسەتە الاسىز با؟
— ساعان ءنومىرى جەتىنشى ءۇيدىڭ قاجەتى قانشا؟
بالا ءمۇدىرىپ قالدى، تىم كوبىرەك ايتىپ قويدىم با دەپ قورىقتى، ىزالانىپ بەس ساۋساعىن تۇگەل شاشىنىڭ اراسىنا تىعىپ جىبەردى:
— جاي انشەيىن!
جان ۆالجاننىڭ ويىنا ءبىر بولجام ءتۇستى. مازاسىزدىق مەڭدەگەن جاندا وسىنداي ءبىر ايىعار سوت بولادى.
— بالكىم، سەن ماعان كۇتىپ جۇرگەن حاتىمدى اكەلگەن شىعارسىڭ؟ — دەپ سۇرادى ول.
— سىزگە مە؟ — دەدى گاۆروش. — ءسىز ايەل ەمەسسىز عوي.
— حات مادمۋازەل كوزەتتاعا جولدانعان، سولاي ەمەس پە؟
— كوزەتتا دەيدى؟ — دەپ بۇرق ەتتى گاۆروش. — وندا ءدال سولاي جازىلعانداي-اق! كۇلكىلى ەسىم ەكەن.
ەندەشە بىلاي، مەن وعان حاتتى تاپسىرۋىم كەرەك، — دەپ جاريالادى جان ۆالجان. — ونىڭدى مىندا اكەل.
ونداي بولعان جاعدايدا مەنىڭ بارريكادادان جىبەرىلگەنىمدى بىلەسىز عوي.
ارينە، بىلەمىن.
گاۆروش قولىن باسقا قالتاسىنا سالىپ ءتورت بۇكتەلگەن قاعازدى اشىپ شىقتى.
سوسىن قولىن شەكەسىنە قويىپ قۇرمەت ەتتى. قۇرمەتتى جەدەلحات، — دەدى ول. — ۋاقىتشا ۇكىمەتتەن جولدانعان.
— اكەل بەرى، — دەدى جان ۆالجان.
گاۆروش قاعازدى باسىنان جوعارى كوتەرىپ ۇستاپ تۇردى. مۇنى ماحابباتتىڭ شيمايى دەپ ويلاپ قاپ جۇرمەڭىز. ول ايەلگە جازىلعان، ءبىراق حالىق اتىنان. ءبىز، ەركەكتەر، سوعىسامىز، ال ءالسىز جىنىستى قاستەرلەيمىز. كەربەز سالدار كەز كەلگەن جەڭىلتەك ەركەتوتايلارعا قۇپيا حات جولدايتىن جوعارى تاپتاعىداي ەمەس، بىزدە ءبارى ناقتى.
— اكەل!
— شىنىندا، ءسىز جاقسى بالاقاي سياقتىسىز، — دەپ ءسوزىن جالعاستىردى گاۆروش.
— تەزىرەك اكەل ەندى.
— مىنەكيىڭىز.
ول حاتتى جان ۆالجانعا تاپسىردى.
— اسىعىڭىز، بەلگىسىز مىرزا، بەلگىسىز مامزەل سارعايا كۇتىپ، زارىعىپ وتىرعان شىعار.
گاۆروش ءوزىنىڭ تاپقىر سوزىنە تىم رازى بولدى.
— جاۋابىن قايدا جىبەرۋ كەرەك؟ — دەپ سۇرادى جان ۆالجان. — سەن-مەرريگە مە؟
— ءسال قاتەلەسىپ كەتتىڭىز! — دەدى گاۆروش داۋىستاپ. — سامسا اسىعىستىڭ اسى ەمەس دەگەن عوي. بۇل حات شانۆرەري كوشەسىندەگى بارريكادادان، مەن سوعان ورالامىن. تىنىشتى ءتۇن، ازامات!
وسى سوزبەن گاۆروش كەتتى، نەمەسە، دۇرىسىن ايتقاندا ۇشىپ كەلگەن جاعىنا قۇستاي ۇشتى. ول قاراڭعىلىق قوينىنا قايتا كىرىپ، ءپاس تارتپاس شاپشاڭدىعىمەن تۇنەكتى بۇرعىلاپ تەسىپ كەلە جاتقان سەكىلدى، قارۋلى ادام كوشەسى بولسا، قايتادان قاڭىراعان ءۇنسىز قالپىنا كوشتى، كوزدى اشىپ-جۇمعانداي بولماي، بويىندا كورگەن ءتۇس پەن كولەڭكەدەن بىردەڭە بار سياقتى، ءبىرتۇرلى بالا قاراۋىتقان ۇيلەردىڭ قاتارى اراسىنداعى قاراڭعىلىققا باسىمەن سۇڭگىپ جونەلدى. بىرنەشە مينوتتەن كەيىن سىنعان ءبىر فوناردىڭ اينەكتەرى ساتىر-كۇتىر كوشە تابانىنا تاعى ءتۇسىپ، تۇككە تۇسىنبەگەن تۇرعىنداردى تاعى دا وياتپاعاندا ونى تۇنەككە ەنىپ ەرىپ، جويىلىپ كەتتى دەۋگە بولاتىن ەدى. شوم كوشەسىمەن زىمىراپ بارا جاتىپ گاۆروش وسىنى جاسادى.
ءۇشىنشى تapay
كوزەتتا مەن تۋسەن ۇيىقتاپ جاتقاندا
جان ۆالجان ءماريۋستىڭ حاتىمەن ورالدى.
ولجاسىن ۇياسىنا الىپ كەلە جاتقان جاپالاق سياقتى قاراڭعىلىققا رازى ول باسپالداقتى سيپالاپ جوعارى كوتەرىلدى دە، ەسىگىن اقىرىن عانا اشىپ، جاۋىپ، بولمەسىنەن قۇلاق ءتۇرىپ، شۋ ەشتەڭە جوق پا ەكەن دەپ ەلەڭدەپ، شاماسى كوزەتتا مەن تۋسەن ۇيىقتاپ جاتقانىن انىقتاپ قانا كوڭىلى ورنىنا ءتۇستى. فيۋمادا قوسپاسى قۇيىلعان شىنى ساۋىتتى تۇتاتۋ ءۇشىن بىرنەشە سىرىڭكەنى شىعىندادى، قولى دىرىلدەپ ۇرلىق قىلعانداي ۇرەيلەندى. اقىرى، شىراق جانىپ، ۇستەلدى شىنتاقتاي وتىرىپ ول حاتتى اشىپ، وقۋعا كىرىستى.
كىسى قاتتى تولقىعاندا قاعازدى وقىمايدى، تارپا باس سالادى، ونى قۇرباندىعىنداي ۋىسىنا قىسىپ، ۋماجدايدى، وعان وشپەندىلىكتىڭ شەڭگەلىن باتىرادى، سوڭىنا كوز جۇگىرتىپ، سەكىرىپ باسىنا تۇسەدى. نازارى ءبىر ورىندا تۇرماي، بۇلتالاقتاپ، الدىنداعىنى جالپى شولىپ، تەك وزىنە كەرەگىن عانا ىزدەپ، ءبىر جەرىنە كەپ توقتايدى، باسقاسىنىڭ ءبارى ول ءۇشىن جويىلىپ كەتەدى. جان ۆالجان دا ءماريۋستىڭ حاتىنان تەك مىنا جەرىن عانا ۇستاپ قالدى.
"...مەن ولەمىن. وسى جولداردى وقىپ جاتقانىڭدا مەنىڭ جانىم سەنىڭ قاسىڭدا بولىپ..."
وسى جولداردى وقىپ ول كەرەمەت قۋاندى، سەزىمنىڭ اپ-ساتتە الماسۋى جاندى جانشىپ جىبەرگەندەي ساتتەر بولادى عوي، جان ۆالجان ماس ادامداي ءماريۋستىڭ حاتىنا تاڭدانا قارادى، كوز الدىنا جەككورەتىن جان يەسىنىڭ ءولىمى سىندى كەرەمەت كورىنىس كەلدى.
كوڭىلىندە ول قۋانىشتىڭ جابايى ءبىر ىزىعۋ ءۇنىن سىرتقا شىعاردى. سونىمەن، ءبارى دە ءبىتتى. شەشىمى ول كۇتكەندىگىدەن الدەقايدا بۇرىن ءارى تەز بولدى. ونىڭ جولىندا كەسە كولدەنەڭ تۇرعان بولمىس جويىلدى. ماريۋس ماجبۇرلىكسىز، ءوز ەركىمەن ومىردەن كەتەدى. جان ۆالجاننىڭ قاتىسۋىنسىز، مۇنىڭ تاراپىنان ەشقانداي كىنا بولماي "ول ادام" ۇزاماي ولەدى. بالكىم، ءولىپ تە قالعان شىعار. ەندى ول ءوزىنىڭ الاسۇرىپ ورەكپىگەن كوڭىلىن وي تارازىسىنا تارتىپ كوردى. جوق. ول ءالى ءتىرى. حات، زايىرى، كوزەتتا ەرتەڭ تاڭەرتەڭ وقيدى دەگەن ەسەپپەن جازىلسا كەرەك؛ ەكى دۇركىن اتىستان كەيىن، ساعات ون ءبىر مەن ءتۇن ورتاسىنا دەيىنگى ارالىقتا ەشتەڭە بولعان جوق؛ بارريكادانى تەك كۇن شىعا عانا شىنداپ شابۋىلدايدى، ءبىراق "ول ادام" كوتەرىلىسكە تارتىلعالى ءبىراز بولدى عوي، ونى ءولدى دەپ ساناسا دا ارتىق ەمەس، اجالدىڭ اران ءتىستى دوڭعالاعىنىڭ استىندا جاتقان شىعار. جان ۆالجان ءوزىنىڭ ازات كۇنى تۋعانىن سەزدى. دەمەك، ەندى ول كوزەتتامەن قايتادان ەكەۋى-اق بولادى. باقاستىق ءبىتتى، مۇنىڭ الدىنان بولاشاق قايتا اشىلدى. ول ءۇشىن حاتتى تەك قالتاعا جاسىرۋ عانا قالدى. "ول اداممەن" نە بولعانىن كوزەتتا ەشقاشان بىلمەيدى. "ەندى تاعدىر جازعاننىڭ وزدىگىنەن ورىندالۋىنا تەك بوگەت بولماۋ كەرەك، — دەپ ويلادى ول. — Aناۋ ادام قۇتىلۋى مۇمكىن ەمەس. ەگەر ءازىر ولمەسە، سوز جوق ولەدى. بۇل باقىت قوي!"
وسىنى ايتىپ ول قابارىپ كەتتى.
سوسىن تومەنگە ءتۇسىپ، قاقپاشىنى وياتتى.
شاماسى ءبىر ساعات وتكەندە جان ۆالجان ۇلتتىق ۇلاننىڭ كيىمىن كيىپ، قولىنا قارۋ ۇستاپ ۇيدەن شىقتى. قاقپاشى وعان قارۋ-جاراعىنىڭ جەتپەيتىندەرىن وپ-وڭاي-اق تاۋىپ بەردى. ونىڭ مىلتىعى وقتالىپ، پاترون سالىنعان تولىق سومكەسىن اسىنىپ الدى. ءسويتىپ ورتالىق بازار جاققا بەت تۇزەپ تارتتى دا وتىردى.
ءتورتىنشى تاراۋ
گاۆروشتىڭ ارتىق اشۋى
وسى ەكى ورتادا گاۆروشتىڭ باسىنان ءبىر وقيعا ءوتتى.
شوم كوشەسىندەگى شامداردى تاسپەن ۇرىپ سەن-ۆەيل-ودريەت كوشەسىنە شىققان ول "ءتىپتى يت" تە كەزدەستىرمەي، ءوزى بىلەتىن ءبىر ولەڭدى شىرقاپ بەرۋدى ءجون كوردى. ءان ونىڭ ادىمىن باياۋلاتپاي، قايتا شاپشاڭداتا ءتۇستى. ۇيىقتاپ قالعان نەمەسە قورقىپ جاتقان ۇيلەردىڭ اراسىمەن بويلاي ءجۇرىپ، ءارقايسىنا ءبىر شاقپا شۋماق سىيلاپ بارا جاتتى:
شىمشىق شىق-شىق كۇبىرلەيدى:
"قىز بەن ورىس بۇگىن، دەيدى،
— قاراعايدىڭ تۇبىندە ەندى..."
قايدا كەتتىڭ، سۇلۋلارىم،
قۇستاي ۇشىپ بۇگىن ءبارىڭ!؟
دوستىم پەرو بۇل نە عادەت؟
قاسىنداعىڭ كۇندە وزگەرەد،
قايدا كەتكەن ار مەن ادەپ؟
قايدا كەتتىڭ، سۇلۋلارىم،
قۇستاي ۇشىپ بۇگىن ءبارىڭ!؟
شىن ماحاببات ۋدان بەتەر
القىمنان اپ جانشىپ وتەر
اقىل-ويدى شاشپا بەكەر.
قايدا كەتتىڭ، سۇلۋلارىم،
قۇستاي ۇشىپ بۇگىن ءبارىڭ!؟
و، قايداسىڭ، قىزىق شاعىم!
ليزون سىلاپ تۇلىمشاعىن،
ماعان قيماق شىبىن جانىن.
قايدا كەتتىڭ، سۇلۋلارىم،
قۇستاي ۇشىپ بۇگىن ءبارىڭ!؟
سيۋزەتتا اتسا وقتى كوزبەن،
قاھارىنا كىم بار توزگەن،
تىزەم ءدىر-دىر، تۇكتى سەزبەن.
قايدا كەتتىڭ، سۇلۋلارىم،
قۇستاي ۇشىپ بۇگىن ءبارىڭ!؟
تاراۋلاردى پاراقتايمىن،
مادلەن باردا داراقتايمىن،
سايتانداردى جولاتپايمىن.
قايدا كەتتىڭ، سۇلۋلارىم،
قۇستاي ۇشىپ بۇگىن ءبارىڭ!؟
توقتاي تۇرشى، ادەل جانىم،
اق بالتىرىڭ سۇلۋ قانداي،
جۇرەگىمدى سۋىرعانداي!
قايدا كەتتىڭ، سۇلۋلارىم،
قۇستاي ۇشىپ بۇگىن ءبارىڭ!؟
ءپاس تارتادى جۇلدىزدارىڭ،
ستەللانى كورگەنىمدە.
مەنىمەن ۇيگە كەلگەنىندە.
قايدا كەتتىڭ، سۇلۋلارىم،
قۇستاي ۇشىپ بۇگىن ءبارىڭ!؟
اندەتكەندە دە گاۆروش ءار ءسوزدىڭ ەكپىن-ىرعاعىنا قاراي جۇلقىنىپ، بۇكىل دەنەسىمەن قيمىلدايدى. قيمىل قايىرما ءۇشىن تىرەك نۇكتەسى ءتارىزدى. بەت-اۋزىن مىڭ قۇبىلتىپ، كوزىن الارتىپ، اۋزىن قيسايتىپ، ماندايىن تىرجيتقاندا ءجۇزى جەلدى كۇنى جايعان كىردەي تولقىندايدى. وكىنىشكە وراي تۇندە توڭىرەكتە ەشكىم جوق. بىرەۋ كورسە شوشىپ قالۋى دا كادىك. دارىن شىركىن وسىلاي ەلەۋسىز قالادى عوي.
كەنەت ول توقتاي قالدى.
رومانستى ۇزە تۇرايىق، - دەدى ول.
ونىڭ مىسىق كوزى قاراڭعىلىق قوينىنان بىردەڭەنى شالىپ قالدى، قاقپانىڭ ار جاعىنان سۋرەتتە "انسامبل" اتالاتىن الدەبىر بولمىس پەن الدەبىر زاتتى بايقادى، باقسا، ول قول اربادا ۇيىقتاپ جاتقان وۆەرندىك ەكەن.
اربانىڭ تۇتقاسى جول جيەگىنە بارىپ تىرەلگەن دە، وۆەرندىكتىڭ باسى اربانىڭ الدىنا سۇعىنىپ، اياعى جەرگە ءتيىپ جاتىر.
تۇرمىس-تىرشىلىكتى كورىپ وسكەن گاۆروش ونىڭ ماسكۇنەم ەكەنىن بىردەن ءبىلدى.
بۇل قاتتى ءىشىپ الىپ، ەسىن بىلمەي ۇيىقتاپ جاتقان جۇكشى ەكەن.
"جازعى ءتۇننىڭ جاقسىلىعى وسىندايدا، — دەپ ويلادى گاۆروش. وۆەرندىك ءوز ارباسىندا ۇيقىسىن قاندىرىپ بولعان سوڭ، ارباسىن رەسپۋبليكا ءۇشىن تارتىپ الادى دا، ءوزىن مونارحياعا قالدىرادى".
وعان كەرەمەت ءبىر وي كەلدى: "اربا بارريكادانىڭ ءبىر تىعىنىنا كەرەمەت كەلەدى ەكەن".
وۆەرندىك قورىلداپ جاتىر.
گاۆروش اربانى الدىڭعى تۇتقاسىنان تارتىپ، ەتىنەن ەت كەسىپ السا بىلمەيتىن وۆەرندىكتى اياعىنان جۇلقىپ قالىپ ەدى، كوشە تابانىنا سۇلق ءتۇسىپ، كوسىلىپ جاتا بەردى.
اربا بوس قالدى.
كۇتپەگەن كەنەت وقيعالاردى باسقارۋمەن قارسى الۋعا ۇيرەنگەن گاۆروش بار مۇلكىن وزىمەن بىرگە الا جۇرەتىن. قالتاسىن اقتارىپ، ودان ءبىر جاپىراق قاعاز بەن ءباز-بىر اعاش شەبەرىنەن قاعىپ كەتكەن قىزىل قارىنداشتىڭ تۇقىلىن الىپ:
"فرانسۋز رەسپۋبليكاسى.
اربا الىندى"، — دەپ جازىپ، سوڭىنا "گاۆروش" دەپ قول قويدى.
سوسىن حاتتى قاننەن-قاپەرسىز قورىلداپ جاتقان وۆەرندىكتىڭ قالتاسىنا سۇعىپ، اربانىڭ قوس جەتەگىن ەكى قولىمەن ۇستاپ، جەڭىسىنە شاتتانعاننان قۋانىشى قويىنىنا سىيماي، اربانى سالدىرلاتىپ بار پارمەنىمەن ورتالىق بازارعا قاراي جۇگىرە تارتتى. بۇل ماڭ ءقاۋىپتى ەدى. كورول باسپاحاناسىنىڭ تۇسىندا كۇزەت تۇراتىن. گاۆروش وسىنى ويلاماپتى. باسپاحانا ماڭىن توڭىرەكتەگى كەنتتەردەن كەلگەن ۇلتتىق ۇلان جاساعى الىپ جاتىر. شوشىنعان جاساق جورىق توسەگىنەن باسىن كوتەردى. سىنعان ەكى شام، بار داۋىسپەن شىرقالعان ءان، اربانىڭ سالدىرى، — كۇن باتا-اق ۇيقىعا كىرىسەتىن، ەرتەڭگىلىك جارىقتى دا كەش سوندىرەتىن قورقاق كوشەگە ۇرەي شاقىرۋ ءۇشىن مولىنان جەتىپ جاتىر. ال كوشە بالاسى وسى بەيقام ايماقتا شولمەككە كىرىپ كەتكەن شىبىن قۇساپ، ءبىر ساعاتتان استام ىزىڭداپ، ىزعىتىپ ءجۇر. وسى ءوڭىردىڭ سەرجانتى قۇلاق ءتۇرىپ، كۇتىپ وتىر. ول ءوزى اسا ساق ادام بولاتىن.
اربانىڭ تىنىمسىز سالدىر-گۇلدىرى سەرجانتتىڭ شىدامىن شەگىنەن شىعارىپ، تەرگەۋدى دەرەۋ جۇرگىزۋگە ءماجبۇر ەتتى.
— ولار مۇندا تۇتاس شايكا عوي، تەگى، — دەپ بۇرق ەتتى ول. — بارىپ بايقايىق، تەك ەپتەپ، اقىرىن.
انارحيانىڭ جەتى باستى ايداھارى اپاننان شىعىپ، وسى ورامداردا بىلگەنىن ىستەپ جۇرگەندەرى ايقىن بولدى.
سەرجانت ابايلاي باسىپ قاراۋىل بولمەسىنەن شىعۋعا بەل بۋدى.
ۆەيل-ودريەت كوشەسىنىڭ تۋرا بۇرىلىسىندا گاۆروش مىلتىق ۇستاعان، قاۋىرسىندى بيىك بورىك كيگەن مۋنديرلىمەن قاقتىعىسىپ قالدى.
گاۆروش قايتا توقتادى.
— قاراي گور، — دەپ تاڭداندى گاۆروش، — تۋرا قارسى الدىمنان شىعۋىن. قايىرلى كەش، قوعامدىق ءتارتىپ مىرزا!
گاۆروشتىڭ تاڭدانۋى امسە ۇزاققا سوزىلمايتىن.
— سەن قايدا بارا جاتىرسىڭ، جۇگىرمەك؟ — دەپ زىركىلدەدى سەرجانت.
— ازامات! — دەدى گاۆروش. — مەن ءسىزدى بۋرجۋا دەگەن جوقپىن عوي. مەنى نەگە قورلايسىز؟
— سەن قايدا بارا جاتىرسىڭ، سوتاناق؟
— تاقسىر، بالكىم، كەشە ءسىز اقىلدى ادام بولعان شىعارسىز، ءبىراق بۇگىن ەرتەڭگىلىك ول اتاعىڭىزدان ايىرىلعانسىز، — دەپ جاۋاپ بەردى گاۆروش.
— مەن سەنەن سۇراپ تۇرمىن عوي، كەڭكەلەس، قايدا باراسىڭ دەپ؟
— ءسىزدىڭ سويلەۋ مانەرىڭىز وتە سۇيكىمدى ەكەن. راس، ءوز جاسىڭىزدى سىزگە بەرۋگە بولمايدى. مىناۋ بۇيرا شاشىڭىزدىڭ ءاp تالىن نەعىپ ءجۇز فرانكتەن ساتپاي ءجۇرسىز. بىردەن بەس ءجۇز فرانك پايدا تۇسىرەر ەدىڭىز عوي.
— قايدا بارا جاتىرسىڭ دەيمىن؟ قايدا باراسىڭ؟ قايدا؟ ايت كانە، بانديت؟
— قانداي جەكسۇرىن سوزدەر! — دەپ قاعىتتى گاۆروش. — كەلەسى جولى ەمىزگەندە، ومىراۋىن بەرمەس بۇرىن اۋزىڭىزدى جاقسىلاپ ءسۇرتسىن.
سەرجانت سۇڭگىسىن كەزدى.
— ءاي، سەن اقىر سوڭىندا قايدا باراتىنىڭدى ايتاسىڭ با، قاسەكى؟
— گەنەرال مىرزا، — دەپ جاۋاپ قاتتى گاۆروش، — زايىبىما دارىگەر ىزدەپ ءجۇر ەدىم، ول بوسانعالى جاتىر.
— قارۋعا ۇمتىلىڭدار! — دەپ ايقايلاپ اتوي سالدى سەرجانت.
وزىڭە قاتەر ءتوندىرىپ تۇرعان نارسەنىڭ كومەگىمەن اجالدان قۇتىلۋ دەگەن كۇشتى ادامداردىڭ قولىنان عانا كەلەتىن ەڭ ۇلكەن ونەر؛ گاۆروش ءىستىڭ جايىن بىردەن باعالادى. اربا ونى ۇستاپ بەرگەن ەكەن، ەندى وسى اربا قۇتقارۋى دا كەرەك.
سەرجانت گاۆروشقا تارپا باس سالعالى ۇمتىلعاندا قول اربا لاقتىراتىن سناريادقا اينالىپ بار قۋاتىمەن سەرپىلگەندە سەرجانتتىڭ بۇيىرىنە سارت ەتە قالىپ، سۋ اعار ورعا مۇرتتاي ۇشىردى، مىلتىق اۋاعا اتىلدى.
سەرجانتتىڭ ايعايىنا سولداتتار ويانىپ، ءارقايسىسى بەتالدى ءبىر بىردەن وق شىعىنداپ، سوسىن قاراۋىلداعىلار مىلتىقتارىن قايتا وقتاپ، قايتا اتا باستادى.
بۇل اتىس تابانداتقان شيرەك ساعاتقا سوزىلىپ، قانشاما تەرەزە اينەگى بىت-شىت بولدى.
وسى ەكى ورتادا جان ۇشىرا كەيىن جۇگىرگەن گاۆروش وقيعا بولعان جەردەن التى كوشە ۇزاپ، القىنا كەپ توقتاعان ەدى، قىزىل جەتىمدەر كوشەسىنىڭ بۇرىشىنداعى تۇعىرتاسقا وتىرىپ ەنتىگىن ارەڭ باستى.
قۇلاعىن ءتۇرىپ، تىڭ تىڭدادى.
ەنتىگى باسىلعان سوڭ ەكىلەنگەن اتىس جالعاسىپ جاتقان جاققا بۇرىلىپ، سول قولىمەن مۇرنىن كورسەتىپ، وڭ قولىمەن ءبىر مەزگىلدە جەلكەسىن ۇرعىلادى. پاريج گامەندەرى فرانسۋزدىڭ كەلەكە مازاعىنا ەنگىزگەن وسى ءبىر مانەرلى ىمى عۇمىرلى بولىپ، جارتى عاسىر بويى جاساپ كەلەدى.
الايدا گاۆروشتىڭ كوڭىلدى كوڭىل-كۇيىن ءبىر قاپاس وي باستى.
"ءيا، مەن ساقىلداپ كۇلىپ، كۇلكىدەن ىشەگىم ءتۇيىلىپ، ماز-مەيرام بولىپ وتىرمىن، — دەپ ويلادى ول، — ءبىراق جولدان اداسىپ قالدىم عوي. ەندى قالا، قالاما، اينالىپ جۇرۋگە تۋرا كەلەدى. تەك بارريكاداعا ۋاقىتىندا ورالۋ كەرەك".
ول جونەپ بەردى.
"اھ، ءيا، مەن الگى ولەڭنىڭ قاي جەرىندە توقتاپ ەدىم؟" — دەپ جۇگىرىپ كەلە جاتىپ ەسىنە تۇسىرۋگە تىرىستى.
سوسىن كوشەدەن كوشەگە سۇڭگىپ، الگى ولەڭىن اندەتىپ قايتا باستادى. قاراڭعىدا باياۋلاي سوزىلىپ ولەڭ ودان ءارى جالعاستى.
شوپتەي وردى ۋاقىت ءبارىن،
باستيلياڭنان بەرىك-تى جۇرت.
دوستار، توزعان رەجيمدى قۇرت.
قايدا كەتتىڭ، سۇلۋلارىم،
قۇستاي ۇشىپ بۇگىن ءبارىڭ؟
ەرمەك ءۇشىن قارۋلانىپ،
ءبىر سوققاندا شار كەتتى.
كەزەكتە تۇر - بۋربونداردىڭ اۋلەتى.
قايدا كەتتىڭ، سۇلۋلارىم،
قۇستاي ۇشىپ بۇگىن ءبارىڭ؟
جازا الماسىن لۋۆرداعى ءۇن،
مونارحيانى قۇرت، حالىق.
قارۋعا ۇمتىل مىقتانىپ.
قايدا كەتتىڭ، سۇلۋلارىم،
قۇستاي ۇشىپ بۇگىن ءبارىڭ؟
تورتەمىردە تۇرماس جالىن،
ءبىتتى كارل ونىنشىڭ،
لاي سۋعا ەندى شومىلسىن.
قايدا كەتتىڭ، سۇلۋلارىم،
قۇستاي ۇشىپ بۇگىن ءبارىڭ؟
قاراۋىلدىڭ قارۋلى قاقتىعىسى ناتيجەسىز قالعان جوق. قول اربا ۇستالىپ، ماسكۇنەم تۇتقىنعا الىندى. قول اربا تۇتقىنعا جىبەرىلىپ، ماسكۇنەم قىلمىسقا قاتىسۋشى رەتىندە اسكەري سوت ارقىلى جەڭىل-جەلپى جازالاندى. بۇل جاعداي ول زامانداعى پروكۋراتۋرانىڭ قوعامدىق ءتارتىپتى ساقتاۋ جونىندەگى قاجىماس، تالماس قۇلشىنىس-جىگەرىنىڭ ايعاعى.
تامپل ورامىنىڭ اڭىز اڭگىمەلەرىندەگى گاۆروشتىڭ باستان كەشكەندەرى مارەنىڭ قارت بۋرجۋالارىنىڭ ەڭ ءبىر سۇمدىق ەستەلىكتەرىنىڭ ءبىرى؛ ولاردىڭ جادىندا بۇل وقيعا "كورول باسپاحاناسىنىڭ قاراۋىل ۇيىنە تۇنگى شابۋىل" دەگەن اتاۋمەن تايعا تاڭبا باسقانداي بوپ قالدى.
بەسىنشى ءبولىم
جان ۆالجان
ءبىرىنشى كىتاپ
ءتورت قابىرعانىڭ ىشىندەگى سوعىس
ءبىرىنشى تاراۋ
سەنت-انتۋان كەنتىنىڭ حاريبداسى مەن تامپل كەنتىنىڭ سيللاسى
الەۋمەتتىك داۋىلداردىڭ زەرتتەۋشىلەرى اتاپ وتەرلىك ەكى تاماشا بارريكادا بۇل كىتاپتىڭ وقيعالارى وتەتىن كەزەڭگە جاتپايدى. ءارقايسىسى داۋىلدى ءداۋىرىنىڭ وزىندىك ءبىر بەينەسى بولعان بۇل ەكى بارريكادا تاريحتىڭ كوزى كورگەن ەڭ ۇلى كونە سوعىسى — 1848 جىلعى قاتەرلى ماۋزىم كوتەرىلىسى كەزىندە جەر استىنان ءوسىپ شىققانداي بولدى.
كەيدە ۇلى بۇلىكشى قارا بۇقارانىڭ ءتىپتى ۇلى ۇستانىمدارعا دا قارسى بوپ، بوستاندىققا، تەڭدىك پەن تۋىسقاندىققا، سايلاۋ قۇقىعىنا، جوعارعى بيلىككە قارسى شىعاتىن كەزى بولادى، قارسى شىققاندا دا ءوز تورىعۋىنىڭ ءتۇپسىز شىڭىراۋىنان، ءوز قايىرشىلىعى مەن قايعى-قاپاسىنىڭ، وكىنىش-تىنىسىنىڭ، جوق-جىتىگىنىڭ، ۇرەي-قورقىنىشىنىڭ، قاراڭعىلىعى مەن ناداندىلىعىنىڭ تەرەڭىنەن قايناپ شىققان اشۋ-ىزامەن باس كوتەرەدى، ءتىپتى حالىقتىڭ وزىنە سوعىس جاريالايدى.
شوقپىتتار قوعامدىق قۇقىققا شابۋىل جاسايدى؛ بيلىك العان توبىر قاراپايىم تۇرعىندارعا تارپا باس سالادى.
وسىناۋ تۇنەك كۇندەردىڭ وزىندە، وسىنشالىق ەسسىزدىكتىڭ اراسىنان دا ادىلەتتىڭ بەلگىلى ءبىر ۇلەسى قاشاندا تابىلادى، مۇنداي جەكپە-جەك ءوزىن-وزى ولتىرۋگە بارا-بار، ال شوقپىتتار، قارالار، توبىرلار، قارابايىر حالىق، قورلىق سوزدەر ەڭ الدىمەن بيلىك قۇرۋشىلاردىڭ كىناسىن، دارەجەسى ارتىقتاردىڭ كىناسىن دالەلدەيدى، وعان استە جاپا شەگۋشىلەر كىنالى ەمەس.
وزىمە كەلسەم وسى سوزدەردى مەن جانىم اۋىرىپ، قورلىق كورگەندەرگە قۇرمەت بىلدىرە وتىرىپ اۋىزعا الامىن، ەگەر فيلوسوفيا وقيعاعا وسى سوزدەر سايكەس كەلەتىن وقيعالارعا ۇڭگي تۇسسە، ودان ۇلىلىقپەن قاتار كۇيكىلىكتى دە تابار ەدى. افينىدا توبىر بيلىگى — وحلوكراتيا بولدى، گەزدەر19 گوللانديانى جاسادى، پلەبەيلەر20 ءريمدى الدەنەشە رەت قۇتقاردى، قارا بۇقارا يسا پايعامبارعا ەردى.
الەۋمەتتىك شىڭىراۋدىڭ ايبىنى جونىندە ويشىلداردىڭ قايسىسى تولعانبادى دەيسىڭ!
شاراپاتتى يەرونيم ءوزىنىڭ استارلى "عەح urbis، lex orbis"21 دەگەن عاقلياسىن شىعارعاندا، شاماسى، اراسىنان ۋاعىزشىلار مەن ازاپكەرلەر شىققان وسى بارشا كەدەيلەردى، قاڭعىباستار مەن الاستالعانداردى ويلاسا كەرەك.
ازاپ شەگىپ، قان جۇتقان توبىردىڭ اشۋ-ىزاسى ءوزى ءۇشىن ومىرلىك قاجەتى بار ۇستانىمدارعا قارسى ويسىز باس كوتەرۋلەرى، زاڭسىزدىقتارى مەملەكەتتىك توڭكەرىسكە يتەرمەلەپ، اقىرى باسىپ-جانشىلۋعا ءتيىس. ادال ادام بۇقاراعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ءۇشىن وسى قادامعا بارىپ، كۇرەسكە تۇسەدى. الايدا قارسى كۇرەسە وتىرىپ، ونىڭ جانى وعان قالاي اشيدى. تويتارىس بەرە وتىرىپ قالاي قۇرمەتتەيدى. بۇل ءوزى وتە سيرەك قۇبىلىس، ادىلەتتى ىستەي وتىرىپ، سوندا دا قىسىلىپ قيپاقتايمىز، ءىستى جەرىنە جەتكىزە المايتىنداي كورەمىز؛ قاجەت بولعان سوڭ عانا تاباندىلىق تانىتامىز، الايدا قاناعاتتانعان ار-وجداننىڭ ءوزى قاپالى، ءبىز بورىشىمىزدى وتەيمىز، ال كەيدە جۇرەك سىزدايدى.
ەسكەرتۋگە اسىعار بولساق، 1848 جىلدىڭ ماۋسىمى فيلوسوفيا تاريحىندا ساراپتاۋعا جاتپايتىنداي ايرىقشا وقيعا بولدى. وسى ءبىر قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن بۇلىك تۋرالى اڭگىمە بولعاندا جوعارىدا ايتىلعان سوزدەردىڭ ءبارىن قايتارىپ الۋعا تۋرا كەلەدى، وندا ەڭبەكشىلەردىڭ قاسيەتتى ىزا-كەگى، ءوز قۇقىعىن كوكسەگەنى ايقىن كورىندى. بۇلىكتى باسۋعا تۋرا كەلدى، بورىش سونى تالاپ ەتتى، ويتكەنى ول رەسپۋبليكاعا قاتەر ءتوندىردى. ال شىن مانىندە 1848 جىلدىڭ ماۋسىمى العا نە تارتىپ ەدى؟ ول حالىقتىڭ وزىنە قارسى ءوز كوتەرىلىسى بولدى.
نەگىزگى مازمۇنعا قاتىستى مۇنىڭ ءبارىن كەرى شەگىنۋ دەپ ساناۋعا بولمايدى؛ سوندىقتان دا وقىرمان نازارىن الگىندە عانا ەسكە تۇسىرگەن ەكى بارريكاداعا، اسىرەسە كوتەرىلىس ءۇشىن ءتان قارەكەتكە اۋدارعىمىز كەلەدى.
بىرەۋى سەنت-انتۋان كەنتىندەگى زاستاۆاعا بوگەۋىل بولدى دا، ەكىنشىسى تامپل كوشەسىنە كىرەر بەتتى قورعادى، ماۋسىمنىڭ كوگىلدىر اسپانى استىندا بوي كوتەرگەن ازامات سوعىسىنىڭ وسى قاھارلى تۋىندىلارىن ءبىر كورگەن جان ولاردى ەشقاشان ۇمىتپايدى.
سەنت-انتۋان بارريكاداسىنىڭ كولەمى سۇمدىق — بيىكتىگى ءۇش قاباتتى ۇيدەي، ەنى جەتى ءجۇز فۋت. ول ءبىر بۇرىشتان ءبىر بۇرىشقا دەيىن كەنتتىڭ كەڭ ساعاسىن، ياعني ءۇش بىردەي كوشەنى بوگەپ تاستادى؛ ويىلعان، ورىلعان، ويقىل-شويقىل، ءتىستى، ءتىسسىز ءۇستى تەگىس تاستان قالانعان وراسان زور قۇبىلىستىڭ ءار تۇسىندا وقاتار ءتارىزدى تەسىكتەرى بار، ارتەكتى تەكشەلەرى سىرتقا تەۋىپ، ەكى ۇلكەن ءۇي ءمۇيىس جاساپ تىلىن كولەگەيلەپ تۇرعان الىپ توعان سياقتى، تەرەڭىندەگى سۇستى الاڭى باعزىدا 14 شىلدەدە كورگەن ناعىز باستيوننىڭ ءوزى ەدى. بۇل بارريكادانىڭ سىرتىندا تەكشەلەنىپ كوشەنىڭ تۇكپىرىنە دەيىن سوزىلىپ جاتقان بىرىنەن ءبىرى الاسا ون توعىز شاعىن بارريكادا جانە بار. قالانىڭ شەت ايماقتارىنىڭ وكىنىش-ىزاسى اپاتقا دەيىن اپاراتىن ازاپتى قايعىسىن سەزۋ ءۇشىن وسىلارعا قاراسا دا جەتىپ جاتىر. سوندا بارريكادا نەدەن جاسالعان دەيسىز عوي؟ بىرەۋلەر بۇل ءۇشىن التى قابات ءۇي ادەيى قۇلاتىلعان دەيدى. باسقالاردىڭ سوزىنە قاراعاندا حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسى عاجايىپ جاساعان كورىنەدى. وشپەندىلىكتەن تۋاتىننىڭ ءبارى سياقتى قۇلاعان بۇل قۇرىلىس تا كوڭىل قۇلازىتادى. ال ەندى مۇنى كىم جاسادى دەپ سۇراۋعا دا بولار؟ ول بۇرق-سارق قايناعان ىزا-كەكتىڭ كۇشىمەن سالىندى. توقتاي قال: اناۋ ەسىكتى كوردىڭ بە، تورتەمىر، جاپپا، جاقتاۋ، تەمىر پەش، جارىلعان قىش قۇمىرا شە؟ — ءبارىن لاقتىر. سىندىر، ءبۇلدىر، بۇرا، اۋدار، اكەل، يتەر، ۇيە بەردىڭ ناتيجەسى ءبارى. ءبىر ۇيمەگە تاستى دا، قيىرشىقتى دا، بورەنەنى دە، تەمىر سىمدى دا، سىنعان اينەكتى، قيراعان ورىندىقتى، ەسكى-قۇسقى شۇبەرەكتى دە — قولعا نە تۇسسە سونىڭ ءبارىن اكەپ توگە بەرگەن. بۇل ءارى زور، ءارى قور ءبىر قارەكەت. ابىگەر مەن اسىعىستىڭ ۇستىندە جاسالعان العاشقى بولىمسىزدىقتىڭ كەلەكە-مازاعى ىسپەتتى.
الىپتار مەن اتومدار الما-كەزەك اۋىسىپ جاتىر: قابىرعانىڭ ءبىر بولەگىنىڭ قاسىنا تەسىك تەگەشتى تىققان، ءتۇرلى سىنىقتاردىڭ ۇرەي ۇشىرار قوسپاسى؛ سيزيف الىپ جارتاستار اكەپ تاستاسا، يوۆ جابىندىسىن تاسىعان. جينالىپ كەلگەندە ءبارى قورقىنىش تۋعىزادى. بۇل ءبىر جالاڭاش اكروپول. ەڭىستەردىڭ بارىندە توڭكەرىلىپ جاتقان اربالار، دوڭعالاعى اسپانعا قاراتا اۋدارىلعان ۇزىن كۇيمە بۇل قۇرىلىستىڭ بۇلىكشىل بەتىندەگى جارا سياقتى، اتتارىن دوعارىپ تاستاپ، قولمەن كوتەرىپ اكەپ بارريكادانىڭ ءتۇزۋ توبەسىنە شىعارىپ، جەتەگىن كوككە قاراتىپ قويعان ومنيبۋستى قۇرىلىسشىلار اسپاننان ات سۇراعانداي ادەيى قويعان سياقتى كورىنىس ەكەنىندە داۋ جوق. وسىناۋ وراسان ءداۋ ءۇيىندى، بۇلىكتىڭ تولقىنى شايىپ جادىڭدا ريەۆوليۋسيا اتاۋلىنىڭ پەليونداعى قوبىراپ جاتقان وسسا ءۇيىندىسىن قايتا تىرىلتەدى: 93ء-شى مەن 89-شى جىلدارداعى 10 تامىزدىڭ 9 تەرميدورى، 21 قاڭتاردىڭ 18 بريۋمەرى، 1848 مەن 1830 جىلدار، ت.ب. الاڭ سوعان تاتيتىندا، بارريكادانىڭ باستيليا جويىلعان جەردەن بوي كوتەرۋىنە قاقىسى بار ەدى. ەگەر مۇحيت بوگەن جاسايتىن بولسا، ءدال وسىلاي-اق جاسار. اعىستىڭ اشۋى وسى ۇسقىنسىز ۇيىندىگە دە ءوز تابىن باستى. قانداي اعىس دەيسىز بە؟ توبىردى قايدا قوياسىڭ. تەگىندە سىزدەر تاس بوپ قاتقان كۇرسىنىس-زاردى عانا كورەسىزدەر. تەگىندە سىزدەر بارريكادانىڭ ۇستىندەگى ومارتاداعىداي ىزىڭدى عانا ەستيتىن شىعارسىزدار، ول بۋىرقانعان پروگرەستىڭ كوزگە كورىنبەيتىن وراسان زور ارالارى. ول بولماسا، تۇمسىق باتپاس قالىڭ ورمان. بولماسا ماستىڭ ەسالاڭدىعى. بولماسا مىزعىماس قامال. بەينەبىر ەسۋاستىق قاعىلعان قانات قۇساتىپ جاراتا سالعان سەكىلدى. بۇل بەكىنىستە جيىركەنىشتى دە بىردەڭە بار، بۇل قۋىستا وليمپيالىق تا بىردەڭە بار. اندا دا، مىندا دا شاتىرلاردىڭ سىنىعى، مانساردتىڭ ءتۇسقاعاز جەلىمدەلگەن قابىرعالارى، اينەگى ءبۇپ-بۇتىن تەرەزە جاقتاۋلارى، شاتىردان سىپىرىلعان تۇربالار، شكاف، ورىندىق، ۇستەلدەر قۇم-قيىرشىق پەن مالتا تاستاردىڭ اراسىنان سوستيىپ، سويديىپ شىعىپ تۇر. ىزا-كەك پەن قىرىپ-جويۋدىڭ تابى بار. بۇل ءۇيىندىنى قايىرشىلاردىڭ شوقپىتىنا دەيىن جۇرگەن حالىقتىڭ ەسكى-قۇسقىسى، اعاشتان، تەمىردەن قالعان ەسكى-قۇسقىلار، سەنت-انتۋان كەنتىنىڭ ەسىكتىڭ سىرتتان شىعارىپ، كەرەكسىز دەپ تاستاعاندارىنىڭ ءبارىن قۋاتتى ءبىر سىپىرعىش سىپىرىپ-سيىرىپ اكەپ كەدەيلىكتىڭ وزىنەن بارريكادا جاساپ قويعانداي. باس شاباتىن جاڭعىرىقتاي كەسپەلتەكتەر، ۇزىلگەن بۇعاۋدىڭ شىنجىرلارى، دار اعاشىنداي اشاسىنان اجىراتىلماعان بورەنەلەر، دوڭعالاقتار قيىرشىق تاستاردىڭ اراسىنان سۇستانىپ مىناۋ قاپاس انارحيا تۇراعىنان ءبىز كەزدە حالىقتى جازالاعان قۇرالداردىڭ ءبارىن كوزگە ۇرىپ تۇر. سەنت-انتۋان بارريكاداسى ءبارىن قارۋعا اينالدىردى؛ ازامات سوعىسى قوعامنىڭ باسىنا لاقتىرىپ، ۇرىپ جىعاتىن نارسەلەردىڭ بارلىعى وسىندا، سوندىقتان مۇنى ايقاستان گورى جىن ۇستاپ، قۇتىرۋ دەگەن دالىرەك بولار. بۇل ورامدى قورعايتىن كارابيندەر مەن مۋشكەتوندار جارىقشاقتارمەن، سۇيەك-ساياقتارمەن، تۇيمەلەرمەن، ءتىپتى تۇنگى ۇستەلشەلەردىڭ دوڭگەلەكتەرىمەن وقتالىپ، دەنى مىستان جاسالعان بۇيىمدار بولعان سوڭ، اتقاندا اجەپتاۋىر قاتەر ءتوندىردى. بارريكادا ابدەن جەلىگىپ الدى. دولدانا زارلاپ، ايعاي-سۇرەڭ سالىپ اسپاندى باسىنا كوتەرىپ، اۋىق-اۋىق قورشاپ تۇرعانداردىڭ شامىنا تيگىسى كەلگەندەي قۇجىناپ بۋىرقانعان توبىرىمەن بارريكادانىڭ بەتكەيىنە شىعا كەپ، تەڭىزدەي تولقىعان قىزۋقاندى باستار قولدارىنداعى مىلتىقتارى مەن قىلىشتارىن، شوقپارلارى مەن بالتالارىن، ساپىلارى مەن سۇڭگىلەرىن بەزەپ، تۋىرلىقتاي قىزىل تۋلارىن جەلمەن جەلبىرەتەدى. بارريكادادان اسكەري بۇيرىق، جاۋىنگەرلىك اندەر، بارابانداردىڭ دۇڭگىرى، ايەلدەردىڭ جىلاعان داۋىسى، اشتان ءولىپ بارا جاتقانداردىڭ قيقىلداعان كۇلكىسى ەستىلەدى. ول اجداھاداي ازىرەيىل بولىپ كورىنسە دە، قايناعان ومىرگە تولى، ودان ەلەكتر جارقىلىنداي ۇشقىندار شاشىراپ جاتتى. ريەۆوليۋسيا رۋحى حالىقتىڭ ءۇنى ءتاڭىردىڭ داۋسىنداي كۇركىرەي شىققان وسى شىڭنىڭ باسىندا بۇلت بولىپ اينالدى دا ءجۇردى؛ كوڭ-قوقىردىڭ وسى الىپ ۇيمەسىنەن كەرەمەت ايبىن بايقالادى. كاكىر-شۇكىردىڭ ۇيمەسى ەمەس، سينايدىڭ ءوزى سياقتى ول.
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، بارريكادا ريەۆوليۋسيا اتىمەن شايقاستى. كىممەن ايقاستى دەيسىز بە؟ ريەۆوليۋسيانىڭ وزىمەن. بۇل بارريكادا دەگەنىڭىز بەيبەرەكەتتىكتىڭ، اسىپ-ساسۋدىڭ، كەزدەيسوقتىقتىڭ، ابدىراۋدىڭ، بىلىمسىزدىكتىڭ تۋماسى قۇرىلتاي جينالىسىنا، حالىقتىڭ جوعارعى بيلىگىنە، جالپىعا ورتاق سايلاۋ قۇقىعىنا، ۇلتقا، رەسپۋبليكاعا قارسى باس كوتەردى. بىلايىنشا، كارمانوللا مارسەلەزانى ايقاسقا شاقىردى.
بۇل شاقىرۋ ەسسىز ەسەرلىك بولدى، ءبىراق باتىرلىقتى پاش ەتتى، ويتكەنى ەسكى قالانىڭ شەتىنىڭ ءوزى باتىر بولاتىن.
كەنتتەر مەن ولاردىڭ ورامدارى ءبىرىن ءبىرى قورعادى. كەنت ورامعا سۇيەندى، ورامدار كەنتكە ارقا تىرەدى. الىپ بارريكادا اسقاقتاپ، افريكاعا جورىقتارىندا داڭقى شىققان گەنەرالداردىڭ ستراتەگياسى تۇمسىعىمەن سوعىلىپ، تالقانى شىققان مىزعىماس جارتاس بولدى. ونىڭ ويىسى مەن قيىسى، شودىرايعان شەكەسى مەن ارقاسى شۋدالانعان ءتۇتىننىڭ اراسىندا كوڭىلدى كۇلكى شاقىراتىن تىرجيعان بەت-اۋىزعا ۇقسادى. ونىڭ ۇسقىنسىز بەتپەردەسىنە قادالىپ كارتەچ تۇرىپ قالدى، سناريادتار جۇتىلىپ جويىلىپ كەتتى، يادرولار تەسىكتەردى عانا تەسكىلەدى، سوندىقتان قۇر قۋىستى بومبالاۋدا ەشبىر ءمان قالمادى. سوعىستىڭ ەڭ سۇمدىق سۋرەتتەرىنە ۇيرەنگەن اسكەرلەر قاباننىڭ تۇگىندەي تىكىرەيگەن، تاۋداي جوتالى مىناۋ قۇبىجىق-ورامعا ۇرەيلەنە قارادى.
وسىدان شيرەك ميل جەردەي بىرەۋ-مىرەۋ باتىلى بارىپ، شاتو-د'و بۋلۆارىنا شىعاتىن تامپل كوشەسىنىڭ بۇرشىنداعى دالەمان دۇكەننىڭ كورمە-اينەگىنەن تۇراتىن وتكىر تەكشەگە قاراسا، كانالدىڭ ارعى بەتىندەگى كوشەنىڭ جوعارعى شەتىنەن بەلۆيل كەنتىنە باسپالداقتان كوتەرىلگەن بيىكتىگى ەكى قابات ۇيدەي تاس قابىرعانى كورەر ەدى. ول تۋرا سىزىقپەن وڭ جاقتاعى ۇيلەردى سول جاقتاعىلارمەن قوسىپ تۇر، ءباز-بىر كوشەنىڭ ءوزى سەنىمدى بوگەت قويۋ ءۇشىن ەڭ بيىك قابىرعاسىن كەيىن ىسىرعان سياقتى. البەتتە، ونى ءريمنىڭ وزگە قابىرعالارى سەكىلدى سەمەنتپەن ۇشتاستىرماعان، الايدا بۇل ونىڭ قاتاڭ ارحيتەكتۋراسىن بۇزىپ تۇرعان جوق. بيىكتىگىنە قاراپ ونىڭ بەرىكتىگىن بولجاۋعا بولادى. جوعارعى ەرنەۋى ماتەماتيكالىق دالدىكپەن ىرگەتاسقا تۋرا پاراللەل جاساپ تۇر. وقاتار تەسىكتەر دە بىر-بىرىنەن بىردەي قاشىقتىقتا شىعارىلعان. كوشەدە جان جوق؛ بارلىق تەرەزەلەر مەن ەسىكتەر جابىق، تۇكپىردە ءۇنسىز-تۇنسىز ءھام قيمىلسىز زاستاۆا اسقاقتاپ، كوشەنى تۇيىقتاپ تۇر. قابىرعادا ەشكىم كورىنبەيدى، ەشتەڭە ەستىلمەيدى: ايعاي-شۋ دا، ءتىپتى تىنىس تا جوق. ءباز-بىر تابىت سىندى ول.
كوز قايمىقتىرار ماۋسىم كۇنى وسىناۋ كارلى قۇرىلىسقا شۋاعىن شاشىپ-اق تۇر.
بۇل تامپل كەنتىنىڭ بارريكاداسى بولاتىن. جاقىنداپ كەلىپ كورگەن جان ەڭ باتىل بولعاننىڭ وزىندە عالامات كورىنىسكە تاڭدانىپ ويلانىپ قالارى ءسوزسىز. مۇنداعىنىڭ ءبارى قاتاڭ تارتىپپەن ءتۇپ-تۇزۋ ەتىپ، بىر-بىرىنە تىعىز كىرىكتىرىپ، مۇقيات، ۇقىپتىلىقپەن سيممەتريانى ساقتاي وتىرىپ قاھارلى ەتىپ سالىنعان. بۇل ارادا عىلىم مەن سيقىر بىرلەسىپ كەتكەن سياقتى. مۇنداي بارريكادانىڭ جاساۋشىسى گەومەتر نەمەسە ەلەس بولۋى مۇمكىن. وعان قاراي تۇرىپ، دەمىڭدى ىشپەن الىپ، داۋسىڭ ءپاس تارتادى.
ارا-تۇرا تەك سولدات، وفيسەر نەمەسە وكىمەت وكىلى عانا بوس كوشەنى كەسىپ وتۋگە بەل بۋىپ، ىسقىرعان جىڭىشكە ءبىر ءۇن شىعىپ، وتكەن-كەتكەن نە جارالانىپ، نە ءولىپ ارتىندا قالىپ جاتتى. ەگەر ول امان ءوتىپ كەتسە، وق وندا تەرەزەنىڭ قاقپاعىنا ءتيىپ، نە قابىرعانىڭ كىرپىشىنە قادالىپ تۇرىپ قالدى. كەيدە ءتىپتى كارتەچتەر دە اتىلدى. بارريكادا جاۋىنگەرلەرى شويىن گاز تۇربالاردىڭ ەكى سىنىعىنان ءبىر ۇشىن شاش كەندىرمەن، سازبەن ۇستاستىرىپ شاعىن ەكى زەڭبىرەك جاساپ الدى. ءوق-دارىنى بوسقا ءراسۋا ەتپەي، ءاربىر اتۋدى نىساناعا ءدوپ تيگىزىپ وتىردى. اندا دا، مۇندا دا ولىكتەر شاشىلىپ، كوشە تابانى تولارساقتان قان بولدى. سوندا كوشەدە ۇشىپ-قونىپ جۇرگەن اق كوبەلەك ەسىمدە قالىپتى. جازدىڭ اتى جاز-اۋ.
توڭىرەكتەگى ۇيلەردىڭ تابالدىرىق تاقتايلارى جارالىلارعا تولدى دا كەتتى.
اركىم ءوزىن نىسانادا تۇرعانداي سەزىندى، قايدا دا كوزگە تۇسپەس دۇشپان اڭدىپ تۇرعانداي، كوشەنىڭ ۇزىنا بويىندا اتىس ءجۇرىپ جاتىر.
تامپل زاستاۆاسىندا، كانالدىڭ دوعال كوپىرىنىڭ ار جاعىندا شابۋىل ءۇشىن ساپقا تۇرعان سولداتتار وسى ءبىر قاپاس قورعانعا قاباعىن ءتۇيىپ، شۇيلىگە كوز تىگەدى، ال ول بولسا مىزعىماي، قورىقپاي-ۇرىكپەي، ءولىم شاشىپ تۇر. كەيبىرەۋلەرى بيىك بوركىن كورسەتپەس ءۇشىن دوعال كوپىردىڭ ورتاسىنا دەيىن ەڭبەكتەپ جەتتى.
ايبىندى پولكوۆنيك مونتەينار ىشتەي تولقي تۇرىپ بارريكاداعا قىزىعا قارايدى.
— وي، قالاي جاسالعان دەسەڭشى! — دەدى ول دەپۋتاتتاردىڭ بىرىنە قاراپ تۇرىپ. — سىرتقا شىعىپ تۇرعان ءبىر تاس جوق. تۋرا فارفوردان جاسالعانداي.
سول ءسات وق ونىڭ كەۋدەسىندەگى وردەندى تەسىپ ءوتىپ، ول قۇلاپ ءتۇستى.
— قورقاقتار! — دەپ ايقايلادى سولداتتار. — كورىنسەڭدەرشى، كانە! سەندەردى ءبىر كورىپ الايىقشى. ولار قورقادى! قورىققان سوڭ تىعىلادى.
سەكسەن ادام ون مىڭ قولعا قارسى كۇرەسىپ قورعاعان تامپل بارريكاداسى ءۇش كۇن بويى شىداس بەردى. ءتورتىنشى كۇنى زااچە مەن كونستانتيندەگى ايقاس سياقتى، شابۋىلشىلار ۇيلەرگە باسا-كوكتەپ كىرىپ، شاتىرلاردى ءسۇزىپ شىعىپ، اقىرى بارريكادانى الدى. سەكسەن "قورقاقتىڭ" بىردە-بىرى قاشقان جوق، ءبارى ءولتىرىلدى، تەك باستىعى بارتەلەمي عانا ءتىرى قالدى، ول تۋراسىندا كەيىن ايتامىز.
سەنت-انتۋان بارريكاداسى ساتىر-سۇتىر كۇركىرىمەن قايران قالدىرسا، تامپل بارريكاداسى ۇنسىزدىگىمەن تاڭداندىردى. ەكى قورعاننىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق تا قاتەرلى مەن قاھارلىنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق سياقتى. بىرەۋى جىرتقىشتىڭ باسى دا، ەكىنشىسى بەتپەردە ءتارىزدى.
ەگەر الاپات ءارى سۇمدىق ماۋسىم كوتەرىلىسىندە اشۋ-ىزا مەن جۇمباق استاسىپ كەتسە، ءبىرىنشى بارريكادادان — اجداھا، ەكىنشىسىنەن سفينكس ەلەستەدى.
ەكى قامالدى كۋرنە جانە بارتەلەمي ەسىمدى ەكى كىسى جاساتتى. كۋرنە سەنت-انتۋان بارريكاداسىنىڭ، ال بارتەلەمي تامپل بارريكاداسىنىڭ ەڭسەسىن كوتەردى. ءارقايسىندا جاساعان ادامدارىنىڭ سيپاتى سايراپ تۇردى.
كۋرنە بيىك بويلى، كەڭ يىقتى، تولىققاندى، جۇدىرىعى قۋاتتى، جۇرەگى باتىل، جانى تازا، ءجۇزى سۇستى، ءبىراق اشىق ادام بولاتىن. وتە باتىل، شاپشاڭ، شامىرقانعىش، ادام رەتىندە اقكوڭىل، جاۋىنگەر رەتىندە ەڭ ءقاۋىپتى كىسى ەدى. سوعىس، كۇرەس، ايقاس وعان ەتەنە قارەكەت، قايسىسىنا بولسىن بىلەك سىبانىپ، قۋانا كىرىسىپ كەتەتىن. كەزىندە ول فلوت وفيسەرى بولىپ قىزمەت ەتكەن، ونىڭ قيمىلىنا، داۋىسىنا قاراپ، مۇحيت پەرزەنتى ەكەنىن، داۋىلداردىڭ تۋماسى ەكەنىن تانۋعا بولادى، ول شايقاسقا قۇيىنداي ۇيتقىپ بەرىپ كەپ كەتتى. كۋرنەدە دانتونمەن ورتاق بىردەڭەلەر بولاتىن، دانتونداي دانالىعىمەن قاتار، تاڭىرلىك شىعۋ تەگى بولماسا دا، گەركۋلەسپەن دە ورتاق قاسيەتتەرى بار-دى.
ارىق، بادەنسىز، ۇندەمەي بوپ-بوز بوپ جۇرەتىن بارتەلەمي تاعدىرى قاسىرەتتى گامەندى ەسكە تۇسىرەتىن، پوليسەيدەن شاپالاق جەپ، ونىڭ ءتۇپ ىزىنە ءتۇسىپ، اڭدىپ ءجۇرىپ ءولتىرىپ، ون جەتى جاسىندا كاتورگاعا ايدالىپ كەتتى. ودان شىعىسىمەن بارريكادا جاساۋعا كىرىستى.
تاعدىردىڭ امىرىمەن ەكەۋى دە كەيىن قۋعىندا ءجۇرىپ، لوندوندا تۇرعاندا بارتەلەمي كۋرنەنى ءولتىردى. ءبارى دە بەيباس جەكپە-جەكتىڭ قىرسىعى! ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ قۇمارلىق ارالاسقان ءبىر جۇمباق وقيعاعا كىرىپ كەتىپ، اپاتقا ۇرىنعان ول فرانسۋزدىڭ ءادىل سوتى كەشىرىم جاساعانمەن، اعىلشىن سوتى تەك ءولىم جازاسىن تالاپ ەتىپ، اقىرى بارتەلەمي دارعا اسىلدى. ءبىزدىڭ قوعامدىق قۇرىلىس سونداي قاراڭعى عوي، سونىڭ سالدارىنان وسى ءبىر كەرەمەت دارىندى، اسا اقىلدى ادام جوقشىلىق كورىپ، كەمسىتىلىپ، فرانسيادا كاتورگاعا ايدالدى، انگليادا دارعا اسىلدى. قاي جاعدايدا بولسىن بارتەلەمي تەك قارا تۋ كوتەردى.
ەكىنشى تاراۋ
شىڭىراۋدا اڭگىمەلەسپەگەندە نە ىستەيدى
ون التى جىل كوتەرىلىستى استىرتىن ازىرلەۋ ءۇشىن از ۋاقىت ەمەس، 1848 جىلدىڭ ماۋسىمى 1832 جىلدىڭ ماۋسىمىمەن سالىستىرعاندا كوپ نارسەنى ۇيرەندى. سوندىقتان شانۆرەري كوشەسىندەگى بارريكادا جوعارىدا سيپاتتالعان ەكى بارريكادامەن سالىستىرعاندا تەك سۇلبا، تەك ۇرىق قانا بولدى، ءبىراق ءوز ۋاقىتىندا ول دا سۇمدىق ۇرەي تۋعىزدى.
انجولراستىڭ باقىلاۋىمەن كوتەرىلىسشىلەر ءتۇنى بويى جۇمىس ىستەدى. ماريۋس ەشقايسىنا دا قاتىسقان جوق. بارريكادا قالپىنا كەلتىرىلىپ قانا قويماي، ەكى فۋت جوعارى كوتەرىلدى. كوشە تابانىنا شانشىلعان تەمىر قازىق تا كولدەنەڭ ۇستاعان نايزانى ەسكە ءتۇسىردى. جان-جاقتان جينالعان ەسكى-قۇسقى، كاكىر-شۇكىردىڭ ءبارى بارريكادانىڭ سىرت جاعىنا ءۇيىلىپ، ونىڭ وپىر-توپىر ۇسقىنىن ودان ءارى ايقىنداي ءتۇستى. بىلگىرلىكپەن جاسالعان قورعان ىشكى جاعىنان بىرتەگىس قابىرعا ورناتىپ، سىرتتان اياق الىپ جۇرە المايتىن قالىڭ جىنىستى ءۇيدى دە تاستادى.
شوي تاستاردان قالانعان باسپالداق جوندەلىپ، بارريكاداعا قورعان قابىرعاسىنا كوتەرىلگەندەي شىعۋعا بولاتىن بولدى.
بارلىق جەردى تارتىپكە كەلتىردى؛ كۇل-قوقىستان استىڭعى زالدى تازارتتى، اس ءۇيدى جارا تاڭاتىن ورىن جاساپ، جارالىلارعا العاشقى كومەك كورسەتىلدى، ۇستەلدەردىڭ ۇستىندە شاشىلىپ جاتقان وق-دارىلەر جيناستىرىلىپ، پاتروندار تولتىرىلدى، شۇبەرەك جىپتەر سۋىرتپاقتالدى، جەردە شاشىلىپ قالعان قارۋلار ۇلەستىرىلدى، قورعاننىڭ ءىشى سىپىرىلىپ، سىنىقتار سىرتقا شىعارىلدى، ولىكتەر جيناستىرىلدى.
ولگەندەردى ءالى دە كوتەرىلىسشىلەر قولىنداعى موندەتۋر كوشەسىنە ءۇيدى. بۇل جەردىڭ كوشە تابانى ۇزاق ۋاقىت قاننان قىپ-قىزىل بولىپ جاتتى. ولگەندەردىڭ اراسىندا قالا شەتىندەگى ايماقتاردىڭ ۇلتتىق ۇلانى بار. ولاردىڭ ءمۋنديرىن انجولراس ساقتاپ قويۋعا ءامىر ەتتى.
انجولراس جۇرتتىڭ بارىنە ەكى ساعاتتاي كوز شىرىمىن الىپ الۋعا اقىل بەردى. ونىڭ اقىلى بۇيرىققا بارا-بار ەدى. الايدا اقىلىن تىڭداپ مىزعىعاندار تەك ۇشەۋ-تورتەۋ عانا بولدى. فەيي بۇل ۋاقىتتى ءلايلىحانا قارسىسىنداعى قابىرعاعا مىناداي ۇران جازۋعا جۇمسادى:
حالىقتار جاساسىن!
تاسقا شەگەمەن ويىپ جازىلعان وسى ەكى ءسوزدى 1848 جىلدىڭ وزىندە وقۋعا بولاتىن ەدى.
ءۇش ايەل تۇنگى تىنىستى پايدالانىپ ءبىر جاققا جوعالىپ كەتتى، زايىرى، كورشى ۇيلەردىڭ بىرىنە بارىپ تىعىلسا كەرەك. كوتەرىلىسشىلەر ەركىن تىنىستادى.
جارالىلاردىڭ كوپشىلىگى ايقاسقا قاتىسا الاتىن ەدى. جارا تاڭاتىن ورىنعا اينالعان اس ۇيدە بوستەك پەن سابان توسەنىشتە التى اۋىر جارالى جاتىر، ولاردىڭ ىشىندە مۋنيسيپالدىق گۆارديانىڭ ەكى سولداتى بار. ولاردىڭ جاراسى ءبىرىنشى كەزەكتە تاڭىلدى.
استىڭعى زالدا بەتى قارامەن جابىلعان مابەف پەن دىڭگەككە تاڭىلعان جاۆەر عانا قالدى.
— مۇندا ءمايىتحانا بولادى، — دەدى انجولراس.
شىراقپەن ازەر جارىق بوپ تۇرعان بولمەدە سالماعا ۇقساس ۇستەلدىڭ ۇستىندە ءمايىت جاتىر دا، ونىڭ ار جاعىندا ۇلكەن كرەستىڭ كەسكىنى كورىنەدى، بۇل قاقشيىپ تۇرعان جاۆەر مەن جاتقان مابەفتىڭ كولەڭكەسى ەكەن.
اتىس كەزىندە سىنعانىمەن ومنيبۋستىڭ جەتەگى ءالى ۇزىن ەدى، وعان اپارىپ قىزىل تۋدى بەكىتتى.
ناعىز كومانديردىڭ قاسيەتىمەن دارالانعان انجولراس ءسوزىن ۇدايى ىسكە اسىراتىن مىنەزىمەن ولگەن شالدىڭ وق تەسىپ، قانعا بويالعان كيىمىن اپارىپ تاعى دا سول اعاشقا ءىلدى.
جۇرتتى تاماقتاندىراتىن ەشتەڭە قالمادى. نە نان، نە ەت قالعان جوق. بارريكادا وتكىزگەن ون التى ساعاتتىڭ ىشىندە ەلۋ ادام ءلايلىحانانىڭ بولماشى قورىن ىشىپ-جەپ تاۋىستى. ايقاستاعى كەز كەلگەن بارريكادا ەرتە مە، كەش پە "مەدۋزا" سالىنىن كەبىن كيۋگە ءتيىس. اشتىققا كونۋگە تۋرا كەلدى. 6-شى ماۋسىمنىڭ سپارتاندىق قاتىگەز كۇنىنىڭ العاشقى ساعاتى تۋدى، كادىمگى سەن-مەرري بارريكاداسىنىڭ كوتەرىلىسشىلەرى: "نان كەرەك! جەيتىن بىردەڭە بەرىڭدەر!" دەپ كەرى شەگىنگەندە جانن: "ونىڭ كەرەگى قانشا. ءقازىر ساعات ءۇش. تورتتە ءبىز ولەمىز"، دەگەن ەدى عوي.
تىسكە باسار ەشتەڭە بولماعان سوڭ انجولراس ىشۋگە تىيىم سالدى. شاراپتى جالپى كوزگە كورسەتپەي، اراقتى ولشەپ قانا بەردى.
جەرقويمادان نىعىزداپ تىعىندالعان ون بەس شولمەك تابىلدى. انجولراس پەن كومبەفەر ولاردى تەكسەرىپ كوردى. جوعارىعا كوتەرىلگەن سوڭ:
— بۇل گيۋشلۋ اعايدىڭ ەسكى قورىنان بولۋ كەرەك، ول اۋەلى باقال ساۋدادان باستاعان عوي، -دەپ مالىمدەدى كومبەفەر.
— شاراپ وتە جاقسى بولۋعا ءتيىس، - دەپ سوزگە ارالاستى بوسسيۋە.
— گرانتەردىڭ ۇيىقتاپ جاتقانى جاقسى بولدى. ول اياعىنان تىك جۇرسە، بۇل شولمەكتەردى ودان قورعاپ كور.
— كۇبىر-سىبىرعا قاراماي انجولراس ون بەس شولمەككە تىيىم سالىپ، ولارعا ەشكىم قولىن سۇقپاس ءۇشىن مابەف جاتقان ۇستەلدىڭ استىنا اكەپ قويۋعا ءامىر بەردى.
تۇنگى ساعات ەكىلەر شاماسىندا ادامداردى تۇگەندەدى. بارريكادادا ءالى وتىز جەتى كىسى بار ەكەن.
— تاڭ اعارا باستادى. بۇرىنعى ورنىنا، مالتا تاستاردىڭ ورتاسىنداعى ساڭىلاۋعا شانشىلعان شىراعدان الاۋ ءسوندىرىلدى. ىشكى جاعىنان كوشەنىڭ ورتاسىنان قورشالعان شاعىن اۋلاعا ۇقسايتىن بارريكادا قاراڭعىعا كومىلىپ، ءالى ەركىن اقتاڭداقتانا قويماعان الاكەۋىمدە جوعارىدان قاراساڭ قيراعان كەمەنىڭ پالۋباسىن كوزگە ەلەستەتەدى. ارلى-بەرلى قىدىرىستاپ جۇرگەن بارريكادا جاۋىنگەرلەرى دىرىلدەگەن كولەڭكە ءتارىزدى. تۇنەكتىڭ وسى بip جەكسۇرىن ۇياسىنىڭ ۇستىنەن ءۇنسىز ۇيلەردىڭ سۇرقاي كەسكىنى ايقىندالا باستادى، بۇلدىراپ مۇرجالار كورىندى. اسپان الدە اقشىل، الدە كوكشىل نازىك ءبىر رەڭك الدى. بيىكتە قۇستاردىڭ قۋانىشتى اۋەنى شالقىدى. بارريكاداعا تىرەۋ بولعان شىعىسقا قاراعان بيىك ءۇيدىڭ شاتىرىنان قىزعىلت جارقىل كورىندى. ءۇشىنشى قاباتتاعى شاتىر تەرەزەسىنەن سالبىراعان ولگەن كىسىنىڭ بۋرىل شاشىن قۇرعاق جەل جەلكىلدەتتى.
الاۋدىڭ سونگەنىنە قۋانىشتىمىن، - دەدى كۋرفەيراك فەييگە قاراپ. – جەلمەن قالتىلداپ، قورىققان ادامداي جىنىمدى كەلتىرىپ ەدى. الاۋدىڭ جالپى قورقاقتاردىڭ اقىلگويلىگىنە ۇقساس، قالت-قۇلت ەتىپ تۇرعان سوڭ جارىعى دا شامالى بولادى.
شاپاق ويدى وياتادى، قۇستاردى سايراتادى، اينالاداعىنىڭ ءبارى تىلگە كەلەدى.
سۋاعارمەن شاتىرعا ورمەلەپ بارا جاتقان مىسىقتى كورىپ، جولي ءپالساپالىق تولعاۋلارىنا جەلەۋ تاپتى.
— مىسىق دەگەن نە؟ — دەپ سالدى ول. – بۇل — تۇزەتۋ. قۇداي-تاعالا تىشقاندى جاراتىپ: "توقتاي تۇر، مەن جاڭساقتىق جىبەرىپپىن" دەپتى. سوسىن مىسىقتى جاراتىپتى. مىسىق دەگەنىڭ تىشقاننىڭ تۇزەتىلگەن نۇسقاسى. تىشقان، سوسىن مىسىق تەكسەرىلگەن جانە تۇزەتىلگەن دۇرىس نۇسقا وسى.
كومبەفەر اينالا ستۋدەنتتەر مەن جۇمىسشىلاردىڭ ورتاسىندا وپات بولعان جان پرۋۆەر، باورەل، مابەف تۋرالى، ءتىپتى كابيۋك جايىندا اڭگىمەلەدى، انجولراستىڭ قاتاڭ ۋايىمى جونىندە دە ايتتى. ول بىلاي دەدى:
— گارموديي مەن اريستوگيتون، برۋت، حەرەاس، ستەفانۋس، كرومۆەل، شارلوتتا كوردە، زاند ء-بارى-بارى سوققى بەرە تۇرىپ، جۇرەك ازابىن تارتقان جۇرەگىمىز سونداي سەزىمتال، ال ادام ءومىرى سونداي جۇمباق، ءتىپتى ساياسي اجالدا دا، ازاتتىق جولىنداعى اجالدا دا ادام ولتىرگەنى ءۇشىن وپىنۋ ادامزاتقا قىزمەت ەتۋ قۋانىشىنان دا كۇشتىرەك.
اراعا ءمينوت سالماي جاتىپ اڭگىمەدەگى ويدىڭ عاجاپ اۋىسۋىن قاراسايشى، جان پرۋۆەردىڭ جىرلارىنان كەيىن كومبەفەر "گەورگيكتىڭ" اۋدارماشىلارىن سالىستىرۋعا كوشىپ جۇرە بەردى: رو مەن كۋرنان، كۋرنان مەن دەليل مالفيلاتردىڭ اۋدارماسىندا وتە جاقسى شىققان، اسىرەسە سەزاردىڭ اجالى تۋرالى تاڭعاجايىپ جولداردى ايتساڭشى؛ سەزاردى ەسكە العاندا اڭگىمە قايتادان برۋتقا ورالدى.
— سەزاردىڭ ءولتىرىلۋى ادىلەتتى، — دەدى كومبەفەر. — سيسەرون سەزارعا قاتال بولدى، ونىسى دۇرىس تا. مۇنداي قاتالدىق قاسكويلىك ەمەس. زويل گومەردى قورلاعاندا، ميەۆيي - ۆەگيلييدى، ۆيزە-مولەردى، پوپ-شەكسپيردى، فرەرون ۆولتەردى قورلايدى، - بۇل ارادا قىزعانىش پەن كۇدىكشىلدىكتىڭ ەجەلگى زاڭى جۇمىس ىستەپ كەتەدى، دانالار قاشاندا قۋعىن كورگەن، ۇلى ادامداردىڭ اركەز و دەپ، بۇ دەپ ءتۇپ ىزىنە تۇسەدى. ءبىراق زويل باسقا دا، سيسەرون باسقا. سيسەرون، برۋتتىڭ قىلىشپەن جازالاعانىنداي، وي-پىكىرمەن جازالايدى. سيسەرون رۋبيكوندى اتتاسىمەن ءوز اتىنان جوعارى لاۋازىمداردى ۇلەستىردى، ال ول حالىقتىڭ عانا قۇقىعىنداعى مىندەت ەدى، ول ءتىپتى سەنات كەلگەننىڭ وزىندە ورنىنان تۇرعان جوق، ەۆتروپييدىڭ سوزىمەن ايتقاندا پاتشاداي، ودان دا ءارى تيرانداي ارەكەت جاسادى: "regia اس رەnە tyrannica"22. ول ۇلى ادام بولدى؛ سونىسى جامان نەمەسە دۇرىسىن ايتقاندا، سونىسى جاقسى، مىسال سەنىمدىرەك كورىنەدى. ونىڭ بويىنداعى جيىرما ءۇش جارادان گورى مەنى يسا پايعامباردىڭ بەتىنە جابىسقان تۇكىرىك كوبىرەك مازالايدى. سەزاردى سەناتورلار پىشاقتادى، ال يسا پايعامباردى بەتىنەن قۇلدار شاپالاقتادى. قورلاۋدىڭ دەڭگەيىنە قاراي قۇدايىن تانيدى.
— بوسسيۋە قولىندا كارابينى بار تاس ۇيىندىلەرىنىڭ ۇستىندە جۇرتتىڭ بارىنەن جوعارى تۇرىپ داۋىستادى:
— و كيداتەنەي، و ميررين، و پروبالينف، و تاڭعاجايىپ ەانتيد! ماعان گومەردىڭ جىرلارىن لاۆرييدەن شىققان گرەك قۇساپ نەمەسە ەداپتەوننان شىققان كىسى قۇساپ ساڭقىلداتۋدىڭ باقىتىن، كانە، كىم سىيلايدى!
ءۇشىنشى تاراۋ
جارىق بولعان سايىن قاپاستانا تۇسەدى
انجولراس بارلاۋعا اتتاندى. ول اڭداتپاي شىعىپ، موندەتۋر كوشەسى ارقىلى قابىرعا بويلاپ زىپ بەردى.
كوتەرىلىسشىلەر كوڭىلى ۇمىتكە تولى دەۋگە بولعانداي. تۇنگى شابۋىلدى ءساتتى تويتارىپ، ولار تاڭ الدىنداعى جاڭا شابۋىلعا نەمقۇرايدى قارادى. ولار ونى مىسقىلداي كۇتتى. ءوز ءىسىنىڭ دۇرىستىعى سياقتى تابىسقا جەتەتىندەرىنە دە سەندى. ونىڭ ۇستىنە ءسوز جوق قوسىمشا كومەك كەلەدى دەپ ويلادى. سوعان ولار بەرىك ەسەپ جاسادى. فرانسۋز جاۋىنگەرىنىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى بولىپ تابىلاتىن جەڭىسكە دەگەن وڭاي سەنىممەن تۋار كۇندى ءۇش ساتىعا ءبولدى: تاڭعى التىدا "تيىسىنشە دايارلانعان" پولك بۇلاردىڭ جاعىنا شىعادى، تۇستە كوتەرىلىس كۇللى ءپاريجدى قامتيدى، كۇن باتا ريەۆوليۋسيا باستالادى.
ولار سەن-مەرريدىڭ دابىل قوڭىراۋىن ەستىدى، بۇل كەشەدەن بەرى ءبىر ءسات تىنباي تۇر، سوعان قاراعاندا بارريكادا، جاننىڭ ۇلكەن بارريكاداسى ءالى قۇلاماعان سياقتى.
وسىناۋ ارماندى ويلار مەن سىبىستار ءبىر توپتان ءبىر توپقا كوڭىلدى دە كارلى سىبىرمەن ورشەلەنگەن ارا ىزىڭى سياقتى جەتىپ جاتتى.
انجولراس كەلدى. ول شەت ايماقتىڭ قابارعان تۇنەگىندەگى ءوزىنىڭ وجەت بارلاۋىنان ورالدى. ءبىر مينوتتەي قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرا ۇستاپ تۇرىپ ىبىر-سىبىر اڭگىمەگە قۇلاق ءتۇردى. سوسىن الاۋلاپ اتقان تاڭنىڭ شاپاعىمەن ءجۇزى نۇرلانىپ قىزىل شىرايلانعان ول ءسوزىن باستادى.
ءپاريجدىڭ بۇكىل ارمياسى اسكەري ازىرلىك ساپىندا تۇر. سولاردىڭ ۇشتەن ءبىرى ءبىزدىڭ بارريكاداعا قاتەر توندىرمەك. ونىڭ ۇستىنە وندا ۇلتتىق گۆارديا دا بار. مەن بەسىنشى جەلىنىڭ بيىك بوركى مەن التىنشى لەگيوننىڭ ءتوس بەلگىسىن بايقاپ قالدىم. حالىققا كەلەتىن بولساق، ولار كەشە باس كوتەرىپ، بۇلىك شىعارعان، بۇگىن ورىندارىنان دا قوزعالمايدى. بىزگە كۇتەتىن ەشتەڭە جوق، سەنەتىن دە ەشكىم جوق. بىردە-بىر كەنت، بىردە-بىر پولك قول ۇشىن بەرمەيدى. ءبىزدى ءبارى تاستاپ كەتتى.
بۇل ءسوزدى داۋىستاردىڭ گۋىلى ءۇزىپ، نايزاعايلى نوسەر الدىنداعى جاۋىننىڭ العاشقى تامشىلارىن سەزگەن ارانىڭ ومارتاسىنداي اسەر ەتتى. بارلىعى ءتىلى بايلانعانداي ءۇنسىز قالدى. ءبىر ءسات ايتىپ جەتكىلىكسىز تىنىشتىق ورنادى؛ ىزىڭداپ اجالدىڭ ۇشىپ جۇرگەنى ەستىلگەندەي بولدى.
الايدا بۇل ءسات ۇزاققا سوزىلعان جوق.
ەڭ قاراڭعى بۇرىشتا تۇرعان شەتكى توپتان بىرەۋ انجولراسقا ايقاي سالدى:
— نە بولسا، و بولسىن! بارريكادانى تاعى دا جيىرما فۋت بيىكتەتىپ، ءبارىمىز تۇگەل وسىندا قالامىز. ازاماتتار، ولىلەردىڭ انتىمەن انت بەرەيىك! الدا-جالدا حالىق رەسپۋبليكاشىلداردى ساتىپ كەتسە، رەسپۋبليكاشىلدار حالىقتى ساتپايتىنىن دالەلدەيىك!
بۇل سوزدەر جەكە ۇرەيدىڭ جاندى جەگەن تۇمانىن سەيىلتىپ، كوڭىلدى ايقاي-شۋمەن قارسى الىندى.
وسىنى ايتقان ادامنىڭ اتىن ەشكىم بىلگەن جوق. ول بەلگىسىز جۇمىسشى، البەتتە، ەشكىم بىلمەيتىن، ۇمىت قالعان، ەلەۋسىز باتىر، ۇلى بەيتانىس تاريحي داعدارىس تۇسىندا، جاڭا قوعامدىق قۇرىلىس تۋاردا امسە وسىلاي شىعا كەلىپ، قاجەت ساتىندە ايبىندى ۇنىمەن شەشۋشى ءسوزدى ايتىپ، قاس قاعىمدا جاي وتىنداي جارقىلداپ حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرىپ، تۇنەككە قايتا سۇڭگىپ كەتەدى.
وسىناۋ بۇلجىماس شەشىمنىڭ 1832 جىلعى 6 ماۋسىمنىڭ رۋحىندا بولعانى سونداي، ءبىر مەزگىلدە دەرلىك وسىنداي ايبىندى ءۇن سەن-مەرري بارريكاداسىندا دا جاڭعىرىپ، تاريحقا ەندى، "بىزگە كومەكتىڭ كەلگەن-كەلمەگەنىنىڭ ءبارىبىر! وسىندا ءبىرىمىز قالماي ولەمىز!" دەگەن ءسوزى سوت پروسەسىندە دە كەيىن ەسكە ءتۇسىرىلدى.
سىرتتاي بولەك بولعانىمەن دە ەكى بارريكادانىڭ رۋحاني بىرلىگى ايدان ايقىن ەدى.
ءتورتىنشى تاراۋ
بەسەۋگە ازايىپ، بىرەۋگە كوبەيدى
"ولىلەردىڭ انتىن" جاريالاعان بەيتانىس سويلەپ، ورتاق كوڭىل كۇيدى پاش ەتكەننەن كەيىن بارلىق اۋىزداردان ماعىناسى كارلى، ءبىراق ءۇنى سالتاناتتى ايبىندى ايقاي شىقتى:
— جاساسىن ءولىم! ەڭ سوڭعىمىز ولگەنگە دەيىن وسىندا قالامىز ءبارىمىز!
— نەگە ءبارىمىز؟ — دەپ سۇرادى انجولراس.
— ءبارىمىز! ءبارىمىز!
انجولراس ءۋاج ايتتى:
— باعىتىمىز ۇرىمتال دا ۇتىستى، بارريكادامىز تاماشا. بۇعان وتىز ادام قاپتال جەتەدى. قىرىق ادامدى قۇرباندىققا شالىپ قاجەتى نە؟
ويتكەنى ەشكىمنىڭ دە كەتكىسى كەلمەيدى، — دەپ جاۋاپ بەردى وعان.
— ازاماتتار! — دەپ ايعاي سالدى انجولراس. — داۋىسى شامىرقانعاننان دىرىلدەپ شىقتى. — بەتالدى شىعىندايتىنداي رەسپۋبليكامىز ادامدارعا سونشالىق باي ەمەس. ونداي داڭققۇمارلىق انشەيىن ءراسۋاشىلدىق. ەگەر بورىشتارىڭ كەيبىرەۋلەرىڭىزدىڭ كەتۋىن تالاپ ەتسە، كەز كەلگەن باسقا پارىز سياقتى ونى ورىنداۋ شارت.
ۇستانىمىنا بەرىك، مويىندالعان كوسەم انجولراس ءوز پىكىرلەستەرى اراسىندا شەكسىز بيلىككە يە بولدى. دەگەنمەن، اسەر-ىقپالى قانشا كۇشتى بولعانىمەن، كۇبىر-سىبىر ءسوز قوزداماي تۇرمادى، نامىس تا بايقالدى.
مۇنى سۇڭعىلا كوماندير انجولراس سەزبەي قالعان جوق، نالىعان كۇبىردە ەستي تۇرا ءوز ويىن وتكىزگەلى وكتەم ۇنمەن:
— ءبىزدىڭ نەبارى وتىز عانا قالاتىنىمىزدان كىمدە-كىم شوشيتىن بولسا، ونىسىن جاسىرماي ايتسىن، — دەدى.
كۇبىر كۇشەيدى:
— "جۇرە بەرىڭىزدەر" دەپ ايتۋ وڭاي، — دەگەن داۋىس شىقتى قاتارداعىلاردان. — بارريكادا اينالا توڭىرەكتەن كەسىپ تاستالدى ەمەس پە.
— تەك بازار جاعىن قوسپاڭدار، — دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى انجولراس. — موندەتۋر كوشەسى بوس، ۋاعىزشىلار كوشەسىمەن يننوسان بازارىنا جەتۋگە بولادى.
— مىنە، سوندا باس سالىپ ۇستايدى، — دەگەن باسقا ءبىر داۋىس شىقتى. — تۋرا سوندا ۇلتتىق ۇلاندار مەن كەنت گۆاردياشىلارىنىڭ قاراۋىلىنا تاپ بولاسىڭ. ولار وزگە-وزگە، كەۋدەشە مەن كۇنقاعار كيگەندەردى قۇتقارمايدى. "ەي، قايدان ءجۇرسىڭ؟ بارريكادادان كەلە جاتقاننان ساۋمىسىڭ؟ — دەپ قولىڭا قارايدى دا: — Aha، سەنەن ءوق-دارى ءيىسى شىعادى ەكەن. اتۋعا!" دەپ ءبىر-اق كەسەدى.
جاۋاپ قايتارۋدىڭ ورنىنا انجولراس كومبەفەردى يىعىنان قوزعاپ، ەكەۋى دە استىڭعى زالعا كىرىپ كەتتى.
ءبىر مينوتتەن سوڭ ولار قايتىپ ورالدى. انجولراستىڭ قولىندا ءوز بۇيرىعىمەن ساقتالعان ءتورت مۋندير. ونىڭ سوڭىندا اسكەردىڭ بيىك بوركى مەن باسقا دا كەرەك-جاراقتارىن كوتەرگەن كومبەفەر كەلەدى.
— مىنانداي مۋنديرمەن دۇشپان اراسىنا تەز ءسىڭىپ، بوي تاسالاۋعا بولادى، — دەدى انجولراس.
— قايتكەنمەن دە بۇل ءتورت ادامعا جەتەدى.
ول مۋنديرلەردى جەرگە تاستادى.
بۇل ونىڭ تىڭداۋشىلارىنىڭ تاباندى شەشىمىن شايقالتا المادى. سوسىن سوزگە كومبەفەر كىرىستى.
— ەندى جەتتى! — دەدى ول. — اياساڭدارشى اينالاداعىلارىڭدى! ءسوز نە جايىندا بولعالى تۇرعانىن بىلەسىزدەر مە؟ ايەلدەر جايىندا. ايتىڭدارشى، ايەلدەرىڭ بار ما؟ بار ما، جوق پا؟ بالالارىڭ بار ما؟ بار ما، جوق پا؟ توڭىرەگى تولعان كىشكەنتايلاردىڭ ورتاسىندا بەسىك تەربەتىپ وتىرعان انالارىڭ بار ما؟ اق ءسۇتىن بەرگەن انا كوكىرەگىن كورمەگەندەرىڭ، كانە، قولدارىڭدى كوتەرشى. اھ، سەندەر ولگەندەرىڭدى قالايسىڭدار عوي. سەنسەڭىزدەر بار عوي مەن دە سونى قالايمىن، ءبىراق اينالامدا ۋايىم جەگەن ايەلدەردىڭ كولەڭكەسىن دە كورگىم كەلمەيدى. ولگىلەرىڭ كەلسە، ولىڭدەر، ءبىراق وزگەلەردى الا كەتپەڭدەر. مۇندا ءوزىن ءوزى ولىمگە بايلاۋ قاسيەتتى ءىس، ال جالپى وزىنە ءوزى قول جۇمساۋ — بەلگىلى ارنادان اسپايتىن قاتاڭ، شەكتەلگەن قيمىل. ال ول جاقىندارىمىزعا جۇعىسسا، وندا ءولتىرۋ بولىپ شىعادى. بالدىرعانداردىڭ ۇكىدەي باستارىن، اقباس قاريالاردى ەستەرىڭە الىڭدارشى. تىڭداڭدارشى: الگىندە ماعان انجولراس اققۋ كوشەسىندە بەسىنشى قاباتتىڭ كىشكەنتاي تەرەزەسىنەن تەلمىرە قاراعان كەمپىردى كورگەنىن ايتتى، شاماسى ءبىر جاقىنىن كۇتىپ، ءتۇنى بويى كىرپىك ىلمەگەن سىڭايلى. بالكىم، ول سەندەردىڭ بىرەۋىڭنىڭ اناڭ بولار. ەندەشە ول بارسىن، اناسىنا: "ماماتاي، مىنە، مەن كەلدىم!" دەپ ايتۋعا اسىقسىن. وعان الاڭدايتىن ەشتەڭە جوق، ءىستى ونسىز دا تىندىرامىز. كىمدە-كىم جاقىندارىن ءوز ەڭبەگىمەن اسىراپ جۇرسە، ونىڭ ءوزىن قۇرباندىققا شالۋعا حاقىسى جوق. ول وتباسىن تاعدىردىڭ تالكەگىنە تاستاپ كەتۋ بولىپ شىعادى. ال قىزى، قارىنداسى بارلار شە؟ ولار جايىندا ويلاندىڭدار ما سەندەر؟ سەندەر اجالعا بارا جاتىرسىڭدار، جارايدى، سىزدەردى ءولتىرسىن-اق. ال ەرتەڭ نە؟ قىز بالانىڭ تىسكە باسار ەشتەڭەسى بولماۋى سۇمدىق! ەركەك قايىر سۇرايدى، ال ايەل ءوزىن ساتادى. شاشىنا گۇل قىستىرعان ايالى دا اياۋلى تاڭعاجايىپ جاراتىلىستى سونداي كۇيدە ەلەستەتىپ كورىڭدەرشى! ولار اندەتە، اڭگىمەلەسە ءجۇرىپ، ءۇيىمىزدى پاكتىگىمەن جايناتىپ، حوش يىسىمەن جادىراتۋعا جارالعان، ولار ءوزىنىڭ ءمولدىر تازالىعىمەن اسپاندا پەرىشتەلەر بارىن جەردە دالەلدەۋگە جاراتىلعان. جاننا جونىندە، ليزا جونىندە، ميمي جونىندە ويلاڭدارشى، كورەرگە كوز كەرەك، بۇل ىزگى جاندار وتباسىنىڭ قىزىعى، يگىلىگى ەمەس پە، و قۇدايا، ولار اشىقسا ءبىزدىڭ نە بولعانىمىز! بۇل ارادا جاسىراتىن نە بار؟ ادام تانىمەن ساۋدا جاسايتىن بازار بار، الدا-جالدا ولار سوعان تاپ بولسا، اينالا ۇشىپ جۇرگەن كولەڭكەلەرىڭ مەن ءتانسىز قولدارىڭ ولاردى توقتاتا الا ما؟ وتكەن-كەتكەننەن اياق الىپ جۇرگىسىز كوشەلەر مەن تابانجولداردى، الدىندا جارتىلاي جالاڭاش ايەلدەر ەمىنىپ باتپاقتا تۇرعان دۇكەندەردى كوز الدىنا كەلتىرىڭدەرشى.
ءبىر كەزدە بۇل ايەلدەر دە كۇنادان پاك بولعان. قارىنداستارىڭدى ەسكە الىڭدارشى، كوبىڭدە بار عوي ولار. وسىناۋ ايداي سۇلۋ ارۋلاردىڭ، عاجايىپ نازىك جاراتىلىس تۋمالارىنىڭ، ۇيالشاق، ۇياڭ، سىمباتتى دا اسەم، مامىرداعى كوك گۇلدەي ۇلبىرەگەن جانداردىڭ ەرتەڭگى كورەر كۇنى — قايىرشىلىق پەن جەزوكشەلىك، پوليسيا مەن سەن-لازار اۋرۋحاناسى بولماق پا؟ اھ، مىنە سەندەر جارىق دۇنيەدە جوقسىڭدار. ايتارى-اق جوق، تاماشا! سەندەر حالىقتى كورولدىڭ بيلىگىنەن قۇتقارۋعا تالپىناسىڭدار دا، ءوز قىزدارىڭدى پوليسيا ۋچاسكەسىنە تاپسىراسىڭدار عوي، تەگى! جەتتى، دوستار، مەيىرىمدىرەك بولساڭدارشى. بەيشارا، بەيشارا ايەلدەر، ءبىز سىزدەردى سونداي از ويلايمىز-اۋ!؟ ايەلدەر ءبىز سياقتى ساۋاتتى ەمەس دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، ولاردىڭ وقۋىنا، ويلاۋىنا بوگەت جاسايمىز، ساياساتپەن شۇعىلدانۋىنا تىيىم سالامىز؛ الايدا بۇگىن كەشكە ولاردىڭ ءمايىتحاناعا كەلىپ، ءمايىتىمىزدى تانۋىنا تىيىم سالا الامىز با؟ قۇلاق سالىڭدارشى، كىمدە-كىمنىڭ ارتىندا وتباسى قالسا، قولىمىزدى قىسىڭدار دا، جۇرە بەرىڭدەر، مۇنداعى شارۋانى ءوزىمىز-اق اتقارامىز. سەندەر مىلتىعىم بار، بارريكادامىز، نە بولسا و بولسىن، قالامىز دەيسىڭدەر مە؟ نە بولسا، و بولسىن دەگەندەرىڭ تىم ىستىق اساپ، اسىرا ايتىلعان ەمەس پە! دوستارىم مەنىڭ، ەرتەڭگى كۇن تۋادى، ءبىراق سەندەر ەرتەڭگە دەيىن ءتىرى بولمايسىڭدار، ال وتباسىلارىڭ و كۇنگە جەتەدى، الايدا ولاردى قانداي قايعى-قاسىرەت كۇتىپ تۇرعانىن بىلەسىڭدەر مە؟ كوز الدارىڭا بەتى الماداي قىپ-قىزىل بالپاناقتاي بالانى كەلتىرىڭدەرشى، ول بىلدىرلاپ بىردەڭە ايتادى، سىقىلىقتاپ ءماز بوپ كۇلەدى، سۇيگەندەگى ءيىسى قانداي ونىڭ! سول ءسابيدى تاستاپ كەتسەڭدەر، ونىڭ كۇنى نە بولاتىنىن بىلەسىڭدەر مە؟ ءوز باسىم بويى مىنانداي عانا قۇيتاقانداي سونداي ءبىر بالانى كوردىم. اكەسى ولگەن ەكەن. ءبىر كەدەيلەر اياعانىنان قولىنا الىپتى، الايدا بالا تۇرسىن وزدەرى جەيتىن نان جوق. ءسابي ۇدايى اش جۇرەدى. ىسقاياق قىس بولاتىن. ول جىلاعان جوق. ىلعي دا وت جاعىلمايتىن، مۇرجاسى سارىمەن سىلانعان پەشتىڭ ماڭىندا جۇرەتىن. ساۋساعىمەن سارى سىلاقتىڭ بالشىعىن شۇقىپ جەيتىن. تىنىسى قىرىلداي شىعىپ، ءوڭى قۇپ-قۋ، قارنى قاباقتاي. ول ەشتەڭە ايتپايتىن، سۇراققا دا جاۋاپ بەرمەيتىن. بەيشارا قايتىس بولدى. ولەرىندە ونى نەكەر اۋرۋحاناسىنا الىپ كەلىپتى، ونى مەن سوندا كوردىم. وندا مەن ينتەرن رەتىندە دارىگەرلىك تاجىريبەدەن ءوتىپ ءجۇر ەدىم. مىنە سولاي، ەگەر ارالارىڭدا جەكسەنبى كۇندەرى كىشكەنتايلارىنىڭ قۇيتاقانداي قولىنان جەتەلەپ، سەرۋەندەۋدى سۇيەتىن اكەلەر بولسا، الگى ءسابيدى ءوز بالام دەپ ويلاسىن. سول باقىتسىز بالاقاندى ءالى ۇمىتپايمىن، جالاڭاش دەنەسىنىڭ اناتوميالىق ۇستەلدە جاتقانى كۇنى بۇگىنگىدەي كوز الدىمدا؛ قابىرگە شىققان شوپتەن كورىنىپ جاتاتىن كورتوپىراقتاي، تەرىسىنەن ىرسيىپ تۇرعان قابىرعالارى قانداي ايانىشتى. اسقازانىنان ءباز-بىر بالشىق شىقتى، ءتىسىنىڭ اراسىنا كۇل قاتىپ قالىپتى. كانە، ءوز جۇرەگىمىزگە ءۇڭىلىپ، ارىمىزدان اقىل سۇرايىقشى. ستاتيستيكا انىقتاعانىنداي، جەتىم قالعان بالالاردىڭ اراسىنداعى ءولىم-جىتىم ەلۋ بەس پايىزعا جەتىپتى. قايتالاپ ايتايىن: ءسوز ايەلدەر جايىندا، انالار جايىندا، قىزدار جايىندا، سابيلەر جايىندا بولىپ وتىر. سەندەردىڭ وزدەرىڭ جونىندە كىم ايتادى؟ سەندەردىڭ كىم ەكەندەرىڭدى ءبىز بىلەمىز، شەتىڭنەن وجەتسىڭدەر، ءتايىرى العىرلار! ۇلى ءىس جولىندا ومىرلەرىڭدى ماقتانىش سەزىممەن قۋانا وتىرىپ بەرەتىندەرىڭدى، كوپكە پايدا كەلتىرىپ، داڭق اسىرىپ ولۋگە جارالعانبىز دەپ سەزىنەتىندەرىڭدى، ورتاق سالتاناتتاعى ءوز ۇلەستەرىڭدى ارداق تۇتاتىندارىڭدى ءبىز جاقسى بىلەمىز. ءساتتى ساعات تىلەيمىز! ءبىراق سەندەر جارىق دۇنيەدە جالعىز ەمەسسىڭدەر. سەندەر ويلايتىن باسقا دا جان يەلەرى بار. ءوزىمشىل بولماڭدار.
بارلىعىنىڭ قاباعى ءتۇسىپ كەتتى.
مۇنداي ساتتە ادام جۇرەگىندە قانداي تاڭعاجايىپ قايشىلىقتار جاسىرىنىپ جاتادى دەسەيشى! وسىناۋ ءسوزدى ايتقان كومبەفەر استە جەتىم بولمايتىن. ول باسقالاردىڭ اناسىن ەسكە ءتۇسىرىپ، وزىنىكىن ۇمىتىپ كەتتى. اجالعا ول دا تۋرا بارا جاتىر. دەمەك، ول دا ءوزىمشىل.
اشتىق پەن بەزگەكتەن تيتىقتاعان ماريۋس بىرىنەن سوڭ ءبىر ءۇمىتىن جوعالتىپ، كۇيرەۋدىڭ ەڭ سۇمدىعى — رۋحى ءتۇسىپ، بۋىرقانعان تولقۋلاردان ەڭسەسى ەزىلىپ، اقىر-تاقىردىڭ تايانعانىن سەزىپ، بارعان سايىن وعاش وڭاشالانۋدى شىعاردى، ادەتتە ەرىكتى اجالدىڭ الدىندا وسىنداي ءبىر ادەت پايدا بولادى.
فيزيولوگ ودان عىلىم زەردەلەپ، سارالاپ بەرگەن ءوزىن ءوزى ىشتەي جەۋدىڭ دەرتتى نىشاندارىنىڭ ۇدەپ بارا جاتقانىن، وعان ءلاززاتقا قۇشتارلىقتان بەتەر ۋايىم-قايعى جاتاتىنىن انىقتاپ بەرەر ەدى. تورىعۋدىڭ دا اسقىنىپ كەتەتىن ءساتى بولادى. ماريۋس سونداي ءساتتى باستان كەشىرۋلى ەدى. اينالادا بولىپ جاتقاننىڭ بارىنەن ول ءوزىن تىس كورىپ، الىستان ايتەۋىر بارلىعىن تۇتاس قابىلداپ، بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ءمان بەرمەدى. جۇرت وت شىمىلدىقتىڭ ءار جاعىندا قوزعالىپ بارا جاتقانداي دا، داۋىستارى تۇڭعيىق شىڭىراۋدان شىعاتىن ءتارىزدى.
الايدا كومبەفەردىڭ ءسوزى جۇرتتىڭ ءبارىن تەبىرەنتتى. بۇل كورىنىستە جۇرەكتى كوكتەي ءوتىپ قاعىپ جەتكەن كوڭىلدى وياتاتىن ايبارلى دا ازاپتى ءارى وتكىر بىردەڭە بولدى. ونى ءبىر-اق وي — ءولۋ عانا باۋراپ، باسقا ەشتەڭە الاڭداتپاي قويىپ ەدى، الايدا كارلى ۇيقىلى-وياۋ قالپىندا ءوزىڭدى قۇرتقانمەن، وزگەنى قۇتقارۋ ارتىق ەمەس دەگەن پىكىر قىلاڭ بەردى.
ونىڭ داۋىسى شىعىپ تا كەتتى:
— انجولراس پەن كومبەفەردىكى دۇرىس، — دەدى ول، — ماقساتسىز قۇرباندىقتىڭ قاجەتى جوق. مەن ولارمەن كەلىسەمىن؛ الايدا اسىعۋ كەرەك. كومبەفەردىڭ ايتقاندارىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى، ءبارى شىن. كىمدە-كىمنىڭ وتباسى، اناسى، قارىنداسى، جۇبايى، بالالارى بولسا، كانە، العا شىقسىن.
ەشكىم تىرپ ەتىپ ورنىنان قوزعالعان جوق.
— كىم ۇيلەنگەن، كىم وتباسىنىڭ تىرەگى، كانە، العا شىعىڭدار! — دەپ قايتالادى ماريۋس.
ونىڭ ىقپالى كۇشتى بولاتىن. راس، بارريكادانىڭ كوسەمى انجولراس سانالادى، ال ماريۋس ونىڭ قۇتقارۋشىسى بولدى.
— مەن بۇيىرامىن، — دەپ ايقايلادى انجولراس.
— مەن سىزدەردەن وتىنەمىن، — دەدى ماريۋس.
كومبەفەردىڭ سوزىمەن تەبىرەنگەن، انجولراستىڭ بۇيرىعىمەن تەڭسەلگەن، ءماريۋستىڭ وتىنىشىمەن تولقىعان ەرجۇرەك وجەتتەر سوندا عانا ءبىرىن ءبىرى نۇسقاي باستادى.
— بۇل دۇرىس، — دەدى جاس جىگىت ەگدە ادامعا، — سەن وتباسىنىڭ اكەسىسىڭ، جۇرە بەر.
— ودان دا سەن بار، — دەدى ەگدە، — قولىڭدا ەكى بىردەي قارىنداسىڭ وتىر.
قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن داۋ-داماي ءورشىدى. اركىم ءوزىن قابىردەن سۋىرىپ الىپ شىعۋعا قارسىلىق ءبىلدىردى.
— اسىعىڭدار، — دەدى كومبەفەر، — شيرەك ساعاتتان كەيىن كەش بولادى.
— ازاماتتار! — دەپ ءوز ايتقانىن راستادى انجولراس. — بىزدە رەسپۋبليكا، ءبارى داۋىس بەرۋ ارقىلى شەشىلەدى. قايسىڭ كەتەتىندەرىڭدى وزدەرىڭ تاڭداڭدار.
ونىڭ ايتقانىنا كوندى. بىرەر ءمينوت وتكەندە بەس ادام ءبىر اۋىزدان تاڭدالىپ، العا شىقتى.
— ولار بەسەۋ عوي، — دەپ قالدى ماريۋس.
ال مۋندير تورتەۋ عانا.
— امال نە، بىرەۋىمىزگە قالۋعا تۋرا كەلەدى، — دەپ بەسەۋى بىردەي جاۋاپ بەردى.
سونىمەن قايتادان ايتىس باستالىپ، ءارقايسىسى قالۋعا تىرىسىپ، ءبىرىن ءبىرى كەتۋگە ۇگىتتەدى. مەيىرباندىق كۇرەسى باستالدى.
— سەنىڭ سۇيىكتى زايىبىڭ بار.
— سەنىڭ اناڭ قارت.
— سەندە اكە دە، شەشە دە جوق. شيەتتەي ءۇش ءىنىڭنىڭ كۇنى نە بولادى؟
— سەنىڭ بەس بالاڭ شە؟
— سەن ءومىر ءسۇرۋىڭ كەرەك. ون جەتى جاستا ءولۋ دەگەن تىم ەرتە.
ۇلى ريەۆوليۋسيالىق بارريكادالاردا قاھارماندىق ءۇشىن جارىسقا ءتۇسۋشى ەدى. ال مۇندا اقىلعا سىيمايتىننىڭ ءوزى ادەتتەگى ىسكە اينالدى. بۇل جانداردىڭ ەشقايسىسى دا بىر-بىرىنە تاڭدانعان جوق.
— تەزىرەك، تەزىرەك! — دەپ اسىقتىردى كۋرفەيراك. توپتان بىرەۋ ماريۋسكە ايقايلاپ:
— كىم قالاتىنىن ءوزىڭىز بەكىتىڭىز! — دەدى.
— دۇرىس ايتادى، — دەدى بەسەۋدىڭ بارلىعى، ءوزىڭىز تاڭداڭىز. ءبىز باعىنامىز.
ماريۋس تاعى دا مۇنداي تولقۋدى باستان كەشىرەمىن دەپ ويلاعان جوق ەدى. الايدا ول ءوزى تاڭداپ، كىسىنى ولىمگە جۇمساۋى كەرەك دەگەن وي جۇرەگىنە قان جۇتقىزدى. مۇمكىن بولسا، ول بۇرىنعىدان دا بوزارار ەدى، ءبىراق قۇپ-قۋ وعان ونىڭ ەش رەتى بولمادى.
ول بەسەۋىنە دە جاقىنداپ كەلدى، ولاردىڭ كوزى باعزى زامانداعى فەرموپيل قورعاۋشىلارىنىڭ جايناعان كوزىندەي قاسيەتتى جالىن اتىپ:
— مەنى، مەنى، مەنى! — دەپ ايقايلادى.
ماريۋس ابدىراپ، ولاردى قايتا سانادى، بۇرىنعىسىنداي تۋرا بەسەۋ بولدى. سوسىن جانارىن ءتورت مۋنديرگە اۋداردى.
سول ءسات ءتورت ءمۋنديردىڭ ۇستىنە اسپاننان قۇلاعانداي بەسىنشىسى تۇسە قالدى.
بەسىنشى ادام قۇتقارىلدى.
ماريۋس كوزىن فوشليەۆانعا كوتەردى.
جان ۆالجاننىڭ بارريكاداعا كەلگەن بەتى ەدى.
الدە بۇل جولدى بارلاپ ءبىلىپ، الدە ىشكى تۇيسىگىمەن سەزىپ، الدە انشەيىن كەزدەيسوق قانا ول مۇندا موندەتۋر كوشەسىنەن وتكەن ەدى. ۇلتتىق گۆارديا كيىمىمەن ول بوگەتسىز ويداعىداي ءوتتى.
بۇلىكشىلەر موندەتۋر كوشەسىنە قويعان شولعىنشى جالعىز عانا ۇلتتىق ۇلان ءۇشىن ايعاي-سۇرەڭ سالعىسى كەلمەدى. شاماسى، كوتەرىلىسشىلەر قاتارىن تولىقتىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولار نە ءارى كەتكەندە تۇتقىن شىعار دەپ وتكىزىپ قويا بەرگەن. كەزەڭ تىم ءقاۋىپتى بولاتىن، قاراۋىلدار ءوز مىندەتىنەن بۇلتارىپ، بۇرىس باسا المايدى جانە كۇزەت ورنىن تاستاپ كەتۋ — قىلمىس.
جان ۆالجاننىڭ قورعانعا كەلگەنىن ەشكىم بايقاعان جوق، ويتكەنى جۇرتتىڭ بار نازارى تاڭداۋلى بەسەۋ مەن ءتورت مۋنديردە بولاتىن. ءبىراق جان ۆالجان ءبارىن كورىپ، ءبارىن ەستىپ تۇردى دا، ۇستىندەگى ءمۋنديرىن تۇرعانداردىڭ توبەسىنەن اسىرىپ لاقتىرىپ جىبەردى.
جۇرتتىڭ جاپپاي تولقۋىن سيپاتتاپ جەتكىزۋ قيىن.
— بۇل ادام كىم؟ — دەپ سۇرادى بوسسيۋە.
— باسقالاردى قۇتقاراتىن كىسى، — دەپ جاۋاپ قاتتى كومبەفەر.
— مەن ونى بىلەمىن، — دەدى سوزىنە كوپ ءمان بەرىپ ماريۋس.
ونىڭ كەپىلدىگى جەتكىلىكتى بولدى.
انجولراس جان ۆالجانعا قاراپ:
— قوش كەلدىڭىز، ازامات، — دەدى دە، — ءسىز بىلەسىز بە، ءبىزدىڭ ولۋىمىزگە تۋرا كەلەدى، — دەپ قوستى. جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا جان ۆالجان ءوزى قۇتقارعان ادامىنىڭ مۋندير كيۋىنە كومەكتەسىپ كەتتى.
بەسىنشى تاراۋ
بارريكادا بيىگىنەن قانداي كوكجيەك اشىلادى
وسىناۋ سىن ساعاتتا، مىناۋ شىعار جول جوق قاتەرلى جەردە جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ كوڭىل كۇيى انجولراستىڭ تەرەڭ شەرلى تولعانىسىنان ءوز كورىنىسىن تاپتى.
انجولراس ريەۆوليۋسيانىڭ ىسكە اسىرۋشى ۇلگىسى سياقتى ەدى، الايدا ونىڭ دا وسال تۇستارى، ءورىسىنىڭ تارلىعى بولاتىن، ول ازداپ اناحارسيس كلوتسكە، كوبىرەك سەن-جيۋستكە ۇقسايتىن. الايدا الىپپە دوستارى قوعامىندا كومبەفەردىڭ يدەيالارىن قابىلداۋعا اقىر سوڭىندا ونىڭ اقىلى جەتتى، ءبىرازدان بەرى دوگماتتىقتىڭ تار شەڭبەرىنەن شىعىپ، وي ءورىستى كەڭىتەتىن پروگرەستىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ، ەۆوليۋسيانىڭ تاماشا جەڭىسى ۇلى فرانسۋز رەسپۋبليكاسىن بۇكىلالەمدىك الىپ رەسپۋبليكاعا اينالدىرۋ دەگەن ويعا توقتادى. ەگەر ءىس-قيمىل ادىسىنە كەلەر بولساق، ول كۇشكە قارسى كۇش كورسەتۋ باعىتىن ۇستاندى. بۇدان ول ەش تايماي، سوزبەن انىقتاي ايتقاندا توقسان ءۇشىنشى جىل اتالاتىن ەپيكالىق قاھارلى مەكتەپكە ءتانتى بولىپ قالدى.
انجولراس كارابينىنە سۇيەنىپ تاس باسپالداقتىڭ ۇستىندە تۇردى. ول تەرەڭ ويعا شومۋلى، ءولىم لەبى، كەيدە ءتىپتى اۋليەلىك رۋح ەسكەندەي، ەسكەن جەلدەن تىتىركەنگەندەي ءدىر ەتە قالادى. قاراعانىن ەمەس، قالاعانىن كورگەندەي ءبىر نۇكتەگە قادالعان كوزىنەن ساۋلە شاشىرايدى. كەنەت ول باسىن كوتەردى، جالقىن سارى بۇيرا شاشى كەرى سەرپىلىپ، جۇلدىزدى كۇيمەدە جۇيتكىپ بارا جاتقان پەرىشتەنىڭ شاشىنداي، بولماسا شۋدالانعان ارىستاننىڭ جالىنداي بوپ ونى نۇرلاندىرىپ جىبەردى.
— ازاماتتار، سىزدەر بولاشاقتى كوز الدارىڭا كەلتىرە الاسىزدار ما؟ — دەپ داۋىستادى انجولراس. — جارىققا كومىلگەن قالا كوشەلەpi، ۇيلەردىڭ تابالدىرىعىنا تونگەن جاسىل بۇتاقتار، حالىقتاردىڭ باۋىرمالدىعى! ادامدار ءادىل، قاريالار بالالارعا باتاسىن بەرىپ جاتىر، وتكەن مەن بۇگىنگىنىڭ اراسىندا كەلىسىم بار، ويشىلدارعا — تولىق بوستاندىق، دىنشىلدەرگە — تولىق تەڭدىك، ءدىننىڭ ورنىندا — اسپان. ەڭ باستى ءدىن يەسى — قۇدايدىڭ ءوزى، التاردىڭ ورنىندا — ادامنىڭ ار-وجدانى؛ بۇدان بىلاي جارىق دۇنيەدە وشپەندىلىك بولمايدى، مەكتەپتەر مەن شەبەرحانالاردا تۋىسقاندىق ورنايدى؛ ماداقتاۋ مەن جازالاۋعا جاريالىلىق قىزمەت ەتەدى؛ ەڭبەك — بارشاعا، قۇقىق — بارشاعا، بارلىعىمىزعا دا تىنىشتىق بولادى، ەندى قايتىپ قانتوگىس، ەندى قايتىپ سوعىس اتىمەن جوق، انالار تەك باقىت قۇشادى. ماتەريانى باعىندىرۋ — العاشقى ادىم، مۇراتتى جۇزەگە اسىرۋ — كەلەسى قادام. ويلاڭىزدارشى، پروگرەستىڭ قانشالىق كوپ نارسەگە قول جەتكىزگەنىن! العاشقى قاۋىم تايپالارى مۇحيت سۋلارىن بۇرقىلداتىپ كوتەرگەن جەتى باستى ايداھارعا، اۋزىنان وت شاشقان اجداھاعا، اۋەنىڭ ۇرەيلى يەسى قىران قاناتتى، جولبارىس تىرناقتى تازقاراعا — ادام قۇدىرەتىنەن اسىپ تۇسەتىن قۇبىجىق ماقۇلىقتاردىڭ بارىنە زارە-قۇتى قالماي قورقا قاراۋشى ەدى. الايدا ادام تۇزاق قۇرىپ، قاسيەتتى وي-پىكىر تۇزاعىن قۇرىپ، اقىر اياعىندا ازىرەيىلدىڭ ءوزىن ۇستادى. ءبىز ەندى ايداھاردى اۋىزدىقتادىق، ول ەندى پاروحود اتالادى؛ اجداھانى اۋىزدىقتادىق، ول ەندى لوكوموتيۆ اتالادى؛ انە-مىنە تازقارانى دا اۋىزدىقتاۋعا جاقىنبىز، ءقازىر ونى قولعا تۇسىردىك دەۋگە بولادى، ول ءازىر اۋا شارى اتالادى. مىناۋ پرومەتەي ەرلىگى جەرىنە جەتىپ، ادامنىڭ ەرىك-كۇشى ءۇش ءجۇزدى باعزىنىڭ حيمەراسى — ايداھار مەن اجداھانى، تازقارانى تولىق اۋىزدىقتاعاندا، ادام سۋدىڭ دا، وتتىڭ دا، اۋانىڭ دا امىرشىسىنە اينالىپ، ەرتە دۇنيەنىڭ قۇدايلارىنا ۇقساپ، جاندى اتاۋلىنىڭ بارىنە ءامىرىن جۇرگىزەتىن بولادى. دەمەك، العا قاراي باتىل قادام باسۋ كەرەك. ازاماتتار، ءبىز قايدا بارا جاتىرمىز دەيسىزدەر عوي. ءبىز عىلىم باسشىلىق جاسايتىن مەملەكەتكە بارا جاتىرمىز، تۇبىندە جالعىز دارا قوعامدىق كۇش بولاتىن شىندىق كۇشىنە بارا جاتىرمىز، تال بويىنا مويىنداۋ مەن ايىپتاۋ قۇقىعىن قاتار شوعىرلاندىرعان، ءوزىن ايعاعىمەن ورنىقتىراتىن تابيعي زاڭعا بارا جاتىرمىز، تاڭ شاپاعىنىڭ شىعىسى سياقتى اقيقاتتىڭ كۇنشىعىسىنا بارا جاتىرمىز. ءبىز حالىقتاردىڭ بىرلىگىنە، كۇللى ادامزاتتىڭ بىرلىگىنە بەت الىپ بارامىز. جالعان اقيقات بولمايدى، ارامتاماقتار قالمايدى. اقيقات بيلەيتىن شىندىق — مىنە، ءبىزدىڭ ماقساتىمىز وسى. ەۋروپا جۇرەگىندە وركەنيەت ءماجىلىس قۇرادى، كەيىنىرەك ول بۇكىل قۇرلىقتىڭ ورتالىعى مەن اقىل-ويدىڭ ۇلى پارلامەنتىندە بيلىك جۇرگىزەدى. وسى تەكتەس بىردەڭە بۇرىن دا بولعان. امفيكتيونداردىڭ جينالىسى جىلىنا ەكى مارتە ءوتىپ تۇرعان: العاشىندا قۇدايلاردىڭ تۇراعى — دەلفىدە، ەكىنشىسى باتىرلاردىڭ ساعاناسى -فەرموپيلدە وتكەن. ەۋروپانىڭ امفيكتيوندارى جەر شارىنىڭ امفيكتيونى بولادى. فرانسيانىڭ ءوز قۇرساعىندا اسا ۇلى بولاشاق جاتىر. مىنە، ون توعىزىنشى عاسىر وسىعان جۇكتى؛ گرەكيا سەپكەن ۇرىقتى ايى-كۇنىنە جەتكىزۋگە فرانسيا لايىق. تىڭدا مەنى، فەيي، ادال جۇمىسشى، حالىقتىڭ ۇلى، حالىقتاردىڭ پەرزەنتى. مەن سىيلايمىن سەنى. كەلەشەكتى كەرە بىلەسىڭ، سەنىكى دۇرىس. سەندە اكە دە جوق، شەشە دە جوق، فەيي، سوندىقتان انا ورنىنا ادامزاتتى، اكە ورنىنا قۇقىقتى تاڭدادىڭ. سەنىڭ پەشەنەڭە وسى ارادا ءولۋ، ياعني سالتانات قۇرۋ جازىلعان. ازاماتتار، بىزبەن نە بولىپ، نە قويسا دا، جەڭسەك تە، جەڭىلسەك تە — ءبارىبىر، ريەۆوليۋسيا جاسايمىز. بۇل دا ءورت سياقتى، ءورت بۇكىل قالانى جاپ-جارىق قىلسا، ريەۆوليۋسيا كۇللى ادامزاتتى جارقىراتادى. ءبىز نە ءۇشىن ريەۆوليۋسيا جاسايمىز دەپ سۇرايسىزدار عوي؟ مەن الگىندە عانا ايتتىم، اقيقات ءۇشىن جاسايمىز. ساياسات تۇرعىسىنان الىپ قاراعاندا، ءبىر عانا ۇستانىم بار: ول ادامنىڭ ءوزىنىڭ ەڭ جوعارعى بيلىگى. ءوز "مەنىمە" ءوزىمنىڭ بيلىگىم -بوستاندىعىم. وسىنداي ەكى جوعارعى بيلىك نەمەسە ودان دا كوبى بىرلەسكەن جەردە مەملەكەت پايدا بولادى. الايدا بۇل وداقتا وزدىگىنەن باس تارتۋ جوق. جوعارعى بيلىك قوعامدىق قۇقىق جاساقتاۋ ءۇشىن بەلگىلى ۇلەسىن ەرىكتى تۇردە وزىنە ءوزى ىركەدى. بۇل ۇلەس بارلىعى ءۇشىن بىردەي. قوعامعا ىركىلىپ جول بەرۋدىڭ بىردەي قۇندىلىعى تەڭدىك دەپ اتالادى. قوعامدىق قۇقىق دەگەنىمىز — جالقىنىڭ قۇقىعىن جالپىنىڭ قورعاۋى. بارشانىڭ اركىمنىڭ قۇقىعىن وسىلاي قورعاۋى تۋىسقاندىق دەپ اتالادى. جوعارى بيلىكتىڭ بارلىق وسى تۇرلەرىنىڭ جينالا كەلىپ تۇيىسەر نۇكتەسى قوعام دەپ اتالادى. ءتۇيىسۋ دەگەنىمىز بىرىگۋ بولعاندىقتان مۇنداي نۇكتە توراپ بولىپ شىعادى. وسىدان كەلىپ الەۋمەتتىك بايلانىستار دەگەن تۋادى. باسقالار بۇنى قوعامدىق شارت اتايدى، ەتيمولوگيالىق تۇرعىدان "شارت" ءسوزى، ياعني كونتراكت، contrato -بايلانىستىرۋ دەگەن ۇعىمعا سايادى. بوستاندىق — شىڭ بولسا، تەندىك — تياناق تابانى. تەڭدىكتى تۇسىنگىلەرىڭ كەلسە — وسى. الايدا، ازاماتتار، تەڭدىك بارلىعىن استە دە ءبىر جاراقپەن كۇزەۋ ەمەس، ونىڭ ىشىندە دە ءوسىپ-ونۋ، وركەندەۋ بولادى، ول بويلاپ وسكەن ءشوپ پەن الاسا ەمەننىڭ جيىنتىعى ەمەس، قىزعانىش پەن ءىشتارلىقتىڭ سالدارىنان ولار قۇساپ، ءبىرىنىڭ كوبەيۋىنە ءبىرى كەدەرگى جاساماۋعا ءتيىس، الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناس تۇرعىسىنان ول — قابىلەت بىتكەننىڭ بارىنە اشىق داڭعىل جول، ساياسي جاعىنان كەلگەندە — داۋىس بەرگەندەگى بارشانىڭ تەڭ قۇقىلىعى، ءدىندى الار بولساق — اركىم ءۇشىن ار-وجدان بوستاندىعى. تەڭدىكتىڭ تاعى ءبىر قۋاتتى قارۋى — جالپىعا بىردەي تەگىن ءبىلىم بەرۋ. ساۋات اشۋعا دەگەن قۇقىقتان باستاۋ كەرەك ءبارىن. باستاۋىش مەكتەپ بارلىعى ءۇشىن مىندەتى، ورتا مەكتەپتىڭ ەسىگى بارشاعا اشىق - مىنە، بۇل نەگىزگى زاڭ. بىردەي ءبىلىم بەرۋدىڭ ناتيجەسى قوعامدىق تەڭدىك بولادى. ءيا، اعارتۋ! جارىق! جارىق نۇر! بارلىعى جارىقتان تاراپ، جارىققا ورالادى. ازاماتتار! ون توعىزىنشى عاسىر ۇلى عوي، ال جيىرماسىنشى عاسىر باقىتتى بولادى. وتكەنمەن ورتاق ەشتەڭە بولماق ەمەس. قازىرگىدەي جاۋلاۋشىلىقتان، باسىپ الۋشىلىقتان، باسا كوكتەپ كىرۋدەن، قارۋلى ۇلتتاردىڭ باسەكەلەستىگىنەن، وركەنيەت دامۋىنداعى كورول وتباسىنداعى نەكەگە، تيراندار اۋلەتىنىڭ مۇراگەرى تۋۋىنا بايلانىستى ۇزىلىستەردەن ساقتانۋعا تۋرا كەلمەيدى، كونگرەستىڭ حالىقتاردى ءبولۋى، بيلەۋشى اۋلەتتىڭ قۇلاۋىنا بايلانىستى بولشەكتەنۋ، توزاقتىڭ ءتۇپسىز كوپىرىندەگى ەكى تەكەنىڭ تىرەسكەنىندەي ەكى ءدىننىڭ ماڭداي سوعىستىرىپ كۇرەسۋى دەگەن بولمايدى. ەندى قايتىپ اشتىق تا، قاناۋ دا، جوقشىلىقتان جەزوكشەلىك جاساۋ دا، جۇمىسسىزدىقتان قايىرشى بوپ كەتۋ دە، ەشافوت تا، قانجار دا، سوعىس تا، وقيعالار اراسىندا ۇشىراساتىن كەزدەيسوق شاپقىن دا بولمايدى. جۇرت جاپپاي باقىتقا كەنەلەدى. ادامزات ءوز مىندەتىن ورىندايدى، تۋرا ءوز قىزمەتىن مۇلتىكسىز اتقارىپ تۇرعان جەر شارى سياقتى؛ ادام جانى مەن اسپان جارىعىنىڭ اراسىندا جاراسىم ورنايدى، رۋح اقيقاتقا ۇمتىلادى، كادىمگى پلانەتانىڭ اينالىپ ءجۇرىپ كۇنگە ۇمسىناتىنى سەكىلدى. دوستار! ءبىز قاپاس كەزەڭدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز، سىزدەرمەن مەن قاپاس ساتتە سويلەسىپ تۇرمىن، ءبىراق بۇل سۇمدىق باعانى ءبىز بولاشاق ءۇشىن تولەيمىز. ريەۆوليۋسيا — ءبىزدىڭ تولەمىمىز. ادامزات ازات ەتىلىپ، اسقاقتايدى، تىنىشتالادى! ونى ءبىز مىنا بارريكادامىزبەن راستايمىز. ءوزىن ءوزى قۇربان ەتۋدىڭ بيىگىنەن بولماسا، ماحاببات ءۇنى قايدان شىقپاق. باۋىرلار! مىنە، ءدال وسى ارادا ويلايتىندار مەن ۋايىمدايتىندار باس قۇراپ بىرىگىپ وتىر. ءبىزدىڭ بارريكادا تاستان، بورەنەدەن، تەمىر سىنىعىنان جاسالعان جوق، ول ۇلى يدەيالار مەن ۇلى قايعىلاردان بوي كوتەردى. مۇندا باقىتسىزدىق پەن مۇرات توقايلاسقان. كۇن تۇنمەن استاسىپ: "مەن سەنىمەن بىرگە ولەمىن، سەن مەنىمەن بىرگە تىرىلەسىڭ" دەيدى ەكەن. بار قايعى-قاسىرەتتىڭ توعىسۋىنان سەنىم تۋادى. قايعى مۇندا اجال الدىنداعى ازابىن، ال يدەيالار ماڭگى ولمەيتىندىگىن اشكەرەلەدى. بۇل جانتالاس، بۇل ماڭگىلىك قوسىلا كەلىپ ءبىزدىڭ اجالىمىزعا اينالادى. باۋىرلار! وسىندا ولگەندەر بولاشاقتىڭ شۇعىلاسىنا ورانىپ ولەدى، قابىرگە ءبىز تاڭ شاپاعىن تۇلا بويىمىزعا تۇگەل ءسىڭىرىپ كىرەمىز.
انجولراس ءسوزىن اياقتادى، انىعىراق ايتقاندا ءۇزدى، ونىڭ ەرنى ەندىگى ءسوزدى وزىنە ءوزى ايتقانداي قوزعالىپ تۇردى. دەمىن ىشىنەن الىپ بارلىعى سوعان قارادى، ءبىر ءسوزىن قاعىس جىبەرمەۋگە تىرىسقانداي ءبارى. قول شاپالاقتاۋ، ارينە، بولعان جوق، ءبىراق جۇرت ءوزارا ۇزاق سىبىرلاستى. سوز جەلدىڭ جەلپىگەنى سياقتى، ودان تۋاتىن اقىل-وي تولقىنى سامال تەربەگەن جاپىراقتاردىڭ تولقۋىنا ۇقسايدى.
التىنشى تاراۋ
ءماريۋستىڭ قاباعى قاتىڭقى، جاۆەردىڭ ءسوزى قىسقا
ءماريۋستىڭ جان-جۇرەگىندە نە بولىپ، نە قويعانىن باياندايىق.
ونىڭ كوڭىل كۇيىن ەسكە تۇسىرەيىك. وسى تاياۋدا عانا اتاپ وتكەنىمىزدەي، بارلىعى دا وعان تۇسىنىكسىز ءبىر ەلەس بولىپ كورىندى. اينالاسىنداعىلاردى بۇلدىر قابىلدادى. ءماريۋستىڭ توبەسىنەن ولگەندەردىڭ ۇستىنەن جايىلعان جەكسۇرىن الىپ قاناتتاردىڭ كولەڭكەسى ءتونىپ تۇرعانداي بولدى. وعان بەينەبىر كورگە ءتۇسىپ، و دۇنيەدە جاتقانداي، تىرىلەردىڭ ءجۇزىن ولىكتىڭ كوزىمەن كورگەندەي ەلەس پايدا بولدى.
فوشليەۆان بۇل اراعا قالاي كەلدى؟ نە ءۇشىن ءجۇر؟ مۇندا ول نە ىستەمەك؟ ماريۋس مۇنداي ساۋالدارعا بوي ۇرعان جوق. ونىڭ ۇستىنە تورىعۋدىڭ بىزگە سەنىمدىلىك ۇيالاتۋى ىقتيمال، سوندىقتان ماريۋسكە جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ اجالعا بەل بۋۋى تابيعي سياقتى كورىنەدى.
كوزەتتانى ويلاسا-اق جۇرەگى سىزداپ قويا بەرەدى.
ايتقانداي، فوشليەۆان ونىمەن سويلەسكەن جوق، وعان كوز دە سالمادى، ءتىپتى ءماريۋستىڭ "مەن ونى بىلەمىن" دەگەن ءسوزىن ەسىتپەگەن سىڭاي تانىتتى.
فوشليەۆاننىڭ مۇنداي ءتارتىبى ءماريۋستى تىنىشتاندىردى، ءتىپتى ونىڭ قازىرگى جاعدايىنا كەلەر بولسا قۋانتتى دا. وعان وسىناۋ ءارى كۇماندى، سويتە تۇرا قۇرمەت تۋعىزاتىن كىسىمەن اڭگىمەلەسۋ اقىلعا سىيمايتىنداي كورىنەتىن. ول از بولسا، ونىمەن كوپتەن بەرى كەزدەسكەن ەمەس، بۇل ۇيالشاق ءارى تۇيىق ماريۋس سياقتى تۇلعا ءۇشىن شارۋانى ودان سايىن كۇردەلەندىرىپ جىبەردى.
سايلانعان بەسەۋ بارريكادادان كەتىپ، موندەتۋر كوشەسىنە قاراي بەت الدى، سىرتتاي قاراعاندا ولاردىڭ ۇلتتىق ۇلانداردان ەش ايىرماشىلىعى جوق. بىرەۋى كەتىپ بارا جاتىپ جىلادى دا. قوشتاساردا ولار قالىپ بارا جاتقانداردىڭ بارىمەن قوشتاستى.
ومىرگە ورالعان بەسەۋ كەتكەندە انجولراس ءولىم جازاسىنا كەسىلگەندى ەسىنە الدى. ول استىڭعى زالعا كىرىپ، دىڭگەككە تاڭىلعان جاۆەردى كورىپ ويلانىپ ءسال كىدىردى.
— ساعان ەشتەڭە كەرەگى جوق پا؟ — دەدى انجولراس.
— مەنى قاشان ولتىرەسىڭدەر؟ — دەپ سۇرادى جاۆەر.
— كۇتە تۇراسىڭ. ءقازىر ءبىزدىڭ ءار پاترون ەسەپتە.
— وندا ماعان سۋ بەرىڭدەرشى، — دەدى جاۆەر.
انجولراس وعان ستاقان ۇسىندى، ەكى قولى دا بايلاۋلى بولعاندىقتان سۋىن ىشۋگە كومەكتەستى.
— وسى بولدى ما؟ — دەپ قايتا سۇرادى انجولراس.
— دىڭگەككە تاڭىلىپ تۇرۋدان شارشادىم، — دەپ جاۋاپ بەردى جاۆەر. مەنى ءتۇنى بويى وسىلاي قالدىرۋلارىڭىز سىزدەردىڭ تاراپىڭىزدان سىپايىلىق ەمەس. بايلاساڭىزدار بايلاڭىزدار، ءبىراق مەنى مىناۋ قۇساتىپ نەگە ۇستەلگە جاتقىزىپ قويمايسىزدار.
باسىن يزەپ ول مابەفتىڭ ءمايىتىن نۇسقادى.
ەسكە تۇسىرەلىكشى، زالدىڭ تۇكپىرىندە ۇلكەن ۇزىن ۇستەل تۇرۋشى ەدى عوي، وندا وق قۇيىپ، پاترونداردى تولتىرعان-دى. ەندى بارلىق پاتروندار وقتالىپ كۇللى ءوق-دارى تاۋسىلعان سوڭ ۇستەل بوساعان.
انجولراستىڭ بۇيرىعىمەن ءتورت كوتەرىلىسشى جاۆەردى دىڭگەكتەن شەشىپ الدى. ارقاندى شەشىپ بولعانشا بەسىنشى ادام مىلتىقتىڭ سۇڭگىسىن ونىڭ كەۋدەسىنە تاقاپ تۇردى. قولىن ارتىنا قايىرىپ بايلاعان قالپىندا قالدىردى دا، ەكى اياعىن مىقتى بەلبەۋمەن بەرىك قىپ تۇسادى، جۇرە السا ءجۇرسىن دەپ ەكى اياعىنىڭ اراسىن ون بەس ديۋيم قاشىقتىقتا بايلادى، ادەتتە ەشافوتقا ايدايتىنداردى وسىلاي عىپ كىسەندەيدى؛ سوسىن جاۆەردى تۇكپىردە تۇرعان ۇستەلگە اكەپ جاتقىزدى دا، ارقانمەن ۇستەلگە كولدەنەڭىنەن تاڭىپ تاستادى.
شاندىپ بايلاۋدىڭ بۇل جۇيەسى قاشۋدىڭ بار مۇمكىندىگىنىڭ جولىن جاپقانىمەن، بولماشى قاۋىپسىزدىك ءۇشىن ونى تۇرمەلەردە "مارتينگال" اتالاتىن تاسىلمەن بايلاپ ماتادى، ياعني ارقاندى مويىنىنا بەكىتىپ، جەلكەسىنەن تومەن ءتۇسىرىپ، بەلگە جەتكەندە ەكى ايىرىپ، ەكى اياقتىڭ اراسىمەن اكەلىپ، قولدىڭ ساۋساقتارىن وراپ تاستايدى.
جاۆەردى بايلاپ جاتقاندا ءباز-بىر كىسى ەسىكتىڭ اۋزىندا تۇرىپ، وعان ەرەك نازار سالىپ تەسىلە قارادى. ودان تۇسكەن كولەڭكە جاۆەردى باسىن بۇرۋعا ءماجبۇر ەتتى. باسىن كوتەرىپ ول جان ۆالجاندى تانىدى. ءبىراق ءدىر ەتكەن جوق — تەك كوزىن جۇمىپ باياعى سول ماردىمسىعان كەيىپپەن كۇبىر ەتتى:
— وسىنى كۇتۋ كەرەك ەدى عوي.
جەتىنشى تاراۋ
جاعداي قيىندادى
تاڭ ابدەن اعاردى. الايدا بىردە-بىر تەرەزە، بىردە-بىر ەسىك اشىلعان جوق، شاپاق شاشىراعانمەن، ۇيقى اشىلار ەمەس. شانۆرەري كوشەسىنىڭ شەتىندە تۇرعان سولداتتاردى كەرى الىپ كەتتى؛ كوشە تابانى كىسىسىز قالعانداي، كەلگەن-كەتكەن بار ما دەگەندەي كوسىلىپ جاتىر. سەن-دەني كوشەسى فيۆاداعى سفينكس اللەياسىنداي جىم-جىرت. تاڭ شاپاعىمەن اعارعان كولدەنەڭ كوشەلەردە دە ءتىرى جان كورىنبەيدى. تاڭعى ارايدا بوس كوشەدەن ارتىق كوڭىل قۇلازىتار كورىنىس بولمايدى.
توڭىرەكتە تۇك كورىنبەيدى، ءبىراق قۇلاققا ءباز-بىر ءۇن جەتەدى. تاياۋ ماڭدا ءبىر تىلسىم قوزعالىس بىلىنەدى. بارلىعى دا شەشۋشى ءسات جاقىندادى دەپ ءجۇر. كەشتىڭ الدىندا كەيبىر شولعىنشىلاردى شاقىرتىپ الىپ ەدى، ءقازىر ءبىرى دە جوق.
بارريكادا ءبىرىنشى شابۋىلعا قاراعاندا الدەقايدا نىعايتىلىپ، بەكەمدەلە ءتۇستى. بەس كوتەرىلىسشى كەتكەننەن كەيىن دە ونى ءبىراز بيىكتەتتى.
تىلدان تۇتقيىل تارپا باس سالا ما دەپ قاۋىپتەنگەن انجولراس اۋداندى ابدەن زەرتتەپ كەلگەن شولعىنشىلاردىڭ اقىلىمەن ماڭىزدى شەشىم قابىلدادى، وسى ۋاقىتقا دەيىن اشىق تۇرعان موندەتۋر كوشەسىنىڭ تار وتكەلىن بەكىتۋگە ءامىر بەردى. ول ءۇشىن بىرنەشە ءۇيدىڭ الدىنداعى جول ەرنەۋلەرىن بۇزدى. ءسويتىپ، شانۆرەري كوشەسىن الدىنان، سولىنان اققۋ مەن ۇلكەن قاڭعىباس كوشەلەرىن، وڭىنان موندەتۋردى تاس قامالداي قورشاپ تۇرعان بارريكادا ادام اياعى باسپاستاي بولدى، ونىڭ ەسەسىنە قورعاۋشىلارى بىلق ەتپەستەي بوپ قاماۋدا قالدى. بەكىنىستىڭ ءۇش مايدانى بار دا، شىعاتىن بىردە-بىر ەسىگى جوق.
— قامال ما، تىشقان تۇزاق پا ءوزى! — دەپ قالجىڭدادى كۇلە تۇرىپ كۋرفەيراك.
ءلايلىحانانىڭ كىرەر اۋزىندا انجولراس بوسسيۋە ايتقانداي "بوسقا قازىپ الىنعان" وتىز شوي تاستى ءبىر جەرگە ۇيۋگە ءامىر بەردى.
شابۋىل كەتكەن جاقتا قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق، انجولراس بارىنە جاۋىنگەرلىك ورنىندا تۇرۋعا ءامىر بەردى.
ءارقايسىنا ازداپ مولشەرلى اراق بەردى.
شابۋىلعا توتەپ بەرۋگە ازىرلەنىپ جاتقان بارريكادادان وزگەشە ەشتەڭە جوق شىعار. ءارقايسىسى سپەكتاكلدەگىدەي وزىنە قولايلى ورىن ىزدەيدى. بىرەۋ قابىرعاعا سۇيەنىپ، بىرەۋ شىنتاقتاپ تۇرادى، بىرەۋ يىعىمەن تىرەلەدى. كەيبىرەۋلەرى شوي تاستاردان ورىندىق جاساپ الادى. مۇندايدا قابىرعانىڭ بۇرىشى بوگەت بولادى دا، ودان اۋلاعىراق كەتىپ، تەكشەنىڭ استىنا بارىپ قورعانۋعا بولادى. سولاقايلاردىڭ باعاسى ارتادى، ولار وزگەلەرگە قولايسىز جەردى وڭاي-اق يگەرىپ الا قويادى. كوپشىلىگى ۇرىستى مىقتالىپ وتىرىپ اپ جۇرگىزگەندى قول كورەدى. بارلىعىنا دا وڭتايلى ءولتىرىپ، الاڭسىز ءولۋ ءۇشىن قولايلى جاعداي كەرەك. 1848 جىلدىڭ قاتەرلى ماۋسىم شايقاسىندا ايرىقشا مەرگەندىگىمەن دارالانعان ءبىر كوتەرىلىسشى شاتىر الاڭىنان اتىپ، كوزدەگەنىن مۇرتتاي ۇشىرىپ تۇرىپ، اتۋعا ىڭعايلى بولسىن دەپ وتىرۋعا ۆولتەر مامىقتاعىن سۇراتقان عوي، سوندا ءوزى دە كارتەچ وعى ءدوپ ءتيىپ وپات بولادى.
كومانديردىڭ ۇرىسقا دايىندال دەپ بۇيرىق بەرۋى مۇڭ ەكەن، بارريكاداداعى بەيبەرەكەت ابىگەر تاباندا ساپ تىيىلدى: ءسوز قاعىستىرىپ، القاقوتان جينالۋدى، بۇرىش-بۇرىشتا كۇبىرلەسۋدى، توپقا ءبولىنۋدى بىردەن دوعاردى. ويدا جۇرگەندەردىڭ ءبارى ءبىر جەرگە شوعىرلانىپ، شابۋىلدى كۇتۋگە ۇلاستى. شابۋىل الدىنداعى بارريكادا وپىر-توپىردىڭ ورداسى بولسا، قاھارلى كەزەڭدە ءتارتىپتىڭ ورداسى بوپ شىعا كەلەدى. ءقاۋىپ ءتارتىپ تۋعىزادى.
انجولراستىڭ قولىنا قوساۋىز كارابينىن ۇستاپ، وقاتار تەسىكتىڭ اۋزىنداعى ءوز ورنىنا تۇرۋى مۇڭ ەكەن، بارلىعى تىم-تىرىس بولدى. شوي تاستاردان قالانعان قابىرعالاردى بويلاپ قۇرعاق تىرسىل ءجۇرىپ ءوتتى، بۇل مىلتىقتاردىڭ وقتالىپ جاتقان بەلگىسى ەدى. ەشتەڭەگە دە قاراماي، بارلىعى دا وزدەرىن قاي كۇندەگىدەن دە اسقاق ءارى سەنىمدى ۇستادى: شەكتەن شىقپايتىن جانكەشتىلىك ءوزىن ءوزى دالەلدەۋشىلىك؛ ەشكىمدە دە ءۇمىت قالعان جوق، تەك جانكەشتىلىك قالدى. جانكەشتىلىك كەيدە جەڭىسكە جەتكىزەتىن سوڭعى قارۋ بولادى، دەپ ۆەرگيليي تەگىن ايتپاسا كەرەك. شەتىن شەشىم شەتىن قيمىلعا بارعىزادى. كەيدە اجالدىڭ تاسقىنىنا قويىپ كەتۋ اجالدان قۇتىلۋدىڭ امالى بولىپ شىعادى، سوندا تابىتتىڭ قاقپاعى قۇتىلۋدىڭ لەڭگىرىنە اينالادى.
الدىڭعى كەشتەگىدەي جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ نازارى تاڭعى شاپاقپەن جارىق بولىپ، كامىل اجىراتۋعا كەلەتىندەي كوشە تۇيىسىنە اۋدى.
كوپ كۇتتىرگەن جوق، سەن-لە جاعىنان ءباز-بىر قوزعالىس، قۇددى كەشكى شابۋىل سياقتى قيمىل ەستىلدى. شىنجىرلاردىڭ شىلدىرى، الىپ بىردەڭەنىڭ قوزعالىپ كەلە جاتقانىن اڭعارتاتىن بەيمازا سىلكىنىس، جەزدىڭ داڭعىرى، الاپات گۇرىل قاھارلى ءبىر تەمىر ماشينانىڭ جاقىنداپ كەلە جاتقانىنىڭ ايعاعى. ادام مۇددەلەرى مەن يدەيالارىنىڭ جەمىستى توقايلاسۋى ءۇشىن تارتىلىپ، ۇيلەر سالىنعان اتامزامانعى كوشەلەردىڭ اسكەري دوڭعالاقتاردىڭ داڭعىر-دۇڭگىرىنە، تارسىل-گۇرسىلىنە ىڭعايلانباعان كوشەلەردىڭ ىشەك-قارىنى اقتارىلعانداي بولدى.
جاۋىنگەرلەر دەمىن ىشىنە تارتىپ، الىسقا كوز تاستادى.
مىنە، زەڭبىرەك تە كورىندى.
ارتيللەريستەر اتۋعا ازىرلەنگەن زەڭبىرەكتى يتەرىپ كەلەدى، ەكەۋى لافەتتى ۇستاپ، تورتەۋى دوڭعالاقتاردى دوڭگەلەتىپ كەلەدى، ارتىندا قالعاندارى زاريادتى جاشىكتى كوتەرىپ كەلەدى. تۇتانعان پىلتەنىڭ تۇتىندەگەنى بايقالدى.
اتىڭدار! — دەپ كوماندا بەردى انجولراس.
بارريكادادان ءبىر دۇركىن دۇركىرەي مىلتىق اتىلىپ، عالامات ءدۇرسىل قۇلاق تۇندىردى؛ ءتۇتىن تۇمانى الدىنداعى ادامداردى دا، زەڭبىرەكتەردى دە وراپ اپ، كورسەتپەي تاستادى، بىرنەشە مينوتتەن سوڭ ءتۇتىن بۇلتى ايىعىپ، ادامدارىمەن زەڭبىرەك قايتا كورىندى. كانونيرلەر اسىقپاي، اپتىقپاي زەڭبىرەكتى بارريكاداعا قارسى مۇقيات ورنالاستىردى. ولاردىڭ بىردە-بىرى جارالانباپتى. سوسىن نىسانالى زەڭبىرەكتىڭ قازىنالىق بولىگىنە جاتا قالىپ نىساناسىن كوتەرىپ، استرونومداي بايسالدىلىقپەن الىپ قارۋدىڭ قاراۋىل تۇرباسىن دالدەپ قويدى.
— جارايسىڭ، ارتيللەريستەر! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى بوسسيۋە.
بارريكادا قول شاپالاقتاۋمەن جاڭعىرىقتى.
ءبىر مينوتتەن سوڭ كوشەنىڭ ءدال ورتاسىنا ورنىعىپ، وردى ەرتتەپ ءمىنىپ الىپ، زەڭبىرەك ۇرىسقا دايىن بولدى دا، بارريكاداعا ارانداي اۋزىن اشتى.
— ال كانە كەت! — دەپ كۇبىرلەدى كۋرفەيراك. — ساعان سول كەرەك، جىرتقىش! اۋەلى شەرتىپ اپ، جۇدىرىعىن سوسىن كورسەتپەك قوي. ارميا بىزگە ءوز سيراعىن سوزدى. بارريكادانى كەرەمەت سىلكىلەمەك. مىلتىقپەن سيپالاپ، زەڭبىرەكپەن ۇرماق قوي.
— مىناۋ جاڭا ۇلگىدەگى قولادان قۇيىلعان سەگىز ديۋيمدىك زەڭبىرەك، دەپ قوستادى ونى كومبەفەر. — مۇنداي زەڭبىرەكتەر تەپە-تەڭدىگى بولماشى بۇزىلعاننىڭ وزىندە، ءجۇز بولەك مىسقا ون بولەك قالايى كەلمەي قالسا، جارىلۋى ىقتيمال. قالايىنىڭ ارتىق بولۋى ونى سىنعاق ەتەدى. دىڭىندە بوس جەر، قۋىس پايدا بولادى. ونداي قاۋىپتەن اۋلاق بولۋ ءۇشىن ون ءتورتىنشى عاسىرداعى قۇرساۋعا قايتا ورالعان دۇرىس بولاتىن ەدى، دىڭگە سىرتىنا بولات ساقينالار سالۋ كەرەك. وعان دەيىن ايتەۋىر كوڭىل دەمدەۋ ءۇشىن شىتىرلاۋىقتىڭ كومەگىمەن جارىق پەن قۋىستى انىقتاپ بەكىتكەن بوپ جاتادى. ايتكەنمەن، جاقسى ءتاسىل دە بار: ول گريبوۆال جىلجىمالى ۇشقىنى.
— ون التىنشى عاسىردا زەڭبىرەكتەر ويىندىلى بولۋشى ەدى عوي، دەپ ەسكەرتتى بوسسيۋە.
— ءيا، — دەپ راستادى كومبەفەر، — ول ونىڭ سوققى كۇشىن ارتتىرادى، ءبىراق دالدىگىن ازايتادى. ونىڭ ۇستىنە قىسقا قاشىقتىققا اتقاندا تراەكتورياسىنىڭ ءتيىستى بۇرىشى بولماي، مارابولاسى شەكتەن تىس ۇلعايىپ، سنارياد ويداعىداي تىكە ۇشپاي، ءوز جولىندا ۇشىراسقانداردى مەرت ەتەدى. ال ايقاستاردا دۇشپان جاقىنداعان سايىن زەڭبىرەكپەن اتقان ماڭىزدى. ون التىنشى عاسىرداعى ويىقتى زەڭبىرەكتەردىڭ زاريادىنىڭ السىزدىگىنە بايلانىستى بولاتىن، مۇنداي زەڭبىرەكتەردە ءالسىز زارياد بالليستيكا تالاپتارىنا جاۋاپ بەرىپ، لافەتتەردىڭ ساقتالۋىنا جاردەمدەستى. جالپى زەڭبىرەك سياقتى وكتەمدەر ويىنا كەلگەنىن ىستەۋگە ءتيىس ەمەس، ونىڭ وسالدىعى دا وسى وراسان كۇشىندە. زەڭبىرەك يادروسىنىڭ شاپشاڭدىعى ساعاتىنا التى ءجۇز ميل، ال جارىقتىڭ جىلدامدىعى سەكۋندىنا جەتى مىڭ ميل. يسا پايعامباردىڭ ناپولەوننان ارتىقشىلىعى، مىنە، وسىندا.
— مىلتىقتارىڭدى وقتاڭدار! — دەپ بۇيىردى انجولراس.
بارريكادانىڭ زەڭبىرەك يادروسىنا شىداۋعا شاماسى جەتە مە؟
ول دۇركىن-دۇركىن اتار ما ەكەن؟ ماسەلە، مىنە، سوندا. ازىرشە كوتەرىلىسشىلەر مىلتىقتارىن قايتا وقتاپ الدى، ارتيللەريستەر دە زەڭبىرەگىن زاريادتاپ جاتىر.
قورعاننىڭ قورعاۋشىلارى دەمىن ىشتەن الىپ، مازاسىزدانا كۇتىپ قاتتى دا قالدى.
مىلتىق تا اتىلدى، گۇرسىل دە باستالدى.
— بار! — دەپ ساڭق ەتتى كوڭىلدى ءۇن.
يادرو بارريكاداعا تيگەن ساتتە ىشكە سىرعىپ گاۆروش تا ءتۇسىپ جاتىر ەدى.
ول اققۋ كوشەسىنەن شىققان بولاتىن، شاتاسقان شولاق كوشەلەردى كىشى قاڭعىباستان ءبولىپ تاستاعان قوسىمشا بارريكادادان وڭاي ءوتىپ كەلگەن بەتى وسى ەدى ونىڭ.
يادرودان گورى بارريكادادا گاۆروش الدەقايدا كوپ اسەر قالدىردى.
ومنيبۋستىڭ ءبىر عانا دوڭعالاعىن قيراتىپ، ءبىر قۇشاق قوقىسقا كومىلىپ قالعان ول انسونىڭ ونسىز دا سىنىق ارباسىن جايپاپتى. ونىڭ مىنا تۇرىنە قاراپ كۇللى بارريكادا شەگى قاتقانشا كۇلدى.
— ءارى قاراي توپە! — دەپ ايقايلادى بوسسيۋە ارتيللەريستەرگە.
سەگىزىنشى تاراۋ
ارتيللەريستەر وزىمەن ويناۋ
جامان ەكەنىن ەسكەرتتى
گاۆروشتى بارلىعى قورشاپ الدى.
ءبىراق ول ەشتەڭە ايتا المادى. ماريۋس تۇلا بويى قالشىلداپ، ونى اۋلاعىراق الىپ كەتتى.
— سەن مۇندا نەگە كەلدىڭ؟
— ءماس-ساعان! — دەپ بالانىڭ داۋسى شىعىپ كەتتى. — ال ءسىز نەعىپ ءجۇرسىز؟
ول ءماريۋستى ويناقى دا وتتى كوزىمەن ءبىر ءسۇزىپ ءوتتى. ونىڭ جانارى ورلىكپەن جارقىلداپ تۇر. ماريۋس قاتال ۇنمەن ءسوزىن جالعادى:
— ساعان قايتىپ ورالۋعا كىم رۇقسات بەردى؟ ەڭ بولماسا حاتتى ءوز مەكەن-جايىنا تاپسىردىڭ با؟
شىنىن ايتقاندا، گاۆروشتى ازداپ ار-ۇياتى ازاپتادى. بارريكاداعا قايتىپ ورالۋ ءۇشىن ول تاپسىرعاننان گورى حاتتان تەزىرەك قۇتىلدى. ونى وزىنە ءوزى مويىنداۋعا ءماجبۇر بولىپ تۇر، شىنىندا دا جەڭىل ويمەن بەيتانىسقا سەنىپ، قاراڭعىدا ونىڭ ءتۇرىن دە تۇستەي الماي، حاتتى بەرە سالدى. شىنى شىن، العان ادام قالپاقسىز بولاتىن، ونىسىنان ەندى نە پايدا. اسىلى، ول ءوزىن ءوزى قۇستانالاپ، ءماريۋستىڭ قويار كىناسىنەن قورىقتى. جاعدايدان شىعۋ ءۇشىن ول ەڭ وڭاي ءتاسىلدى تاڭداپ، شىمىرىكپەي وتىرىك ايتۋعا كىرىستى.
— ازامات! مەن حاتتى قاقپاشىعا بەردىم. بيكەش ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. ويانا سالىسىمەن-اق حاتتى الادى.
حاتتى جونەلتكەندە ماريۋس ەكى ءتۇرلى ماقسات كوزدەگەن-دى — الدىمەن كوزەتتامەن قوشتاسۋ، سوسىن — گاۆروشتى قۇتقارۋ. ەندى ويلاعانىنىڭ جارتىسىمەن قاناعاتتانۋعا تۋرا كەلدى.
كەنەت ول حاتتىڭ جىبەرىلۋى مەن فوشليەۆاننىڭ بارريكاداعا كەلۋىنىڭ اراسىندا ءبىر بايلانىس جوق پا ەكەن دەپ كۇمانداندى. گاۆروشقا فوشليەۆاندى نۇسقاپ:
— سەن اناۋ ادامدى بىلەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق، — دەپ جاۋاپ بەردى گاۆروش.
الدىندا ايتقانىمىزداي، گاۆروش شىنىندا دا جان ۆالجاندى كوزگە تۇرتكىسىز قاراڭعىدا كورگەن.
ءماريۋستىڭ ميىنداعى دەرتتى بۋالدىر كۇمان-كۇدىك سەيىلدى. فوشليەۆاننىڭ ۇستامدى سەنىمىن قايدان ءبىلسىن؟ بالكىم، ول دا رەسپۋبليكاشىل شىعار. ولاي بولسا بۇل ۇرىسقا قاتىسۋى ابدەن ورىندى.
وسى ەكى ورتادا گاۆروش بارريكادانىڭ ەكىنشى شەتىنە قاشىپ بارىپ:
— مەنىڭ مىلتىعىم قايدا؟ — دەپ ايقاي سالدى.
كۋرفەيراك وعان مىلتىق بەرۋدى بۇيىردى.
گاۆروش "جولداستارىن" (كوتەرىلىسشىلەردى ول وسىلاي اتايتىن) بارريكادانىڭ اينالادان ءبولىپ تاستالعانى تۋرالى ەسكەرتتى. مۇندا ول كوپ قيىندىقپەن ارەڭ جەتىپتى. اققۋ جاقتان جولدى مىلتىقتارىن كىشى قاڭعىباستا اتاعاشقا سۇيەپ قويىپ جەلىلىك باتالون باقىلاپ تۇر؛ قارسى جاقتان ۋاعىزشىلار كوشەسىنە مۋنيسيپالدىق گۆارديا ورنالاسىپ الىپتى.
وسى مالىمەتتەردى حابارلاي كەلىپ گاۆروش:
— وزدەرىن وڭداپ تۇرىپ وقتىڭ استىنا الىڭدارشى، — دەپ تىلەگىن دە قوسىپ قويدى.
انجولراس بولسا وقاتاردىڭ اۋزىندا تۇرىپ، بار نازارىن اۋدارىپ دۇشپاندى باقىلادى.
قورشاپ العاندار العاشقى اتىسىنا كوڭىلى تولماسا كەرەك، ونى قايتا جاڭعىرتپادى.
جاياۋ اسكەر جاساعى كەلىپ، زەڭبىرەكتىڭ ارعى جاعىنان كوشەنىڭ شەتىنە كەپ ورنىقتى. سولداتتار كوشە جيەگىن تالقانداپ، شوي تاستاردان بارريكادانىڭ قارسىسىنان بيىكتىگى ون سەگىز ديۋيم الاسا قابىرعا، ياعني قورعانىس جالىن جاسادى. جالدىڭ سول جاق بۇرىشىنان قالا ماڭى باتالونىنىڭ سەن-دەني كوشەسىنە وشارىلعان باستى كولونناسى كورىندى.
تورۋىلىندا وتىرعان انجولراسقا زارياد جاشىكتەرىن كارتەچىمەن قالبىر سۋىرعاندا شىعاتىن ايرىقشا ءبىر دىبىس ەستىلدى، نىساناشىنىڭ زەڭبىرەكتىڭ اۋزىن ءسال سولعا بۇرىپ نىساناعا قويعانىن كوردى. سوسىن وقتاۋشىلار زەڭبىرەكتى وقتاي باستادى. نىساناشى پىلتەنى ءوزى ۇستاپ تۇتاندىرعىشقا اپاردى.
— باستارىڭدى تۇقىرتىڭدار، قابىرعاعا جابىسا قالىڭدار! — دەپ ايقايلادى انجولراس. — بارريكادانى بويلاي تىزەرلەپ تۇرىڭدار!
ءلايلىحانادا توپىرلاعان نەمەسە گاۆروش كەلگەندە جاۋىنگەرلىك ورنىن تاستاپ، جاڭالىق ەستۋگە كەلگەن كوتەرىلىسشىلەر اسىپ-ساسىپ بارريكاداعا ۇمتىلدى، ءبىراق ولار انجولراستىڭ بۇيرىعىن ورىنداپ ۇلگەرگەنشە زەڭبىرەك اتىلىپ، كارتەچتەر ىسقىرىپ الا جونەلدى. بۇل قۇلاق جارار سۇمدىق دۇركىن اتىس ەدى.
سنارياد تۋرا بارريكادانىڭ قۇراستىرىلعان تۇسىنا باعىتتالعان ەكەن. قابىرعادان كەرى ىتقىپ، ەكى ادامدى ءولتىرىپ، ۇشەۋىن جارالادى.
بۇلاي جالعاسا بەرسە، بارريكادانىڭ شىداس بەرمەيتىنى بەلگىلى بولدى، وقتار قابىرعانى تەسىپ جاتىر.
ۇرەيلى داۋىستار ەستىلە باستادى.
— ەكىنشى اتۋعا كەدەرگى جاساپ كورەيىك، — دەدى انجولراس.
كارابينىنىڭ ءدىڭىن تومەنىرەك ءتۇسىرىپ، نىساناشىنى قاراۋىلعا الدى، بۇل كەزدە ول زەڭبىرەككە ەڭكەيىپ، نىسانانىڭ ءدوپ قويىلعان-قويىلماعانىن تەكسەرىپ جاتىر ەدى.
نىساناشى ارتيللەريا سەرجانتى، جالقىن شاشتى اقسارى ادەمى جىگىت ەكەن، ءجۇزى نازىك، قاھارلى قارۋ اسكەرلەرىنە ءتان اقىلدى ازامات سياقتى، بۇلار قارسىلاستارىن اياماي قىرا وتىرىپ، اقىر تۇبىندە سوعىستىڭ ءوزىن جويۋعا ءتيىس.
انجولراسپەن قاتار تۇرىپ كومبەفەر دە سول بوزبالاعا قارادى.
— قانداي ايانىشتى! — دەدى ول. — قانداي جيىركەنىشتى بۇل قاندى قاساپ! راس، كورولدەر بولماعاندا سوعىس تا بولمايدى. سەن سەرجانتتى كوزدەپ تۇرسىڭ با؟ انجولراس، ءتىپتى ونىڭ بەت پىشىنىنە قاراساڭشى. ويلانشى، مۇمكىن بۇل سۇلۋ بوزبالا وجەت تە اقىلدى شىعار، ويتكەنى جاس ارتيللەريستەر شەتىنەن وقىعان حالىق؛ ونىڭ اكەسى، شەشەسى، وتباسى بار بولار بالكىم، عاشىق بولاتىن دەر شاعى، ءارى كەتسە جيىرما بەستە-اۋ شاماسى، ول سەنىڭ ءىنىڭ دە بولۋى ىقتيمال
— ول تۋرا مەنىڭ باۋىرىم، — دەدى انجولراس.
— قويشى، وندا مەنىڭ دە باۋىرىم عوي، — دەپ ءسوزىن جالعادى كومبەفەر.
— بەرى قاراشى، كانە، وسى جىگىتتى امان قالدىرايىقشى.
— قوي ەندى! كوزىن قۇرتپاي بولمايدى.
انجولراستىڭ اپپاق قۇداي بەتىنەن باياۋ عانا ءبىر تامشى جاس سىرعىپ ءتۇستى.
سول ءسات شۇرىپپەنى دە باسىپ ۇلگەردى. وت جارق ەتتى. قولىن العا سوزعان قالپى، اۋا جۇتۋعا تىرىسقانداي باسىن ءبىر سىلكىپ ارتيللەريست ەكى مارتە ورنىندا اۋدارىلىپ، سوسىن ءبىر بۇيىرىمەن زەڭبىرەكتىڭ ۇستىنە قۇلادى. ارقاسىنان كورىنىپ تۇر، ەكى جاۋىرىنىنىڭ اراسىنان قان اتقىلاپ اعىپ جاتىر. وق كەۋدەسىنەن ءتيىپ تەسىپ ءوتىپ كەتكەن. ول ءولىپ جاتىر.
ونى الىپ كەتىپ ورنىنا باسقا ادام اكەلۋگە تۋرا كەلىپتى. وسىدان بارريكادا بىرنەشە ءمينوت ۋاقىت ۇتتى.
توعىزىنشى تاراۋ
1796 جىلى ۇكىمگە اسەر ەتكەن براكونەردىڭ قارت
تالانتى مەن مەرگەندىگى نەگە جاراۋى مۇمكىن
بارريكادا ءماجىلىس قۇرىپ، اقىلداسا باستادى. ۇزاماي زەڭبىرەكتەن تاعى دا توپەلەي جونەلەدى. كارتەچتىڭ استىندا شيرەك ساعاتتان ارتىققا شىداي المايدى. قايتكەنمەن دە سوققى كۇشىن السىرەتۋ كەرەك.
انجولراس بۇيرىق بەردى:
— انە اناۋ جەرگە بوستەك قويۋ كەرەك.
— بىزدە ارتىق توسەك ورىن جوق، — دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى كومبەفەر، — بارىندا جارالىلار جاتىر.
ءلايلىحانانىڭ بۇرىشىندا جاشىكتىڭ ۇستىندە مىلتىعىن ەكى تىزەسىنىڭ اراسىنا قويىپ، اۋلاعىراق وتىرعان ول وسى ساتكە دەيىن بولعاننىڭ بىرىنە دە ارالاسقان جوق ەدى. اينالاسىنداعى جاۋىنگەرلەردىڭ:
— قانداي وكىنىش! مىلتىق بوسقا قالاتىن بولدى! — دەپ بۇرقىلداعانىن دا ەستىمەگەن ءتارىزدى.
انجولراستىڭ بۇيرىعىن ەستىپ، ول ورنىنان تۇردى.
ەسكە سالا كەتەلىك، شانۆرەري كوشەسىندە كوتەرىلىسشىلەر پايدا بولىسىمەن، ءباز-بىر كەمپىر اتىس باستالاتىنىن ءبىلىپ، ءوز تەرەزەسىن بوستەكپەن قىمتاپ قويعان. بۇل بارريكادادان ءسال بۇرىستاۋ تۇرعان التى قاباتتى ءۇيدىڭ شاتىرداعى تەرەزەسى. تەرەزەگە كولدەنەڭ ۇستالعان بوستەكتىڭ استىڭعى جاعى كىر جاياتىن ءجىپ تارتىلعان ەكى سىرىققا تىرەلگەن، جوعارعى جاعى تەرەزە جاقتاۋىنا شەگەلەگەن ەكى شەگەگە جىپپەن بايلاپ قويىلعانى بايقالادى. شاشتىڭ تالىنداي جىڭىشكە ءجىپ اسپاننىڭ اياسىندا كوزگە بادىرايىپ كورىنەدى.
— ماعان بىرەۋىڭ قوساۋىز كارابين بەرىڭدەرشى! — دەدى جان ۆالجان.
جاڭا عانا قايتا وقتاعان مىلتىعىن انجولراس وعان ۇسىندى.
جان ۆالجان مانساردتى نىساناعا الىپ تارتىپ كەپ قالدى.
بوستەكتى ۇستاپ تۇرعان ءجىپتىڭ ءبىرى ءۇزىلىپ كەتتى.
بوستەك ەندى جالعىز جىپكە عانا ءىلىنىپ تۇر.
جان ۆالجان ەكىنشى وقتى اتقاندا، قالعان ءجىپ تە ءۇزىلىپ، ۇشى تەرەزەنىڭ الدىندا تەربەتىلىپ تۇردى. بوستەك ەكى سىرىقتىڭ اراسىندا كوشە تابانىنا ءتۇستى.
بارريكادا دۋ قول شاپالاقتادى.
بارلىعى ءبىر اۋىزدان:
— مىنە، ساعان بوستەك!- دەپ ايقايلادى.
— سولايى سولاي، — دەدى كومبەفەر، — ال ەندى ونى الىپ كەلۋگە كىم بارادى؟
شىنىندا دا بوستەك بارريكادانىڭ الدىنا شابۋىلشىلار مەن قورشاۋداعىلاردىڭ اراسىنا ءتۇستى. ول از بولسا، سەرجانتتىڭ اجالىنان جىندانىپ كەتە جازداعان سولداتتار بىرنەشە ءمينوت بۇرىن وزدەرى كەسەك تاستاردان جاساپ العان جالعا جاسىرىنىپ، بارريكاداعا وق جاۋدىرعان، ونداعىسى نىساناشى تابىلعانشا زەڭبىرەكتى جوقتاتپاي، كوتەرىلىسشىلەردى تىنىش قالدىرماۋ. بارريكادا ءۇشىن جاي مىلتىق ونشا ءقاۋىپتى ەمەس، ءبىراق كوشەگە جاۋعان وقتىڭ اجال سەبەتىنى انىق.
جان ۆالجان بارريكادادان ارناۋلى تەسىك ارقىلى كوشەگە شىقتى، نوسەرلەگەن وقتىڭ استىمەن بوستەككە جەتىپ، ونى ارقالاپ قايتىپ ورالدى.
بوستەكتى اكەپ، ويىلىپ تۇرعان ءقاۋىپتى جەرگە جاۋىپ، قابىرعاعا جاپسىرىپ تاستادى ول، سوندىقتان مۇنى ارتيللەريستەر بايقاعان جوق.
بۇل شارۋانى دا جايعاپ، اتىستى كۇتتى.
مىنە، گۇرسىل دە باستالدى.
زەڭبىرەك ارىلداي وكىرىپ، كارتەچتەردى قۇسسىن كەپ. بارلىعى دا بوستەككە قادالىپ، كەرى سەرىپپەي تۇردى دا قالدى. ويلاعان امال جەمىسىن بەردى. بارريكادا سەنىمدى قورعالدى.
— ازامات! — دەدى انجولراس جان ۆالجانعا قاراپ. — رەسپۋبليكا سىزگە العىس ايتادى.
تاندانعاننان بوسسيۋە قارقىلداپ كەپ كۇلدى دە:
— بوستەكتىڭ مىناداي قۇدىرەتى بارىن ايتۋدىڭ ءوزى ىڭعايسىز ەكەن! بولماشى توسەنىشتىڭ جاي وعىن جاۋدىرۋشىنىڭ اۋزىن جابۋى كەرەمەت قوي. دەگەنمەن زەڭبىرەكتى جەڭگەن بوستەكتىڭ داڭقى ارتا بەرسىن! — دەدى ول.
ونىنشى تاراۋ
راۋان
ءدال وسى ساتتە كوزەتتا دا ويانعان ەدى. ونىڭ اۋلاعا قاراعان تەرەزەسى بيىك، تاپ-تازا، جىڭىشكە عانا قاراپايىم بولمەسى بولاتىن.
پاريجدە نە بولىپ جاتقانىنان كوزەتتا ەشتەڭە بىلمەيتىن. وسى قارساڭدا ول ەشقايدا بولعان جوق، تەك جاتار الدىندا بولمەسىنە بارا جاتىپ تۋسەننىڭ:
— قالا ءىشى جاقسى ەمەس، — دەگەنىن عانا ەسىتكەن.
كوزەتتا كوپ ۇيىقتاعان جوق، ءبىراق قاتتى ۇيىقتادى. جاقسى ءتۇس كوردى، بالكىم ول توسەگىنىڭ اپپاق تازالىعىنان دا بولار. وعان ماريۋس سياقتى جايراڭداپ جان-جاعىن جارقىراتىپ جۇرگەن ءبىر قيال ەلەستەدى. كۇن تۋرا كوزىنە ءتۇسىپ تۇر ەكەن، سوندىقتان ويانعاندا دا ءتۇسى ۇزىلمەي جالعاسىپ جاتقان سەكىلدەندى.
ءتۇسى وعان قۋانىشتى ويلار ۇيالاتتى. سوندىقتان ونىڭ جانى جاي تاپتى. جان ۆالجاننىڭ از-اق الدىندا ول دا بارلىق ۇرەي بىتكەندى قۋىپ تاستاپ، باقىتسىزدىق دەگەنگە سەنبەۋگە بەرىك بەكىندى. ول نەگە ەكەنىن ءوزى دە بىلمەي، ايتەۋىر بىردەڭەدەن بار جان-جۇرەگىمەن ۇمىتتەندى. سوسىن كەنەت جۇرەگى قىستى. مىنە، ءماريۋستى كورمەگەنىنە تابانى كۇرەكتەي ءۇش كۇن بولدى. الايدا ول حاتتى الدى، ەندى مۇنىڭ قايدا ەكەنىن بىلەدى، اقىلدى عوي، قالاي كەزدەسۋدىڭ رەتىن تابار، دەپ قىز ءوز-وزىن يمانداي سەندىردى. ءسوز جوق، بۇگىن ءتىپتى وسى ەرتەڭگىلىكتە كەلىپ قالۋى مۇمكىن دەپ ۇمىتتەندى. توڭىرەك جاپ-جارىق، كۇننىڭ قيالاي تۇسۋىنە قاراعاندا ءالى ەرتە بولۋى كەرەك، ءبىراق ءماريۋستى قارسى الۋ ءۇشىن تۇرۋ قاجەت.
ول ءماريۋسسىز ءومىر سۇرە المايتىنىن سەزەدى، ونىڭ كەلۋى ءۇشىن وسىنىڭ ءوزى دە جەتىپ جاتىر ەمەس پە. بۇل ارادا ەشبىر قارسىلىققا جول جوق. ويتكەنى بۇل ءشۇباسىز شىندىق. تابانداتقان ءۇش كۇن بويى ونى كورمەي، جانىن ازاپقا سالۋى ءتىپتى توزگىسىز بولدى. ءۇش كۇن بويى ءماريۋستى كورمەۋگە قۇداي-تاعالا قالاي عانا جول بەردى دەسەيشى! ەندى تاعدىردىڭ كۇللى قاتاڭ قالجىڭى، سىن-سىناعى ارتتا قالدى. ماريۋس كەلەدى جانە جاقسى حابار اكەلەدى. جاستىق دەگەن وسىنداي، كوز جاسىن ول اپ-ساتتە كەپتىرەدى، ۋايىم-قايعىنى ول قاشاندا قاجەتسىز سانايدى. باقىتتى بولۋ جاستىق ءۇشىن زاڭدى دا تابيعي قۇبىلىس، ونىڭ تىنىسىنىڭ ءوزى ۇمىتپەن سۋارىلعان.
ءبىر قىزىعى، كوزەتتا ءماريۋستىڭ وزىنە از ۋاقىت، ەڭ كوبى ءبىر كۇندەي بولمايتىنىن، ونىڭ نە سەبەبى بارىن ايتپاعانى ەسىندە تولىق ساقتالماپتى. جەرگە تۇسكەن تەڭگەنىڭ قالاي كەرەمەت جاسىرىنىپ قالاتىنىن ءبارىمىز دە كورىپ ءجۇرمىز عوي جانە ونىڭ اپ-ساتتە قالاي كوز ارباۋشىعا اينالعانىنا قايران قالاسىڭ. وي-پىكىردىڭ دە بىزبەن وسىنداي ويىنعا باراتىنى بار، ولار ميدىڭ ءبىر قاتپارىنا كىرىپ الىپ قايتىپ ەسكە تۇسپەيدى، ءتىپتى مۇلدەم جويىلىپ تا كەتەدى. كوزەتتا ءوز جادىنىڭ جەمىسسىز ىزدەنىسىنە وكىندى. ول وزىنە ءوزى ءماريۋستىڭ ايتقانىن ەستە تۇتپاۋىن جاقسى بولمادى ءارى ۇيات دەدى.
ول توسەكتەن تۇرىپ، ەكى مارتە شايىنعانداي بولدى — جانىن دا، ءتانىن دە جۋدى، دۇعاسىن دا وقىدى.
وقىرماندى تەك توتەنشە جاعدايدا عانا جاس جۇبايلاردىڭ جاتىن جايىنا كىرگىزۋگە بولار، ال قىزدار جاتاتىن بولمەگە ەشقاشان ەنگىزۋگە بولمايدى. ولەڭنىڭ ءوزى دە وعان ونشا سىعالاي بەرمەيدى، ال قارا سوزگە وعان جول جابىق.
بۇل دەگەنىڭ اشىلماعان گۇلدىڭ قاۋاشاعى، قاراڭعىداعى اقتاڭداق، لالاگۇلدىڭ ءبۇر جارماعان قاۋىزى، ونى كۇننەن بۇرىن ادام كورۋىنە بولمايدى. ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان ايەل قاسيەتتى. قىزدىڭ جارتىلاي اشىق توسەگى، وزىنەن ءوزى قورقاتىن عاجايىپ جالاڭاش دەنە، كەبىسكە جاسىرىنعان اپپاق اياق، كوزى بارداي-اق اينانىڭ وزىنەن بۇركەمەلەيتىن ومىراۋ، ۇستەل سىقىرلاسا جالاڭاش يىققا ىلە سالاتىن جەيدە، بايلانعان لەنتا، سالىنعان قاپسىرما، تارتىلعان باۋ، قىسىلىپ-قىمتىرىلۋ، سۋىقتان ءسال ءدىر ەتە قالۋ، ۇيالشاقتىق، قوزعالىستىڭ ادەمى بيازىلىعى، ۇرەيدىڭ ءدىرىلى، قورىقپايتىن جەردە قورقۋ، كۇن شىعار الدىنداعى بۇلتتاي اسەم كيىمدەردى اۋىستىرۋ سياقتى قىلىقتى قيمىلداردى ايتۋدىڭ قاجەتى جوق، ولاردى ەسكە ءتۇسىرۋدىڭ ءوزى استامشىلىق.
قىزدىڭ ويانعانىنا جۇلدىزدىڭ تۋعانىنداي زور قۇرمەتپەن قاستەرلەي قاراۋ كەرەك. قورعانسىزدىق ايرىقشا قۇرمەت تۋعىزۋعا ءتيىس. شابدالىنىڭ مامىعى، قارا ورىكتىڭ كۇلدەي ءتۇسى، قاردىڭ قيىرشىق جۇلدىزشالارى، كوبەلەكتىڭ بارقىت قاناتتارى قىزدىڭ پاكتىگىمەن سالىستىرعاندا تۇرپايىلاۋ، ال سول پەرىشتەدەي پاكتىگىن ونىڭ ءوزى بىلە بەرمەيتىنى ءبىر قىزىق ەمەس پە.
جاس قىز — بۋالدىر قيال، ءبىراق ءالى ناقتىلى ماحاببات ەمەس. ونىڭ ورنى بيىك مۇراتتىڭ تەرەڭ تۇكپىرىندە. سۇعاناق كوزدىڭ سول تۇكپىرگە قادالۋى قىز نامىسىن قورلاۋ. ءتىپتى كوز قيىعىن تاستاۋدىڭ ءوزى ءمولدىردى لايلاۋمەن تەڭ.
سوندىقتان ءبىز كوزەتتانىڭ ەرتەڭگى سۇيىكتى كۇيبەڭىن سيپاتتامايمىز.
شىعىستىڭ ءبىر ەرتەگىسىندە مىناداي بار: ءتاڭىرى راۋشاندى ءاۋ باستا اق قىپ جاراتىپتى، وعان ادام-اتانىڭ كوزى ءتۇسىپ، ءبۇر جارعاندا قىسىلعانىنان قىزعىلت تارتىپ كەتىپتى. ءبىز جاس قىزدار مەن گۇلدەردىڭ الدىندا قىسىلاتىنداردىڭ قاتارىنا جاتامىز، ولاردىڭ الدىندا تاعزىم ەتەمىز.
كوزەتتا شاپشاڭ كيىنىپ الا قويدى، و كەزدە شاش سىلاۋ وڭاي بولاتىن، قازىرگىدەي بۇيرالاپ اۋرە بولمايتىن، استىنا جاستىقشا تىعىپ قوقيتپايتىن، قوسىمشا بۇرىم جاساپ ورمەيتىن. سوسىن ول تەرەزەنى اشىپ، كوشەنىڭ جولاقتارىن كورمەك نيەتپەن ارىگە كوز تاستادى، سويتسە ءماريۋستىڭ كەلگەنىن كورەمىن عوي دەپ ويلادى. ىشكى اۋلانى نەداۋىر بيىك قابىرعالار قورشاپ تۇر، ولاردىڭ اراسىنداعى اشىق جەر ب ا ق سياقتى. كوزەتتاعا باقتار جيىركەنىشتى بولىپ كورىندى، گۇلدەر دە ومىرىندە العاش رەت كوز تارتپايتىن تارىزدەندى. ودان دا كوشە قيىلىسىنداعى كەز كەلگەن جىرا وعان اسەم سياقتاندى. ول ماريۋس قۇددى سول جاقتان كەلەتىندەي اسپانعا قارادى.
كەنەت ول جىلاپ جىبەردى. بۇل ونىڭ قۇبىلمالى كوڭىل-كۇيىنە ەمەس، ءۇمىتىنىڭ اقتالماعانىنا بايلانىستى ەدى. كوڭىلى سۇمدىق بىردەڭەنى سەزەتىن سياقتى. حابار كەيدە تىكەلەي اۋامەن دە تاراي ما، قالاي. ول وزىنە ەشتەڭەگە دە سەنىمىم جوق، ءبىرىن ءبىرى كوزدەن قاعىس قىپ جوعالتىپ الۋ دەگەن ءولىم، ماريۋس اسپاننان ءتۇسۋى دە مۇمكىن-اۋ دەگەن وي قۋانىشتى ەمەس، قاتەرلى.
سوسىن تۇنەرگەن بۇلت سەيىلىپ، تىنىشتىق پەن ءۇمىت قايتا ورالدى، سوسىن تاڭىرگە دەگەن سەنىمگە تولى ەرىكسىز كۇلكى ەزۋىنە ءۇيىرىلدى.
بۇل ۇيدەگىلەردىڭ ءبارى ۇيىقتاپ جاتىر. مۇندا سۇتتەي ۇيىعان تىنىشتىق. بىردە-بىر تەرەزە قاقپاسى اشىلعان جوق. قاقپاشىنىڭ ۇيشىگى قۇلىپتاۋلى. تۋسەن ءالى تۇرعان جوق، كوزەتتا، ارينە، اكەم دە ۇيىقتاپ جاتىر دەپ ويلادى.
زايىرى، وعان كوپ ازاپ شەگۋگە، مۇڭعا باتۋعا تۋرا كەلگەن سياقتى، ويتكەنى ول اكەسى قاتال دەگەن ويعا كەلىپ، بار ءۇمىتىن ماريۋسكە عانا ارتتى. وسىنداي جارىق كۇننەن ايىرىلۋ تىپتەن مۇمكىن ەمەس سياقتى. ارا-تۇرا ول الىستان قاتتى دۇمپۋلەردى ەستىپ: "وسىنداي ەرتە مەزگىلدە قاقپالارىن قاتتى جاۋىپ جۇرگەن كىم؟" دەدى تاڭدانىپ. ال ول بارريكادانى تالقانداپ جاتقان زەڭبىرەك ءدۇرسىلى ەدى.
كوزەتتانىڭ تەرەزەسىنەن بىرنەشە فۋت تومەن، توزعاننان قارايىپ كەتكەن كارنيزگە جاپسىرىپ سۇر قارلىعاش ۇيا سالىپتى، ۇيانىڭ شەتى ەرنەۋ اعاشتان شىعىپ تۇر، جوعارىدان وسىناۋ قۇيتىمداي جۇماقتى تاماشالاۋعا بولادى. ەنەسى قاناتىن جەلدەتكىشتەي جايىپ ۇياسىندا وتىر، باۋىرىندا بالاپاندارى، ال اكەسى قالىقتاپ ۇشىپ ولارعا تۇمسىعىمەن تىستەپ جەم تاسىپ، تۇمسىق ءتۇيىستىرىپ ءسۇيىسىپ ءجۇر. شىعىپ كەلە جاتقان كۇن باقىتتى وتباسىن التىنمەن اپتاپ، مۇندا ءوسىپ-ونۋدىڭ ۇلى زاڭى سالتانات قۇرىپ، شاتتىق ورناعان، تاڭنىڭ شۇعىلاسىندا نازىك ءبىر قۇپيا گۇل اتقالى تۇر. شاشىندا كۇن نۇرى ويناپ، كوڭىلىن قيال باۋراپ، راۋان ارايلاندىرىپ، ماحاببات جايراڭداتقان كوزەتتا ەرىكسىز ەڭكەيىپ ماريۋس تۋرالى ويلاپ تۇرعانىن مويىنداۋعا باتىلى بارىپ، قۇستىڭ وتباسىن، ەركەگى مەن ۇرعاشىسىن، ەنەسى مەن بالاپاندارىن قىزىقتادى، ءبىر تىلسىم ۇستىندەگى پاك قىزعا مۇنداي كورىنىس جىلى ۇياڭى اڭساتاتىنداي.
ون ءبىرىنشى تاراۋ
ءمۇلت كەتپەيتىن، ءبىراق ەشكىمدى
ولتىرمەيتىن مىلتىق
قورشاۋعا العاندار اتىستى جالعاستىرا بەردى. مىلتىق كارتەچپەن الماسىپ تۇرعانىمەن ايرىقشا ەشتەڭە بۇلدىرە قويعان جوق. "كورينفتىڭ" الدىڭعى بەتىنىڭ جوعارعى بولەگى ءبىراز ءبۇلىندى، كارتەچپەن اتقىلاعان ەكىنشى قاباتتىڭ تەرەزەلەرى مەن مانسارد وق تەسىپ، بىرتىندەپ قيراي باستادى. بۇل كۇزەت ورنىنداعى جاۋىنگەرلەر عيماراتتى تاستاپ شىعۋعا ءماجبۇر بولدى. ايتقانداي بارريكاداعا شابۋىلدىڭ تاكتيكاسى اتىستى سوزا ءتۇسۋ عوي، ونداعى ماقسات جاۋاپ قايتارۋعا تىرىسىپ كوتەرىلىسشىلەر اتىسسا، ولاردىڭ اسكەري قورىن ازايتۋ. جاۋاپ اتىستىڭ السىرەگەنى بايقالسا، پاترون مەن ءوق-دارىنىڭ بىتۋگە تايانعانى، وندا قويان-قولتىق ايقاسقا شىعۋعا بولادى. انجولراس بۇل تۇزاققا تۇسكەن جوق، بارريكادا اتىسقا جاۋاپ قايتارماي قويدى.
ءار دۇركىن اتىس سايىن اسقان وشپەندىلىكتىڭ بەلگىسى ەتىپ گاۆروش تىلىمەن ۇرتىن تومپايتىپ قاتتى تىرجىڭدايدى.
— جارايدى، — دەيدى ول، — دال-دالىن شىعارىپ شۇبەرەكتى جىرتا بەرىڭدەر، بىزگە كەرەگىنىڭ ءوزى سۋىرتپاق.
كۋرفەيراك كارتەچ نەعىپ نىساناعا ءدوپ تيمەيدى دەپ ايقايلاپ، زەڭبىرەككە:
— ءاي، تاتەي، سەن نە ساندالىپ وتىرسىڭ؟ — دەدى.
ايقاستا دا بال-دۋمانداعى سياقتى قارسىلاستار ءبىرىن-بىرى ۇيىقتاتپاۋعا، شامىنا تيۋگە تىرىسادى. شاماسى، قورعاننىڭ ءۇن-تۇنسىز قالۋى قارسىلاستار جاعىنا كۇتپەگەن بىردەڭەدەن ءقاۋىپ ويلانتسا كەرەك؛ شوي تاستار ۇيمەسىنەن اسىپ ءتۇسىپ بارلاۋ قاجەت بولدى، وق پەن وتتىڭ استىندا تۇرىپ قيمىلسىز جاتقان قابىرعانىڭ ىشىندە نە بارىن ءبىلۋ كەرەك قوي. كەنەت كوتەرىلىسشىلەردىڭ كوزىنە كورشى ءۇيدىڭ شاتىرىندا كۇنگە شاعىلىسقان كاسكا ءتۇستى. بيىك پەشتىڭ مۇرجاسىنا سۇيەنىپ، بەزبەنگە تارتىلعانداي قيمىلسىز ءبىر ءورت ءسوندىرۋشى تۇر. ونىڭ كوزى تومەنگە، بارريكادانىڭ ىشىنە قادالعان.
— مىناۋ جانسىزدىڭ بىزگە جالپى كەرەگى جوق، — دەدى انجولراس.
جان ۆالجان كارابيندى انجولراسقا قايتاردى، ال وزىندە مىلتىق قالدى.
ءلام-ميم دەمەستەن ول ءورت ءسوندىرۋشىنى نىساناعا الدى، سول ءسات وق تيگەن كاسكا داڭعىرلاپ كوشە تابانىنا ءتۇستى. ۇرەيى ۇشقان سولدات تىعىلىپ قالدى.
ونىڭ ورنىنا باسقا باقىلاۋشى كەلدى. بۇل جولعىسى وفيسەر ەكەن. جان ۆالجان مىلتىعىن قايتا وقتاپ، جاڭادان كەلگەندى كوزدەپ ونىڭ دا كاسكاسىن سولداتتىكىنىڭ سوڭىنان جىبەردى. وفيسەر دە ەرەگىسپەي تايىپ تۇردى. بۇل جولى ولار تۇسپالدى ءتۇسىندى. قايتىپ شاتىردان ەشكىم كورىنبەدى؛ بارريكادانى اڭدۋ دوعارىلدى.
— ءسىز نەگە ونى ولتىرمەدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى بوسسيۋە جان ۆالجاننان.
جان ۆالجان جاۋاپ بەرگەن جوق.
ون ەكىنشى تارay
ءتارتىپ قىزمەتىندەگىتارتىپسىزدىك
— ول مەنىڭ ساۋالىما جاۋاپ بەرمەدى، — دەپ بوسسيۋە كومبەفەردىڭ قۇلاعىنا سىبىرلادى.
— بۇل كىسى جاقسىلىقتى مىلتىقتىڭ كومەگىمەن جايىپ ءجۇر، — دەپ جاۋاپ قاتتى كومبەفەر.
باياعىدا وتكەن وقيعالاردى از دا بولسا ەسىندە ۇستاعان ادام كەنتتەردىڭ ۇلتتىق گۆاردياسى كوتەرىلىسكە قارسى باتىل كۇرەسكەنىن بىلەدى. اسىرەسە ولار 1832 جىلعى ماۋسىم كۇندەرى وزدەرىن ىزالى دا تاباندى ەتىپ كورسەتتى. "ءبيشى"، "راقىمشىل" نەمەسە "شۇڭقىر" سياقتى سايران ورىندارىنىڭ بەيكۇنا ءبىر قاباتشى بۇلىككە بايلانىستى ءوز مەكەمەسىنىڭ بي زالى بوس قالعانىن كورىپ، ءوز تراكتيرىن ءتارتىپتىڭ ونەگەسى ساناپ، ءتارتىپ ءۇشىن ولىمگە بەل بايلاپ ارىستانداي ايقاستى. بۋرجۋازيالىق، سونىمەن قاتار قاھارماندىق سول داۋىردە يدەيا سەرىلەرى قىسپاق قۇلدارىمەن بەتپە-بەت كەلىپ ءجۇردى. ويانعان سانانىڭ قارابايىرلىعى باتىل قيمىلدىڭ باعاسىن تۇسىرگەن جوق. التىن قورلاردىڭ ازايۋى بانكيرلەردى "مارسەلەزانى" شىرقاۋىنا ءماجبۇر ەتتى. بۋرجۋا ساۋدا سورەسى ءۇشىن قان توكتى، ءوزىنىڭ شاعىن وتانى — دۇكەنىن سپارتاندىق قايراتپەن قورعادى.
شىن مانىندە بۇل اسا ەلەۋلى قارەكەت. تەپە-تەڭدىك تۋار كۇندى كۇتىپ كۇرەسكە الەۋمەتتىك تىڭ كۇشتەر قوسىلدى.
ول زامانعا تاعى ءبىر ءتان سيپات انارحيا مەن "ۇكىمەتتىلىكتىڭ" (ىزگى نيەتتىلەر پارتياسىنىڭ تۇرپايىلاۋ اتاۋى) ۇيلەسە كەتۋى. ولار ءتارتىپسىز ءتارتىپ ءۇشىن كۇرەستى. كەيدە ۇلتتىق ۇلان پولكوۆنيگىنىڭ ەسەرلىگىنەن ويدا جوقتا بارابان سوعىلادى؛ كەيدە شابىتتانىپ كاپيتان وققا قارسى ۇمتىلادى، ال ۇلتتىق ۇلان بولسا، يدەيا ءۇشىن باسىن بايگەگە تىگەدى. قاتەرلى ساتتەردە، شەشۋشى كۇندەردە ولار كومانديردىڭ بۇيرىعىمەن ەمەس، ءوزىنىڭ تۇيسىگىمەن قيمىلدادى. قوعامدىق ءتارتىپتى قورعاۋشى ارميادا سەمسەرمەن جايپايتىن فاننيكو، قالاممەن جايعايتىن انري فونۆرەد سياقتى شىن وجەتتەر دە ۇشىراستى.
باقىتسىزدىققا قاراي ۇستانىمدار وداعىنان گورى، مۇددەلەر بىرلەستىگىن بىلدىرەتىن وركەنيەت ول كەزدە ءوزىن قاتەر ۇستىندەمىن دەپ سانادى؛ جۇرتتى كومەككە شاقىردى، اركىم ءوزىن ونىڭ تىرەگى تۇتىپ، قورعادى، قولىنان كەلگەنشە قۇتقاردى؛ العاشقى كەزدەسكەن كىسى ءوز مويىنىنا قوعامدى ساقتاپ قالۋ مىندەتىن الدى.
ىنتا-جىگەردىڭ ءوزى كەيدە اپاتقا ۇرىندىرادى. ۇلتتىق ۇلانداردىڭ ءباز-بىر ۆزۆودى ءوز بيلىگىمەن اسكەري كەڭەس شاقىرىپ، بەس ءمينوتتىڭ ىشىندە تۇتقىن كوتەرىلىسشىنى اتۋعا ۇكىم شىعارعان. جان پرۋۆەر تۇپ-تۋرا وسىنداي باسسىزدىقتىڭ قۇربانى بولعان. بۇل ءلينچتىڭ كارلى زاڭى، ءبىر عاجابى بىردە-بىر پارتيا ونى وزىنە كىنا ەتىپ تاقپايدى، ويتكەنى ول رەسپۋبليكالىق امەريكادا دا، مونارحيالىق ەۋروپادا دا بىردەي قولدانىلا بەرەدى. الايدا لينچ سوتىنىڭ قاتەلىككە ۇرىنۋى وڭاي. بىردە كوتەرىلىس كۇندەرى كورول الاڭىندا ۇلتتىق ۇلاندار سۇڭگى كەزەپ، جاس اقىن پول-ەمە گرانەنى تۇرا قۋعانى بار، ول ايتەۋىر № 6 ءۇيدىڭ تاساسىنا تىعىلىپ قانا امان قالدى. وعان: "مىنە، تاعى ءبىر سەن-سيمونيست!" دەپ ايقاي سالدى. شىنىندا دا ول قولتىعىنا قىسىپ گەرسوگ سەن-سيموننىڭ مەمۋارلار كىتابىن الىپ بارا جاتىر ەدى. ءباز-بىر ۇلان كىتاپتىڭ تىسىنداعى "سەن-سيمون" دەگەن جازۋدى وقي سالا "وعان اجال كەلسىن!" دەپ كەڭىردەگىن جىرتقان.
1832 جىلعى 6 ماۋسىمدا كەنت ۇلتتىق ۇلاندارىنىڭ جوعارىدا اتى اتالعان كاپيتان فاننيكو باستاعان جاساعى ەسەرلىگى مەن كىدىلىگى سالدارىنان شانۆرەري كوشەسىندە قىرىلىپ قالا جازدادى. ءبىر عاجابى، بۇل دەرەك 1832 جىلعى كوتەرىلىستەن كەيىن بەلگىلەنگەن سوت تەرگەۋلەرىنەن انىقتالدى. كاپيتان فاننيكو ءتارتىپتىڭ قۇلاقكەستى ق ۇلى رەتىندە شىدامسىز دا اۋىزدىقسىز بۋرجۋا بولاتىن، الگىندە سيپاتتاعانىمىزداي، ۇردا-جىق، ەسەرلەۋ، وزىنشە قالتقىسىز بەرىلگەن "ۇكىمەتشىل" بولاتىن، بەلگىلەنگەن مەرزىمنەن بۇرىن اتىس باستاماي تۇرا المايتىن، ول بارريكادانى جالعىز، ءوز جاساعىمەن عانا الىپ، داڭققا بولەنۋگە تىراشتاندى. بارريكادادا قىزىل جالاۋ مەن وق تەسكەن ەسكى بەشپەنت پايدا بولعاندا ونى ول قاراتۋ دەپ قابىلداپ، جىندانىپ كەتە جازدادى، گەنەرالدار مەن كورپۋس كومانديرلەرىن شەشۋشى ايقاستى كەڭەسكە اينالدىرىپ جىبەردى دەپ سىباپ جۇرگەنى دە سودان؛ ءبىر كۋاگەردىڭ ايتقانىنداي، ول "ءوز بۋىنا ءوزى ءپىسىپ جۇرگەن نان". ال ءوزى بارريكادا شابۋىل جاساۋعا ابدەن جارايدى، پىسكەن جەمىستى دەر كەزىندە سوعىپ الۋ كەرەك، دەپ بىلەدى.
ونىڭ جىگىتتەرى دە ءوزى سياقتى سەن تۇر، مەن اتايىن، شەتىنەن "قۇتىرعان"، دەيدى تاعى ءبىر كۋاگەر. اقىن جان پرۋۆەردى اتىپ تاستاعان ونىڭ روتاسى، كوشە بۇرىشىنا ورنالاسقان باتالوننىڭ باستى جاساعى بولاتىن. سول ءسات ول كۇتپەگەن جەردەن بارريكاداعا شابۋىلدى باستاپ تا جىبەردى. اسكەري ونەردەن گورى ال كەتتىم ورەكپۋ كوبىرەك بولعان بۇل شابۋىل فاننيكو جاساعىنا قىمباتقا ءتۇستى. الدا كەتىپ بارا جاتقان ءتورت وجەت قورعاننىڭ ەتەگىنە جەتە بەرگەندە وققا ۇشتى؛ ۇلتتىق ۇلانداردىڭ قايسار توبى اسكەري شىدامى شامالى جاندار از-كەم تولعانىستان كەيىن، كوشەگە ون بەس ولىگىن تاستاپ شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. ابىر-سابىر قاربالاستىڭ ءار ءمينوتى كوتەرىلىسشىلەردىڭ قارۋلارىن قايتا وقتاپ، قايتا شابۋىلداعانداردى باۋداي تۇسىرۋىنە مۇمكىندىك بەردى، ءسويتىپ شابۋىلشىلار وزدەرىنە پانا بولعان كوشەنىڭ بۇرىشىنا ارەڭ تىعىلىپ ۇلگەردى. ءبىر ءسات الگى جاساق ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالدى، اتىستى توقتاتۋعا بۇيرىق الماعان زەڭبىرەك كارتەچتى جاۋدىرىپ، ەسەرسوق فاننيكو ءوز جاعىنىڭ وعىنا ۇشتى. ءتارتىپتىڭ تورەسى سانالاتىن زەڭبىرەكتىڭ قۇربانى بولدى.
قاتەرىنەن گورى قايراتى باسىم شابۋىل انجولراستى دا ىزا قىلدى.
— اقىماقتار! — دەدى ول داۋسىن شىعارا. — ولار ءوز ادامدارىن وزدەرى قۇرتىپ جاتىر، ءبىز بولساق سناريادتى بوسقا شىعىنداۋدامىز.
انجولراس كوتەرىلىستىڭ ناعىز كومانديرى رەتىندە ايتتى بۇل ءسوزدى، ءوزى دە سونداي جەتەكشى عوي. كوتەرىلىسشىلەر جاساعى مەن جازالاۋشىلار جاساعى تەڭ قارۋمەن ايقاسىپ جۇرگەن جوق. كوتەرىلىسشىلەر ءوز قورىن تەز سارقىپ السا، ارتىق سنارياد اتا الماي، ادامدارىن كوبىرەك قۇربان ەتەدى. جازالاۋشىلار كەرىسىنشە، قولدا ارميا ۇستاي وتىرىپ ادامدارىن باعالاي بىلمەيدى، ۆەنسەن ارسەنالى ۋىسىندا تۇرعان سوڭ پاتروندارىن دا ىرىكپەيدى. جازالاۋشىلاردىڭ قانشاما پولكى، قانشاما جاۋىنگەرى بارريكادانى شابۋىلداۋعا كەلدى، ال كوتەرىلىسشىلەر ساناۋلى عانا كىسى، شابۋىلداۋشىلاردىڭ قارۋ-جاراعى مەن وق-دارىسىندە قيساپ جوق، ال قورعانۋشىلاردىڭ ءاربىر پاترونى ەسەپتە. مىنە، سوندىقتان دا قارسىلاستاردىڭ كۇشى مەن قارۋى تەڭ بولماعاندىقتان كۇرەس بارريكادانىڭ كۇيرەۋىمەن اياقتالادى، ونى تەك بەزبەننىڭ باسىنا ءوزىنىڭ جالىن شاشقان ارحانگەل سەمسەرىن سالعان ريەۆوليۋسيا عانا قۇتقارادى. بىلاي دا بولادى. بارلىعى دا قوزعالىسقا كەلگەندە كوشەلەر بۋىرقانىپ، بارريكادالار جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي وسەدى. پاريج تەرەڭىنەن تەڭسەلىپ، guid divium23 ارالاسقانى سەزىلەدى، 10 تامىزدىڭ، 29 شىلدەنىڭ رۋحى ەسەدى، تىلسىم ءبىر شاپاق جارق ەتە قالىپ، ارانىن اشقان جىرتقىش سياقتى تۇرپايى كۇش كىبىرتىكتەپ كەرى شەگىنەدى، ءسويتىپ، اشۋلى ارىستان اسكەردىڭ قارسى الدىندا پايعامباردىڭ ايبارىمەن فرانسيا ەڭسە كوتەرەدى.
ون ءۇشىنشى تارaۋ
ءۇمىت ۇشقىنى ءسونىپ بارادى
بارريكادانى قورعاۋشىلاردىڭ سەزىمى مەن قۇشتارلىعىنىڭ ءتۇپسىز تەرەڭىندە بارلىعىنان دا بىردەڭەلەر ازداپ بولاتىن؛ ماسەلەن باتىلدىق، جاستىق، ورلىك، جىگەرلىلىك، سەنىمدىلىك، قىزبالىق، قۇمارپازدىق، مۇراتقا ۇمتىلۋ دەگەندەي، الايدا ەڭ باستىسى، ولاردا ءۇمىت بولدى.
وسىنداي جارقىلداردىڭ ءبىرى، بۋالدىر ءۇمىتتىڭ وسىنداي جالتىلدارىنىڭ ءبىرى ەڭ ءبىر كۇتپەگەن ساتتە شانۆرەري بارريكادا — سىن نۇرعا بولەدى.
— بەرى قاراڭدار! — دەپ ايقايلادى ءوزىنىڭ باقىلاۋ كۇزەتىنەن قوزعالماعان انجولراس. — شاماسى، پاريج ويانىپ كەلەدى.
شىنىندا دا، 6 ماۋسىمدا ەرتەڭگىلىك ءبىر نە ەكى ساعاتتىڭ ىشىندە بۇلىك ءورشي تۇسۋگە ءتيىس ەدى. سەن-مەرريدىڭ تاباندى دابىل قوڭىراۋىنىڭ تىنباۋى كەي جەردە بىقسىعان وتتى ۇرلەپ جىبەردى. پۋارە كوشەسىندە، گراۆيلە كوشەسىندە دە بارريكادالار ءوسىپ شىقتى. سەن-مارتەن قاقپاسىندا كارابين ۇستاعان ءبىر بوزبالا اتتى اسكەردىڭ تۇتاس ەسكادرونىنا تارپا باس سالىپتى. اشىقتان اشىق، بۋلۆاردىڭ ورتاسىندا تىزەرلەپ وتىرا قاپ مىلتىعىن كەزەپ ءبىر اتقاندا ەسكادرون كومانديرىن مۇرتتاي ۇشىرىپ، توبىرعا بۇرىلىپ تۇرىپ:
— مىنە، دۇشپان تاعى دا ءبىر ادامعا ازايدى! — ايقاي سالىپتى.
ونى قىلىشپەن شاۋىپ ءولتىردى. سەن-دەني كوشەسىندە ءباز-بىر ايەل مۋنيسيپالدىق ۇلاندارعا تەرەزەدەن وق جاۋدىرعان. ءاربىر اتىس سايىن ءجاليۋزيدىڭ پلانكالارى ءدىر ەتە قالعانى كورىنىپ تۇرعان. ءجۇزىم قاۋىزدارى كوشەسىندە قالتاسى پاتروندارعا تولى ون ءتورت جاسار بالا ۇستالعان. كۇزەت ورىندارىنىڭ كوبىنە شابۋىل جاسالعان. بەرتەن-پۋارە كوشەسىنىڭ بۇرىشىندا گەنەرال كاۆەنياك دە باران باستاعان كيراسير پولكى كۇتپەگەن جەردەن جاۋعان وقتىڭ استىندا قالعان. پلانش-ميبرە كوشەسىندە اسكەرگە شاتىردان سىنعان ىدىستار مەن ءاسۇيدىڭ ابزەلدەرى لاقتىرىلعان — بۇل ەندى ناشار ىرىم. بۇل تۋرالى مارشال سۋلتكە بايانداعاندا كارت ناپولەون جاۋىنگەر ساراگوسا تۇبىندەگى سيۋشەنىڭ: "كەمپىرلەر باسىمىزعا تۇنگى لەگەندەرىن توگەتىن بولسا، وندا ءبىزدىڭ قۇرىعانىمىز!" دەگەن ءسوزىن ەسىنە الىپ قاتتى ويلانىپ قالدى.
بۇلىك باسىلدى دەپ ساناعان تۇستاعى وسى ءقاۋىپتى نىشاندار، توبىردىڭ ءورشي تۇسكەن اشۋ-ىزاسى، ءپاريجدىڭ تەرەڭ جانارماي تىڭى اتالاتىن شالعاي نيەتتەرىندەگى بۇرق ەتە قاپ جاتقان ۇشقىندار اسكەرباسىلارىن قاتتى ۇرەيلەندىردى. ولار ءورتتىڭ وشاعىن سوندىرۋگە اسىقتى. بۇرك ەتكەن جەكە بۇلىكتەردى باسىپ-جانىشپايىنشا موبيۋە، شانۆرەري مەن سەن-مەرري بارريكادالارىنا شابۋىلدى قويا تۇرۋعا مامىلەلەستى، اۋەلى ۇساق ۇشقىندارىن ءوشىرىپ الىپ ءسوندىرىپ الىپ سوسىن بار كۇشتى سالىپ، ولاردىڭ جوقتاۋىن ءبىر-اق اسىرماق. كوتەرىلىس قامتىعان كوشەلەرگە اسكەرلەر كولوننالارى جىبەرىلدى؛ ولار ۇلكەن داڭعىلدارداعى جۇرتتى قۋىپ تاراتىپ، شولاق كوشەلەردى تىمىسكىلەۋگە كىرىستى، وڭعا دا، سولعا دا بۇرىلىپ، كەيدە باياۋ، كەيدە ابايلاپ ادىمداپ، ءبىراز جەردى شارلادى. جاساقتار مىلتىق اتىلعان ۇيلەردىڭ ەسىكتەرىن سىندىردى دا، اتتى اسكەرلەر بۋلۆارلاردا جينالعانداردى قۋدالادى. بۇل شارالار جۇرتتىڭ ادەتتە حالىق اسكەرلەرمەن قاقتىعىسقاندا بولاتىن دابىرا-دۋىن، ايعاي-شۋىن ءورشىتتى. ءدال وسى ءبىر ۋ-شۋدى كانونادا مەن مىلتىق گۇرسىلىنىڭ اراسىنان انجولراس تا ەستىدى. وعان قوسا ول كوشەنىڭ شەتىندە جارالانعانداردى زەمبىلگە ساپ اكەتىپ بارا جاتقانداردى كورىپ:
— بۇل جارالىلار ءبىزدىڭ جاقتىكى ەمەس، — دەدى كۋرفەيراكقا.
الايدا ءۇمىت ۇزاققا سوزىلعان جوق، ونىڭ نۇرى تەز ءوتتى. جارتى ساعاتتان از ۋاقىتتىڭ ىشىندە اۋەدە قالىقتاپ جۇرگەندەردىڭ ءبارى ساپ بولىپ، نايزاعاي جارقىلدادى، ءبىراق نوسەرلى جاڭبىر جاۋعان جوق، كوتەرىلىسشىلەر جاۋجۇرەكتەرىن تاعدىردىڭ تالكەگىنە تاستاعان حالىقتىڭ نەمقۇرايدىلىعىنا تونگەن قورعاسىنداي ءزىل باتپان اسپان كۇمبەزىن سەزدى.
بەلگىلەگەندەي بولعان جاپپاي كوتەرىلىستىڭ ءۇنى ءوشتى، وسىدان باستاپ اسكەري ءمينيستردىڭ نازارى مەن گەنەرالداردىڭ ستراتەگياسى ءالى بەرىلمەي تۇرعان ءۇش نەمەسە ءتورت بارريكاداعا شۇيلىكتى.
كۇن بارعان سايىن كوتەرىلە ءتۇستى.
كوتەرىلىسشىلەردىڭ بىرەۋى انجولراسقا كەلىپ:
— ءبىز اشپىز. نەعىپ ءنار تاتپاي ولۋىمىزگە تۋرا كەلەدى؟ — دەدى.
انجولراس وقاتاردىڭ اۋزىنان قوزعالماي كوشەنىڭ شەتىنەن كوزىن اۋدارماعان قالپى سولاي دەگەندەي باسىن يزەدى.
ون ءتورتىنشى تاراۋ
بۇدان وقىرمان انجولراستىڭ
سۇيگەن قىزىنىڭ اتىن بىلەدى
انجولراسپەن قاتار تاستا وتىرىپ الىپ كۋرفەيراك زەڭبىرەكتى مازاقتاۋىن جالعاستىرا بەردى، ۇنامسىز ىسىلداپ، كارتەچ اتالاتىن وق بۇلتىن شاشقان سايىن ول قارق-قارق كۇلىپ، كەلەكە قىلادى.
— داۋسىڭ قىرىلداپ شىقپاي قالىپتى عوي، بايعۇس كەمپىر. سەن سورلىنى ايايمىن عوي. بوسقا كۇشەنەسىڭ. بۇنىڭ كۇركىر مە؟ انشەيىن عانا جوتەل عوي.
اينالاداعىلاردىڭ ءبارى قوسىلا قارقىلدايدى.
ەرجۇرەكتىگى مەن اقجارقىندىعى قاۋىپپەن بىرگە وسكەن كۋرفەيراك پەن بوسسيۋە سكاررون حانىمنىڭ ۇلگىسىمەن تاعامدى قالجىڭمەن الماستىرىپ، شاراپتىڭ ورنىنا كوڭىلدى كۇلكى سىيلادى جۇرتقا.
— مەن انجولراسقا قايران قالامىن، — دەدى بوسسيۋە. — ونىڭ قايراتى مەن ايباتى مەنى تاڭ قالدىرادى. ول جالعىز تۇرادى، ۇدايى مۇڭايىپ جۇرەتىنى دە سودان شىعار. ءبىز كۇناكاردىڭ ءارقايسىمىزدا اشىنا بار، ولار ءبىزدى ەسىمىزدەن تاندىرىپ، باتىل، باتىر عىپ جىبەرەدى. جولبارىستاي عاشىق بولساڭ، ارىستانداي ايقاسۋىڭ قيىن ەمەس. بۇل دەگەنىڭ سۇيىكتى مۇڭداستارىمىزدىڭ قيتۇرقى قىلىعى ءۇشىن كەك الۋدىڭ تاماشا ءتاسىلى. رولاند انجەليكانى جەرگە قاراتامىن دەپ ءولىپ كەتتى. بارشا باتىرلىق ەرلىگىمىز ءۇشىن ءبىز ايەلدەرگە قارىزدارمىز. ايەلسىز ەركەك — شۇرىپپەسىز تاپانشا، ونى تەك ايەل عانا قيمىلعا كەلتىرەدى. ال مىنا انجولراستىڭ ءالى سۇيگەن قىزى جوق. ول ەشكىمگە عاشىق ەمەس، سوعان قاراماستان قورىقپايتىن جاۋجۇرەك. مۇزداي سۋىق، وتتاي ىستىق بولۋ ءتىپتى ميعا قونبايدى.
انجولراس بوسسيۋەنىڭ ءسوزىن تىڭداماعان سياقتى ەدى، ال ونىمەن قاتار تۇرعان بىرەۋ بولسا، ونىڭ كۇبىرلەگەنىنەن: Patria24 دەگەن ءسوزدى اڭدار ەدى.
بوسسيۋەنىڭ قالجىڭى بىتەر ەمەس، كەنەت كۋرفەيراكتىڭ داۋىسى شىعىپ كەتتى:
— ال مىنە، تاعى بىرەۋى كەلدى.
قوناقتاردىڭ كەلگەنىن حابارلاپ ماڭعازداناتىن ساراي قىزمەتشىسى قۇساپ سوسىن:
— جوعارى مارتەبەلى سەگىز ءديۋيمنىڭ ءوزى، — دەپ قوسىپ قويدى.
ارتيللەريستەر ەكىنشى زەڭبىرەكتىڭ الدىڭعى بىلىگىن جالما-جان سىپىرىپ، ونى بىرىنشىمەن قاتار قويدى.
بۇل ءىستىڭ شەشىمىن جاقىنداتا ءتۇستى.
بىرنەشە ءمينوت وتكەندە ەكى زەڭبىرەك قورعانعا تىكە نىسانمەن وق جاۋدىردى، جاياۋ اسكەرلەر ۆزۆودى مەن كەنت ۇلاندارى ارتيللەريانى مىلتىقتارىمەن سۇيەمەلدەدى.
تاياۋ ماڭدا تاعى دا زەڭبىرەك زىركىلى ەستىلدى. ءازىر ەكى زەڭبىرەك شانۆرەري كوشەسىندەگى قورعاندى قۇتىرىنا سوعىپ جاتقاندا، باسقا ەكى وت كورىك سەن-دەني مەن وبري-لە-بۋشە كوشەلەرىنەن دۇركىن-دۇركىن پەرگىلەپ سەن-مەرري بارريكاداسىن ءپارشالادى. ءتورت زەڭبىرەك سۇمدىق ءبىر جاڭعىرىقپەن ءۇن قوستى.
سوعىستىڭ وسى ءبىر قاسكوي توبەتتەرىنىڭ ارپىلداۋى ۇيلەس شىقتى.
شانۆرەري كوشەسىنىڭ بارريكاداسىنا ءبىر زەڭبىرەك كارتەچپەن اتسا، ەكىنشىسى يادرو قولداندى.
يادرومەن اتىپ جاتقان زەڭبىرەك ءسال كوتەرىلىپ، نىساناسى يادرو بارريكادانىڭ جون ارقاسىنىڭ شەتىنەن سوعۋ ءۇشىن دالدەپ قويىلدى، ونداعى ەسەپ قامالدى تالقانداپ، ەكپىنى كارتەچتەن كەمەمەن ۇشقان تاستارى ارقىلى كوتەرىلىسشىلەردى مەرت ەتۋ.
اتىستىڭ مۇنداي ءتاسىلى جاۋىنگەرلەردى قابىرعادان تىقسىرىپ، ىشكە ايداپ سالۋ ماقساتىن كوزدەدى، ءسويتىپ شابۋىلدىڭ شەشۋشى كەزەڭىنە شىقپاق.
يادرومەن جاۋىنگەرلەردى بارريكادانىڭ قىر ارقاسىنان قۋىپ، كارتەچپەن ءلايلىحانانىڭ تەرەزەلەرىنەن تايدىرسا، قورشاپ تۇرعاندار كوشەگە ساۋ ەتە تۇسكەلى تۇر، ولاردى كورىپ، اتىسادى دەگەندى ويدان شىعارىپ، كەشە كەشكىدەگىدەي تارپا باس سالا ما، كىم ءبىلسىن، بالكىم كوتەرىلىسشىلەردى قاپىلىستا قولعا ءتۇسىرىپ، قورعاندى باسىپ الار ما ەكەن؟
— قايتكەنمەن دە مىناۋ زەڭبىرەكتەردى زالالسىزداندىرۋ كەرەك، — دەدى دە، انجولراس قاتتى داۋىستاپ كوماندا بەردى. — ارتيللەريستەردى نىساناعا الىپ اتىڭدار!
بارلىعى دا ساقاداي ساي ەدى. ۇزاق ۋاقىت تىم-تىرىس تۇرعان بارريكادا قۇتىرىنا وت شاشتى، بىرىنەن سوڭ ءبىرى التى-جەتى دۇركىن مىلتىق اتىلىپ، ىزا-كەك پەن ورلىكتى پاش ەتتى، كوشە قويۋ تۇتىنمەن تۇمشالاندى، ۇزاماي وتتان تۋعان تۇمان ايىققاندا ارتيللەريستەردىڭ ۇشتەن ەكىسى زەڭبىرەك دوڭعالاقتارىنىڭ استىندا تىرايىپ جاتقانىن اجىراتۋعا بولاتىن ەدى. ءتىرى قالعاندارى سول باياعى ىسقاياق سابىرلىلىقپەن زەڭبىرەكتەردى قايتا وقتاپ جاتتى، ءبىراق اتىس سيرەدى.
— تاماشا! — دەدى بوسسيۋە انجولراسقا. — بۇل تابىس.
انجولراس باسىن شايقاپ جاۋاپ قاتتى:
— مۇنداي تابىس تاعى دا شيرەك ساعاتقا سوزىلىپ، بارريكادادا ون شاقتى دا پاترون قالمايدى.
زايىرى، گاۆروش وسى سوزدەردى ەستىپ تۇرعان بولۋى كەرەك.
ون بەسىنشى تاراۋ
گاۆروشتىڭ تاپقىرلىعى
كەنەت كۋرفەيراك بارريكادانىڭ تومەنگى جاعىندا جاۋعان وقتاردىڭ اراسىنان ءبىر كولەڭكەنى شالىپ قالدى.
ءلايلىحانادان بوساعان شولمەكتەردىڭ ءبىر سەبەتىن الىپ، ساڭىلاۋدان سىرتقا اتىپ شىققان گاۆروش ەشتەڭە بولماعانداي قورعاننىڭ تۇبىندە ولگەن ۇلتتىق ۇلانداردىڭ وقشانتايلارىن قاعىپ ءجۇر.
— سەن نە ىستەپ ءجۇرسىڭ، ەي؟ — دەپ ايعايلادى كۋرفەيراك.
گاۆروش تاناۋىن كوككە كوتەردى.
— سەبەتىمدى تولتىرىپ ءجۇرمىن، ازامات.
— نەمەنە، كارتەچتەردىڭ جاۋىپ تۇرعانىن كورمەيسىڭ بە، سەن ءوزى؟
— كورمەگەندە شە! — دەپ جاۋاپ بەردى گاۆروش. — نەسى بار، جاڭبىر جاۋىپ تۇر.
— كەيىن قايت، — دەپ ايقايلادى كۋرفەيراك.
— ءقازىر، — دەپ جاۋاپ قاتقان گاۆروش ءبىر-اق قارعىپ كوشەنىڭ ورتاسىنان شىقتى.
ەستە بولار، فاننيكو جاساعى كەرى شەگىنگەندە كوپتەگەن ولىگىن قالدىرىپ كەتتى عوي.
ەڭ كەمى جيىرماداي ولگەن سولدات سۇلاپ كوشە تابانىندا جاتتى. بۇل گاۆروش ءۇشىن جيىرما وقشانتاي، ال بارريكادا ءۇشىن قىرۋار پاترون قورى.
ءتۇتىن تۇمان قۇساپ كوشەنى تۇمشالاپ الدى. شاتقالدان ەكى تاۋدىڭ اراسىنداعى بۇلتتى كورگەن ادام مۇنى كوز الدىنا كەلتىرە الادى، ەكى بيىك ءۇيدىڭ اراسىنداعى قويۋ ءتۇتىن دە سول تۇمان ءتارىزدى. ول باياۋ كوتەرىلىپ، لاستانا شۋدالانىپ كۇندىزگى جارىقتىڭ ءوزىن دە كەيدە كورسەتپەي قويادى. ايقاسىپ جاتقاندار سوندىقتان دا ءبىرىن-بىرى ارەڭ اجىراتادى، قايتا كوشەنىڭ قىسقالىعى جاقسى بوپ تۇر ولارعا.
قورشاۋداعىلاردى ۋىستا ۇستاۋ ءۇشىن بارريكاداعا شابۋىلدى باسقاراتىن كومانديرلەرگە قولايلى بۇل تۇمان گاۆروشقا دا قول بولدى.
ءتۇتىن پەردەسىنىڭ ىشىندە ءارى بويىنىڭ الاسالىعىنان ول ءبىراز جەردى كوزگە تۇسپەي شارلاپ شىقتى. ەشقانداي قاتەرسىز جەتى-سەگىز پاترون سومكەسىن بوساتتى.
بارريكادادان ونشا الىس بولماعانمەن، ونى ايعايلاپ شاقىرۋ كۇدىكتى ەدى.
ول سەبەتىن اۋزىمەن تىستەپ، ەتپەتتەي جورعالاپ، ءتورت اياقتاي توڭقاڭداپ، ارىلى-بەرلى بۇرالاڭداپ، ءبىر ولىكتەن ءبىر ولىككە سىرعىپ ءتۇسىپ، جاڭعاق شاققان مايمىلداي ەپتىلىكپەن وقشانتايلاردىڭ بىرىنەن كەيىن ءبىرىن تاقىرلادى.
بارريكادادان ونشا الىس جۇرمەسە دە ايعايلاپ شاقىرىپ الۋعا دۇشپاننىڭ نازارىن اۋدارىپ الارمىز دەپ قورىقتى.
ولگەندەردىڭ كاپرال ءمۋنديرى بار بىرەۋىنەن گاۆروش ءوق-دارى قۇتىسىن تاپتى.
— الىپ السام ايىپ پا، سىرا ىشۋگە لايىق پا، — دەپ ول ونى قالتاسىنا تىقتى.
ەتپەتتەي العا جىلجىپ وتىرىپ ول ءوق-دارى ءتۇتىنى سيرەك تۇسقا دا جەتتى، بۇل ارادا شوي تاستاردان تۇرعىزىلعان جالدىڭ تاساسىندا بۇعىپ جەلىلىك پولكتىڭ اتقىشتارى مەن كوشە بۇرىشىندا ساپ تۇزەپ ۇلتتىق گۆارديانىڭ مەرگەندەرى جاتقان بولاتىن، ولار تۇماندا بىردەڭە ىزدەپ جۇرگەن جان يەسىن بايقاپ قاپ بىر-بىرىنە حابار بەردى.
گاۆروش جاشىكتىڭ تۇبىندە ءولىپ جاتقان سەرجانتتىڭ پاتروندارىن جيىپ الىپ جاتقاندا ءبىر وق كەلىپ تاعى دا مارقۇمعا ءتيدى.
— بۇل نەنىڭ اقىسى! — دەپ بۇرق ەتتى گاۆروش. — ولار مەنىڭ مارقۇمدارىمدى ءولتىرىپ جاتىر.
ەكىنشى وق كوشە جيەگىنىڭ وتىن جارق ەتكىزدى دە، ءۇشىنشىسى سەبەتتى اۋدارىپ تاستادى.
گاۆروش جالت قاراپ، كەنتتەر گۆاردياسى اتىپ جاتقانىن كوردى.
كوردى دە ول اتىپ تۇرىپ، شاشى جەلمەن جەلكىلدەپ، قولىن بۇيىرىنە قويىپ، ۇلتتىق ۇلاندارعا قاسقايا قاراپ تۇرىپ اندەتە جونەلدى:
بار تۇرعىنى نانتەردىڭ
كەسىرىنەن ۆولتەردىڭ
شەتتەرىنەن جارىمجان.
ەگدەلەرى پالەسسونىڭ
كەسىرىنەن رۋسسونىڭ
شەتتەرىنەن قاعىنعان.
سوسىن سەبەتىن الىپ شاشىلعان پاترونداردى ءبىرىن قالدىرماي جيناپ سالدى دا وققا قارسى قوزعالىپ، كەلەسى وقشانتايدى بوساتۋعا كىرىستى. ءتورت وق ونى جاناي ءوتتى. گاۆروش ءانىن ۇزگەن جوق:
مانساپتان ءمان شىقپادى،
ۆولتەر قولىن سۇققالى.
تاعدىر قاتتى سىنادى،
وعان رۋسسو كىنالى.
بەسىنشى وق ونى ءۇشىنشى شۋماققا شابىتتاندىردى:
مونتانىدان ۇلگى المان،
ءبارى ۆولتەر بۇزعان جان.
كەدەيلىگىم راسى
تەك رۋسسونىڭ كىناسى.
وسىلايشا ءان ءبىرازعا سوزىلدى.
بۇل ءبىر سۇمدىق ءارى جان تەبىرەنتەرلىك كورىنىس ەدى. وقتىڭ استىندا گاۆروش دۇشپانداردى كەلەكەلەپ، مازاق قىپ جۇرگەن ءتارىزدى. شىن جۇرەكتەن كوڭىلدەنىپ، ويىن قويىپ جۇرگەن سەكىلدى ول اڭشىلاردى الداپ جۇرگەن شىمشىق سياقتى. ءار دۇركىن اتىسقا جاڭا شۋماقپەن جاۋاپ بەرەدى. ونى ۇدايى نىسانادا ۇستاعانمەن وق دارىتا المايدى. ونى نىساناعا الا تۇرىپ ۇلتتىق ۇلاندار ىشەك-سىلەسى قاتا كۇلەدى كەپ. ول جاتىپ، تۇرىپ، ەسىكتىڭ بوساعاسىنا تىعىلىپ، قايتا شورشىپ شىعىپ، جوعالىپ كەتىپ، قايتادان كورىنەدى، كەتىپ قالىپ، تاعى ورالادى، كارتەچتى مازاقتاپ، مۇرنىن كورسەتەدى، سويتە ءجۇرىپ پاترون سالىنعان سومكەلەردى ىزدەپ تاۋىپ، سەبەتىن تولتىرۋدى ۇمىتپايدى. كوتەرىلىسشىلەر وعان جۇرەگى سىزداي قارايدى. بارريكاداداعىلاردىڭ ول ءۇشىن جانى شىعىپ وتىرسا، ول ولەڭدەتىپ ويناقتاپ ءجۇر، ول بالا ەمەس، ادام دا ەمەس، سايتان سياقتى. اڭىز-ەرتەگىلەردەگى وق دارىمايتىن، كوزگە تۇسپەيتىن كوزبايلاۋشى سيقىردىڭ ءوزى. وق قانشا قۋالاعانىمەن ول ودان جىلپىڭ بولىپ شىقتى. ول وسىلاي اجالدىڭ وزىمەن تىعىلماق وينادى، پۇشىق ەلەس جاقىنداي بەرگەندە مۇرنىنان شەرتىپ تايىپ تۇرادى.
الايدا ءبىر وق باسقالاردىڭ بارىنەن ايلاكەر، بارىنەن وپاسىز بوپ شىعىپ، اقىر اياعىندا ويناقتاعان وتقا ءدوپ ءتيدى. گاۆروشتىڭ شايقالاقتاپ بارىپ جەرگە قۇلاعانىن بارلىعى كوردى. بارريكاداداعىلار تۇگەل شار ەتە قاپ ايعاي سالدى؛ الايدا وسى قۇيتاقاندايدىڭ كەۋدەسىندە انتەي بۇعىپ جاتىر ەكەن، جول تابانىنا ءتانى تيۋ دە گامەن ءۇشىن جەرگە قولى ءتيىپ كەتكەن ءداۋ سياقتى بولدى، گاۆروش قۇلاپ ۇلگەرمەي جاتىپ، باسىن كوتەرىپ الدى. جەرگە وتىرا قالعان ونىڭ بەتىنەن سورعالاپ قان اعىپ تۇردى؛ ول ەكى قولىن كوككە كوتەرىپ، اتىس شىققان جاققا قاراپ اندەتە جونەلدى:
بوزتورعايمىن ءان تەربەر
كىناسى ءۇشىن ۆولتەرگە.
تۇزاق قۇرسا ول سورىم
كىناسى دە رۋسسونىڭ.
ول ولەڭىن اياقتاي المادى. ەكىنشى وق ءانىن ءۇزىپ كەتتى. بۇل جولى ول كوشە تابانىنا ەتپەتىنەن قۇلاپ، قايتىپ قوزعالعان جوق. ۇلى جۇرەكتى كىشكەنتاي بالا وسىلاي وپات بولدى.
ون التىنشى تاراۋ
اعا قالاي اكە بولادى
ءبىز بۇل درامادان ەشتەڭەنى دە جىبەرىپ الماۋىمىز كەرەك. ءدال وسى ۋاقىتتا ليۋكسەمبۋرگ باعىمەن قول ۇستاسىپ ەكى كىشكەنتاي بالا كەلە جاتىر ەدى. بىرەۋىنە جەتى، ەكىنشىسىنە بەس جاس بەرۋگە بولار. جاڭبىردىڭ استىندا سۋعا مالشىنعان ولار ساياجولدىڭ كۇن جاعىمەن ءجۇرىپ كەلەدى، ءۇستى-باسى ءورىم-ورىم جىرتىق، وزدەرى بوپ-بوز ولار سۇر شىمشىقتاردى ەسكە تۇسىرەدى.
— قارنىم سۇمدىق اشتى، — دەيدى كىشكەنتاي.
ۇلكەنى قامقور پەيىلمەن ءىنىسىن سول قولىمەن جەتەلەپ، وڭ قولىندا شىبىق ۇستاپ كەلەدى.
باقتا ولار مۇلدەم جالعىز. مۇندا باسقا جان جوق، كوتەرىلىسكە بايلانىستى پوليسيا ب ا ق قاقپالارىن جاۋىپ تاستاۋعا بۇيرىق بەرگەن. وسىندا ءسال دامىلداپ تۇرعان اسكەر جاساقتارى ۇرىسقا كەتكەن.
بۇل بالالار مۇندا قايدان كەلىپ ءجۇر؟ بالكىم، ولار ەسىگى بەكىتىلمەگەن قاراۋىل بۋدكاسىنان شىعىپ كەتكەن شىعار، بالكىم، وسى ماڭعا تاياۋ توزاق زاستاۆاسىندا تۇراتىن بالاعاننان قاشىپ كەتكەن بولار نەمەسە وبسەرۆاتوريانىڭ الدىنداعى الاڭدا دا "Invenerunt parvulum pannis involutum"25 دەگەن جازۋى بار فرونتون اسقاقتاپ تۇراتىن كورشى شولاق كوشەدە دە سونداي ورىندار بولۋشى ەدى، زايىرى سولاردىڭ بىرىنەن شىعىپ، ب ا ق كۇزەتشىسىنىڭ كوزىن الا بەرىپ گازەت وقيتىن پاۆيلونداردىڭ بىرىندە تۇنەپ شىققان سەكىلدى. قالاي بولعانمەن دە، ولار ەمىن-ەركىن قىدىرىپ، بوستاندىقتىڭ پايداسىن تولىق كورگەن. ەگەر بالا كەز كەلگەن جەردە قىدىرىپ، قايدا بارسا دا ءوز ەركى بىلسە، وندا ول شىن مانىندە دە اداسقانى.
وقىرماننىڭ ەسىندە شىعار، بۇل كادىمگى گاۆروش قامقورلىق جاساعان، جيلنورمانعا تاستاپ، مانون باققان تەناردەنىڭ بالالارى، مىناۋ سىنعان بۇتاقتاردان ءۇزىلىپ ءتۇسىپ، جەل قۋىپ، جەر-كوككە سىيماي جۇرگەن جاپىراقتار سياقتى.
كيىمدەرى قامقور مانوننىڭ قولىنداعىداي ەمەس، جۇلىم-جۇلىم، جيلنورماننىڭ كوڭىلىنەن شىعۋ ءۇشىن ول جۇتىندىرىپ كيىندىرۋشى ەدى عوي بۇلاردى.
ءقازىر بۇل بايعۇستار تاستاندى بالالار قاتارىنا كىرگەن، ولاردى ستاتيستيكا ەسەپكە الادى دا، پوليسيا جيناپ جۇرەدى، ايىرىلىپ قالسا دا، قايتادان پاريج كوشەلەرىنەن تاۋىپ الادى.
مىنانداي دۇربەلەڭ كەزدە عانا ولار باققا كىرىپ ءجۇر، جايشىلىقتا ولاردى كۇزەتشىلەر ماڭىنا جولاتپايدى، كوزىنە تۇسسە-اق شوقپىت كيگەندەردى تىم-تىراقاي قۋىپ تاستايدى. قايىرشىلاردىڭ بالالارىن قوعامدىق باقتارعا جىبەرمەيدى، ايتپەسە باسقا بالدىرعاندار سياقتى ولاردىڭ دا گۇلدەردى تاماشالاۋعا حاقىسى بار ەمەس پە.
بۇل ەكەۋى باققا جابىق تورتەمىرلەر ارقىلى ءوتىپ كەتتى. ولار ەرەجە بۇزدى. باققا جاسىرىن كىرىپ، سوندا قالىپ قويدى. جابىق قاقپا كۇزەتشىلەردىڭ ورنىنان كەتىپ قالۋىنا قۇقىق بەرمەيدى، ءبىراق باقىلاۋ بولعانمەن دە السىزدەۋ مە، قالاي، جاپپاي تولقۋعا ەلىككەن كۇزەتشىلەردى باقتاعىدان گورى كوشەدەگى وقيعالار قىزىقتىرىپ، ەكى قىلمىسكەردى جىبەرىپ الدى.
وسىنىڭ الدىندا جاڭبىر جاۋعان، ءتىپتى ەرتەڭگىلىكتىڭ وزىندە سىركىرەپ تۇرعان. الايدا ماۋسىم نوسەرلەرى ەسەپكە الىنبايدى.
نوسەرلى جاۋىننان كەيىن ءبىر ساعاتتان سوڭ جارقىراپ تۇرعان كۇنگە قاراپ ونىڭ جاسپەن جۋىلعانىن اڭعارمايسىڭ. جازدا جەر اسپاننىڭ كوز جاسىنان بالانىڭ كوزىندەي اپ-ساتتە قۇرعايدى. جازعى كۇننىڭ تالما ءتۇستىڭ كەزىندەگى ايقىن جارىعى تۇلا بويىڭ تۇرسىن، سۇيەگىڭنەن وتەدى. ول بارلىعىن ۋىسىندا ۇستاپ، جەرگە تۇمسىعىن تىعىپ، بورپىلداتىپ سورعاندا قانداي! كۇندى دە شەل قىسىپ بارا جاتقانداي كورەسىڭ. ءبىر ستاقان سۋدى ىشە سالعانداي نوسەر سۋىن اپ-ساتتە جۇتىپ جىبەرەدى. ەرتەڭگىلىك ءار جەردە سۋ كولكىپ جاتسا، تۇستەن كەيىن شاڭ كومىپ كەتەدى.
جاڭبىرعا جۋىنىپ، كۇنگە كەپتىرىنگەن جاسىل جەلەكتەن تاماشا ەشتەڭە جوق، بۇل دەگەنىڭ جىلۋمەن ايالانعان تازالىق، جاڭالىق. تامىرلارى سۋدا تۇرعان باقشالار مەن كوگالدار نۇرىنا مالىنعان گۇلدەر حوش ءيىس شاشىپ، جەردىڭ بار جۇپارىن سىرتقا شىعارادى. بارلىعى جادىراي كۇلىپ، سىزىلتا اندەتىپ وزىڭە قارسى ۇشادى. سوندا ءتاتتى ءبىر ماساڭ كۇيگە تۇسەسىڭ. كوكتەم جۇماقتىڭ تابالدىرىعى، كۇن ادامدى توزۋگە ۇيرەتەدى، قولۇشىن بەرەدى.
كەيبىر كىسىلەر ۇلكەن دۇنيە تالاپ ەتپەيدى؛ كوگىلجىم اسپاندى قىزىقتاپ "بىزگە كەرەگى وسى عوي!" دەپ تاڭىرقايتىن وزەكتى جاندار دا بار. عاجايىپتار الەمىنە سۇڭگىپ، تابيعاتتى قاستەر تۇتاتىن، جاقسى مەن جامانعا نەمقۇرايدى قاراپ، اسپان الەمىن قىزىقتايتىن، ونداعى ءبىر اشتار مەن شولدەگەندەردى، قىستىڭ سۋىعىندا كيىمسىز توڭىپ-جاۋراپ جۇرگەندەردى ويلاپ باس قاتىراتىن ادامدارعا سەلسوق قيالشىلدار بار؛ ولار اۋرۋدان قيسايىپ كەتكەن بالانىڭ ومىرتقاسى، ءال ۇستىندە جاتقان اۋرۋ، شاتىر، تۇرمە، شوقپىت كيىپ، ايازدا دىردەكتەگەن قىزدار بارىن قاپەرگە دە الماي، ەشتەڭەگە الاڭداعىسى كەلمەي، اعاشتىڭ ساياسىندا قيالداپ جاتا بەرگىسى كەلەدى. بۇل قاسان دا قۇشتارلىقسىز جاندار اياۋشىلىق دەگەندى بىلمەيدى، بارىنە رازى. ءبىر عاجابى، ولارعا شەكسىزدىك جەتىپ جاتىر. ادامنىڭ جەرىنە جەتكىزىپ، يگەرۋگە تىرىساتىن تۇپكى ناتيجەدەن ولار بەيحابار. ادامشىلىق پەن قۇدايشىلىقتىڭ ۇيلەسىمىنەن تۋاتىننىڭ ءبارى، شەكتى مەن شەكسىز ولاردىڭ جانارىنان تايىپ كەتەدى. ولار تەك شەكسىزدىكپەن بەتپە-بەت كەلسە بولدى — سوعان راحاتتانىپ، جانى جاي تابادى. قۋانىش دەگەندى ولار بىلمەيدى، كورەتىنى تەك ءسۇيىنىش. ولاردىڭ ءومىرى تەك ءۇستىرت كورۋ عانا. ادامزات تاريحى ولار ءۇشىن نەبارى الەم كىتابىنىڭ ءبىر بەتى. ول تۇتاستى سىيعىزا المايدى، ۇلى تۇتاس سىرتتا قالادى — سوندىقتان ادام سياقتى ۇساق-تۇيەكپەن شۇعىلدانىپ قاجەتى قانشا. ادام قايعىرادى ەكەن — وندا نە تۇر. ال ءسىز الدەباراننىڭ قالاي شىققانىنا كوز سالدىڭىز با! اناسىنان ءسۇت شىقپاي جاڭا تۋعان جاس نارەستە اشتان ءولىپ جاتسا، وندا مەنىڭ شارۋام نە. ودان دا ميكروسكوپ استىندا قاراعايدىڭ شەل قابىعىنان ورىلەتىن ويۋ-ورنەكتەردى تاماشالامايسىڭ با؟ ونىمەن ەڭ نازىك كەستەلەرىنىڭ ءوزى تەڭەسە المايدى دەپ بىلگىشسيدى. اي جۇلدىزدارىنىڭ باسى ولاردى باۋراپ العانى سونداي، ءتىپتى ءسابيدىڭ جىلاعانىن دا ەسىتپەيدى. قۇدايىلىق ولاردىڭ كوڭىلىن كومەسكىلەندىرە تۇسەدى. بۇلار اۋلاقتالعان ۇلىلى-كىشىلى اقىل-وي اۋلەتى گوراسيي ءدال وسىنداي بولعان، گەتە ءدال وسىنداي بولعان، ءتىپتى لافونتەن دە سونداي بولۋى ىقتيمال، ولار عاجايىپ وزىمشىلدەر، ادام قايعى-شەرىنىڭ ەنجار كورەرمەندەرى. ولار اۋا رايى جاقسى بولسا، كۇن قۇدايىن دا ەلەمەيدى، ولار ءۇشىن كۇن وتتى كومەسكىلەندىردى، ءتىپتى دارعا اسىپ جازالاۋ كورىنىسىنەن دە ساۋلەلىك ءتيىمدى جاڭالىق ىزدەپ اۋرە بولادى، ايعاي-شۋدى دا، زارلاپ جىلاۋدى دا، اجال الدىنداعى قورىلدى دا، قاعىلعان دابىلدى دا ەستىمەيدى، اۋلادا تامىلجىپ مامىر ايى تۇرسا، ولارعا ءبارى ادەمى، توبەسىندە التىن تۇستەس جالقىن بۇلت قالقىپ جۇرسە، جۇلدىزدار ءسونىپ، سايراعان قۇستاردىڭ جاعى سەمگەنشە وزدەرىن باقىتتى سانايدى.
بۇلار كەسىرلى باقىت يەلەرى. قايعى-مۇڭعا ءبىز دە باتامىز-اۋ دەپ استە ويلامايدى، وزدەرىن ودان جوعارى قويادى. سولاي-اق بولسىن، ءبىراق وسى ارتىقشىلىقتا جاسىرىنىپ جاتقان ايىقپاس دەرت بار. جىلاي بىلمەگەن كىسى ەشتەڭەنى كورە دە المايدى. ولار ءبىر بويىنا كۇن مەن ءتۇندى توقايلاستىرعان، كوزى جوق، ءبىراق ماڭدايىندا جالعىز جۇلدىزى بار بولمىس سياقتى تەك قانا تاڭدانىس پەن ايانىش تۋعىزادى.
كەيبىر ويشىلداردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، بەيتاراپتىقتا بيىك فيلوسوفيا بار كورىنەدى. سولايى سولاي-اق شىعار، سونىڭ ءوزى اۋىر سىرقات ەمەس پە ەكەن؟ ماڭگى ولمەيتىن بولا تۇرىپ اقساق بولساڭ قايتەسىڭ؛ ونىڭ مىسالى جانارتاۋ ادامنان جوعارى كوتەرىلىپ، ودان تومەن ءتۇسىپ كەتۋگە دە بولادى. تابيعاتتا جەتىلمەگەن، كەمەلدەنبەگەن نارسەلەر جەتىپ ارتىلادى. كۇننىڭ ءوزى سوقىر ەمەسىنە كىم كەپىل.
ولاي بولسا نە ىستەۋ كەرەك، كىمگە سەنۋگە بولادى؟ Solem guis dicere falsum audeat26. قالايشا كەمەڭگەرلەر، كىسى-قۇدايلار، كىسى-كۇندەر قاتەلەسە الادى؟ دەمەك، بارىنەن بيىكتە، بارلىعىنىڭ ۇستىنەن قاراپ، شىرقاۋ كوككە كوتەرىلىپ، ءبارىن جەرگە جىبەرىپ تۇرعاننىڭ ءوزى سونشالىق جارىق سىيلاي تۇرا از كورىپ، از بىلگەنى عوي، كەيدە ءتىپتى ەشتەڭە كورمەگەنى عوي. وسىنىڭ ءوزى وكىنىشكە ۇرىندىرىپ، توقىراۋعا دۋشار ەتپەي مە؟ جوق، ولاي بولماسقا كەرەك. سوندا كۇننەن بيىك نە بار؟ قۇداي-تاعالانىڭ ءوزى بار.
1832 جىلدىڭ 6 ماۋسىمىندا ەرتەڭگى ساعات ون بىردە بوس قالعان وڭاشا ليۋكسەمبۋرگ باعى تاڭقالارلىق بولاتىن. جارقىن نۇرعا شومىلعان، شاحمات تارتىبىمەن ورنالاسقان اعاشتار گۇلدەرمەن حوش ءيىس پەن بوياۋ الماسىپ جايناپ تۇر. ساسكە تۇستەگى كۇن شۇعىلاسىنان ماسايىپ، بۋىنا بوساعان بۇتاقتار قۇشاقتاسقىسى كەلگەندەي بىر-بىرىنە ۇمتىلادى. ۇيەڭكى جاپىراعىنان شىمشىق شىقىلىقتاپ، تورعايلار تارانىپ، تۇمسىعىمەن قابىقتىڭ جارىلعان جەرىن شۇقىلاپ، قىزىل قايىڭنىڭ دىڭىمەن توقىلداۋىق ورمەلەپ بارادى. ۇزىننان-ۇزاق گۇل كوشەتتەرىندە وركوكىرەكتەۋ لالا گۇلدەرى باسىم، اق ءتۇستىڭ تاڭىرلىك اتىرىنەن اسقان جۇپار جوق تا شىعار. قالامپىر گ ۇلىنىڭ ءتاتتى ءيىسى تاناۋ جارادى. ماريا مەديچي زامانىنداعى كارى قارعالار قالىڭ اعاشتىڭ باسىندا سۇحبات قۇرىپ وتىر. قىزعالداقتاردى التىنمەن اپتاپ، قىزىل نۇرىمەن بوياپ كۇننىڭ جالىن ءتىلى گۇل بىتكەندى جالايدى. قىزعالداقتى القاپتىڭ اينالاسى ءورت گۇلدەردىڭ الاۋىمەن جالىنداپ، ارالار شىر اينالىپ ءجۇر. بارلىعى شاتتىق پەن قۋانىشقا تولى، ءتىپتى شارعى بۇلتتار دا شات، ىنجۋگۇل مەن ىرعاي ءۇشىن سونداي قات جاڭبىر ءبىر قۇيىپ وتسە، ودان كەلەر زيان جوق، تومەن ۇشىپ قالىقتاپ جۇرگەن قارلىعاشتار دا سول نۇردىڭ جارشىسى سياقتى. باقتا باردىڭ ءبارى ەركىن تىنىستادى، تىرشىلىك ايالاپ، كۇللى تابيعات ءدۇر سىلكىنىپ، توڭىرەگىنە تاڭنىڭ شاپاعىن تاراتىپ، جەبەپ-جەلەپ، اكەلىك مەيىرىمىن توگىپ تۇر. اسپان ايالاعان وي دا سۇيگەندەگى ءسابي قولىنداي نازىك تە بيازى.
اعاشتاردىڭ تۇبىندەگى اپپاق جالاڭاش ستاتۋيالار نۇرعا شومىلعان كولەڭكەلەردى جامىلا قويعان، كۇن ساۋلەسى بۇل قۇدايلاردىڭ كيىمىن جۇلمالاپ، شۇرق-شۇرق تەسكەندەي جاپىراقتار اراسىنان كوزىن قادايدى. ۇلكەن باسسەيننىڭ توڭىرەگىندەگى جەر اپتاپ ۇرعانداي قۇپ-قۇرعاق سامال جەل كەي تۇستا شاڭ ءۇيىرىپ قويادى. بىلتىردان قالعان بىرنەشە سارى جاپىراق ءبىرىن-بىرى قۋالاپ ويناپ بارا جاتقانداي.
شاپاقتىڭ مولدىعىندا جان تىنشىتار بىردەڭە جاتقان ءتارىزدى. بارلىعىندا تىرشىلىك تۇنىپ تۇر: حوش ءيىس، شۋاق، بۋسانۋ دەگەنىڭ نە ءسان؛ تابيعات جەلەڭىنىڭ استىندا تىرلىكتىڭ تاۋسىلماس قاينارى جاتقانىن تۇيسىنەسىڭ؛ سۇيىسپەنشىلىكپەن سۋعارىلعان سامال لەبىنەن، شۇعىلا نۇردىڭ جالت-جۇلت، جارق-جۇرق ويىنىنان، التىن شاپاقتىڭ سارقىلماس جومارت تاسقىنىنان الاۋ پەردەنىڭ سىرتىنداعى اسپان ميلليونەرى ءتاڭىردىڭ تاڭعاجايىپ مىرزالىعىن انىق سەزەسىڭ.
قۇم كۇللى لايدى سوڭعى داعىنا دەيىن جۇتىپ الىپ، جاڭبىر ءبىر تال توزاڭ قالدىرعان جوق. گۇلدەر جاڭا عانا جۋىنىپ الدى؛ جەر استىنان گۇلدەردىڭ ءتۇسى بولىپ شىعاتىن ماقپال، جىبەك، كوگىلجىم، التىن رەڭدەردە ءبىر كىنارات بولسايشى. وسى مولشىلىقتىڭ ءبارى تازالىعىمەن كوز تارتادى. باقتا تىنشىعان تابيعاتتىڭ مۇلگىگەن ميزامشۋاعى. قۇستاردىڭ قۇرقىلداۋى، ارا ۇياسىنىڭ ىزىلى، سامالدىڭ لەبى سياقتى مىڭ سان اۋەن ۇلاسقان اسپاني تىنىشتىق. كوكتەم كەزىنىڭ كۇللى كەلىسىمى جان باۋرايتىن حورعا ۇلاسىپ، كوكتەم مەن جازدىڭ داۋسى اۋەلەپ، ءبىر تىنار ەمەس؛ سەرىگۇل گۇلدەپ ءبىتىپ، اقتاماق جاپىراق جايدى؛ كەيبىر گۇلدەر شەشەك اتىپ ۇلگەرمەي، شىبىن-شىركەي تىم ەرتە شىقتى، ماۋسىمنىڭ قىزىل كوبەلەكتەرىنىڭ الدى مامىردىڭ اق كوبەلەكتەرىنىڭ سوڭعى كوشىمەن باۋىرلاسىپ تا ۇلگەردى. پلاتان اعاشى قابىعىن جاڭعىرتتى. سامال جەلدىڭ وزىنە قىزىل قايىڭداردىڭ بۇيرا باسى تەڭسەلىپ تۇر. بۇل تاڭعاجايىپ كورىنىس. كورشى قازارمادان شىققان ارداگەر باقتى تورتەمىردىڭ اراسىنان تاماشالاعان ءبىر ارداگەر: "مىنە، كوكتەم مىلتىعىن ۇستاپ، سالتانات كيىمىن تولىق كيىپ شىقتى"، دەدى.
تابيعات تۇگەل توي جاساپ، تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ ءبارى داستارقانعا شاقىرىلدى، اسپاندا الىپ كوگىلدىر داستارقان، جەردە داليعان جاسىل داستارقان ايتىلعان ساعاتىندا جايىلىپ، كۇن جارقىن نۇرىن سەپتى. ءتاڭىرى كۇللى اسپان كەڭىستىگىن سىيلادى. ءاربىر جاراتىلىس ءوز سىباعاسىن، ءوز ازىعىن الدى. جابايى كەپتەرلەرگە — كەندىر ءدانى، سايراۋىق تورعايعا — تارى، قىزىلتاماق شىمشىققا — جەرقۇرت، اراعا — گۇل، شىبىنعا — ينفۋزوريي، ەمەنتۇمسىققا شىبىن بۇيىردى. راس، ولار ءبىرىن-بىرى جەدى، جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ ۇلى قۇپياسى دا وسىندا عوي، دەگەنمەن، اش قالعان بىردە-بىر ماقۇلىق بولعان جوق.
تاستاندى كىشكەنتاي ەكى بالا ۇلكەن باسسەيننىڭ ماڭىنان شىقتى، مىناۋ جارقىراپ تۇرعان دۇنيەدەن ءسال ابىرجىپ، جانسىز بولسا دا اسقان ادەمىلىكتىڭ الدىندا قالتىرايتىن ءالسىز بەن كەدەيدىڭ تۇيسىگى يتەرمەلەپ، تىعىلاتىن جەر ىزدەپ، اققۋلارعا ارنالعان تاقتاي كۇركەنىڭ سىرتىنا بارىپ جاسىرىندى.
جەل كوتەرىلگەندە ءبىر جاقتان ەمىس-ەمىس ايقاي-شۋ، كۇمبىرلەگەن داۋىستار، مىلتىق داۋسى، زەڭبىرەكتەردىڭ اۋىر ءۋھىلى ەستىلەدى. بازار جاقتا ءبىر شاتىردان شۋدالانىپ ءتۇتىن شىقتى. الىستان كومەككە شاقىرعانداي قوڭىراۋ قاعىلدى.
شاماسى، بالالار بۇل شۋدى ەلەمەگەن بولۋى كەرەك. كىشكەنتاي باياعىسىنشا قىڭقىلداپ: "تاماق ىشكىم كەلەدى" دەپ قايتالادى.
ءدال وسى ساتتە بالالاردىڭ ءوزى سياقتى ءبىر جۇپ تاعى دا باسسەينگە تاقالدى. جاسى ەلۋلەر شاماسىنداعى جۋان كىسى التى جاسار تىعىرشىقتاي بالانى جەتەكتەپ كەلدى. زايىرى اكەسى مەن بالاسى بولۋعا ءتيىس. التى جاسار تاسقارىننىڭ قولىندا ۇلكەن اق بولكەسى بار.
ول جىلدارى ىرگەلەس جاتقان حانشايىم مەن توزاق كوشەلەرىنىڭ ءۇي يەلەرىندە ليۋكسەمبۋرگ باعىنىڭ كىلتى بولاتىن، قاقپا جابىق تۇراتىن ساعاتتاردا ولار سول جەڭىلدىگىن پايدالانىپ كىرىپ-شىعىپ جۇرەتىن، كەيىن وعان دا تىيىم سالىنعان-دى. تەگىندە اكەلى-بالالى ەكەۋ وسىنداي ۇيلەردىڭ بىرىندە تۇرعان بولۋى كەرەك.
شوقپىت كيگەن كىشكەنتاي ەكەۋ "ماڭىزدى مىرزالاردىڭ" جاقىنداعانىن بايقاپ، دۇرىسىراق جاسىرىنۋعا تىرىستى.
بۇل ءبىر بۋرجۋا بولاتىن. بالكىم، ۇلكەن باسسەيننىڭ باسىندا ماريۋس ماحاببات ساندىراعىندا جۇرگەندە بالاسىنا: "شەتىن جاعدايدان اۋلاق ءجۇر"، دەپ اقىل ايتقانىن ەستىگەن ءدوي وسى بولۋى كەرەك. ونىڭ ءتاۋىر تاربيە العانىنا ءماز بولىپ باسقالاردان ءوزىن جوعارى ۇستايتىن مىنەزى بار، اۋزى ۇلكەن، دۇرديگەن ەرىندەرى بىر-بىرىنە تيمەگەن سوڭ ىلعي جىميىپ كۇلىپ جۇرەتىندەي كورىنەتىن. مۇنداي ايىقپاس جىميىس جاق ەتىنە جەتپەي قالعانداي اۋزى اشىلىپ، ءتىسى اقسيىپ جۇرەدى، وعان قاراپ جۇرەگى دە سونداي اشىق ەكەن دەپ ويلاپ قالماڭىز. قولىنا تىستەلگەن ناننىڭ قالدىعىن مىقتاپ ۇستاپ العان بالا بىرسيعان توپ-تولىق بولاتىن. ادەتتە ول ۇلتتىق ۇلاننىڭ كيىمىن كيەتىن — بۇلىككە وراي ساقتىقپەن بۇگىن ازاماتشا ءقارادۇرسىن كيىنىپ شىعىپتى.
ەكەۋى دە قوس اققۋ قالقىپ جۇرگەن باسسەيننىڭ باسىنا كەپ توقتادى. تەگىندە بۋرجۋانىڭ اققۋلارعا ايرىقشا قۇمارلىعى بولسا كەرەك. ءوزى دە كەكيىپ ءجۇرۋى جاعىنان سولارعا ۇقسايتىن.
اققۋلار ءجۇزىپ ءجۇر، جۇزە ءجۇرىپ تارانۋىنىڭ ءوزى قانداي ونەر، سونىسىمەن-اق كورگەندى قايران قالدىرادى.
ەگەر كىشكەنتاي ەكى قايىرشى مۇنداي اقيقاتتى تۇسىنەتىن جاسقا جەتسە، ولار اقىلدى بۋرجۋانىڭ عيبراتناماسىن ەستە ساقتار ەدى. اكەسى بالاسىنا بىلاي دەپ اقىل ۇيرەتتى:
— دانىشپان ازعا قاناعاتتانادى. مەنەن ونەگە ال، بالام. مەن ءوز كيىمىمدى ەشقاشان التىنمەن دە، باسقا دا اشەكەيمەن بەزەندىرگەن ەمەن، ونداي جالعان جارقىلدى اقىل-ەسى تومەن دەڭگەيدەگى ادامدارعا قالدىردىم.
بازار جاقتان جەتكەن دابىر-دۇبىر ايقايلار كەنەت كۇشەيىپ كەتتى؛ قوڭىراۋ داڭعىرى مەن توبىردىڭ گۇرسىلى جاڭعىرىقتىردى.
— بۇل نە؟
— ساتۋرن قۇدايدىڭ قۇرمەتىنە جاسالىپ جاتقان توي عوي، — دەدى اكەسى.
— مىنە، ەندى باستالدى! — دەپ بۇرق ەتتى اققۋلارعا ارنالعان جاسىل ۇيشىكتىڭ سىرتىنا جاسىرىنعان ەكى شوقپىت بالانى كوزى شالعان مىرزا، سوسىن ويىن جالعاستىرىپ:
— انارحيا ءتىپتى باققا دا كىرىپ كەتىپتى عوي، — دەدى.
ۇل بالا جۇمساق ناننىڭ شەتىنەن تاعى ءبىر تىستەپ، تۇكىرىگى تاستادى دا وكىرىپ قويا بەردى:
— ساعان نە بولدى، نەگە جىلايسىڭ؟ — دەپ سۇرادى اكەسى.
— ەندى نان جەگىم كەلمەيدى، — دەپ جاۋاپ بەردى بالا.
اكەسى ءتىسىن ودان سايىن اقسيتىپ:
— كىشكەنتاي بولكە ناندى جەپ تاۋىسۋ ءۇشىن جالپى اش بولۋدىڭ قاجەتى جوق.
— مەنى بولكە مەزى ەتتى. ول قاتىپ قالىپتى.
— قايتىپ جەگىڭ كەلمەي مە؟
— كەلمەيدى.
اكەسى وعان اققۋلاردى نۇسقادى.
— لاقتىر وندا اناۋ قانات جابۋلىلارعا!
بالا ويلانىپ قالدى. ناندى تويعاندىقتان جەگىسى كەلمەۋ، ونى باسقا بىرەۋگە بەرۋ دەگەن ءسوز ەمەس قوي.
— كىسىلىكتى بولساڭشى. جانۋارلاردى اياۋ كەرەك.
بالانىڭ قولىنان الىپ، ول ناندى باسسەينگە تاستادى. بولكە جاعاعا جاقىن جەرگە ءتۇستى. اققۋلار الىستا، باسسەيننىڭ ورتا تۇسىندا ءجۇزىپ، جەم ىزدەپ جۇرگەن ەدى. ءوز قامىمەن ءجۇرىپ ولار بۋرجۋانى دا، ول لاقتىرعان ناندى دا بايقاعان جوق.
نان سۋ ءسىڭىپ، انە-مىنە باتىپ كەتكەلى جاتقاندا نەسىبە بوسقا كەتەدى دەپ جانى شىققان بۋرجۋا ارلى-بەرلى ىمداپ، قولىن بۇلعاپ، اقىرى اققۋلاردىڭ نازارىن اۋداردى.
ولار سۋدىڭ بەتىندە بىردەڭە جاتقانىن كورىپ تۋرا كەمە سياقتى ءبىر جاعىنا بۇرىلىپ، اسپاي-ساسپاي، تاكاپپار قالپىن بۇزباي، وزدەرىنىڭ اپپاق قارداي بوپ تۇلەۋىنە لايىق كەربەزدىكپەن بولكەگە قاراي ءجۇزدى.
— تەڭىز دابىلىن كوردى دە بار جەلكەنىن جايىپ جىبەردى جارىقتىقتار، — دەپ بۋرجۋا وزىنە ءوزى ءماز بولدى.
سول ساتتە اۋلاقتاعى قالا شۋى ءتىپتى ۇدەپ كەتتى. بۇل جولعىسى زارەنى الارداي بولدى. جەلدىڭ ەكپىنى داۋىستى ايرىقشا ايقىن ەستىرتەتىنى بولادى. جەل بارعان سايىن دۇڭگىرىپ، ايقاي-شۋدى، دۇركىرەي اتىلعان مىلتىق دابىلى مەن زەڭبىرەكتەردىڭ گۇرسىلىن انىق جەتكىزدى. وسى ارادا كۇتپەگەن جەردە كۇننىڭ كوزىن كولەگەيلەگەن ءبىر قارا بۇلت شىعا كەلدى.
اققۋلار ءالى نانعا جەتىپ ۇلگەرگەن جوق.
— ۇيگە بارايىق، — دەدى اكەسى. — اناۋ جاقتا ءتيۋيلريدى شابۋىلداپ جاتىر.
ول بالاسىن قولىنان ۇستادى.
— تيۋيلريدەن ليۋكسەمبۋرگكە دەيىن ونشا قاشىق ەمەس، — دەپ ءسوزىن جالعادى اكەسى. — كورول مەن پەردىڭ اراسىنان گورى جاقىن. ۇزاماي اتىس ۇدەپ، وق جاڭبىرداي جاۋادى.
سوسىن ول اسپانعا قارادى.
— مۇمكىن مىنا بۇلت بۇرشاق بوپ تونەر، اسپاننىڭ ءوزى كۇرەسكە كىرىستى، بۋربونداردىڭ كىشى بۇتاعىنىڭ باسى بايگەگە تىگىلدى، قۇرىدى. تەزىرەك ۇيگە جەتەيىك.
— اققۋلاردىڭ ناندى قالاي جەگەنىن كورگىم كەپ تۇر، - دەپ قىڭقىلدادى بالا.
— جوق، — دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى اكەسى، — ول ونشا اقىلدى ءىس بولمايدى.
ءسويتىپ ول كىشكەنتاي بۋرجۋانى الىپ كەتتى.
وسى ەكى ورتادا سۋدىڭ بەتىندە قالقىعان نانعا اققۋلارمەن بىرگە كىشكەنتاي ەكى قاڭعىباس تا جاقىنداپ قالعان ەدى. كىشكەنتاي نانعا قاراپ، ۇلكەنى ۇزاپ بارا جاتقان بۋرجۋانى باقىلادى.
اكەسى مەن بالاسى حانشايىم كوشەسى ماڭىنداعى ورمان شوعىنداعى ۇلكەن باسپالداققا اپاراتىن اللەيا دالىزىنە سۇڭگىدى.
ولار كوز ۇشىنا ءسىڭىپ كورىنبەي كەتكەندە عانا ۇلكەنى دوڭگەلەك باسسەيننىڭ ەرنەۋىنە قارىنىن توسەپ جاتا قالىپ، شىبىق ۇستاعان وڭ قولىن نانعا سوزدى. دۇشپاندى كورىپ، اققۋلار ومىراۋىمەن سۋدى جارىپ شاپشاڭ جۇزە باستادى، مۇنىسى كىشكەنتاي الۋشىعا قول بولدى، اققۋلاردىڭ قاتتى قيمىلىنان سۋ شايقالىپ، مايدا تولقىنداردىڭ بىرەۋى بولكەنى تۋرا شىبىققا اكەپ يتەردى. شىبىق نانعا جەتكەنشە، اققۋلار كەلىپ ۇلگەرمەدى. بالا شىبىعىن ىسقىرتا سىلتەپ اققۋلاردى شوشىتتى دا، سونىمەن بولكەنى ءىلىپ الىپ ورنىنان كوتەرىلدى. بولكە ءسۋسىڭدى بولىپ بولبىراعان ەكەن، ال بالالار سۋدان دا قاتالاپ ءجۇر ەمەس پە. ۇلكەن بولكەنى ەكىگە ءبولىپ، كىشىسىن ءوزى الدى دا، ۇلكەنىن ىنىسىنە ۇسىنىپ:
— ءما، مىلتىعىڭنىڭ اۋزىنا جاپسىر، — دەدى.
ون جەتىنشى تاراۋ
MORTUUS PATER FILIUM MORITURUM ەحرەستات
ماريۋس ويلانباستان-اق بارريكادادان كوشەگە اتىپ شىقتى. كومبەفەر ونىڭ سوڭىنان تارتتى. ءبىراق ءبارى كەش ەدى. گاۆروش ءولىپ قالعان. كومبەفەر بارريكاداعا پاترون تولى سەبەتتى الىپ كىردى. ماريۋس بالانى اكەلدى.
"اتتەگەن-اي! — دەپ ويلادى ول. — مەن مىنا ۇلعا ونىڭ اكەسى مەنىڭ اكەمە جاساعاندى جاسايىن، مەن وعان قارىزىن قايتارامىن. ءبىراق تەناردە مەنىڭ اكەمدى مايدان الاڭىنان ءتىرى الىپ شىعىپ ەدى، ال مەن ونىڭ بالاسىن ولىدەي اكەلدىم".
ماريۋس گاۆروشتى كوتەرىپ قورعانعا كىرگەندە ونىڭ بەتى دە بالانىڭ بەتىندەي قانجوسا ەدى.
گاۆروشتى ەڭكەيىپ كوتەرىپ الامىن دەپ جاتقاندا وق باسىن جىرىپ كەتىپتى، ەت قىزۋمەن ونى ول بايقاماعان دا.
كۋرفەيراك ءوزىنىڭ گالستۋگىن جۇلىپ الىپ ءماريۋستىڭ ماڭدايىنداعى جاراسىن تاڭدى.
گاۆروشتى ۇستەلدىڭ ۇستىنە مابەفپەن قاتار جاتقىزىپ، ەكى ءمايىتتى دە قارا شالىمەن جاپتى. ءشالى شالعا دا، بالاعا دا جەتتى.
كومبەفەر ءوزى قۇتقارعان سەبەتتەگى پاترونداردى بارلىعىنا ءبولىپ بەردى.
ءارقايسىنا ون بەس وقتان كەلدى.
جان ۆالجان بۇرىنعىسىنشا جاشىكتىڭ ۇستىندە قيمىلسىز وتىردى. كومبەفەر وعان ون التى پاترون ۇسىنعاندا ول باسىن شايقادى.
— مىنە، اپەندى! — دەپ كومبەفەر انجولراسقا سىبىرلادى. — بارريكادادا بولىپ شايقاسقىسى كەلمەي مە!
— بۇل ونىڭ بارريكادانى قورعاۋىنا بوگەت بولمايدى، — دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى انجولراس.
— باتىرلاردىڭ ىشىندە دە وزگەگە ۇقسامايتىندار بولادى، ءا! — دەپ تاڭداندى كومبەفەر.
— مابەف شالعا قاراعاندا بۇل مۇلدەم باسقا، — دەدى ولاردىڭ اڭگىمەسىن ەستىپ تۇرعان كۋرفەيراك.
اتاپ ايتقان ابزال، بارريكادانى ءالسىن-الى اتقىلاۋ ونى قورعاۋشىلار اراسىندا ونشالىق تولقۋ تۋعىزعان جوق. كوشە ۇرىستارىنىڭ يىرىمىندە ءوزى بولماعان ادام ونداعى تىنىس پەن ۇرىس مينوتتەرىنىڭ الما-كەزەك اۋىسىپ وتىراتىنىن كوز الدىنا ەلەستەتە المايدى. بارريكادانىڭ ىشىندەگى كىسىلەر ارلى-بەرلى ءجۇرىپ، بىر-بىرىمەن اڭگىمەلەسىپ، ازىلدەسىپ تە قويادى. مەنىڭ ءبىر تانىسىم بارريكادانىڭ ءبىر جاۋىنگەرى دۇركىرەتىپ كارتەچ اتقىلاپ جاتقاندا: "ءبىز بۇندا قۇرعاق تويدا جۇرگەندەيمىز!" دەپ قىلجاڭدادى دەيدى. بارلىق قىستالاڭ دا، بارلىق سىن ساعات تا ارتتا قالدى نەمەسە جاقىن ارادا ارتتا قالۋعا ءتيىس قوي.
ولاردىڭ سىندارلى ءساتى قاتەرلى بولدى، ال قاتەرلى جاعدايى ءۇمىتسىز بولۋى دا كادىك. كوكجيەك كۇڭگىرتتەنە باستاعان سوڭ، قاھارماندىق داڭقى بارريكادانى جارقىن نۇرعا بولەدى. قاتىگەز انجولراس ءوز سەمسەرىن ەپيدوتتىڭ قاتال دانالىعىنا كەزەگەن جاس سپارتاندىقتىڭ كەيپىندە بەكىنىستىڭ تاپ توبەسىندە اسقاقتاپ تۇردى.
كومبەفەر جەلەڭىن كيىپ، جارالىلاردىڭ جاراسىن تاڭۋعا كىرىستى؛ بوسسيۋە مەن فەيي گاۆروش ولگەن كاپرالدان سىپىرىپ العان ءوق-دارى ساۋىتىنان پاتروندارىن تولتىرىپ وتىرىپ ءازىل-قالجىڭىن تاستار ەمەس. بوسسيۋە: "ۇزاماي باسقا پلانەتاعا كوشۋ ءۇشىن ديليجانس جالداۋعا تۋرا كەلەتىن شىعار"، دەپ قويادى فەييگە. كۋرفەيراك جاس قىزدىڭ ۇقىپتىلىعىمەن ءوزىنىڭ ابزەلدەرىن جيىستىرىپ، بەس قارۋى: ءوزى جاقسى كورەتىن سەمسەرلى تاياعىن، مىلتىعىن، ەكى ەرشىكتى تاپانشاسىن، كىشكەنتاي قالتا التىاتارىن انجولراستىڭ اينالاسىنا جايىپ سالدى. جان ۆالجان ءۇن-تۇنسىز قارسى الدىنا قاراپ قانا وتىر. ءبىر جۇمىسشى گيۋشلۋ اپايدىڭ ۇلكەن شي قالپاعىن جىپپەن شاندىپ، باسىنا بايلاپ الدى. "كۇن وتپەس ءۇشىن وسى دۇرىس" دەپ قويادى. كۋگۋرد-ەكستەن كەلگەن بوزبالالار ءوز ءسوز ساپتاۋلارىندا سوڭعى رەت سويلەسىپ قالعىسى كەلگەندەي اڭگىمەنى كويىتىپ وتىر. جولي قابىرعادان گيۋشلۋ جەسىرىنىڭ ايناسىن الىپ، ءتىلىن قاراپ وتىر. بىرنەشە كوتەرىلىسشى شكافتان تابىلعان كوگەرگەن ناننىڭ قىرتىسىن كەلىستىرىپ وتىر. ال ماريۋس بولسا، و دۇنيەدە كەزدەسكەندە اكەم نە ايتار ەكەن دەپ الاڭ.
ون سەگىزىنشى تاراۋ
جىرتقىش قۇرباندىققا اينالدى
بارريكادادا تۋىپ قالعان ءبىر پسيحولوگيالىق قۇبىلىسقا توقتالايىق. وسىناۋ ادەتتەن تىس كوشە سوعىسىنا ءتان نارسەلەردىڭ ەشقايسىسىن قاعىس قالدىرۋعا بولمايدى.
كوتەرىلىسشىلەردىڭ تاڭعاجايىپ تىنىشتىعىنا قاراماستان، بارريكادا دەگەنىڭنىڭ ءوزى ىشىندە جۇرگەندەر ءۇشىن ەلەس كورىنىس سياقتى.
ازامات سوعىسىندا اقىرزاماندىق بىردەڭەلەر بار؛ قالىڭ تۇمان بىلدىرتپەي عانا جالىننىڭ الاۋ اتقان ۇشقىنىن تۇمشالايدى؛ حالىق كوتەرىلىسى سفينكس سياقتى جۇمباق؛ بارريكادادا شايقاسىپ جۇرگەندەر ءۇشىن ول ۇيقىداعى ءتۇس.
ءماريۋستىڭ مىسالىندا ءبىز مۇنداي ساتتەردە ادامداردىڭ قالاي قايعىرىپ ۋايىم جەيتىنىن، ونداي جاعدايدىڭ سالدارىن كوردىك، بۇل شىندىقتان جارقىن، سونىمەن بىرگە سۇلەسوق. بارريكادادان كەتىپ بارا جاتىپ كىسى وندا نە كورگەنىن ەستە ۇستاي المايدى. وندا ونىڭ ءوزى دە ءوڭى قاشىپ ىزبارلانىپ كەتكەنىن سەزبەيدى. ونىڭ اينالاسىندا ادام بەينەسىندەگى يدەيالار ايقاستى، ءبارىنىڭ باسىن بولاشاقتىڭ ارايى نۇرلاندىرادى. وندا قيمىلسىز ولىكتەر جاتتى، بار بويىمەن كورىنىپ ەلەستەر تۇردى. ساعاتتار تاۋسىلمايتىنداي تىم سىلبىر قوزعالىپ، ماڭگىلىكتىڭ ۋاقىتى سەكىلدەندى. ول دا ءولىمدى باستان كەشىرگەندەي. ونىڭ سوڭىنان سىرعىپ كولەڭكەلەر ءوتىپ جاتتى. بۇل نە ءوزى؟ وندا ول قانجوسا بولعان قولدى كوردى، قۇلاق تۇندىرعان قاتتى گۇرسىلدى ەستىدى، سونىمەن بىرگە سۇمدىق تىنىشتىقتى باستان كەشتى؛ وندا ايعايدان اشىلعان اۋىزدار دا، ماڭگى ءۇنسىز قالىپ اشىلعان اۋىزدار دا ۇشىراستى؛ ونى ءتۇتىن بۇلتى، الدە تۇنگى تۇنەك تۇمشالادى ما ەكەن، و جاعى وعان بەيمالىم. وعان بەلگىسىز ءبىر تەرەڭنەن جىلاپ شىعىپ كەلە جاتقان جەكسۇرىن دىمقىل تاپ كەلگەندەي بولدى، ساۋساقتارىنان قايداعى ءبىر قىزىل داق كوردى. ودان ارعىسى ەسىندە جوق.
ەندى شانۆرەري كوشەسىنە ورالايىق.
ەكى دۇركىن اتىستىڭ اراسىندا الىستان ساعات قوڭىراۋى ەستىلدى.
— تال ءتۇس! — دەدى كومبەفەر.
ساعات ون ەكىنى سوعىپ ۇلگەرمەي، انجولراس بارريكادانىڭ باسىنا شىعىپ تىكەسىنەن تىك تۇرىپ، كۇركىرەگەن داۋسىمەن ايقاي سالدى:
— مالتا تاستاردى ۇيگە ەنگىزىڭدەر! شاتىرداعى تەرەزەنىڭ تۇبىنە اپارىپ ۇيىڭدەر. ادامداردىڭ جارتىسى ۇرىسقا قامدانسىن، قالعاندارى تاس تاسىسىن! ءبىر ءمينوتتى دە بوسقا جىبەرۋگە بولمايدى.
كوشەنىڭ شەتىندە بالتالارىن يىعىنا سالعان ءورت سوندىرۋشى-ساپەرلەر ۆزۆودى ساپ قۇرىپ كەلە جاتتى.
بۇل كولوننانىڭ باستى جاساعى بولۋى دا مۇمكىن. قانداي كولوننا دەيسىز بە؟ شابۋىلداۋشى كولوننا بولۋى ابدەن مۇمكىن، ويتكەنى بارريكادانى تالقانداۋعا جىبەرىلگەن ساپەرلەردەن كەيىن ادەتتە نىساندى تارپا باس ساپ الاتىن سولداتتار جۇرەدى.
1822 جىلى كلەرمون-توننەر ايتقانداي، شاماسى، "تۇزاقتى مويىنعا ىلەتىن" ءسات جاقىنداعان سياقتى.
انجولراستىڭ بۇيرىعى كەمەلەر مەن بارريكادالار جاۋىنگەرلەرىنە تون دالدىكپەن ءارى تەزىنەن ورىندالدى. بۇل ەكى باعىتتا دا كەرى شەگىنۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىر مينوتكە جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتىڭ ىشىندە "كورينفتىڭ" كىرەر اۋزىندا ءۇيىلىپ جاتقان تاستىڭ ۇشتەن ەكىسى ەكىنشى قابات پەن شاتىرعا تاسىلدى، بىر-بىرىنە شەبەر قيىلىستىرىلىپ قالانعان تاستار تەرەزەنىڭ ورتا تۇسىنان استى، شاتىرداعى تەرەزە دە سولاي بەكىتىلدى. باس قۇرىلىسشى فەييدىڭ نۇسقاۋىمەن تاستاردىڭ اراسىنان مىلتىقتىڭ ءدىڭى سىياتىن ساڭىلاۋ قالدىرىلدى. تەرەزەلەردى بەكىتۋ كارتەچ سايابىر تاپقان سوڭ ءتىپتى وڭاي بولدى. ەكى زەڭبىرەك تە ەندى يادرومەن بارريكادانىڭ ءدال ورتاسىنان پەرگىلەدى، ونداعىسى بەكىنىستى تەسۋ نە قۇلاتىپ تىكە شابۋىلعا جول اشۋ.
شوي تاستاردان قورعانىس ءۇشىن سوڭعى تىرەك سىندى بوگەت جاسالعان سوڭ انجولراس مابەف جاتقان ۇستەلدىڭ استىنداعى شولمەكتەردى ەكىنشى قاباتقا كوتەرۋگە ءامىر بەردى.
— ولاردى كىم ىشەدى؟ — دەپ تاڭداندى بوسسيۋە.
— دۇشپاندار ىشەدى، — دەپ جاۋاپ بەردى انجولراس.
كوتەرىلىسشىلەر تومەنگى تەرەزەنى بەكىتىپ الىپ، تۇندە ەسىكتى ىشتەن بىتەپ تاستاعان سىم تەمىرلەردى ءازىر ۇستاپ تۇرا قالدى.
قالعان تاستارمەن بارريكادانىڭ ساڭىلاۋ-تەسىگىن بىتەدى.
بارريكادا قورعاۋشىلارى ءوق-دارى قورىن ساقتاي بىلەدى، ونىسى قارسى جاققا دا ءمالىم، سوندىقتان قورشاپ تۇرعاندار بارلىق ازىرلىكتى ىزا كەلتىرەر سىلبىرلىقپەن جۇرگىزىپ، كەيدە كوز قىلۋ ءۇشىن قورشاۋداعىلاردىڭ وعى جەتەر جەرگە بارىپ قالادى، ال شىن مانىندە كوزدەيتىندەرى وڭتايلىراق ورنالاسۋ. شابۋىلعا ازىرلىك قاشاندا اسپاي-ساسپاي، كەيىن كەنەتتەن توبەدەن جاي ءتۇسىرۋ ءۇشىن ايلامەن جۇرگىزىلەدى.
بۇل باياۋلىق انجولراستىڭ بارلىعىن تەكسەرىپ، جاقسارتاتىن تۇسىن جاقسارتىپ الۋىنا قولايلى بولدى. ونىڭ ويىنشا، ەگەر مۇنداي ادامدارعا تاعدىر ءولىمدى بۇيىرسا، ولاردىڭ اجالى، ءسوز جوق، بۇرىن-سوڭدى ۇشىراسپاعان ەرلىك بولۋعا ءتيىس.
ول ماريۋسكە:
— بۇندا ءبىز ەكەۋمىز دە كومانديرمىز. مەن سوڭعى نۇسقاۋلارىمدى بەرۋ ءۇشىن ۇيگە كىرەيىن. ال سەن سىرتتا قالىپ، ءبارىن قاداعالاپ تۇر، — دەدى.
ماريۋس بارريكادانىڭ قىر ارقاسىندا باقىلاۋ كۇزەتىندە قالدى.
انجولراس اس ءۇيدىڭ ەسىگىن شەگەلەپ تاستاۋعا تاپسىرىس بەردى، ون دا جارالىلار جاتقانى بەلگىلى.
— جارالىلارعا وق ۇشقىندارى تيمەس ءۇشىن وسىلاي جاساعان دۇرىس، — دەپ ءتۇسىندىردى مۇنى ول.
ول تومەنگى قاباتتا نۇسقاۋدى تىپتەن بايسالدى بەردى؛ فەيي تىڭداپ بولىپ وعان بارلىعىنىڭ اتىنان جاۋاپ قاتتى.
— ەكىنشى قاباتتا بالتالارىڭدى ءازىر ۇستاڭدار، باسپالداقتى شاۋىپ تاستاۋ كەرەك بولار. بار ما بالتالارىڭ؟
— بار.
— نەشەۋ؟
— ۇشەۋ.
— جاقسى. بىزدە جيىرما التى جاۋىنگەر ساپتا. قانشا مىلتىق بار؟
— وتىز ءتورت.
— ياعني، سەگىزى ارتىق. قىلىشتارىڭدى قىنعا سالىپ، تاپانشالارىڭدى بەلگە قىستىرىڭدار. جيىرما ادام بارريكاداعا بارادى. التاۋىڭ شاتىر مەن ەكىنشى قاباتتىڭ تەرەزەسىندە تۇرىڭدار؛ شابۋىل جاساعانداردى وقاتار ارقىلى تاستاردىڭ اراسىنان اتاسىڭدار. ەشكىم دە بوس وتىرماۋعا ءتيىس. باراباندار شابۋىلعا دابىل قاعىسىمەن-اق بارريكاداعا جەتەسىڭدەر. بۇرىن جەتكەنىڭ جاقسى ورىن الاسىڭدار.
بارلىعىن ورىن-ورنىنا قويىپ ول جاۆەرگە بۇرىلىپ:
— سەن تۋرالى ۇمىتقانىم جوق، — دەدى.
سونى ايتىپ ول تاپانشاسىن ۇستەلگە قويىپ:
— وسىدان سوڭعى شىققان كىسى شپيوننىڭ باسىن مىلجالاۋعا ءتيىس، — دەدى.
— وسىندا ما؟ — دەپ سۇرادى بىرەۋدىڭ داۋىسى.
— جوق، ونىڭ ولىگى ءبىزدىڭ مايىتتەردىڭ جانىندا جاتۋعا لايىق ەمەس. كىشى بارريكادا ارقىلى موندەتۋر كوشەسىنە شىعۋعا بولادى.
ونىڭ بار بيىكتىگى ءتورت-اق فۋت. شپيون مىقتاپ بايلانعان. مۇنى سوندا اپارىپ اتىپ تاستاڭدار.
سول ساتتە انجولراستان دا بەيتاراپ سالقىنقاندى ءبىر ادام بولدى، ول جاۆەر ەدى.
جان ۆالجان تۋرا سول ساتكە تاپ بولدى.
ول كوتەرىلىسشىلەردىڭ توبىندا تۇرعان ەدى. العا شىعىپ انجولراسقا قاراپ:
— ءسىز بە كوماندير؟ — دەپ سۇرادى.
— ءيا.
— تاياۋدا ءسىز ماعان العىس ايتتىڭىز عوي.
— ءيا، رەسپۋبليكا اتىنان. بارريكادانى ەكى ادام قۇتقارىپ قالدى: ءبىرى ماريۋس پونمەرسي، سوسىن ءسىز.
— ماراپاتتانۋعا ەڭبەگىم ءسىڭدى دەپ ويلايسىز با؟
— البەتتە.
— ولاي بولسا، ماراپاتىمدى سۇرايمىن.
— ول قانداي ماراپات؟
— مىناۋ ادامنىڭ ماڭدايىنا وقتى ءوزىم قاداعىم كەلەدى.
جاۆەر باسىن كوتەرىپ، جان ۆالجاندى كوردى دە، يىعىن ءسال قوزعاپ قويىپ:
— بۇل ادىلدىك،— دەدى.
انجولراس ءوز كارابينىن قايتا وقتاپ، جۇرتتىڭ بارلىعىن ءبىر شولىپ ءوتىپ:
— قارسىلىق جوق پا؟ — دەپ سۇرادى.
سوسىن جان ۆالجانعا بۇرىلىپ:
— شپيوندى الىپ كەتىڭىز، — دەدى.
جان ۆالجان جاۆەر جاتقان ۇستەلدىڭ شەتىنە كەلىپ وتىردى، سول ارقىلى وعان ءوزىنىڭ قۇقىعىن مالىمدەگەندەي. ول تاپانشاسىن الىپ قولىنا ۇستادى، باياۋ سىرتىلىنا قاراعاندا ونى وقتاپ جاتقان سياقتى.
ءدال وسى ءسات كەرنەي داۋىسى ەستىلدى.
— قارۋعا ۇمتىلىڭدار! — دەپ بارريكادانىڭ جيەگىنەن ماريۋس ايقاي سالدى.
جاۆەر وزىنە ءتان ءۇنسىز كۇلكىمەن ءبىر كۇلىپ الدى دا، كوتەرىلىسشىلەردەن كوز الماي:
— سەندەردىڭ جاعدايلارىڭ دا مەنەن جاقسى ەمەس، — دەپ مىرس ەتتى.
— بارلىعىڭ بارريكاداعا بارىڭدار! — دەپ كوماندا بەردى انجولراس.
كوتەرىلىسشىلەر بەيبەرەكەت ەسىككە ۇمتىلىپ، سىرتقا جۇگىرىپ شىقتى، سىرتىنان ىزالى جاۆەر:
— ۇزاماي كەزدەسكەنشە! — دەپ ميىعىنان كۇلدى.
ون توعىزىنشى تاراۋ
جان ۆالجان كەك الادى
جاۆەرمەن وڭاشا قالعان سوڭ جان ۆالجان تۇتقىننىڭ مويىنىنان الىپ، ەكى اياقتىڭ اراسىنان شىعارىپ بەلدەن شاندىپ تاستاعان ارقاندى شەشتى. سوسىن وعان ىممەن "تۇر" دەپ بەلگى بەردى.
جاۆەر سول باياعى بيلىك بىتكەننىڭ كىسەندە جۇرسە دە تاستامايتىن ىزالى مىسقىلىمەن ايتقانعا كوندى.
جان ۆالجان جاۆەردى جۇك ارتقان جانۋارداي بايلانعان قولىنداعى ارقاننىڭ ءبىر ۇشىنان ۇستاپ باياۋ جەتەلەي جونەلدى، قاتتى جۇرۋگە تۇتقىننىڭ اياعىنداعى تۇسامىس ادىمىن اشتىرمادى.
جان ۆالجان قولىنا تاپانشاسىن قىسا ۇستاپ كەلەدى.
وسىلاي ولار بارريكادانىڭ تراپەسيا پوشىمدى ىشكى الاڭىنان ءوتتى. بولماي قويمايتىن شابۋىلدى بەرىلە كۇتكەن كوتەرىلىسشىلەر ولارعا جون ارقاسىن بەرىپ تۇردى.
سول جاق بۇرىشتا، اۋلاعىراق تۇرعان جالعىز ماريۋس قانا بۇلاردى بايقاپ قالدى. ەكى پەندە — جەندەت پەن سوتتالعاندى ول كوڭىل ايناسىنا تۇسكەن اجال جارقىلىنىڭ ساۋلەسىندە كورگەن سياقتى.
جان ۆالجان قيىندىعىنا قاراماستان بايلاۋلى جاۆەردى ءبىر ساتكە دە قولىنان بوساتپاي، موندەتۋرعا باراتىن الاسا جاردان ەتپەتتەپ وتۋگە ءماجبۇر ەتتى.
بوگەۋدەن ءوتىپ ولار يەسىز بوس كوشەدە ەكەۋدەن ەكەۋ عانا قالدى. ولاردى ەشكىم دە كورەتىندەي ەمەس ەدى. كوتەرىلىسشىلەردەن ولاردى بۇرىشتاعى ءۇي تاسالاپ تۇردى. بىرنەشە قادام جەردە بارريكادادان شىعارىلعان ولىكتەر ءۇيىلىپ جاتتى.
ولگەندەردىڭ اراسىندا قوبىراعان شاشى ماڭدايىنا تۇسكەن كوتەرىڭكى بەت، وق تەسىپ وتكەن قول، جارتىلاي اشىق ايەلدىڭ ومىراۋى ايرىقشا كورىندى. بۇل ەپونينا ەدى.
جاۆەر ءولى ايەلگە كوزىنىڭ قيىعىمەن قاراپ، تۇك بولماعانداي سابىرلىلىقپەن:
— مەن بۇل قىزدى بىلەتىن سياقتىمىن، — دەدى.
سوسىن ول جان ۆالجانعا قارادى.
جان ۆالجان تاپانشاسىن قولتىعىنىڭ استىنا قويىپ جاۆەرگە وقتى كوزىمەن تەسىلە قارادى، وسىنىڭ ءوزى ايتپاي-اق: "بۇل مەن، جاۆەر!" دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇرعانداي ەدى.
— سەن جەڭدىڭ! — دەدى جاۆەر.
جان ۆالجان جيلەتىنىڭ قالتاسىنان باكىسىن الىپ، ءبىر ءتىلىن اشتى.
— Oho، قالامىڭ با؟ — دەپ داۋىستاپ جىبەردى جاۆەر. — دۇرىس. ساعان بۇل لايىعىراق.
جان ۆالجان جاۆەردىڭ ايەلى، موينىنداعى تۇزاقتى كەستى سوسىن قولىن بايلاعان جىپتەردى قيدى، ودان سوڭ ەڭكەيىپ اياعىنداعى تۇساۋدى كەستى دە، ەڭسەسىن كوتەرىپ:
— ءسىز بوسسىز، — دەدى.
جاۆەردى تاڭداندىرۋ قيىن ەدى. الايدا ول ءوزىن ءوزى قانشا ۇستاعانمەن دە مىناعان تەبىرەنبەي قالا المادى. تاڭدانعاننان تۇرعان ورنىندا سىلەيىپ قاتتى دا قالدى.
جان ۆالجان ءسوزىن جالعاستىردى:
— مىناۋ عاراساتتان ءتىرى شىعامىن دەپ ويلامايمىن، ەگەر كەزدەيسوق قۇتىلۋدىڭ ءساتى تۇسسە، ەسىڭدە بولسىن: مەن فوشليەۆان دەگەن اتپەن قارۋلى ادام كوشەسىندەگى ءنومىرى جەتىنشى ۇيدە تۇرامىن.
جاۆەر جولبارىستاي ىرىلداپ، اۋزىن قيسايتىپ، ءتىسىنىڭ اراسىنان سىزدىقتاتىپ:
— ساقتان! — دەدى.
— كەتىڭىز، — دەدى جان ۆالجان.
جاۆەر قايتالاپ سۇرادى:
— سەن فوشليەۆان دەدىڭ بە، قارۋلى ادام كوشەسى عوي؟
— ءنومىرى جەتى.
— ءنومىرى جەتى، — دەپ كۇبىرلەي قايتالادى جاۆەر.
بەشپەتىنىڭ تۇيمەسىن قايتا سالىپ، يىعىن اسكەرشە قومداپ، قولىن ايقاستىرىپ، بىرەۋىن يەگىنە تىرەپ تۇردى دا تەرىس اينالىپ، بازار جاققا ادىمداي جونەلدى. جان ۆالجان ونى كوزىمەن ۇزاتىپ سالدى. بىرنەشە قادام جەر بارىپ بۇرىلدى دا، جاۆەر جان ۆالجانعا ايقاي سالدى:
— مەنىڭ ولەردەي مازامدى كەتىردىڭىزدەر! ودان دا ولتىرسەڭدەرشى مەنى.
ونى ءوزى دە اڭعارماسا كەرەك، جان ۆالجانعا جاۆەر "سەن" دەمەيتىن بولدى.
— كەتىڭىز، — دەپ ايقايلادى جان ۆالجان.
جاۆەر باياۋ باسىپ الىستاي بەردى. ەندى ءبىر ءمينوت وتكەندە ۋاعىزشىلار كوشەسىنىڭ بۇرىشىنان بۇرىلىپ تا كەتتى.
جاۆەر كوزدەن تاسا بولعاندا عانا جان ۆالجان تاپانشاسىن اۋەگە قاراتىپ ءبىر اتتى.
سوسىن بارريكاداعا ورالىپ:
— ءىس ءبىتتى، — دەدى.
ال ول جوقتا مۇندا مىنانداي وقيعا بولعان ەدى.
ۇيدەگىدەن گورى كوشەدەگى شارۋامەن كوبىرەك شۇعىلدانعان ماريۋس تومەنگى زالدىڭ قاراڭعى تۇكپىرىندە ۇستەلگە تاڭۋلى جاتقان شپيونعا قاراپ تا ۇلگەرمەپتى عوي.
كۇندىزگى جارىقپەن بارريكادادان ەتپەتتەپ ءوتىپ اتىلۋعا بارا جاتقان ونى ماريۋس تانىپ قالدى. ويلاماعان جەردەن ونىڭ ميىنان ءبىر ەستەلىك جىلت ەتە قالدى. ول پونتۋاز كوشەسىندە پوليسيا باقىلاۋشىسىمەن قالاي كەزدەسكەنى ەسىنە ءتۇستى، ول بۇعان ەكى تاپانشا بەرگەن ەدى، مۇندا سولاردىڭ پايداسىن كوردى ەمەس پە. ونىڭ ءجۇزىن عانا ەمەس، ەسىمىن دە ەسكە ءتۇسىردى.
الايدا ونىڭ ەستەلىگى بارشا ويى سياقتى تۇماندى دا بۇلدىر ەدى. ول سەنىمنەن گورى وزىنە قويىلعان ساۋالعا كوبىرەك ۇقسايدى: "بۇل ءوزىن جاۆەر اتاعان پوليسيا باقىلاۋشىسى ەمەس پە ەكەن؟"
بالكىم بۇل ول ادامعا ارا ءتۇسىپ ۇلگەرەر دە. الايدا ونىڭ شىنىمەن سول جاۆەر ەكەنىنە كوز جەتكىزىپ الۋ كەرەك قوي.
ماريۋس بارريكادانىڭ قاراما-قارسى جاعىنداعى كۇزەت ورنىندا تۇرعان انجولراسقا داۋىستادى:
— انجولراس!
— و نە؟
— اناۋ ادامنىڭ اتى كىم ەدى؟
— پوليسيا جانسىزى. سەن ونىڭ ەسىمىن بىلەسىڭ بە؟
— ارينە، بىلەمىن. ول بىزگە ءوزى ايتقان.
— اتى قانداي ەكەن؟
— جاۆەر.
ماريۋس ءدىر ەتە قالدى.
وسى ءسات مىلتىق داۋسى شىقتى.
جان ۆالجان كەلىپ:
— ءىس ءبىتتى، — دەپ ايقاي سالدى.
اجالداي سۋىق ىزعار ءماريۋستىڭ جۇرەگىن شارپىپ ءوتتى.
جيىرماسىنشى تاراۋ
ولىلەر اق، تىرىلەر دە كىناسىز
بارريكادادا جانتالاس باستالدى.
وسىناۋ اقتىق ساتتەگى قاسىرەتتى ايبىندى ايشىقتاي ءتۇسۋ ءۇشىن بارلىعى باس قۇرادى.
اۋەدە تۇنىپ تۇرعان تىلسىم ۇندەر، قالادا تولقىعان قيساپسىز قارۋلى توبىردىڭ تىنىسى، اتتى اسكەرلەردىڭ ۇزدىكسىز ءدۇبىرى، اۋىر ارتيللەريانىڭ گۇرسىلى، ايقىش-ۇيقىش اتىلعان مىلتىق پەن زەڭبىرەك داۋسى، شاتىرلاردىڭ ۇستىندە شۋدالانعان التىن تۇستەس ءوق-دارى ءتۇتىنى، جان-جاقتان، الدەبىر الىستان ەستىلگەن تۇسىنىكسىز ىزالى ايقايلار، قايدا قاراساڭ دا ۇرەيلى ءبىر شاپاق، زارلاپ جىلاعانعا ۇقساس سەن-مەرريدىڭ مۇڭلى دابىلى، جۇمساق جازعى شاق، عاجايىپ اسپان، ونىڭ كەۋدەسىن كەرنەگەن كۇن شۇعىلاسى مەن مامىق بۇلتتار، تامىلجىعان اۋا رايى مەن الىپ ۇيلەردىڭ ۇرەي شاقىرار ۇنسىزدىگى — ءبار-بارى وزىنشە ءبىر سىر بۇگىپ تۇر.
كەشەگى كۇننەن بەرى شانۆرەري كوشەسىنىڭ بويىنداعى ۇيلەردىڭ ەكى قاتارى ەكى قابىرعاعا عانا اينالىپ قالدى، ەسىك-تەرەزەلەرى جابىق، جان اياعى باسپاس تۇيىق قابىرعالار.
ءبىزدىڭ ۋاقىتتان وزگەشە ول زاماندا حالىق حارتيا نەمەسە توزعان زاڭ سىيلاعان كۇنى بىتكەن كونە ءتارتىپتى قۇرتۋعا بەل بۋىپ، اۋانىڭ ءوزى اشۋ-ىزاعا تولىپ، قالانىڭ ءوزى كوشە تاباندارىن تالقانداپ، كوتەرىلىسكە بۋرجۋازيانىڭ ءوزى جاناشىرلىق كورسەتكەندە، بۇلىك رۋحىنا شارپىلعان قالالىقتار كوتەرىلىسشىلەردىڭ وداقتاسىنا اينالىپ، ۇيلەر جەر استىنان ءوسىپ شىققانداي بەكىنىستەرمەن باۋىرلاسىپ، ولاردىڭ تىرەگى بولدى. الدا-جالدا ۋاقىتتىڭ تولعاعى پىسپەي، كوتەرىلىس حالىقتىڭ قولداۋىن كەرمەسە، ودان باس تارتسا، بۇلىكشىلەر وپات بولار ەدى. ولاردىڭ توڭىرەگىندەگى قالا ايتاقىرعا اينالىپ، بارلىق باس ساۋعالار ورىندار جابىلىپ، كوشەلەر اسكەرلەردىڭ بارريكادالاردى الۋىنا كومەكتەسىپ جول اشىپ بەرەر ەدى.
حالىقتى ءوز قالاۋىنان تىس شاپشاڭ ءجۇر دەپ قىستاۋعا بولمايدى. ونى تىزگىندەپ ۇستايمىن دەگەندەردى لاعنەت اتسىن! حالىق كۇشتەۋگە، ماجبۇرلەۋگە كونبەيدى. وندا ولار كوتەرىلىسشىلەردى تاعدىردىڭ تالكەگىنە تاستاپ كەتەدى. بۇلىكشىلەر وبا ىندەتىنە ۇرىنعانداردىڭ كەبىن كيەدى. ءۇي اتتاپ باستىرمايتىن قۇلاما جارعا، ەسىك — بوگەتكە، ەسىك الدى جابىق قابىرعاعا اينالادى. بۇل قابىرعا ءبارىن كورىپ، ءبارىن ەستىپ تۇرادى، ءبىراق كومەككە كەلمەيدى. ولار اشىلىپ، سەندەردى قۇتقارا دا الار ەدى. جوق، اتاما!
بۇل قابىرعا — تاعدىر. سەندەرگە قاراپ تۇرىپ-اق ۇكىم شىعارادى ول جابىق ۇيلەردىڭ كەيپى قانداي كەيىستى! بىلايىنشا، ولاردا ەشكىم تۇرمايتىن سياقتى، ءبىراق بارىندە دە جۇرت تۇرىپ جاتىر. ءومىر توقتاپ قالعان ءتارىزدى كورىنگەنمەن، ءوز ارناسىمەن بوگەلمەي اعىپ جاتىر. ءبىراق ءتورت كوزى تۇگەل بولعانمەن، تاۋلىك بويى ولاردان ەشكىم شىققان جوق. ىشتە اۋىر قوزعالىس، اڭگىمەلەسەدى، ۇيىقتايدى، ويانادى، وتباسىندا شۇڭكىلدەسەدى، ىشەدى، جەيدى، قورقىنىشتان قالتىرايدى — نە كەرەك، سۇمدىق. مەيىرىمسىز قاتالدىقتى تەك قانا قورقىنىش قانا جۇمسارتسا كەرەك، ابدىراپ-ابىرجۋ — جاعدايدى جەڭىلدەتۋگە سەپتەسپەك. كەيدە مىناداي دا كەزدەسەدى: قورقىنىش ۇرەي ۇشۋعا، ۇرەي اشۋ-ىزاعا، ساقتىق قۇتىرۋعا اپارىپ سوعۋى دا مۇمكىن، "جۋاستان جۋان شىعادى" دەگەن تەرەڭ ماعىنالى ماتەلدىڭ دە ءتۇپ-تامىرى وسىندا جاتسا كەرەك. ەرەنسىز ۇرەيدىڭ ۇشقىنى ءتۇتىننىڭ قويۋ بۇلتىنداي ىزا-كەك تۋعىزاتىنى دا بولادى. "وسى بۇلىكشىلەرگە تاعى نە كەرەك؟ ىلعي بۇلىك شىعارادى دا جۇرەدى. تەك بەيبىت تۇرعىنداردى جولدان تايدىرۋ بار بىلەتىنى. الگى ريەۆوليۋسيا دەگەندەرى ابدەن تويدىرىپ بولدى. ونى وسىندا نە ءۇشىن اكەلگەن؟ قۇرىسا قۇرىسىنشى ءوزى! سىباعاسى سول! وزدەرى كىنالى. قىلىعىنا قاراي شىنىعىپ كورسىن. ءبىزدىڭ وندا نە شارۋامىز بار! بەيشارا كوشەمىزدىڭ وق جاۋدىرىپ بىت-شىتىن شىعاردى. بۇل ءبىر بۇزىقتاردىڭ شايقاسى. ەڭ باستىسى — ەسىكتى اشپاۋ كەرەك!". ءسويتىپ، ءۇي تابىتقا اينالادى. كورحانا بولادى. كوتەرىلىسشى جابىق ەسىكتىڭ الدىندا جانتالاسادى، مىنە، كارتەچ جاۋدى، توبەسىندە جالاڭ قىلىش وينادى. ول قانشا ايعايلاسا دا، ەستي تۇرىپ قولۇشىن بەرمەيتىنىن، كومەك كەلمەيتىنىن بىلەدى. وندا مۇنى تاسالايتىن قابىرعالار، مۇنى قۇتقارىپ الاتىن ادامدار بار، ءبىراق قابىرعالاردا قۇلاق بولعانىمەن، ادامداردا جۇرەك جوق.
بۇل ارادا كىنالى كىم؟
ەشكىم دە ەمەس، ءبىزدىڭ ءارقايسىمىز كىنالىمىز.
كىنالى ءوزىمىز ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قاتىباس زامان.
قيال قاشاندا نار تاۋەكەلگە سەنىپ، وزىنە ءوزى قاتەر تۋعىزىپ قيمىلدايدى، يدەيالار كۇرەسىنەن قارۋلى كۇرەسكە ۇلاسىپ، مينەرۆادان پاللاداعا اينالىپ، كوتەرىلىسكە كەپ سارقادى. ەگەر قيالي وي ءتوزىمىن تاۋىسىپ السا بۇلىككە اينالادى، ول قاشاندا ءجونسىز ۋاقىتتا كەلەدى دە، ءوزىن نە كۇتىپ تۇرعانىن بىلەدى. وندا ول بارىنە دە مويىنسۇنىپ، سالتاناتتىڭ ورنىنا اپاتتى دا مويىماي قارسى الادى. ول ءوزىن كەۋدەدەن كەرى يتەرگەندەرگە قىزمەت ەتىپ، ءتىپتى ولاردى اقتايدى دا، ونىڭ ىزگىلىگى دە بارلىعى تاستاپ كەتسە دە قىزباي، ەڭسە تۇسىرمەۋى. قاۋىپ-قاتەر الدىندا باس يمەيدى، سويتە تۇرا جاقسىلىقتى بىلمەگەندەرگە كەشىرىمدى.
ايتقانداي، بۇل جاقسىلىقتى بىلمەۋ مە؟
ادامزات كوزقاراسى تۇرعىسىندا سولاي.
جەكە تۇلعانىڭ كوزقاراسى تۇرعىسىنان ولاي ەمەس.
پروگرەسس — ادام تىرشىلىگىنىڭ ءبىر ءتۇرى. پروگرەسس دەپ تۇتاس العانداعى ادامزات ءومىرىن ايتامىز؛ پروگرەسس دەگەنىمىز — ادامزاتتىڭ قارىشتى قوزعالىسى. پروگرەسس العا ادىمدايدى؛ بۇل ادامزاتتىڭ جەر بەتىندەگى اسپانيلىق پەن قۇدايىلىققا ۇلى ساياحاتى. جولدا ونىڭ قالىپ قويعاندى جينايتىن ايالداماسى بولادى؛ تىنىعىپ العالى توقتاپ، ويعا شومىپ كوز الدىنا كەن جازىعىن جايىپ تاستاعان جەرۇيىقتى ەلەستەتەدى، ۇيىقتايتىن دا تۇندەرى بولادى؛ ويشىلعا ادامزات جانىن كورۋدەن اسقان ازاپتى ۇرەي جوق، تۇنەك تۇمشالاپ قالعىپ كەتكەن پروگرەستى ساۋساعىمەن سيپالاپ، قاراڭعىدا تاۋىپ الىپ، وياتۋعا دارمەنىڭ جەتپەگەننەن جامانى جوق.
پروگرەستى قۇدايمەن شاتاستىرىپ، ونىڭ ءوز قوزعالىسىنداعى ءۇزىلىسىن بيىك بولمىستىڭ ولگەنى دەپ ۇققان جەرار دە نەرۆال وسى جولداردى جازۋشىدان: "قۇدايدىڭ ءوزى ءولىپ قالعان جوق پا ەكەن؟" دەپ بىردە سۇراعانى بار.
ءۇمىت ءۇزىپ تورىعۋشىلاردىكى دۇرىس ەمەس. پروگرەسس قاشاندا ويانادى؛ شىنتۋايتتاپ كەلگەندە ول ۇيىقتاپ جاتىپ تا جولىن جالعاستىرىپ، وسى مەرزىمدە ەداۋىر ەسەيدى. ونى كورىپ ورەسى بيىكتەي تۇسكەنىنە كوزىڭ جەتەدى. تاسقىن سياقتى پروگرەسس ءۇشىن تىنىپ قالۋ مۇمكىن ەمەس؛ وعان كەدەرگى قويماڭىز، ارناسىنا الىپ تاستاردى ۇيمەڭىز، بوگەت سۋدى كوپىرشۋگە، ال ادامزاتتى بۋىرقانۋعا اكەپ سوقتىرادى. تولقۋلار مەن دۇربەلەڭدەردىڭ سەبەبى، مىنە، وسىندا. الايدا ءاربىر كوتەرىلىستەن كەيىن ءسىز ىلگەرى جىلجىپ قالاسىز. جالپى ءتارتىپ دەگەننىڭ ءوزى جاپپاي تىنىشتىق قوي، سول ءتارتىپ ورالمايىنشا، جەر بەتىندە جاراستىق پەن بىرلىك سالتانات قۇرمايىنشا، پروگرەستى كەزەڭدەر رەتىندە ريەۆوليۋسيا قىزمەت ەتەدى.
پروگرەسس دەگەنىمىز نە ءوزى؟ ونىڭ انىقتاماسىن ايتقانبىز. ول حالىقتاردىڭ ۇزدىكسىز وركەندەپ وتىراتىن ءومىرى.
الايدا كەيدە جەكە تۇلعالاردىڭ وتپەلى ءومىرى ادامزات اۋلەتىنىڭ ماڭگىلىك ومىرىمەن تايتالاسىپ قالادى.
اشىق مويىندايىقشى: اركىمنىڭ جەكە ءوز مۇددەسى بار؛ ونى قورعاپ، ساقتاۋ استە قىلمىس ەمەس؛ قازىرگىگە وزىمشىلدىكتىڭ زاڭدى ۇلەسى بولىنگەن؛ وتكىنشى ءومىردىڭ ءوز قۇقىعى بار، سوندىقتان ول بولاشاق ءۇشىن ۇدايى قۇرباندىققا بارۋعا ءتيىس ەمەس. ءوزىنىڭ جەر بەتىندەگى جولىن باستاعان بۇگىنگى ۇرپاق، كەلەشەك ءۇشىن ونى قىسقارتپاۋى كەرەك، شىن مانىندە وزىنە ۇقساس ۇرپاقتاردىڭ كەزەگى ءسال كەيىنىرەك كەلەدى عوي. "مەن تىرلىك جاساپ جاتىرمىن، — دەپ سىبىرلادى. بارلىعى اتالاتىن بىرەۋ. — مەن جاسپىن ءارى عاشىقپىن، مەن قارتپىن، تىنىستاعىم كەلەدى، مەن وتباسىنىڭ وتاعاسىمىن، مەن ەڭبەكتەنەمىن، مەن بارلىعىنا ارتىعىمەن ۇلگەرەمىن، مەنىڭ ءىسىم تاماشا ورىستەپ بارادى، مەنىڭ ۇيلەرىم جالعا بەرىلەدى، جيناعانىم دا از ەمەس، مەن باقىتتىمىن، ايەلىم مەن بالالارىم بار، مەن ولاردى سۇيەمىن، مەنىڭ ءومىر سۇرگىم كەلەدى، مەنى مازالاماي، جايىما قالدىرىڭىزدار". مىنە، سوندىقتان دا ادامزاتتىڭ ىزگى وزىق لەگى بەلگىلى كەزەڭدەردە وسىنداي تەرەڭ ەنجارلىققا تاپ بولادى.
سونىمەن قاتار سوعىستى باستاپ جىبەرىپ، قيالي وي ءوزىنىڭ شۇعىلالى بيىگىنەن تۇسەتىنىن دە مويىنداعان ءلازىم. كەلەشەك كۇننىڭ اقيقاتى كۇرەسكە كىرىسكەندە كەشەگىنىڭ جالعانىنان ءادىس-ايلا ەنشىلەيدى. وي-قيال ءبىزدىڭ بولاشاق وتكەندەگىدەن ارتىق جاساي المايدى. ءبىرىڭعاي يدەيا زورلىق بولىپ شىعادى. ول وسى زورلىعىمەن قاھارماندىققا كولەڭكە تۇسىرەدى، ارينە، ول ءۇشىن جاۋاپ بەرۋى كەرەك ونىڭ؛ ادامگەرشىلىك ەرەجەلەرىنە قاراما-قايشى تۇرپايى زورلىعى مەن قۇرالىن تاڭداۋداعى كەلەڭسىزدىگى ءۇشىن ول ءسوزسىز جازاسىن تارتادى. قيال-كوتەرىلىس ەجەلگى اسكەري زاڭدى پايدالانىپ كەسكىلەسىپ جاتىر؛ ول شپيونداردى اتىپ، ساتقىنداردى دارعا اسىپ، ءتىرى ادامداردى ءولتىرىپ، ولاردى بەلگىسىز قاپاستارعا لاقتىرىپ جاتىر.
قىسقاسىن ايتقاندا ول ولىمگە جاردەم جاساپ جاتىر، ال بۇل اۋىر قىلمىس. قيالي وي قايتىپ اقيقات شۇعىلاسىنا، ونىڭ الاپات سارقىلماس كۇشىنە سەنبەيدى دەپ تە ويلاۋعا بولادى. ول سەمسەر عانا سىلتەيدى. ال سەمسەر دەگەن ءقاۋىپتى. كەز كەلگەن قىلىشتىڭ ەكى ءجۇزى دە وتكىر. وزگەنى جارالاعان جان ءوزى دە جارالانادى.
وسىنداي ەسكەرتۋ جاساي وتىرىپ، بارىنشا قاتال بولعاننىڭ وزىندە دە بولاشاق جولىنداعى داڭقتى كۇرەسكەرلەرگە، قيالي ويدىڭ، ياعني ۋتوپيانىڭ پىكىرلەرىنە قايران قالماي تۇرا المايمىز، بىزگە ولاردىڭ ماقساتتارىنا جەتكەن، جەتپەگەنى ءبارىبىر. ءىسى وڭعا باسپاعاننىڭ وزىندە دە ولار تاعزىم ەتۋگە لايىق، ولاردىڭ ۇلىلىعىنىڭ ءوزى دە سول ساتسىزدىگىندە جاتقان سياقتى. پروگرەسكە ىقپال ەتەتىن بولسا جەڭىسكە بۇكىل حالىق بولىپ قول سوعىپ الاقايلاۋعا بولادى، ال قاھارماندىق جەڭىلىس جۇرەكتەردى تەبىرەنتۋى ءتيىس. جەڭىس ايشىقتى، جەڭىلىس ايبارلى. ءبىز تابىستان جانكەشتىلىكتى ارتىق كورەمىز، ءبىز ءۇشىن دجون براۋن ۆاشينگتوننان جوعارى، پيزاكانە گاريبالديدەن بيىك.
بىرەۋ بولماسا بىرەۋدىڭ جەڭىلگەندەر جاعىنا شىعۋى دا قاجەت قوي.
جۇرت بولاشاقتىڭ ۇلى بارلاۋشىلارىنا، اسىرەسە، ولار ساتسىزدىككە ۇشىراعاندا ءادىل بولا بەرمەيدى.
ريەۆوليۋسيونەرلەردى ولار ۇرەي تۋعىزادى دەپ كۇستانالايدى. كەز كەلگەن بارريكادا قوعامعا قاستاندىق سانالادى. ريەۆوليۋسيونەرلەرگە ولاردىڭ تەورياسىن كىنا عىپ تاڭادى، ماقساتتارىنا سەنبەيدى، قايداعى ءبىر بۇكپە پىكىردەن قاۋىپتەنەدى، ولاردىڭ ادالدىعىنا كۇدىك كەلتىرەدى. ولاردى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان الەۋمەتتىك قۇرىلىسقا قارسى ەلدى كوتەرەدى، جوق-جىتىك پەن قايعى-قاسىرەتتەن، ادىلەتسىزدىك پەن وكىنىشتەن، تورىعۋشىلىقتان تاۋ تۇرعىزىپ، ادامزات قوعامىنىڭ تۇڭعيىق تەرەڭىنەن قارا تۇنەكتى قازىپ شىعارىپ، سولاردىڭ بيىگىنەن ايقاسقا تۇسپەك دەپ كىنالايدى. "سەندەر توزاقتىڭ تاس تابانىن اۋدارىپ تاستادىڭدار!" دەپ ايعايلايدى ولارعا. ولاردىڭ: "مىنە، سوندىقتان دا ءبىزدىڭ بارريكادا ىزگى نيەتپەن مىقتالعان"، دەپ جاۋاپ بەرۋىنە بولار ەدى.
داۋ جوق، ەڭ جاقسىسى — قيىن ماسەلەلەردى بەيبىت شەشۋ عوي. قالاي ايتقانمەن دە، مالتا تاستارعا قاراعاندا مىسال ولەڭدەگى ايۋدى ەسكە تۇسىرەسىڭ، ال سونداي قايىرىمدى ەرىك-كۇش بارىنەن بۇرىن قوعامدى الاڭداتادى. ال قوعامنىڭ قۇتقارىلۋى ءوزىنىڭ قولىندا؛ ەندەشە الدىمەن ونىڭ ءوزى قايىرىمدى دا يگى ەرىك-كۇش تانىتسىن. وندا شۇعىل شارالار قولدانۋدىڭ قاجەتى بولماي قالادى. زۇلىمدىقتى بايسالدى زەردەلەۋ كەرەك، ونى انىقتاپ العان سوڭ عانا الاستاۋعا كىرىسكەن ابزال. مىنە، ءبىز قوعامدى وسىعان ۇندەيمىز.
قالاي بولعانمەن دە، فرانسياعا كوز تىككەندەردىڭ ءبارى مۇراتتىڭ مىزعىماس لوگيكاسىنا سۇيەنىپ، الەمنىڭ ءار شالعايىندا ۇلى ءىس ءۇشىن كۇرەسىپ جاتىر، جەڭىلگەننىڭ وزىندە دە ولار ايبىن-ايبارىنان ايىرىلعان جوق؛ پروگرەسس ءۇشىن تايساقتاماي ءومىرىن قيىپ، قۇدىرەتتىڭ ەركىنە باعىنىپ، قاسيەتتى ىستەر اتقارادى. بەلگىلەنگەن مەرزىمدە تاڭىرلىك درامانىڭ وقيعا بارىسىنا وراي ايتار ءسوزىن ايتقان اكتەردەي سالقىنقاندىلىقپەن كورگە كىرەدى. ولار ءوزىن ءۇمىتسىز كۇرەسكە، 1789 جىلعى 14 شىلدەدە باستالعان، بۇكىل دۇنيە جۇزىنە توقتاۋسىز تاراعان جارقىلداپ گۇلدەنۋ جولىنداعى ۇلى حالىق قۇبىلىسى ءۇشىن تىكەسىنەن تىك تۇرىپ ولۋگە باعىتتادى. بۇل سولداتتار كيەلى ىسكە قىزمەت ەتۋشىلەر. فرانسۋز ريەۆوليۋسياسى — ءتاڭىرىنىڭ ءىسى.
ايتقانداي، تاعى ءبىر ماڭىزدى ايىرماشىلىق بار، ونى بۇرىنعى تاراۋدا اتالىپ وتكەندەرگە قوسقان ابزال؛ حالىق قولداپ، ماقۇلداعان قارۋلى كوتەرىلىستەر بولادى، ولاردى ريەۆوليۋسيا دەپ اتايدى، حالىق قۋاتتاماي ىرگەسىن اۋلاق سالعان كوتەرىلىستەردى بۇلىك دەيدى.
بۇرق ەتە قالعان كوتەرىلىس — حالىق الدىندا جاۋاپ بەرەتىن، ەمتيحان ۇستايتىن يدەيا. ەگەر حالىق قارا شار سالسا، يدەيانىڭ جەمىسسىز بولعانى، كوتەرىلىس وندا ساتسىزدىككە ۇشىرايدى.
حالىقتار قاشاندا ۋتوپيا تىلەگەندەي كۇرەسكە العاشقى شاقىرۋدا-اق بەل شەشىپ كىرىسىپ كەتپەيدى. ۇلتتار ماڭگى ۇزبەي باتىرلار مەن جانكەشتىلەردىڭ جان-جۇرەك كۇشىن كورسەتە بەرمەيدى.
حالىق – اقىل تارازى. كوتەرىلىس وعان ءتيىمسىز، a priori: بىرىنشىدەن، ءجيى-جيى اپاتقا ۇرىندىرادى؛ ەكىنشىدەن، ومىردەن اۋلاق يدەيادان تۋادى.
مۇرات ءۇشىن، جالعىز عانا مۇرات ءۇشىن جانىن قۇرباندىققا شالاتىندار، ارينە، تاماشا. كوتەرىلىستى ىنتا-جىگەر تۋعىزادى. ىنتا-جىگەر، ياعني ەنتۋزيازم دولدانىپ اشۋلانار بولسا، قولعا قارۋ العىزادى. الايدا كەز كەلگەن كوتەرىلىس ۇكىمەتتى نەمەسە مەملەكەتتى نىساناعا الا وتىرىپ، ارىگە سىلتەيدى. ماسەلەن، 1832 جىلعى كوتەرىلىستىڭ كوسەمدەرى، اتاپ ايتقاندا، شانۆرەري كوشەسىندەگى جاس ەنتۋزياستەر تىكەلەي لۋي-فيليپپكە قارسى شايقاسقان جوق. ولاردىڭ كوپشىلىگىمەن اشىق اڭگىمەدە وسى ءبىر ۇستامدى كورولدىڭ ۇستامدىلىعىن، نە مونارحيانى، نە ريەۆوليۋسيانى جاقتايتىنىن بىلدىرمەي وتكەنىن مويىندادى. وعان ەشكىم دە ءوش ەمەس ەكەن. دەگەنمەن ولار ءلۋي-فيليپپتىڭ اتىمەن قۇدايى ماڭدايىن مايلاعان كىشى بۋىنعا قارسى باس كوتەردى، كەزىندە كارل ح-نىڭ اتىن جامىلعان ۇلكەن بۋىنعا دا وسىلاي قارسى شىققان-دى؛ فرانسيادا مونارحيانى قۇلاتا وتىرىپ، ولار ايداي الەمدە ادامنىڭ ادامعا جاسايتىن زاڭسىز بيلىگىن، قۇقىقتىڭ توبەسىنەن قاراۋدى جويۋعا تالپىندى.
پاريج بۇگىن كورولسىز بولسا، ەرتەڭ بۇكىل الەم وكتەم باسشىسىز بولادى. شامامەن، ولار وسىلاي ويلانىپ-تولعاندى. ارينە، ولاردىڭ ماقساتى تۇسىنىكسىز بولعان شىعار، ءتىپتى قول جەتپەيتىندەي الشاق تا بولار، ءبىراق ول ۇلى ەدى عوي.
ماسەلەنىڭ ءمانىسى وسىنداي. ادامدار قاشاندا قيال بولىپ كورىنەتىن ەلەس ارمان جولىندا ءوزىن قۇربان قىلادى، جانە تۇبىندە وعان قول جەتەتىنىنە كامىل سەنەدى دە كوتەرىلىسشى بۇلىكتى پوەتيكالىق شىرايدا كورەدى. ول بولاشاق تۋرالى ارمان-قيالىمەن ماسايىپ، قاسىرەتتى تاعدىرىنا قارسى ۇمتىلادى. كىم ءبىلسىن، بالكىم، ولار ءوز دەگەنىنە جەتەر دە. راس، ولار تىم از، ولارعا تۇتاس ارميا قارسى تۇر. الايدا ولار قۇقىقتى، تابيعي زاڭدى، اركىمنىڭ وزىنە ءوزىنىڭ جوعارى بيلىگىن، ەشقاشان ءوز ەركىمەن باس تارتۋعا بولمايتىن ەركىن، ادىلدىك پەن اقيقاتتى قورعايدى، ولار ءۇشىن باعزىداعى ءۇش ءجۇز سپارتاندىق سياقتى قاجەت بولسا جان بەرۋگە بار ولار دون كيحوتتى ەمەس، لەونيدتى ەستە تۇتادى. وسى جولعا تۇسكەن سوڭ كەرى شەگىنبەي، ولار تەك العا ۇمتىلادى، باس-كوز جوق ىلگەرى ەنتەلەپ، الدان قۇلاق ەستىمەگەن ەرەن جەڭىستى، ريەۆوليۋسيانىڭ اياقتالعانىن، ەركىندىكپەن ءتامامدالعان پروگرەستى، ادامزاتتىڭ ۇلىقتالۋىن، جاپپاي ازات بولۋدى، ەڭ قۇرىعاندا فەرموپيلدى كورەدى.
پروگرەسس ءىسى جولىنداعى مۇنداي ايقاستار كوبىنەسە ءساتسىز اياقتالادى، ونىڭ سەبەبىن ىلگەرىدە بايانداعانبىز. يدەيا قۇلدارىنا قارىسپا توبىردى سوڭىنان ەرتۋ وڭاي ەمەس. اۋىر قوزعالاتىن، قيمىلىنىڭ سىلبىرلىعىنا وراي سەنىمى دە، قيساپسىز كوپ قالىڭ توبىر قاشاندا نار تاۋەكەلدەن قورقادى، ال مۇراتقا جەتۋ ءارقاشان تاۋەكەلگە بەل بۋۋعا بايلانىستى.
تاعى دا بۇل ارادا مۇراتتارمەن جانە سەزىممەن ونشا ءاۋىل-ۇي قونا بەرمەيتىن جەكە مۇددەلەردىڭ ارالاس جۇرەتىنىن ۇمىتپاعان ابزال.
فرانسيانىڭ ۇلىلىعى مەن سۇلۋلىعى باسقا حالىقتار سياقتى قامپيعان قارىنعا بايلانىستى ەمەس، ول بەلدىگىن امسە قىسا بۋۋعا قۇمار. ول ءبىرىنشى بولىپ ويانادى دا، سوڭعى بولىپ ۇيىقتايدى. ءدايىم العا ۇمتىلادى. جاڭا سوقپاقتار ىزدەيدى.
بۇل ونىڭ سۋرەتكەرلىك تۇلعاسىمەن ايشىقتالادى.
مۇرات — اقيقاتتىڭ شىڭى سۇلۋلىق سياقتى، لوگيكانىڭ شارىقتاۋ نۇكتەسى ىسپەتتى بىردەڭە. سۋرەتكەر — حالىق تا مۇراگەر — حالىق كىممەن بىرگە بولسا، سونىمەن ءبىر. سۇلۋلىقتى ءسۇيۋ جارىق نۇرعا تالپىنۋ دەگەن ءسوز. مىنە، سوندىقتان دا ەۋروپانىڭ شامشىراعىن، ياعني وركەنيەتىن الدىمەن گرەكيا كوتەردى، گرەكيا ونى يتالياعا بەردى، ال ول فرانسياعا تاپسىردى. ۇلى اعارتۋشى حالىقتار وسىلار. Vitae lampada tradunt28.
قايران قالارلىق ءىس: حالىقتىڭ ولەڭ-جىرى — ونىڭ دامۋىنىڭ قاجەتتى بۋىنى. وركەنيەتتىڭ دەڭگەيى قيال كۇشىمەن ولشەنەدى. الايدا اعارتۋشى حالىق ءسوز جوق جاۋجۇرەك ەر حالىق بولىپ قالۋعا ءتيىس. سيباريس ەمەس، كورينف بولۋى كەرەك. كىمدە كىم ناۋەتەكتىككە بەرىلسە، سول ازعىنداپ كەتەدى. ءدالدۇرىش تە، داۋلەتكەر دە بولماي، سۋرەتكەر بولۋ شارت. تاڭداۋلى بولۋعا تىرىسپاي، كەمەلدەنۋگە تالپىنۋ كەرەك. سوندا عانا ادامزاتقا مۇرات ونەگەسىن سىيلايسىز.
قازىرگى مۇراتتىڭ ونەردە ءوز تەگى، عىلىمدا ءوز ءتاسىلى بار. تەك عىلىمنىڭ كومەگى ارقىلى عانا اقىندار ءوزىنىڭ اسقاق ارمانىن جۇزەگە اسىرا الادى، قوعامدىق قۇرىلىستىڭ اسەمدىگىنە قول جەتكىزەدى. پەيىش ا+ۆ-نىڭ كومەگىمەن قالپىنا كەلەدى. وركەنيەت قول جەتكىزگەن دەڭگەيدە دالدىك — سۇلۋلىقتىڭ قاجەتتى تەتىگى؛ عىلىمي پىكىر كوركەمدىك سەزىمگە كومەكتەسىپ قانا قويماي، تولىقتىرادى دا؛ ارمان ەسەپتەي ءبىلۋى كەرەك. باسقىنشى ونەرگە عىلىم جاۋىنگەردىڭ اتىنداي تىرەك بوپ قىزمەت ەتۋى كەرەك. بۇل تىرەكتىڭ سەنىمدى تىرەك بولا بىلگەنى اسا ماڭىزدى. وسى زامانعا اقىل-وي — گرەكيانىڭ دانالىعى، ونىڭ ات-ارباسى قىزمەتىن ءۇندىستان اتقارادى، سوسىن ءپىل مىنگەن ەسكەندىر زۇلقارنايىننىڭ ءوزى.
ءولى قاساڭ قاعيدالارعا توقىراپ قالعان نەمەسە اتاق قۋىپ ازعان ۇلتتار وركەنيەتتى العا جىلجىتۋعا قابىلەتسىز. التىن نەمەسە سول سەكىلدى باسقا پىرلەردىڭ الدىندا تاعزىم ەتۋ جان مەن ءتاندى جانە ەرىك-كۇشتى جانسىزداندىرادى. دىنمەن نەمەسە ساۋدامەن اسىرا اۋەستەنۋ حالىقتىڭ داڭقىنا كولەڭكە تۇسىرەدى، ونىڭ رۋحاني دەڭگەيىن تومەندەتەدى، كوكجيەگىن تارىلتادى، ميسسيونەر حالىققا ءتان قۇدايلىق جانە ادامي قاسيەتتەرىنەن بىردەي ايىرادى، ۇلى ماقساتىن جەتىلدىرمەي، كوكتەي سولدىرادى. ۆاۆيلوندا مۇرات بولعان جوق، كارفاگەندە مۇرات بولعان جوق. افينا مەن ريم وركەنيەت الاۋىن ساقتاپ، عاسىرلار تۇنەگىنەن امان الىپ شىقتى.
فرانسيا حالقىندا گرەكيا مەن يتاليا حالىقتارىنداعىداي قاسيەتتەردىڭ ءتورت كوزى تۇگەل فرانسيا سۇلۋلىعى جونىنەن افينا ارۋىنداي، ۇلىلىعى جونىنەن ريم ارۋىنداي.
وعان قوسا ونىڭ جۇرەگى مەيىربان. ول بارلىعىن دا بەرۋگە ءازىر. باسقا حالىقتارعا قاراعاندا ول قالتقىسىز بەرىلۋ مەن ءوزىن-وزى قۇربان ەتۋگە كوبىرەك قابىلەتتى. راس، ول قۇبىلمالى دا تۇراقسىزداۋ، ونىڭ كەيبىر الىپقاشتىلارعا قاۋىپتىلىگى دە وسىندا، ول بەزەكتەپ جۇگىرگەندە بۇل اياڭداپ جۇرەدى، ول اياڭداپ جۇرگەندە بۇل توقتاۋدىڭ قامىن ويلايدى. فرانسيادا تۇرپايى ماتەرياليزمنىڭ دەرتى بار، ونىڭ زاڭعار اقىل-ويى ارا-تۇرا فرانسۋزدىڭ ايبىنعا لايىقسىز، كادەگە اسسا ميسسۋري نەمەسە وڭتۇستىك كارولينا شتاتتارىندا عانا جۇزەگە اساتىن يدەيالارمەن لاستانادى. الىپتىڭ قاساقانا كىشكەنتاي بولىپ كورىنگىسى كەلسە، ەركى. كەيدە ۇلان-بايتاق فرانسيانىڭ ۇساق-ۇلان ەركەلىگى دە بولادى. بارى وسى.
بۇل ارادا قارسىلىق بىلدىرەتىن ەشتەڭە جوق. حالىقتار جارىق كۇن سياقتى تۇتىلۋىنا دا حاقىسى بار. بۇل وقا ەمەس، تەك جارىق ورالسا بولعانى، كۇننىڭ تۇتىلۋى تەك ماڭگى تۇنگە اينالماسىن دە. راۋان مەن تۇلەۋ — ۇقساس ۇعىمدار. كۇننىڭ جاڭادان شىعۋى ادامي "مەننىڭ" ءسوزسىز جاڭارۋىنا سايكەس كەلەدى.
دەرەكتەردى بايسالدىلىقپەن كەلتىرەيىك. بارريكاداداعى اجال نەمەسە قۋعىنداعى ءقابىر ءوزىن جانە ءوزى قۇرباندىققا شالۋ ءۇشىن قولدانۋعا كەلەتىن جانە الدىن الا كوزدەلگەن تاعدىر. ءوزىن-وزى قۇربان قىلۋدىڭ قازىرگى اتى — رياسىزدىق. مەيلى ىسىرىپ تاستالعاندار جىرىلا بەرسىن، قۋعىندالعاندار قۋعىندالا بەرسىن؛ ۇلى حالىقتارعا شەگىنسەڭدەر دە كوپ شەگىنبەڭدەر دەگەن تىلەك ايتۋمەن عانا شەكتەلەيىك. سىندارلى ويعا ورالۋ جەلەۋىمەن تىم تومەن ءتۇسىپ كەتپەيىك.
ءسوز جوق، ماتەريا دا، كوكەيكەستى قاجەتتەر دە، جەكە مۇددەلەر دە، اسقازان دا بار، الايدا اسقازاننىڭ تالابى بىردەن-بىر زاڭ بولۋىنا جول بەرۋدىڭ كەرەگى جوق. وتكىنشى ءومىردىڭ ءوز قۇقىعى بار، ماڭگىلىك ءومىردىڭ دە ءوز قۇقىعى بارىن مويىندايمىز. شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلىپ الىپ، سوسىن كەنەتتەن قۇلاۋعا دا بولادى، وكىنىشكە وراي مۇنداي جاعدايلار ءجيى ۇشىراسادى. مۇراتىنا جاقىنداپ قالعان ۇلى، داڭقتى حالىق كەنەت كىر-قوقىستى قازبالاپ، سونىڭ دامىنە ۇيرەنىپ كەتەدى؛ الدا-جالدا ودان فالستاف ءۇشىن سوكراتتى نەگە ىسىرىپ تاستادىڭ دەپ سۇراسا، "ويتكەنى مەملەكەت ادامدارىن جاقسى كورەمىن"، دەپ جاۋاپ بەرەدى.
بارريكاداداعى شايقاسقا ورالماس بۇرىن تاعى دا ءبىر ءسوز.
وسى ارادا ءبىز اڭگىمەلەگەلى وتىرعان ۇرىستار مۇراتقا مۇقالىپ بارىپ ۇمتىلۋ سياقتى بىردەڭە بۇعاۋداعى پروگرەسس اۋرۋعا شالدىعادى، تالما دەرتتىڭ قاسىرەتتى ۇستامالىلىعىنا ۇرىنادى. باستى قاتىسۋشىلارى قوعامنان قارعىس العان. شىن اتى "پروگرەسس" كىسى بولىپ تابىلاتىن درامامىزدىڭ قاتەرلى كەزەڭدەرىنىڭ ءبىرى، اكتىسى مەن انتراكتىسى، مىنە، وسىندا.
پروگرەسس! اۋزىمىزدان ءجيى شىعىپ كەتەتىن وسى ءۇندى لەبىزدە بارلىق ارمان-مۇڭىمىز جاتىر. وسىعان ۇيىعان يدەيانىڭ اتالمىش درامانىڭ ودان ءارى ورىستەۋىندە قىرۋار سىنداردى باستان كەشۋىنە تۋرا كەلەدى، تەك ونىڭ بەتىنە اق جابۋعا ءماجبۇر بوپ جۇرمەسەك بولعانى.
وقىرماننىڭ كوز الدىندا جاتقان كىتاپ باستان-اياق، تۇتاس جانە جەكە-دارا اۋىتقۋلارى مەن ەرەكشەلىكتەر جانە جەكەلەگەن ولقىلىقتارى بولا تۇرا جاماندىقتان جاقسىلىققا، جالعاندىقتان اقيقاتقا، سۇعاناقتىقتان ار-ۇياتقا، ىرىپ-شىرۋدەن تىرشىلىككە، حايۋاندىق تۇيسىكتەن بورىشتى تۇسىنۋگە، توزاقتان ۇشپاققا، بولىمسىزدىقتان قۇدايعا اپارار جولدى نۇسقايدى. شىعار جەرى — ماتەريا، جەتەر جەرى — جان-جۇرەك. باسىندا ازىرەيىل، اياعىندا پەرىشتە تۇرادى.
جيىرما ءبىرىنشى تاراۋ
باتىرلار
كەنەت شابۋىلدىڭ بارابانى قاعىلدى.
شابۋىل قۇيىنداي ۇيتقىپ باستالدى. قارساڭدا ءتۇن تۇنەگىن جامىلىپ دۇشپان ءابجىلانداي ءۇنسىز جورعالاپ، بارريكاداعا جاقىنداپ الىپتى. ەندى تاپايدىڭ تالتۇسىندە اشىق القاپتا اياق استىنان شابۋىل جاساۋ مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى شابۋىلداۋشىلاردىڭ جاندى كۇشى الاقانداعىداي كوز الدىندا؛ زەڭبىرەكتىڭ وكىرگەنى ەستىلدى دە اسكەر تارپا باس سالۋعا ۇمتىلدى. ىزالى دا ۇرىمتال ەكپىنمەن تۇراقتى جاياۋ اسكەردىڭ ۇلتتىق جانە مۋنيسيپالدىق گۆارديانىڭ جاياۋ ساپىمەن نىعايتىلىپ، قۇجىناعان شۋلى توبىردىڭ قاراسىنا ارقا سۇيەگەن قۋاتتى كولونناسى بارابان دابىلىمەن كوشەگە جۇگىرىپ شىعىپ، الدارىنا ساپەرلاردى سالىپ كەرنەيلەتە ءجۇرىپ، مىلتىقتارىنىڭ سۇڭگىسىن سەرتە ۇستاپ، جاۋعان وقتىڭ استىمەن قابىرعا قۇلاتاتىن جەز تارانمەن تۋرا بارريكاداعا دۇرسە قويا بەردى.
قابىرعا سوققىعا شىدادى.
كوتەرىلىسشىلەر قۇتىرىنا اتتى كەپ. قورشاۋعا الىنعان بارريكادانىڭ قىر ارقاسى اتىستان جارق-جۇرق ەتىپ جاتتى. شابۋىلدىڭ تاسقىندى بولعانى سونداي، بۇكىل بارريكادا ءبىر ساتتە شابۋىلشىلاردىڭ تاسقىن سەلىنە اينالدى. ارىستاننىڭ جابىلعان يتتەردى سىلكىپ تاستايتىنىنداي، قامال سولداتتاردى سەرپىپ تاستاپ، تەڭىزدىڭ كوبىگى جاپقان جارتاس قۇساپ، شابۋىلشىلدىڭ قۇجىناعان توبىنان ءمىز باقپاي كارىن تىگىپ، قاھارلانىپ قاراۋىتتى دا تۇردى.
شەگىنۋگە ءماجبۇر بولعان كولوننا ساپ قۇراپ سۇمدىق اشىق جاعدايدا كوشەدە قالىپ، قورعاننان دۇركىن-دۇركىن اتىلعان وققا مىلتىقپەن ىزالانىپ جاۋاپ قاتتى. وتشاشۋدى كورگەن كىسى ايقىش-ۇيقىش قايشىلانعان جاي وتىنداي شاشىراعان ساۋلەلەردى ەسىندە ۇستار ەدى، ولاردى ادەتتە وت شوعىرى دەيدى. ولار ەندى سول وت شوعىرىن تىك ەمەس، كولبەۋ جاعدايدا كوز الدىنا كەلتىرسىن، ۋىلداعان وقتار، بىتىرا مەن كارتەچ وت جەبەسىن بۇرشاقتاي جاۋدىرىپ، تەك ءولىم سەبەدى. بارريكادا وسى بۇرشاقتىڭ استىندا قالدى.
ەكى جاق تا بىردەي جانكەشتىلىكپەن جانىپ-كۇيدى. باتىلدار ءتىپتى تاعىلاردىڭ ەسسىزدىگىنە بوي ۇرىپ، جان اياماس ەرلىككە بارىپ، ءوز ءومىرىن قۇربان قىلۋدان دا تايىنعان جوق. ول داۋىردە ۇلتتىق ۇلانداردىڭ سولداتتارى باياعى افريكانى جاۋلاعانداعى زۋاۆتارداي توبەلەسەتىن. اسكەرلەر ۇرىستى بىتىرگىسى كەلدى، ال كوتەرىلىسشىلەر جالعاستىرعىسى كەلدى. جاستىق پەن دەنساۋلىقتىڭ گۇلدەپ تۇرعان شاعىندا جانتالاستى سوزا ءتۇسۋ دەگەنىڭ ەندى ەرلىك ەمەس، ەسسىزدىك. ۇرىسقا ءاربىر قاتىسۋشىنىڭ اجال ساعاتى شەكسىز سوزىلدى. كۇللى كوشە ولىكتەرگە كومىلدى.
بارريكادانىڭ ءبىر شەتىندە — انجولراس، ءبىر شەتىندە ماريۋس تۇردى. باسىندا قورعانىستىڭ بارلىق جوسپارى بار انجولراس ءوزىن ساقتاپ، تاسانى پانالاپ تۇردى؛ ونىڭ وقاتارى تۇبىنەن ءۇش بىردەي سولدات بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءولىپ ءتۇستى، ولار ءبىراق ونى بايقاعان جوق. ماريۋس تاسا ىزدەمەي ۇرىستى. ول قابىرعادان كىندىگىنەن جوعارى كوتەرىلىپ، جاندى نىسانا قۇساپ تۇردى. ساراڭنان اسقان ىسىراپقوي جوق، قىمتانعىسى كەلگەندە وزىنەن ەشتەڭە ايامايدى، ال ايقاستا ويشىلدان اسقان قاتەرلى كىسى جوق. ماريۋس ويعا باتىپ، تۇنەرىپ، قاھارلى كورىندى. بارلىعى وعان تۇسىندەگى ءتارىزدى. ول قولىندا مىلتىعى بار ەلەس ىسپەتتى.
قورشاۋداعىلاردىڭ پاتروندارى بىتۋگە تاياۋ، ال ءازىل-قالجىڭدارى سارقىلار ەمەس. وزدەرىن شىر اينالعان اجال قۇيىنىنىڭ ورتاسىندا دا ولار كۇلكىدەن تىيىلار ەمەس.
كۋفەيراك جالاڭباس تۇرعان-دى.
— قالپاعىڭدى قايدا جىبەرگەنسىڭ؟ — دەپ سۇرادى بوسسيۋە.
— اقىر سوڭىندا ولار قالپاقتى يادرومەن ۇشىرىپ ءتۇسىرۋدىڭ امالىن تاپتى عوي، — دەپ جاۋاپ قاتتى كۋفەيراك.
مىسقىل وشپەندىلىكپەن الماستى.
— بۇل ادامداردى كىم ءتۇسىنسىن؟ — دەدى قاپالانا وتىرىپ فەيي، سوسىن بەلگىلى، ءتىپتى اتاقتى ادامداردىڭ ەسىمىن ساناپ شىقتى، ولاردىڭ اراسىندا ەسكى ارميادان دا بىرەۋلەر بولدى. — ولار بىزگە قوسىلىپ، كومەك كورسەتەمىز دەپ ۋادە بەرىپ، ار-وجدانىمەن ءتىپتى انت ىشكەن دە ەدى، وزدەرى جانە ءبىزدىڭ كومانديرلەرىمىز، كورمەيسىڭدەر مە ساتىپ كەتكەندەرىن.
كومبەفەر مىسقىلداي جاۋاپ قاتتى:
— كەيبىر كىسىلەر ار-وجدان ەرەجەسىن جەردە وتىرىپ جۇلدىزداردى باقىلايتىن استرونومداي تىم الىستان ساقتايدى.
بارريكادا قار تۇسكەندەي پاترونداردىڭ جىرتىلعان گيلزالارىمەن كومىلدى دە قالدى.
قورشاپ تۇرعانداردىڭ سان جاعىنان ارتىقشىلىعى تومەن، ال كوتەرىلىسشىلەردىڭ پوزيسيالىق ارتىقشىلىعى بار. ولار قابىرعانىڭ ۇستىنە شىعىپ الىپ سولداتتاردى تىكە اتادى، ال قورشاپ تۇرعاندار ولىكتەرگە سۇرىنە-مۇرىنە قۇلاما وردان اۋپىرىمدەپ ارەڭ اتادى. مۇنداي تاسىلمەن تۇرعىزىلعان ءارى ءىش جاعىندا تىرەۋلەرى بار بارريكادا ساناۋلى ادامداردىڭ تۇتاس ارميانى قاتەردە ۇستاۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن. سوعان قاراماستان شابۋىلداۋشى ارميا ۇدايى تولىعىپ، كوبەيە وتىرىپ، وق نوسەرىنىڭ استىندا بىرتە-بىرتە جاقىنداپ، ادىم سايىن باياۋ، ءبىراق بۇلجىماي بارريكادانى ارميا قۇرساۋلاپ قىسا ءتۇستى.
شابۋىل بىرىنەن سوڭ ءبىرى ۇدەي ءتۇستى. ءقاۋىپ كۇشەيدى. مىنە، شانۆرەري كوشەسىندەگى مىناۋ ۇيىلگەن تاستا ترويانىڭ قابىرعاسىنداعىعا لايىق ۇرىس قىزدى دا كەتتى. تيتىقتاعان شوقپىت شاپاندىلار، تاۋلىكتەن استام ءنار تاتپاي، كوز ىلمەگەن كىسىلەر، ءبىر دۇركىن اتىپ، ەكىنشىگە وق ىزدەپ، اقتارعان قالتاسىنان ەشتەڭە تاپپاعان كوبى جارالى، جاراسىن كىر شۇبەرەكپەن تاڭعىزعان، كيىمدەرى تۇگەل قانعا بويالعان، تۇككە اسپايتىن مىلتىقپەن، تات باسقان قىلىشپەن قارۋلانعان مىسكىندەر شەتىنەن الىپقا اينالدى. بارريكاداعا ون رەت شابۋىل جاساپ، ونىڭ بيىگىن الىپ، ىشكە دە ەندى، ءبىراق ءوزىن الا المادى.
بۇل كۇرەس جونىندە ماعلۇمات جاساقتاعىڭىز كەلسە، وسىناۋ ىزا-كەك كەرنەگەن جۇرەكتەردىڭ الاۋلاعان جالىنى لاپىلداپ بوي بەرمەي بارا جاتقان ءورتتى كوز الدىنا كەلتىرىڭىز. ول ايقاس ەمەس قىپ-قىزىل بوپ قىزعان پەشتىڭ كومەيى بولدى، اشىپ قالساڭ اۋزىنان اق جالىن اتىلادى، ادامداردىڭ ىزادان ءوڭى دە وزگەرىپ كەتكەن. ولار ەندى كىسى ەمەس، اشۋ-ىزامەن جالىنداعان جاۋىنگەرلەر، ولاردىڭ بەتىنە قاراۋدىڭ ءوزى دە قورقىنىشتى، قىزىل كۇرەڭ ءتۇتىننىڭ ورتاسىندا ارلى-بەرلى جۇگىرىپ جان ۇشىرىپ جۇرگەن سوعىستىڭ سۇر كەسىرتكەسى. وسىناۋ الاپات ۇرىستىڭ بارلىق ساحناسىن سيپاتتاۋدان جانە ءبارىن بايانداۋدان ءبىز باس تارتامىز. ۇرىستى بەينەلەگەن ون ەكى مىڭ ولەڭدى توپتاستىرۋ ءبىر عانا ەپوپەيانىڭ ماڭدايىنا جازىلعان.
"سەمسەر ورمانى" اتانعان ءتاڭىردىڭ ون جەتى ءتۇپسىز تەرەڭىنىڭ ەڭ قورقىنىشتىسى ءبراحمانيزمنىڭ توزاعىن ەسكە تۇسىرەدى بۇل ۇرىس. جۇدىرىق جۇمساپ، كەۋدە مەن كەۋدە قاعىستىرىپ قولما-قول توبەلەسىپ، قىلىش سىلتەسىپ، الىستان دا، جوعارىدان دا، تومەننەن دە، ءۇيدىڭ شاتىرىنان دا، ءلايلىحانانىڭ تەرەزەسىنەن دە، جەرتولەنىڭ جەلدەتكىشىنەن دە — كوتەرىلىسشىلەر كىرگەن جەردىڭ بارىنەن اتىستى. ولاردىڭ بىرەۋى الپىسقا قارسى شايقاستى. "كورينفتىڭ" جارتىلاي وپىرىلعان قاسبەتى سۇمدىق، ادام كورگىسىز ەدى. كارتەچ ايعىزداعان، اينەگى كۇل-پارشا تەرەزە جوباسى جوق تەسىككە اينالىپ، شوي تاستار عانا ءۇيىلىپ جاتىر. بوسسيۋە وپات بولدى؛ فەيي وپات بولدى؛ كۋرفەيراك وپات بولدى، جولي وپات بولدى؛ كەۋدەسىنە ءۇش جەردەن سۇڭگى سۇعىلعان كومبەفەر جارالى سولداتتى كوتەرگەلى ەڭكەيىپ جاتىپ ءجانتاسىلىم ەتىپ، اسپانعا عانا قاراپ ۇلگەردى.
ماريۋس ءالى ايقاسىپ ءجۇر، بىرنەشە رەت جارالاندى، جاراسىنىڭ كوبى باس جاعىندا، بۇكىل بەت-اۋزى قانجوسا، قىزىل ورامال تارتىپ العان سياقتى.
جالعىز انجولراس قانا جارالانعان جوق. وعان قارۋ جەتپەي قالعاندا كوتەرىلىسشىلەردىڭ بىرەۋى قولىنا سەمسەر ۇستاتا سالدى. ەندى وندا سىنعان سۇڭگىلەردىڭ تورتەۋىنىڭ سابى قالدى؛ مارينيان تۇبىندەگى سوعىستا فرانسيسك ءى-نىڭ قولىندا قالعان سەمسەر سىنىعى بۇعان جەتپەيتىن.
گومەر ايتادى: "ديومەد باقىتتى اريزبادا تۇراتىن تيەۆفرانييدىڭ ۇلى اكسيلدى ءولتىردى؛ مەكيستەيدىڭ ۇلى ەۆريال درەستى و دۇنيەگە اتتاندىردى، وفەلتيي، ەسەپ جانە سۋ پەرىسى ابار باررەيا مەن جانى دا، ءتانى دە پاك بۋكوليوننان تۋعان پەداستىڭ ءومىرىن ءۇزدى؛ ۋلليس پيديت پەركوسييسكييدى؛ انتيلوح ابلەردى، پوليپەت استيالدى، پوليدامانت — وت كيللەنەيسكييدى، تيەۆكر ارەتاوندى مەرت قىلدى؛ مەگانتيي ەۆريپيلدىڭ نايزاسىنان قازا تاپتى. باتىرلاردىڭ پاتشاسى اگامەمنون سىلدىراپ اققان ساتنيون وزەنى ەتەگىن شايىپ جاتاتىن جوعارى تۇرعان قالانىڭ تۋماسى ەلاتتىڭ جوقتاۋىن ءبىر-اق اسىردى. ءبىزدىڭ ەجەلگى ەپيكالىق داستانداردا وتتى ايبالتامەن قارۋلانعان ەسپلانديان ءداۋ ماركيز سۆانتيبورعا شابۋىل جاساعاندا الىپ قورعانىسقا كوشىپ، وعان جەردەن جۇلىپ الىپ مۇنارالاردى لاقتىرادى. ءبىزدىڭ كونە فرەسكالاردا ەكى گەرسوگ، سالت اتقا ءمىنىپ جاۋىنگەرلىك ساۋىت كيىپ، قالقانىندا ەلتاڭباسى، باسىندا دۋلىعاسى بار برەتونسكيي مەن بۋربونسكيي بەينەلەنگەن؛ تەمىر ەتىكتى، تەمىر قولعاپتى ولار قولىندا گۇرزىسى بار، دۋلىعاسىنىڭ تەمىر پەردەسىن اشىپ تاستاپ، ءبىرى اقكىس ىشىكتى، ءبىرى كوگىلدىر شاپاندى ولار ءبىر بىرىنە قۇيعىتىپ قارسى ۇمتىلادى؛ گەرسوگ برەتونسكيي ءتاجدىڭ ەكى تىسشەسى اراسىنداعى ارىستان بەينەسىندە، ال گەرسوگ بۋربونسكيي دۋلىعا پەردەسىنىڭ الدىنداعى ۇلكەن لالاگۇلمەن ورنەكتەلگەن. جالپى ۇلىلىعىمەن جارقىلداپ كورىنۋ ءۇشىن يۆون قۇساپ قولىنا گەرسوگتىڭ شوشاق دۋلىعاسىن، ەسپلانديان قۇساپ قولىنا جالىن ۇستاپ وتىرۋدىڭ، ءپوليدامانتتىڭ اكەسى فيلەس قۇساپ ەرلەردىڭ يەسى ياپەتتىڭ سىيلىعى دەپ تاماشا جاۋىنگەرلىك ساۋىت الدىرۋدىڭ قاجەتى جوق. مىنە، قاراپايىم سولدات، بوستىڭ نەمەسە ليمۋزەننىڭ كەشەگى شارۋاسى، ليۋكسەمبۋرگ باعىندا بالا ويناتقان بيكەنىڭ توڭىرەگىندە اينالشىقتاعان بوزبالا، جالقىن شاشى جەلكىلدەگەن اقسارى ستۋدەنت، اناتوميالىق دارى-دارمەكتەر مەن كىتاپتارعا شۇقشيعان، ساقال-مۇرتىن ءالى قايشىمەن الاتىن جەتكىنشەك وسى ەكەۋىن الىپ، كەۋدەسىنە بورىش سەزىمىن جەلپىپ، بۋشر قيىلىسىنا نەمەسە پلانش-ميبرە تۇيىعىنا قويىپ، بىرىنە ءوزىنىڭ تۋى، ەكىنشىسىنە مۇراتى ءۇشىن ايقاس دەپ بىرىنە ءبىرىن قارسى ايداپ سالشى، مەيلى ولار وتان ءۇشىن شايقاسىپ ءجۇرمىن دەپ ويلاسىن-اق، سوندا نە شىعار ەكەن؟ ۇلان-اسىر ۇرىس باستالادى دا، جاياۋ اسكەر مەن مەديك-ستۋدەنتتىڭ ادامزات كۇرەسىپ جاتقان ۇلى ەپيكالىق ارەناعا جەكپە-جەككە شىققان كولەڭكەسى تۇسەدى، ول ليكيا پاتشاسى مەگاريوننىڭ، تاڭىرگە تەڭ قۇدىرەتتى اياكستىڭ تەمىر قۇشاعىنا تاپسىرىلعان جولبارىستار وتانىنىڭ كولەڭكەسىنە تەڭەلەدى.
جيىرما ەكىنشى تاراۋ
ادىمنان سوڭ ادىم
بارريكادانىڭ قاراما-قارسى شەتىندە جەتەكشىلەردەن انجولراس پەن ماريۋستەن باسقا ءتىرى ەشكىم قالماي، كۋرفەيراك، جولي، بوسسيۋە، فەيي جانە كومبەفەردىڭ ارقاسىندا ۇزاق ۋاقىت امان تۇرعان ورتالىق تۇسى دا سىر بەردى. زەڭبىرەكتەر وتۋگە بولارلىق ۇلكەن تەسىك جاساي الماعانمەن، قورعاننىڭ ورتا تۇسىنا قابىرعانىڭ جوعارعى جاعىن ءالسىن-السىن ۇرعان يادرومەن وپىرىپ جارتىلاي شەڭبەر جاسادى، ىشكە دە، سىرتقا دا قۇلاعان سىنىقتاردان ەكى جاقتا دا قۇلاما جار پايدا بولدى. سىرتقى جار شابۋىل ءۇشىن قولايلى كولبەۋ جازىق بولىپ شىقتى دا قالدى.
وسىنى كورىپ قورشاپ تۇرعاندار شەشۋشى شابۋىلعا شىقتى، ونىسى ءساتتى دە بولدى. جاياۋ اسكەرلەر تىزىلگەن ساپپەن سۇڭگىلەرىن شوشاڭداتىپ جۇگىرە باسىپ العا وڭمەڭدەدى، ءوق-دارى ءتۇتىنىنىڭ اراسىنان بەكىنىستىڭ ەڭ بيىگىندە تۇرعان شابۋىل كولونناسىنىڭ العىنشىلارى تۇردى. وسىمەن شارۋا ءبىتتى. ورتالىقتى قورعاپ تۇرعان كوتەرىلىسشىلەر توبى تىراعايلاپ قاشا باستادى.
سوندا عانا ولاردىڭ ساناسىندا بۋالدىر بولسا دا ءومىر سۇرۋگە دەگەن ءبىر تىلەك وياندى. ورمانداي سامساعان مىلتىقتاردىڭ نىساناسىندا تۇرىپ تا ولاردىڭ ولگىسى كەلمەدى. ءوزىن ءوزى قورعاۋ تۇيسىگى ىر ەتە قالىپ، ادام بويىنان جىرتقىش اڭ وياناتىن ءسات بولادى، بۇلاردىڭ دا سول ءمينوتى سوقتى. ولاردى بارريكادانىڭ تىرەۋى بولىپ تۇرعان التى قابات بيىك ۇيگە تىقسىردى. بۇل ۇيدەن ولار جان ساۋعالايتىن پانا تابار ەدى. ءبىراق ول تارس جابىلىپ، تاس بوپ تومەننەن جوعارىعا دەيىن قاتىپ قالعان ءتارىزدى. جاياۋ اسكەر جاساعى قورعاننىڭ ىشىنە كىرگەنشە ەسىكتەر اشىلىپ، جابىلىپ تا ۇلگەرەتىن ەدى عوي، سوندا ول ەسىكتەر تورىققان پەندەلەرگە ءومىر سىيلاعان بولىپ شىعار ەدى. جانە ءۇيدىڭ ارعى بەتىندە كوشەگە شىعاتىن ەسىكتەر بار، ول دەگەنىڭ قاشۋعا مۇمكىندىك، ءتىپتى كەڭىستىك ەمەس پە. ولار مىلتىقتارىنىڭ دۇمىمەن، اياقتارىمەن ەسىكتەردى تارسىلداتا سوعىپ، كومەك سۇرادى، قولدارىن جايىپ جالىندى، ايقايلادى. الايدا ولارعا ەشكىم دە ەسىك اشپادى. تەك ءۇشىنشى قاباتتىڭ جابىق تەرەزەسىنەن ولگەن ادامنىڭ باسى سالبىراپ ولارعا قارادى دا تۇردى.
انجولراس پەن ماريۋس امان قالعان سەگىز ادامدى ەرتىپ ولارعا كومەككە ۇمتىلدى. "ءارى قاراي ءبىر قادام دا جاساماڭدار" دەپ سولداتتارعا ايعاي سالدى انجولراس، بۇيرىعىن تىڭداماعان وفيسەردى ول اتىپ سالدى. ول "كورينفتىڭ" قابىرعاسىندا، قورعاننىڭ ىشكى البارىندا ءبىر قولىنا سەمسەر، ءبىر قولىنا كارابين ۇستاپ، ءلايلىحانانىڭ ەسىگىن اشىپ، ونى شابۋىلشىلاردان قورعاشتاپ تۇردى. رۋحى جىعىلىپ، ەڭسەسى تۇسكەندەرگە ول ايقايلاپ: "ەركىندىككە شىعاتىن جالعىز-اق ەسىك بار، ول مىناۋ!" دەپ كورسەتتى. جالعىز ءوزى تۇتاس باتالونعا قارسى تۇرىپ، دەنەسىمەن جولداستارىن تاسالاپ، ولاردىڭ شەگىنۋىنە جاعداي جاسادى، ءبارى بىردەن ەسىككە ۇمتىلدى. ءوزىنىڭ كارابينىن تاياق ورنىنا جۇمساپ، سەمسەرلەسۋدەگى "ديىرمەن ءادىسىن" قولدانىپ، جان-جاعىنان كەزەنگەن سۇڭگىلەردى سەمسەرمەن جايعاپ، ەڭ سوڭعى بوپ ەسىككە كىردى؛ ەڭ سۇمدىق ءسات ەندى باستالدى، سولداتتار تۇرا ۇمتىلىپ كىرۋگە لاپ قويعاندا كوتەرىلىسشىلەر ەسىكتى ىشتەن جاۋىپ الۋعا كىرىستى. ەسىكتىڭ سارت ەتىپ قاتتى جابىلعانى سونداي، تۇتقاعا جارماسقان ءبىر سولداتتىڭ ساۋساقتارىن قيىپ ءتۇسىپ، ولارى بوساعاعا جابىستى دا قالدى.
ماريۋس سىرتتا قالدى. وق ونىڭ بۇعاناسىن پارشالاپ كەتتى؛ ەستەن تانىپ، ەندى قۇلايتىن شىعارمىن دەپ ويلادى ول. سول ءسات ول كوزىن جۇما بەرگەندە بىرەۋدىڭ قۋاتتى قولى ۇستاي العانىن ءتۇيسىندى، شوشىنعان سانادان كوزەتتا تۋرالى سوڭعى ەستەلىك جالت ەتىپ: "تۇتقىنعا تۇسكەن ەكەنمىن. ەندى مەنى اتىپ تاستايدى عوي"، دەگەن ءبىر سەزىك سۋماڭ ەتە قالدى.
ءلايلىحاناعا كەپ بوي تاسالاعان جاۋىنگەرلەردىڭ اراسىنان ءماريۋستى كورە الماي انجولراس تا تۇتقىنعا ءتۇسىپ قالعان ەكەن عوي دەپ ويلادى. الايدا مۇنداي ساتتە اركىم-اق ءوز تاعدىرى تۋرالى ويلايدى عوي. انجولراس ەسىكتىڭ ىلگەگىن سالىپ، ىسىرماسىن يتەرىپ، قۇلپىن كىلتىمەن ەكى بۇراپ جاۋىپ تاس بەكىتىپ تاستادى، سول كەزدە سىرتتان ونى قۇتىرىنا تارسىلداتىپ، سولداتتار مەن ساپەرلەر بالتانىڭ ۇڭعىسىمەن دە، مىلتىقتىڭ دۇمىمەن دە سوقتى. شابۋىلشىلار ەندى وسى ەسىكتىڭ ماڭىنا شوعىرلاندى. ءلايلىحاناعا شابۋىل باستالدى.
سولداتتار قۇتىرىنىپ كەتتى.
ولاردى الدىمەن ارتيللەريا سەرجانتىنىڭ اجالى ىزا قىلىپ، ەڭ باستىسى كوتەرىلىسشىلەر تۇتقىنداردى قورلايدى ەكەن، ءلايلىحانادا باسى كەسىلگەن ءبىر سولداتتىڭ ولىگى جاتىر دەيدى دەگەن شابۋىل باستالاردان بىرەر ساعات بۇرىن تاراعان وسەك-اياڭ ءتىپتى شامىرقاندىرىپ، شىدامنان شىعارىپ جىبەردى. ادەتتە مۇنداي ويدان شىعارىلعان قاتەرلى وسەك-اياڭ ءوزارا سوعىستاردا ءجيى تارايدى، كەيىنگى كەزدە وسىنداي جالا ترانسنونەن كوشەسىندە اپاتقا اكەپ سوقتى.
ەسىك ابدەن بەكىتىلگەندە انجولراس جولداستارىنا:
— ءبىز ءومىرىمىزدى قىمباتقا ساتۋىمىز كەرەك، — دەدى.
سوسىن مابەف پەن گاۆروش جاتقان ۇستەلگە كەلدى. قارا جابۋدىڭ استىندا قيمىلسىز قاتىپ قالعان ۇلكەندى-كىشىلى ەكى دەنەنىڭ بارى بىلىنەدى، ال جۇزدەرى اقىرەتتىڭ بۇكتەسىنەن ارەڭ بولجانادى. جامىلعىنىڭ استىنداعى قولدار ۇستەلدەن سالبىراپ جاتىر. ول شالدىڭ قولى ەكەن.
انجولراس ەڭكەيىپ ونىڭ راحمان قولىن، قازا بولعان كەزدە ماڭدايىنان سۇيگەندەي قۇرمەتپەن ءسۇيدى.
وسى ەكى ءسۇيۋ انجولراستىڭ ومىرىندەگى العاشقى ءسۇيۋ ەدى.
اڭگىمەمىزدى ىقشامدايىق. بارريكادا ەجەلگى فيۆانىڭ قاقپاسىنداي قورعالدى، ءلايلىحانا ساراگوساداعى ۇيدەي كۇرەستى. قابارعان، قاسارعان قايسارلىقپەن قورعاندى. ەشقانداي اياۋشىلىق بولمادى. ەشقانداي كەلىسسوز جۇرگىزىلمەدى. كىسىلەر ءولتىرۋ ءۇشىن ولىمگە كەلىستى.
سيۋشە: "بەرىلىڭدەر!" دەگەندە، پالافوكس: "جوق! زەڭبىرەكتەن وق توكتىك، ەندى قانجارعا كوشەمىز" دەپ جاۋاپ بەرگەن ەمەس پە. سول سياقتى گيۋشلۋ ءلايلىحاناسىنا شابۋىل كەزىندە ءبارىن دە كورۋگە بولاتىن ەدى: تەرەزە مەن شاتىردان شويتاستار قورشاپ تۇرعاندارعا بۇرشاقتاي جاۋدى، سۇمدىق جاراقاتتانعان سولداتتار دولدانىپ جىندانىپ كەتە جازدادى، شابۋىلدىڭ دولىلىعى، قارسىلىقتىڭ قايسارلىعى ەسىكتى قيراتىپ ىشكە كىرگەندە ەسسىز توپاس پىشاقتاسۋعا ۇلاستى. ءلايلىحاناعا باسا كوكتەپ كىرىپ، سىنعان ەسىكتىڭ تاقتايلارىنا سۇرىنە-قابىنا ەنگەن شابۋىلداۋشىلار استىڭعى قاباتتان بىردە-بىر جاۋىنگەردى تاپپاي دال بولدى. استىڭعى زالدىڭ ورتاسىندا اينالمالى باسپالداق جاتىر، ءبىراق ورتاسىنان بالتامەن قاق بولىنگەن، سوسىن اقتىق دەمىن كۇتىپ جاتقان بىرنەشە جارالى كوزگە شالىندى، ءتىرى قالعاندارىنىڭ ءبارى ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلىپ، بالتالانعان باسپالداق تۇرعان توبەدەگى ليۋكتەن وق جاۋدىردى. سوڭعى پاتروندار سوعان جۇمسالدى. بارلىعى جۇمسالىپ بولعان سوڭ باسى باسكە تىگىلگەن، ءبىراق ءالى قاتەرلى قارسىلاستاردا نە وق، نە ءوق-دارى قالماعان سوڭ ەكى-ەكىدەن شولمەك الىپ قارۋلاندى، بۇل انجولراستىڭ ساقتىق قور بولسىن دەپ ساقتاتىپ قويعان شولمەكتەرى، ەندى سىنعاق بولسا دا قاھارلى كۇرزىگە اينالعالى تۇر. شولمەكتەردىڭ ىشىندەگى ازوت قىشقىلى ەدى. ءبىز وسىناۋ قاندى قاساپتىڭ ەشتەڭەسىن قالدىرماي، بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بايانداپ وتىرمىز. اتتەگەن-اي، قورشاۋداعىلار قولىنا نە تۇسسە، سونىمەن سوعىسادى. گرەكتەردىڭ وتى ارحيمەدتىڭ اتاعىن ورتەي العان جوق، قايناعان قارا مايعا باياردتىڭ اتاق-داڭقى كۇيىپ كەتكەن جوق. سوعىستا ءبارى دە سۇمدىق، بۇل ارادا تاڭداپ جاتۋعا مۇرشا قايدا. شابۋىلشىلاردىڭ تومەننەن جوعارى قاراي اتقان وقتارى اجالدى بولدى. ليۋكتىڭ اينالاسى ولگەندەردىڭ باسىنان كورىنبەي كەتتى، ولاردان سورعالاعان قان جىلعالانىپ، بۋلانىپ جاتىر. اۋادا ادام ايتقىسىز گۇرسىل؛ كۇيدىرەردەي قويۋ ءتۇتىن قاندى ۇرىستى مۇنارىمەن تۇمشالاپ تاستادى. توزاق ۇرىسىنا قاتىسۋشىلار ادامدىق بەينەدەن مۇلدەم ايىرىلدى. ايقاسىپ جاتقاندار الىپتار مەن داۋلەر ەمەس، ۇرىس سۋرەتى گومەردەن گورى ميلتون مەن دانتەنى كوبىرەك ەسكە تۇسىرەدى. جىن پەرىلەر شابۋىل جاساپ، ەلەستەر قورعانعان ىسپەتتى.
بۇل ادام ايتقىسىز الاپات قاھارماندىق بولدى.
جيىرما ءۇشىنشى تاراۋ
اش ورەست پەن MAC پيلاد
اقىر اياعىندا باسپالداقتىڭ قالدىعىن پايدالانىپ، ءبىرىنىڭ يىعىنا ءبىرى شىعىپ، قابىرعامەن ورمەلەپ يتارقادان ۇستاپ، ليۋكتىڭ جيەگىندە تۇرعانداردى قىلىشپەن جايعاپ، جيىرما شاقتى شابۋىلشى — سولداتتارى مەن ۇلتتىق جانە مۋنيسيپيالدىق ۇلاندارى ارالاس، بارلىعى دەرلىك جارالى، بەتتەرى تىلىنگەن، كۇيگەن، كوزدەرى قانعا تولعان جىرتقىشتاي ەشتەڭە كورمەي ەكىنشى قاباتتىڭ زالىنا ءوتتى. اياعىنان تىك تۇرعان ءبىر عانا ادام قالىپتى، ول — انجولراس. وندا پاترون دا، سەمسەر دە قالماپتى. قولىنا كارابيننىڭ ءدىڭىن ۇستاپ تۇر، ءدۇمىن ءبىر سولداتتى باستان سوققاندا سىندىرىپتى. شابۋىلشىلاردان بيليارد ۇستەلىمەن قورعانىپ زالدىڭ تۇكپىرىنە قاراي شەگىندى. ءتىپتى، وسى قالپىنداعى ونىڭ تاكاپپار كوزقاراسى، جوعارى كوتەرگەن باسى، مىلتىقتىڭ سىنىعىن مىقتاپ ۇستاپ تۇرعان قولى سونشالىق ۇرەي تۋعىزىپ، ەشكىم جاقىنداي الماي، توڭىرەگىندە بوس ورىن قالدى.
— مىنە، ولاردىڭ سەركەسى! — دەگەن ايقاي ەستىلدى. — ارتيللەريستى ولتىرگەن وسىنىڭ ءوزى. ول باراتىن جەرىنە بارعان ەكەن، ءبىز ءۇشىن وسىنىسى جاقسى. بارعان جەرىندە قالسىن. سول جەردە اتىپ تاستايمىز.
كارابيننىڭ سىنىعىن لاقتىرىپ تاستاپ، ەكى قولىن ايقاستىرىپ، كەۋدەسىن وققا توستى.
— اتىڭدار، — دەدى انجولراس.
اجال الدىنداعى وجەتتىك ادامداردى قاشاندا باۋراپ الادى. اجالدى قارسى الۋعا ءازىر ەكەنىن ءبىلدىرىپ، ەكى قولىن ايقاستىرىپ كەۋدەسىنە قويعاندا شابۋىلدىڭ قۇلاق جارعان گۋىلى ساپ تىيىلىپ، الاس-كۇلەس اياق استىنان سالتاناتتى تىنىشتىققا اۋىسىپ، سىلتىدەي تىندى. قارۋسىز دا قيمىلسىز انجولراستىڭ قاھارلى ايبىنى ىزا-شۋدى اۋىزدىقتاپ، وسىناۋ بىردە-بىر رەت جارالانباعان جىگىت، وركوكىرەك، سۇلۋ، ءۇستى-باسى قان-قان بولعانىنا قاراماي ءمىز باقپايتىن، ءوزىن وق المايتىنىنا سەنىمدى جاس جالعىز عانا وكتەم دە بايسالدى كوزقاراسىمەن ءوزىن ولتىرۋگە ءازىر ىزاقور توبىردىڭ قۇرمەتىن تۋعىزىپ تۇر. سۇڭعاق بويى، سۇلۋ سىمباتى ونىڭ ار-كوركىنە ءدال وسى ساتتە ايرىقشا كوز قارىقتىرار جارقىندىق بەرىپ تۇر؛ الماعايىپ تاۋلىكتىڭ ءون بويىندا ول باياعى قىزىلشىرايلى قالپىنان تانباي، وق تا، وت تا المايتىن ادامداي شارشاپ-شالدىعۋدى بىلمەي ءۇرجاڭا بولىپ ءجۇردى. زايىرى، كەيىن اسكەري سوتتىڭ الدىندا سويلەگەن كۋالاردىڭ بىرەۋى سول تۋرالى ايتقان بولۋى كەرەك، "وندا ءبىر بۇلىكشى بولدى، مەنىڭ ەستۋىمشە جۇرت ونى اپوللون اتاپتى"، دەگەن ەدى. انجولراستى كوزدەگەن ۇلتتىق ۇلانداردىڭ ءبىرى مىلتىعىن جەرگە ءتۇسىرىپ:
— مەن وزىمە گۇلدى اتقالى تۇرعانداي كورىندىم، — دەپتى.
ون ەكى سولدات ۆزۆود بولىپ زالدىڭ باسقا بۇرىشىندا انجولراسقا قارسى تۇرىپ ەدى، بارلىعى ءۇن-تۇنسىز مىلتىقتارىن لاقتىرىپ تاستادى.
— نىساناعا ال! — دەگەن سەرجانتتىڭ كومانداسى ەستىلدى.
وعان وفيسەر ارالاسىپ:
— توقتاي تۇرىڭدار! — دەدى.
سوسىن ول انجولراسقا قاراپ:
— كوزىڭىزدى تاڭسىن با؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق.
— ارتيللەريا سەرجانتىن ولتىرگەن ءسىز بە؟
— ءيا، مەن.
وسى كەزدە گرانتەر وياندى.
گرانتەردىڭ كەشەگى كەشتەن بەرى ءلايلىحانانىڭ ۇستىڭگى زالىندا باسىن ۇستەلگە سالىپ ۇيىقتاپ جاتقانى ەسىمىزدە عوي.
ول تولىق مانىندە ەجەلگى ءسوز ساپتاسى ولەردەي ماس دەگەننىڭ انىقتىعىن راستادى. جۋسان ءتۇنباسى مەن قارا سىرانىڭ جانە ءسپيرتتىڭ الاپات قوسپاسى ءوز دەگەنىن ىستەتىپ، ونى لەتارگيالىق ۇيقىعا جىقتى. ونىڭ وتىرعان ۇستەلى كىشكەنتاي بولعاندىقتان بارريكاداعا جاراماي، ونى ەشكىم قوزعاعان جوق. ول سول باياعى ۇستەلگە اسىلعان قالپى، باسىن ەكى قولىنا قويىپ ۇيىقتاعان بەتىنەن تىرپ ەتپەپتى. تۋرا قىسقى ۇيقىعا كەتكەن ايۋ سياقتى نەمەسە سورۋعا كىرىسپەگەن سۇلىك سەكىلدى ويانبايتىن ۇيقىنى قالاعانىنشا سوعىپتى. وعان ەشتەڭە دە اسەر ەتپەگەن سەكىلدى، اتىس تا، جارىلعان يادرو دا، بوراعان كارتەچ، زالدىڭ تەرەزەسىنەن تەسىپ ءتۇسىپ جاتقان وقتار دا، شابۋىلدىڭ قۇلاق تۇندىرعان گۇرسىلى دە قاپەرىنە كىرىپ شىقپاعان.
اداسقان ءبىر وق ونى ويانۋ قاجەتتىگىنەن قۇتقارادى دەپ سەنگەن سىڭايى بار ما، قالاي. اينالاسى تولعان ءمايىت، العاش قاراعاندا ول دا ماڭگى ۇيقىعا كەتكەندەردەن ەش ايىرعىسىز ەدى.
ماسكۇنەمدى شۋ ەمەس، تىنىشتىق وياتادى. وسى ءبىر قىزىققا سان مارتە نازار اۋداردىق. توڭىرەگىنىڭ ءبارى سالدىر-گۇلدىر قيراپ جاتىر، ال ول بولسا بۇرىنعىدان بەتەر قورىلعا باسقان، گۇرسىل بەينەبىر وبەكتەپ جاتقانداي ونى. الايدا انجولراستىڭ اينالاسىندا ۇيي قالعان تىنىشتىق گرانتەردى قالىڭ ۇيقىدان وياتۋعا سەبەپشى بولدى. ات بار پارمەنىمەن شاۋىپ كەلە جاتىپ توقتاي قالعاندا وسىلاي بولاتىنى بار. كۇيمەدە ۇيىقتاپ وتىرعاندار تاباندا ويانادى. گرانتەر دە اتىپ تۇردى، ۇيپا-تۇيپا، ءبىر كەرىلىپ كوزىن ءسۇرتتى دە ەسىنەپ جان-جاعىنا قاراپ ءبارىن ءتۇسىندى.
كەنەتتەن ايىعۋ جىرتىلعان پەردەنى ەسكى تۇسىرەدى. ونىڭ سىرتىندا نە تۇرعانىن العاش قاراعاندا-اق بىردەن بايقايسىڭ. زامات جادىڭدا ءبارى ءتىرىلىپ شىعا كەلەدى، وتكەن تاۋلىكتە نە بولعانىنان بەيحابار ماسكۇنەم دە ويانىپ ۇلگەرمەي ءبارىن ءتۇسىندى. ونىڭ ويى ايرىقشا ايقىندالىپ، مامىق لايلىمە لەزدە سەيىلىپ، اقىل-ەستى تۇمشالاعان تۇمان ايىعىپ، شىندىقتى انىق قابىلداۋعا ورىن بوساتادى.
بار نازارىن انجولراسقا تىگىپ تۇرعان سولداتتار بيلياردتىڭ ار جاعىنداعى بۇرىشقا جەتكەن گرانتەردى ءتىپتى بايقاعان جوق، سەرجانت بولسا "نىساناعا الىڭدار!" دەگەن بۇيرىعىن قايتالاعالى تۇرعاندا تاپ قاسىنان بىرەۋدىڭ قۇدىرەتتى ءۇنى ساڭق ەتتى:
— جاساسىن رەسپۋبليكا! مەن سولارمەن بىرگەمىن! — گرانتەر ورنىنان تۇردى.
ۇرىستىڭ اراي شۇعىلاسىن وعان قاتىسپاعاندىقتان كورە الماعان ماسكۇنەمنىڭ جانارى جارقىلداي وت شاشىپ، ءوزى دە مۇلدەم وزگەرىپ كەتتى.
— جاساسىن رەسپۋبليكا! — دەپ تاعى ءبىر ايقايلاپ، زالدى قاق جارىپ سەنىمدى قاداممەن كەلىپ انجولراستىڭ قاتارىنا كەپ تۇردى.
— ەكەۋمىزدى ءبىر-اق قۇرتىڭدار! — دەدى مىلتىقتاردىڭ اۋزىنا تۋرا قاسقايىپ قارسى تۇرعان انجولراسقا بۇرىلىپ:
— سەن بىرگە ولۋگە رۇقسات ەتەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى باياۋ عانا.
انجولراس جىميىپ ونىڭ قولىن قىستى.
كۇلكىسى ەزۋىنەن جينالماي جاتىپ مىلتىقتار گۇرس اتىلدى. سەگىز وق بىردەن تيگەن انجولراس قۇلاماي، قابىرعاعا سۇيەنىپ تىك تۇرىپ قالدى، وقتار ونى تۋرا شەگەلەپ تاستاعانداي.
تەك باسى عانا سالبىراپ كەۋدەسىنە ءتۇستى.
بىردەن ءولىپ تۇسكەن گرانتەر ونىڭ اياعىنا قۇلادى.
بىرنەشە ءمينوت وتكەندە سولداتتار جوعارعى قاباتتا جاسىرىنىپ قالعان سوڭعى كوتەرىلىسشىلەردىڭ كوزىن قۇرتۋعا كىرىستى. ولار اعاش تورلى شاتىردىڭ ەسىگى ارقىلى اتىستى. ۇرىس شاتىردىڭ ىشىندە دە ءجۇردى. ولگەندەردىڭ دەنەسىن تەرەزەدەن كوشە تابانىنا لاقتىرىپ تاستادى، كەيبىرەۋى ءتىپتى شالاجانسار جاتتى. سىنعان ومنيبۋستى كوتەرۋگە تىرىسقان ەكى جاياۋ اسكەردى شاتىردان كارابينمەن اتىپ ءولتىردى. سول ارادان ءبىر كۇرتەلىنى قارنىنا سۇڭگى تىعىپ لاقتىرىپ جىبەرىپ ەدى، بەيشارا كوشە تابانىندا بۇك ءتۇسىپ قىرىلدادى دا جاتتى. ءبىر سولدات پەن كوتەرىلىسشى جاعالاسىپ قالىپ، ەكەۋ دە جابىنقىش شاتىردان سىرعاناپ، بىرىنەن ءبىرى ايىرىلماي بىرگە قۇلاپ ءتۇستى. وسىنداي ايقاس جەرتولەدە دە بولدى. اتىس، ءدۇبىر، انايى ايقايدان قۇلاق تۇنادى. سوسىن تىنىشتىق ورنادى. بارريكادا الىندى.
سولداتتار ماڭايداعى ۇيلەردى ءتىنتىپ، قاشقىنداردى ۇستاۋعا كىرىستى.
جيىرما ءتورتىنشى تاراۋ
تۇتقىن
ماريۋس شىنىندا دا تۇتقىن بولدى. جان ۆالجاننىڭ تۇتقىنى بولدى.
ەسىنەن تانىپ قۇلاي بەرگەندە ارتىنان كەلىپ ۇستاي العان قۋاتتى قول جان ۆالجاندىكى ەدى.
جان ۆالجان ۇرىسقا قاتىسقان جوق، ءبىراق قاۋىپتەن دە باس ساۋعالامادى. ول بولماعاندا ءجانتاسىلىم ەتكەلى جاتقان جارالىلارعا قامقورلىق جاسايتىن ەشكىم تابىلمايتىن ەدى. قىرعىننىڭ ورتاسىندا بارلىق جەردەن جول تاباتىن، سونىڭ ارقاسىندا وق ءتيىپ قۇلاعاننىڭ ءبارى ورنىنان كوتەرىلىپ الىنىپ، استىڭعى قاباتتاعى جارا تاڭاتىن ورىنعا اكەلىندى. ارا-اراسىندا ول بارريكادانىڭ قابىرعاسىنان وقاتار تەسىك جاساپ ءجۇردى. ءبىراق سوققى بەرۋگە دە، شابۋىلعا شىعۋعا دا، ءوزىن ءوزى قورعاۋعا دا قولى كوتەرىلمەدى. ول ءۇن-تۇنسىز وزگەلەردى قۇتقاردى. سونىڭ وزىندە دە ول دەنەسىنىڭ بىرنەشە جەرىن وق جىرىپ كەتۋىمەن قۇتىلدى. ەگەر ول مىنا ساعاناعا ءوزىن ءوزى ءولتىرۋ ءۇشىن كەلدى دەسەك، ءبىراق وعان قولى جەتپەدى. الايدا ونىڭ ءدىن جولىنا قارسى وزىنە ءوزى قول جۇمساۋى اقىلعا قونباس ەدى.
جان ۆالجان شايقاستىڭ قويۋ ءتۇتىنى اراسىندا ءماريۋستى بايقاماعانداي بولىپ كورىنۋى دە مۇمكىن، الايدا ونى كوزدەن تاسا قىلعان جوق. اتىلعان وق ءمارۋيستى قۇلاتىپ تۇسىرگەندە ول جاي وتىنىڭ شاپشاڭدىعىمەن ونى ۇستاي الىپ، ولجاسىن الا قاشقان جولبارىستاي تايىپ تۇردى.
شابۋىل قۇيىنىنداعى وسى ساتتە جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ نازارى انجولراس پەن ءلايلىحانانىڭ ەسىگىنە اۋىپ، جان ۆالجاننىڭ ەس-تۇسسىز ءماريۋستى قولىنا كوتەرىپ، استان-كەستەڭى شىققان كوشە تابانىمەن بارريكادا اۋلاسى ارقىلى ءوتىپ، "كورينف" تۇرعان ءۇيدىڭ بۇرىشىنان اينالىپ كەتكەنىن ءتىرى پەندە بايقاعان جوق.
كوشەنىڭ بۇرىلىسىندا كەرتىش جاساپ تۇرعان بۇل بۇرىشتى وقىرمان بىلەتىن بولار، ول بىرنەشە شارشى مەتر الاڭدى وق پەن كارتەچتەن، سۇعاناق كوزدەردەن ساقتاپ قالدى. كەيدە وسىلاي ءورت بولعاندا ءبىر بولمەنىڭ ءدىن امان قالاتىنى بار عوي، ءتىپتى بۋىرقانعان تەڭىزدە دە بيىك ءمۇيىستىڭ نەمەسە شىعاناقتىڭ تاساسىندا سۋاستى قۇزدارىنىڭ اراسىندا تىپ-تىنىش قويناۋ بولادى. بارريكادا اۋلاسىنىڭ تراپەسيا پوشىمداس سونداي ءبىر تۇيىعىندا ەپونينا جان تاپسىرعان-دى.
وسى ارادا جان ۆالجان توقتاپ، ءماريۋستى جەرگە قويىپ، قابىرعاعا سۇيەنىپ تۇرىپ جان-جاعىن شولدى.
جاعداي تىم شەتىن ەدى.
ۋاقىتشا، بىرەر مينوتكە قابىرعا تاسا بولا تۇرار، ءبىراق مىناۋ قورجىننان قالاي قۇتىلىپ شىعۋ كەرەك. ونىڭ ەسىنە وسىدان سەگىز جىل بۇرىن پولونسو كوشەسىندە باستان كەشىرگەن ءبىر ءسات ءتۇستى، سوندا ءوزى بوي تاسالاپ قۇتىلعان ايلا-امال قيىن-اق ەدى، ءقازىر ونى قايتالاۋ مۇمكىن ەمەس شىعار. ونىڭ قارسى الدىندا تاس بوپ جابىلعان، تەرەزەدەن سالبىراعان ولىمتىكتەن وزگە جان جوق سياقتى كورىنەتىن التى قابات ۇلكەن ءۇي عانا اسقاقتاپ تۇردى. ونىڭ ون جاعىندا كىشى قاڭعىباس كوشەسىن تۇيىقتاعان باكەنە بارريكادا بولاتىن، ودان اسىپ ءتۇسۋ ەشتەڭە ەمەس، ءبىراق ار جاعىندا سۇڭگىلەرىن كەزەنىپ سامساعان سولداتتار تۇر ەمەس پە، وندا قورعانىستىڭ سول جاعىن تورۋىلداپ جەلىلىك جاياۋ اسكەرلەر ورنالاسقان. بارريكادادان اسىپ تۇسسە-اق ەڭ كەمى تۇتاس ۆزۆودتىڭ وعى استىندا قالادى، قابىرعادان باسىن قىلتيتسا بولدى، الپىس مىلتىق وق جاۋدىرارى ايدان انىق. وڭ جاقتا ۇرىس ءجۇرىپ جاتىر. بۇرىشتان اجال كۇتىپ تۇر.
نە ىستەۋ كەرەك؟
مۇندايدان تەك قۇس عانا قۇتىلا الادى.
جەدەل شەشىم قابىلداماسا بولمايدى. امالىن ىزدەستىرىپ، ءادىسىن تابۋ كەرەك. بىرنەشە قادام جەردە شايقاس قىزىپ جاتىر، باقىتىنا وراي ونىڭ بار اشۋ-ىزاسى ءبىر عانا ءلايلىحانا ەسىگىنە باعىتتالعان، اگاراكي ءباز-بىر سولداتقا، جاپادان جالعىز بۇرىشتان بۇرىلۋ ويىنا تۇسسە، ءبارىنىڭ دە بىتكەنى.
جان ۆالجان الدىنداعى بيىك ۇيگە قارادى، ون جاعىنداعى بارريكادانى شولدى، سوسىن تورىعىپ، ەڭ شەتىن جاعدايعا بەل بۋعان ادامداي كوزىمەن تەسىپ جىبەرە جازداپ جەرگە قادالدى.
جەرگە تەسىلە قاراعان سايىن ونىڭ اياعىنىڭ استىنان اجال ازابىنىڭ تۇمانى اراسىنان الدە بىردەڭە قولعا تۇسەر-تۇسپەس بولىپ، ورىندالار تىلەكتەي كوز الدىنان بۇلدىرادى. بىرنەشە قادام جەردە باكەنە بارريكادانىڭ ەتەگىندە جەرمەن جەكسەن بولىپ، ءبىر شەتىن مالتا تاستار باسىپ قالعان تورتەمىردى كوزى شالدى. جۋان سىم تەمىرلەردى ايقىش-ۇيقىش دانەكەرلەپ جاساعان تورتەمىر ەكى شارشى فۋت جەردى الىپ جاتىر. مالتا تاستار قۇلاعان ونىڭ جاقتاۋى اۋىتقىپ كوشە جيەگىنەن ءبولىنىپ تۇرعان ءتارىزدى. تورتەمىرلەردىڭ اراسىنان پەشتىڭ ءتۇتىن شىعار مۇرجاسى نەمەسە دوڭگەلەك سۋاعار سياقتى ءبىر تەسىك كوزگە شالىندى. جان ۆالجان تورتەمىرگە باس سالدى. ونىڭ بۇرىنعى قاشۋدى ۇيىمداستىرۋ ونەرىنىڭ ەسكە ءتۇسۋى نايزاعايداي جارقىلداپ ميىن شايداي اشتى. ول تاستاردى لاقتىرىپ، تورتەمىردى الىپ تاستادى دا، ولىكتەي قيمىلسىز جاتقان ءماريۋستى يىعىنا سالىپ اپ، شىنتاعىمەن، تىزەسىمەن جاردى تىرەپ تومەن ءتۇستى، باقىتىنا قاراي قۇدىق ونشا تەرەڭ ەمەس ەكەن، توبەدەگى تەمىر قاقپانى سىرعىعان تاستار قايتا جاپتى، اقىرى ول تەرەڭدىگى ءۇش مەتر جەر استىندا تاس پليتالارمەن نىعىزدالعان ەدەنگە تابانى ءتيدى — وسىنىڭ ءبارى ساندىراق ۇستىندە جاسالعانداي الىپتىڭ كۇشىن، قىراننىڭ شاپشاڭدىعىن قاجەت ەتتى، بۇعان جانە بىرنەشە ءمينوت قانا ۋاقىت كەتتى.
جان ۆالجان ەس-تۇس جوق ءماريۋستى قولعا كوتەرگەن بويى ءباز-بىر ۇزىن جەراستى دالىزىنە تاپ بولدى.
مۇندا تىلسىم تىنىشتىق، قاراڭعى تۇنەك.
باياعىدا كوشەدەن تۋرا موناستىردىڭ قورشاۋىنان قارعىپ ىشىنە تۇسكەندەگى باستان كەشكەن سەزىمى ونى تاعى دا مەڭدەپ الدى. تەك بۇل جولى ونىڭ قولىندا كوزەتتا ەمەس، ماريۋس.
وعان ەندى توبەدەگى گۋىل، ءلايلىحانانى شابۋىلداۋداعى ەرەسەن گۇرسىل تالىپ جەتتى.
ەكىنشى كىتاپ
ليەۆيافاننىڭ قۇرساعى
ءبىرىنشى تاراۋ
تەڭىز تيتىقتاتقان جەر
پاريج جىلىنا جيىرما بەس ميلليوندى تەڭىزگە لاقتىرادى. بۇل استە دە اسىرەلەپ ايتۋ ەمەس. قاشان، قالايشا دەيسىز عوي؟ كۇندىز دە، تۇندە دە لاقتىرادى جانە ەشقانداي ماقساتسىز. قانداي سەبەپپەن دەيسىز بە؟ ەشقانداي سەبەپسىز. سوندا نە ءۇشىن؟ جاي، انشەيىن. قانداي جولمەن؟ ىشەك جولى ارقىلى. ءپاريجدىڭ ىشەك جولى دەگەن نە؟ بۇل ونىڭ لاي سۋ اعار قۇبىرلارى.
جيىرما بەس ميلليون دەگەنىمىز ءالى ەڭ ۇستامدى ەسەپ، بۇل سان مۇقيات ەسەپتەپ شىعارعان مامانداردان الىنىپ وتىر.
سيپالاقتاپ كوپ قاڭعىرعان عىلىم ەندى ەڭ ءارلى، ەڭ پايدالى تىڭايتقىش ادامنىڭ نەسەبى مەن ءناجىسى ەكەنىن دالەلدەپ وتىر. ءبىزدىڭ ۇياتىمىزعا قاراي قىتايلار مۇنى باياعىدان بىلگەن. ەكسبەرگەردىڭ سوزىنە قاراعاندا، جۇڭگو شارۋاسى قالاعا بارعاندا ءيىناعاشىنىڭ ەكى جاعىن تەڭدەپ بوقتىق الىپ قايتاتىن كورىنەدى. قىتايداعى بوقتىقپەن تىڭايتىلعان جەر سوناۋ اۆراام زامانىنداعىداي قۇنارلى بولسا كەرەك. جۇڭگو مايسى ءجۇز جيىرما سام ءونىم بەرەدى ەكەن. ەشقانداي كوڭ استانا قالدىقتارىمەن وڭدەلگەن جەرگە جەتپەيدى. ۇلكەن قالا — تاماشا تىڭايتقىش كوزى. قالا قالدىقتارى جەر تىڭايتۋعا ءسوزسىز پايدا كەلتىرەر ەدى. مەيلى التىنىمىز قي-اق بولسىن، ال قيىمىز - تازا التىن.
وسى قيدى نە ىستەپ جاتىر دەيسىز بە؟ ونى ورعا اپارىپ توگە سالادى.
ءبىر جاعىنان جەر وڭدەۋگە پينگۆيندەر مەن داۋىلپازداردىڭ ساڭعىرىعىن قيىر شەتتەن تاسۋ ءۇشىن قيساپسىز كوپ قاراجات جۇمساپ كەمەلەر جاراقتايدى، ەكىنشى جاعىنان، قولدىڭ استىندا تۇرعان يەن بايلىقتى تەڭىزگە تاستايدى. سۋعا تاستاعانشا ادامدار مەن جانۋارلاردان شىققان تىڭايتقىش قورىمەن جەر وڭدەسە، بۇكىل الەمدى ازىقتاندىرۋعا بولار ەدى.
جاشىكتەردىڭ سىرتىنداعى ۇيىلگەن كوڭ-قوقىر، تۇندە كوشەلەردە سالدىرلاتىپ قالدىقتار تاسىعان اربالار، جيىركەنىشتى سۇيىقتار قۇيعان كەسپەكتەر، كوزىڭىزدەن كوشە جيەگىن كومكەرگەن تاستارمەن تاسالانىپ تۇرعانداردىڭ ءبارى نە ەكەنىن بىلەسىزدەر مە؟ بۇلار — گۇلدەنگەن كوگال، جاسىل شالعىن، قۇداي-انانىڭ كوكمايساسى، جەبىرشوپ پەن جالبىز، قۇستار مەن ءۇي مالى، سەمىز سيىرلاردىڭ كەشكىلىك موڭىرەۋى، حوش ءيىستى پىشەن، التىن القاپ، داستارقانداعى نان، تامىرداعى ىستىق قان، دەنساۋلىق، ءومىردىڭ قۋانىشى. جەردە تۋىپ، اسپاندا تۇلەپ جاتقان قۇپيا شىعارماشىلىق ءۇردىس، مىنە، وسىنداي.
مۇنى ۇلى جۇتقىنشاققا قايتا ورالتىڭدارشى، ول بىزگە بەرەكە بوپ راقىمىن جاۋدىرادى. ادامنىڭ ازىق-تۇلىگى دالانىڭ ازىعىنا بايلانىستى.
بايلىقتى جەلگە شاشىپ، ونى ازسىنساڭدار مەنى اقىماق دەپ قۇستانالاۋ — ءوز ەرىكتەرىڭىز. ال ول سىزدەردىڭ تاراپىڭىزدان ناداندىقتىڭ كوكەسى بولىپ شىعادى.
جالعىز عانا فرانسيا جىل سايىن اتلانت مۇحيتىنا ءوز وزەندەرىنىڭ ساعالارى ارقىلى كەمى — جارتى ميلليارد فرانك لاقتىرىپ تاستايتىنىن ستاتيستيكا انىقتادى. ەسىڭىزدە بولسىن، وسى بەس ءجۇز ميلليوننىڭ كومەگىمەن مەملەكەتتىك شىعىننىڭ تورتتەن ءبىرىن جابۋعا بولار ەدى. ال ادام دەگەن سونداي توپاس، سول بەس ءجۇز ميلليوننان قۇتىلۋ ءۇشىن جىرا-جىلعاعا شاشىپ-توگىپ لاقتىرا سالادى. كەيدە تامشىلاپ، كەيدە تاسقىنداپ، كەيدە سۋاعارلاردىڭ ءالسىز اعىسى بولىپ وزەندەرگە سارقىپ، ودان بۋىرقانىپ مۇحيتقا قۇيىپ جاتقان حالىقتىڭ يگىلىگى ەمەس پە بۇل اسقازانىمىزدىڭ ءار كەكىرىگى بىزگە مىڭ فرانككە ءتۇسىپ وتىر. وسىدان كەلىپ ەكى سالدار تۋىندايدى: قۇنارسىزدانعان جەر مەن لاستانعان سۋ ولار. القاپتار — اشتىقپەن، وزەندەر اۋرۋمەن ءقاۋىپ توندىرەدى.
ماسەلەن، تەمزانىڭ ءبىرازدان بەرى لوندوندى ۋلاپ كەلە جاتقانى انىقتالدى.
ال پاريجدە سۋاعار ارنالاردىڭ تۇپكى تەسىكتەرىنىڭ كوپشىلىگىن تومەنگە ءتۇسىرىپ، ەڭ سوڭعى كوپىردەن كەيىن تىكەلەي وزەنگە قوسۋعا تۋرا كەلدى.
دەگەنمەن، قالالارىمىزعا دالانىڭ تازا سۋىن تارتۋ ءۇشىن، دالالارىمىزعا قالانىڭ تىڭايتقىشقا باي سۋىن جىبەرۋ ءۇشىن قوسارلانعان قۇبىرلار ورناتىپ، اشىپ-جاۋىپ تۇراتىن قاقپاقشىلارمەن سۋدى سارپىپ، شىعارىپ تۇراتىن شليۋزدارمەن جابدىقتاسا جەتىپ جاتىر؛ سورعىتقىنىڭ ادام وكپەسىندەي قاراپايىم بۇل جۇيەسى انگليانىڭ كوپتەگەن ايماقتارىنا كەڭىنەن تاراپ تا ۇلگەردى: ايىرباستىڭ وسى وڭاي ءتاسىلى، الەمدەگى ەڭ قولايلى جۇيەسى ارقىلى ءبىز جەلگە ۇشىرعان بەس ءجۇز ميلليوندى ساقتار ەدىك. الايدا ءبىز بۇل تۋرالى ويلامايمىز دا.
قازىرگى تاسىلمەن جاقسىلىق جاسايمىز دەپ ءجۇرىپ جاماندىق جاسايمىز. نيەت يگى، ال ناتيجە ناشار. قالانى تازارتقىسى كەلەدى، تۇرعىندار قيراي اۋرۋ. سۋاعارلاردىڭ قۇرىلىمى اقىلعا قونباستاي عىپ نەگىزدەلگەن. سورعىتقى قوس مىندەت اتقارىپ، العانىن قايتارىپ وتىراتىن بولسا، اقىرى كۇللى سۋاعار تۇربالاردى اۋىستىرىپ، جەردى بۇرىنعىداي بوسقا شايىپ، قۇنارىن كەمىتپەسە، جاڭا الەۋمەتتىك ەكونوميكا نەگىزىندە ءونىم ون ەسەلەپ ارتىپ، قايىرشىلىقپەن كۇرەسۋ ەداۋىر جەڭىلدەر ەدى. بۇعان ارامشوپتەردى جويۋدى قوسساڭىز، ماسەلە شەشىلىپ تە قالادى.
ال ءازىر حالىق بايلىعى وزەندەرگە قۇيىلىپ جاتىر. ۇزدىكسىز اعىپ كەتىپ، ازايىپ بارادى. ەڭ دۇرىسى — ۋىستان شىعارىپ الدىق. جەردىڭ جۇدەپ قۇنارسىزدانۋى سالدارىنان ەۋروپا جۇتاپ كەلەدى.
فرانسياعا كەلەتىن بولساق، دەرەك سانداردى الگىندە عانا ايتتىق. ال پاريجدە فرانسيا حالقىنىڭ جيىرما بەسىنشى بولىگى شوعىرلانعاندىقتان، ونىڭ ۇستىنە پاريج قيى ەڭ باعالى بولعاندىقتان فرانسيا جىل سايىن بەزەتىن جارتى ميللياردتىڭ جيىرما بەس ميلليونى ءپاريجدىڭ ۇلەسىندە دەپ قايتا ءبىز شىعىندى كەمىتىپ وتىرمىز. ونى كەدەيلەرگە كومەككە، قالانى كوركەيتۋگە جۇمساسا، ءپاريجدىڭ ايشىعى مەن ايبىنىن ەكى ەسە اسىرار ەدى. الايدا قالا ونى سۋاعار ساي-جىرالارعا اعىزىپ جىبەرىپ وتىر. سوندىقتان ءپاريجدىڭ ادام ايتقىسىز ءراسۋاشىلدىعى، جارقىلداعان ءسان-سالتاناتى، ونىڭ ءبىرى بوجون، التىن تاسقىنىمەن اعىل-تەگىل وتەتىن توي-تومالاعى، مولشىلىق پەن اسەمدىگى — ءبار-بارى سول باياعى اسقازانىنىڭ قاتپارشاعىنداي جەراستى كانالى.
ءسويتىپ الىستى بولجاي المايتىن ورەسىز ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ سالدارىنان حالىق يگىلىگى انشەيىن سۋعا تاستالىپ، تاسقىنمەن جۇتىلىپ كەتىپ جاتىر. قوعامدىق يگىلىكتىڭ مۇددەسى ءۇشىن وسى ارادا سەن-كلۋدىڭ توركوزى كادەگە اسار-اق ەدى.
ەكونوميكا تۇرعىسىنان كەلگەندە ءپاريجدى تەسىك ەلەك دەۋگە ابدەن بولادى.
پاريج — ۇلگىلى قالا، بارلىق جاعدايى جاسالعان استانالاردىڭ باسى، كۇللى حالىقتاردىڭ ەلىكتەۋى ءۇشىن ونەگە، يدەيالاردىڭ مەتروپولياسى، ىزدەنىستەر مەن ۇمتىلىستاردىڭ، تاجىريبەلەردىڭ وتانى، ۇلى اقىل يەلەرىنىڭ تۇراعى ءھام ورتالىعى، ۇلت-قالا، بولاشاقتىڭ بالۇياسى، ۆاۆيلون مەن كورينفتىڭ تاڭعاجايىپ ۇيلەسىمى، الايدا پاريج ءبىز الگىندە عانا كورسەتكەن تۇرعىدان السا فو-كياننىڭ كەز كەلگەن شارۋاسىنىڭ يىعىن قيقاڭداتارى حاق.
پاريجگە ەلىكتەسەڭىزدەر — جۇتايسىزدار.
الايدا وسىناۋ ىقىلىم زاماننان كەلە جاتقان اڭداۋسىز ىسىراپقورلىعىنىڭ وزىندە دە ءپاريجدىڭ ءوزى ەلىكتەۋشى بولىپ شىعادى.
مۇنداي تاڭعاجايىپ اڭعالدىق جاڭالىق ەمەس، جاستىقتىڭ شالالىعى دا ەمەس. ەرتەدەگى حالىقتار دا ءبىز سياقتى قارەكەت قىلعان. ءليبيحتىڭ سوزىمەن ايتقاندا "ءريمنىڭ اسقازان قاتپارشاعى ريمدىك شارۋالاردىڭ كۇللى ءال-اۋقاتىن جۇتىپ قويعان". ءريمنىڭ سۋاعار ارنالارى توڭىرەكتەگى شارۋالاردى تاقىرعا وتىرعىزعان سوڭ، ريم يتاليانى جۇتاتىپ، ونى ءوز اسقازانىنا سالىپ الدى دا وعان سيسيليانى، سوسىن ساردينيانى، سوسىن افريكانى جىبەردى. ءريمنىڭ سۋاعار قۇبىرلارى الەمدى جۇتىپ قويدى. اسقازان قابىرشاعى تويىمسىز ارانىن قالالارعا، سوسىن كۇللى الەمگە اشتى. Urbi et orbi. ماڭگى قالا، ءتۇپسىز اسقازان.
باسقالارى سياقتى بۇل جونىنەن دە ريم وزگەلەرگە ۇلگى بولدى.
پاريج وسى ونەگەگە ۇلى قالالارعا، رۋحاني ءومىردىڭ وشاعىنا ءتان تاباندىلىقپەن ەرەدى.
ەسكە تۇسىرگەن ءۇردىستى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءپاريجدىڭ تۇبىندە ەكىنشى پاريج ءومىر سۇرەدى. بۇل سۋاعارلار ءپاريجى، ونىڭ ءوز كوشەلەرى، قيىلىستارى، الاڭدارى، تۇيىقتارى، ماگيسترالدارى، ءتىپتى ءوز كوشە قوزعالىسى دا بار، ودان ادام تاسقىنىن ەمەس، لاي-باتپاق تاسقىنىن كورەسىڭ.
ەشكىمگە، ءتىپتى ۇلى حالىقتىڭ وزىنە دە جاعىنىپ جالعان ايتۋعا بولمايدى، ءبارى بار جەردەن ۇلىلىقپەن قاتار ماسقارا دا شىعادى؛ پاريج تال بويىنا اعارتۋ قالاسى — افينانى، قۇدىرەت قالاسى — ءتيردى، ەرلىك قالاسى — سپارتانى، عاجايىپتار قالاسى — نينيەۆيانى سىڭىرگەن، سونىمەن قاتار ول ساز-باتپاق قالاسى ليۋتەسيانى دا دارىتقان.
ايتقانداي، وسىندا دا ونىڭ قۇدىرەتتىلىگىنىڭ تابى جاتىر؛ ءپاريجدىڭ ۇلان-عايىر جەراستى لاشىقتارىندا باسقا دا ەسكەرتكىشتەرى سياقتى وعاش ءبىر مۇرات جۇزەگە اسىپ جاتادى، كادىمگى ادامزات تاريحىندا ماكياۆەللي، بەكون جانە ميرابو سياقتى كىسىلەردىڭ پاسىقتىقتىڭ ۇلىلىعىن ناقتىلى كورسەتكەنى سياقتى.
الدا-جالدا جانارلار جوعارعى قاباتتى كوكتەي ءوتىپ، ءپاريجدىڭ جەر استىنا ۇڭىلسە، ول الىپ ءبىر جۇلدىزدى مارجان بولىپ كورىنەر ەدى. تەڭىز ەرنەۋىندە مۇنداعىداي جارىق-تەسىك، بۇرالاڭدار الدەقايدا از، ال مىناۋ اينالاسى التى ميلدىك، استىندا ەرتەدەگى ۇلى قالا جاتقان جەرارىق ۇيىندىسىندە ءبارى تابىلادى. ەرەكشە جەر استىن قۇرايتىن كاتاكومبالاردى ايتپاعاندا، بىتىسقان گاز قۇبىرلارىن اۋىزعا الماعاندا، اۋىزسۋدى سۋبۇرقاقتارعا جەتكىزەتىن دامىعان قۇبىرلار جۇيەسىن ەسەپتەمەگەندە، سۋاعارلاردىڭ ءوزى سەنانىڭ قوس جاعالاۋىندا تۇنەككە تىعىلعان تاڭعاجايىپ جەلى جاسايدى ەمەس پە، وسى ءدالىزدىڭ جول كورسەتەر ءجىبى ەڭىستەگەن توپىراق بولىپ تابىلادى.
وسى قاراڭعى دىمقىل جەردە ەكىنشى ءپاريجدىڭ تۋماسى ىسپەتتى ەگەۋقۇيرىقتار قاپتاپ جۇرەدى.
ەكىنشى تاراۋ
جەراستى ارناسىنىڭ ەجەلگى تاريحى
ەگەر ءپاريجدى شاتىر دەپ توپشىلاساق، قۇس ۇشار بيىكتەن قاراعاندا وزەننىڭ ەكى جاعاسىنداعى سۋاعار جەراستى تۇربالارى وزەنگە قاداپ قويعان جۋان بۇتاق بولىپ كورىنەر ەدى. سول جاعاداعى اينالما كانال بۇل بۇتاقتىڭ ءدىڭى بولادى دا، بۇيىردەگى جىلعالار ونىڭ بۇتاقتارى بوپ ەسەپتەلەدى، ال تۇيىقتار — ونىڭ تارماقتارى.
بۇل تەڭەۋ جالپى كورىنىس قانا، ناقتىلىقتان كوش جىراق، ويتكەنى وسىمدىك الەمىندە مۇنداي جەراستى تارماقتارى ءۇشىن ادەتتەگى تىكبۇرىش دەگەن بولمايدى.
ءسىز بۇل ءبىر ادەتتەن تىس گەومەتريالىق جوسپار تۋرالى تۇسىنىكتى كوز الدىنا شىعىس ءالىپبيىنىڭ بىتىستىرىپ ءجيى جازىلعان جازباسىن قاراڭعىدا شولعاندا عانا كەلتىرە الاسىڭ، ول ءسوزسىز بەيبەرەكەت شيمايلاي سالىنعانداي كورىنەرى حاق.
جەراستى سۋاعار شۇڭقىرلارى ورتا عاسىردا ۆيزانتيا مەن ەجەلگى شىعىستا ماڭىزدى ءرول اتقارعان. وندا وبا شىعىپ، جاۋىز پاتشالار ولگەن. حالىقتار ءىرىپ-شىرىپ جاتقان توبىرعا، ازىرەيىلدەي اجال مەكەنىنە قاسيەتتى ۇرەيمەن قارادى. بەنارەستىڭ قۇرتتار ءورىپ جۇرگەن سۋاعار شۇڭقىرىنا قاراساڭ، ۆاۆيلوننىڭ جولبارىس ورىن كورگەندەي باسىڭ اينالادى. راۆۆيندەردىڭ كىتاپتارى باياندايتىنداي، تەگلات-فالاسار نينيەۆيانىڭ كوڭ-قوقىر ۇيىندىسىمەن انت ەتىپتى. ميۋنستەردىڭ جەراستى كانالىنان يوگانن لەيدەنسكيي ءوزىنىڭ جالعان ايىن شاقىرىپ الىپتى، ال حوراساندىق جۇمباق اۋليە موكاننا كەكشەبەدەگى لاي سۋ قۇيىلاتىن قۇدىقتان جالعان كۇندى شاقىرتقان.
جەراستى كانالدارىنىڭ تاريحىنان ادامزات تاريحى تۋىندايدى. گەمونييلەر ءريمنىڭ قۇپياسىن اشتى. ءپاريجدىڭ سۋاعارلارى كونە زاماندا سۇمدىق بولعان. ولار مولاعا دا، باسپاناعا دا اينالعان. قىلمىس، ەركىن وي، بۇلىك، ار-وجدان بوستاندىعى، وي-پىكىر، توناۋ، — وسىلاردىڭ ءبار-بارىن ادامزات زاڭى كەزىندە قۋدالاعان، ءقازىر دە قۋدالايدى، سوندا ولار وسى قيىر شەتكە كەپ پانالاعان، اتاپ ايتقاندا، XIV عاسىرداعى مايوتەن شايكالارى، XV عاسىرداعى كوشە توناۋشىلارى، XVI عاسىرداعى گۋگەنوتتار، XVII عاسىرداعى مورەن يلليۋميناتتارى، XIX عاسىرداعى شىجعىرۋشىلار باندىسى وسىندا كەلىپ باس ساۋعالاعان. ءجۇز جىل بۇرىن ودان تۇنگى كىسى ءولتىرۋشى شىققان، وعان قۋعىننان قاشىپ ۇرى جاسىرىلعان؛ ورماندا ۇڭگىرلەر بولسا، پاريجدە سۋاعارلار بولعان. قايىرشى اعايىندار، گاللدىك ءرىساrەrءىا (جولىك، ۇرى-كاززا) سياقتى قاتال دا ايلاكەر ۇرى-قارىلار سۋاعارلاردى عاجايىپتار سارايىنىڭ فيليالى سانادى، كەشكىلىك موبيۋە كوشەسىندەگى سۋاعار قۇدىقتىڭ تەسىگىنە ءتۇسىپ، ءوزىنىڭ جاتىن بولمەسىندەي كىرىپ-شىعىپ ءجۇردى.
ادەتتە تاس جابىق قالتاماندار تۇيىعى مەن باسكەسەرلەر كوشەسىندە كاسىپ قىلاتىنداردىڭ تۇنگى باسپانا ىزدەگەندە جاسىل جول كوپىرى مەن گيۋرپۋا تۇكپىرىنە كەپ پانالايتىنى تابيعي دا. وندا ءبىزدى قاپتاعان ەستەلىكتەر كۇتىپ تۇر. وسىناۋ شەكسىز دالىزدەردە گۇرلى ەلەستەر پايدا بولادى، قايدا بارساڭ دا لاي-باتپاق، ساسىق ءيىس؛ وندا دا، مۇندا دا تارتپا كومەيلەر كەزدەسەدى، ءبىر كەزدە وسى بۋلىق ارقىلى ۆييون سۋاعار قويناۋىنان جوعارىدا تۇرعان رابلەمەن اڭگىمەلەسكەن عوي.
كونە ءپاريجدىڭ جەراستى كانالى كۇللى ساتسىزدىكتەر مەن كۇللى ىزدەنىستەردىڭ توقايلاسار جەرى بولعان. ساياسي ەكونوميا ودان كۇل-قوقىستىڭ ءۇيىندىسىن كورەدى، سوسيولوگيا ودان تۇنعان قاتپاردى تابادى.
جەراستى كانالى — قالانىڭ ار-ۇياتى. بارلىعى وسىندا كەپ قۇيىلادى، بارلىعى وسىندا بەتپە-بەت كەزدەسەدى. وسى ءبىر ەلەس ورىندا قاراڭعىلىق كوپ، ءبىراق قۇپيا جوق. كەز كەلگەن زات مۇندا ءوزىنىڭ ناعىز بەينەسىنە كىرەدى نەمەسە ءوزىنىڭ اقتىق ءتۇرىن تابادى. قالدىقتار ءۇيىندىسىنىڭ ءبىر جاقسى جەرى وتىرىك ايتپايدى. بۇدان بۇكپەسىز اشىقتىق پانا تاپقان. مۇندا بازيليونىڭ بەتپەردەسى اياق استىندا جاتىر، ءبىراق سىزدەر ونىڭ قاتىرعىسى مەن تاسپاسىن عانا كورەسىز، ال بەتى تەرىس اينالدىرىپ سازبەن اشىق سىلانعان. وعان سكاپەننىڭ جاساندى مۇرىنى قوسىلادى. وركەنيەتتىڭ قاجەتسىزدىكتەن لاقتىرىپ تاستالعان ۇنامسىز كاكىر-شۇكىرى شىندىقتىڭ وسى ءتۇپسىز تەرەڭىنە قۇلايدى، وعان وراسان زور الەۋمەتتىك كوشكىن كەلىپ تاعى گۇرس ەتە تۇسەدى. ول ءبارىن دە جۇتىپ الىپ، سوسىن كورۋگە شىعارادى. ءسويتىپ بەيبەرەكەت ءۇيىندى وسيەتناماعا اينالادى. مۇندا الدامشى ءجۇز جۇرمەيدى، ءبارى جۋىلىپ، بوياماسىز كورىنەدى، مۇندا مۇرتمەرەزدىك ءوز پەردەسىن جۇلىپ تاستايدى، مۇندا ءبارى جالاڭاش، كۇللى ارمان-قيال اشكەرە، مۇندا سىنىپ قيراعانى بولماسا، شىنايى زاتتاردان باسقا ەشتەڭە جوق. بولمىس پەن اجال شولمەكتىڭ ءتۇبى ماسكۇنەمدى اشكەرەلەيدى، سەبەتتىڭ تۇتقاسى قىزمەتشى ايەل تۋرالى وسەك ايتادى؛ كەزىندە ادەبي تالعام تۋرالى تايانا تۇرىپ كوكىگەن سىنعان تاياقتىڭ تۇتقاسى جاتىر، ءقازىر تايانارى جوق جاي عانا تۇتقا؛ ءبىر سۋلىق تەڭدەگى كورول بەينەسىن توت باسىپ قالعان، كايافانىڭ تۇكىرگىشى فالستافتىڭ شاقشاسىمەن بىرگە جاتىر، ويىنحانانىڭ التىن تەڭگەسى شەگەگە شانشىلىپ، ءوزىن ولتىرگەننەن جىبىنە بايلانىپتى، جالتىراعى بار بەلدەمشەگە ورالعان كوتەرىڭكى تۇسىك اياق استىندا جاتىر، ونى تاپقان سايقال عوي وتكەن ماسلەنيسادا وپەراداعى بالدا بيلەدى ەمەس پە؛ قازىنىڭ باس كيىمى جالەپتىڭ تۇتەلىنىپ جىرتىلعان ەتەگىمەن قاتار سازعا باتقان، بۇل ەندى تۋىسقاندىقتان دا بەتەر سىبايلاستىق. بولعانداردىڭ ءبارى مۇندا لايمەن جۋىلادى. اقتىق پەردە سىپىرىلىپ تۇسەدى. جەراستى كانالى، ياعني كلواكا (نەمەسە سوربۇلاق) دەگەنىڭ ارامى. ول ءبارىن دە ايتىپ قويادى.
وسىناۋ اشىق پاسىقتىق بىزگە ۇنايدى، ول جانىڭدى جادىراتادى. جەر بەتىندە قانشا ۋاقىتتان بەرى ماردىمسىپ ماڭعاز ءتۇر تانىتىپ كەلە جاتقان مەملەكەتتىك ۇعىم، انتتىڭ بۇلجىتپاستىعى، ساياسي دانالىق، ادامي ءادىل سوت، كاسىبي ادالدىق، تاكاپپار تۇلعالاردىڭ ءتالىمسۋى، شەنەۋنىكتەردىڭ ساتىلمايتىندىعى سياقتىلاردى كوزبەن كورىپ، لاجسىز ءتوزىپ كەلە جاتقاننان كەيىن جەراستى كانالىنا ءتۇسىپ، بارلىق كىر-لاستى كورۋ جانىڭدى جاي تاپتىراتىن ءتارىزدى.
ونىڭ ۇستىنە بۇل تاعىلىمدى دا عوي. الدىندا ايتقانىمىزداي، كۇللى تاريح جەراستى كانالدارى ارقىلى وتەدى. ۆارفولومەي ءتۇنىنىڭ قانى كوشە تابانىنىڭ جاستارى ارقىلى سوعان تامشىلاپ تۇرادى. جاپپاي ءولتىرۋدىڭ ءبارى، ساياسي جانە ءدىني قىرقىس — بارلىعى كەلىپ، ولىكتەرىن تاستاپ، وركەنيەتتىڭ زىندانىنا قۇيادى. قيالشىلدىڭ قيالىنشا تاريحتاعى بەلگىلى كىسى ولتىرۋشىلەردىڭ ءبارى وندا سۇمدىق قاراكولەڭكەدە الدىن اقىرەتتىڭ جىرتىعىمەن جاۋىپ تىزەرلەي تۇرىپ ءوز قىلىقتارىنىڭ ءىزىن ءۇنسىز وشىرەدى دەيدى. وندا تريستان مەن ليۋدوۆيك XI، ديۋپرا مەن فرانسيسك I، ءوز اناسىمەن كارل IX، ليۋدوۆيك XIII پەن ريشەلە، وندا تاعى لۋۆۋا، لەتەلە، گەبەر مەن ماييار دا بار — ولاردىڭ ءبارى تاستاردان داقتاردى قىرىپ الىپ تاستاپ، ءوز قىلمىستارىنا كۋا قالدىرماۋعا تىرىساتىن كورىنەدى. ءسىز كۇمبەزدەردىڭ استىنان سول ەلەستەر سىپىرعىشىنىڭ شۋىلىن ەستيسىز. ءسىز الەۋمەتتىك اپاتتىڭ ادام توزگىسىز ساسىعىن يىسكەيسىز. ءسىز بۇرىشتاردان قان قىزىل جالتىلدى كورەسىز. وندا قاندانعان قولداردى جۋعان سۋ تامشىلاپ تۇر.
الەۋمەتتىك قۇبىلىستاردى زەرتتەۋشىلەرگە سول قاراڭعى كۇمبەزدىڭ استىندا بولىپ قايتۋ قاجەت. فيلوسوفيا — ويدىڭ ميكروسكوپى. بارلىعى ونىڭ نازارىنا تۇسپەۋگە تىرىسادى، ءبىراق ودان ەشتەڭە دە قاعىس قالمايدى. قانداي دا بولسىن ايلا-شارعى پايداسىز. ودان جالتارىپ نە تاباسىڭ؟ ءوزىڭدى ءوزىڭ ماسقارالايسىڭ. فيلوسوفيا ءوزىنىڭ بۇلتارتپاس كوزقاراسىمەن زۇلىمدىقتىڭ سوڭىنا تۇسەدى جانە ونى ءىز-تۇزسىز جويىلىپ كەتۋگە جىبەرمەيدى. قۇلاعاننان يەسىز قالعان نەمەسە قيراعاندا ۋاتىلىپ كەتكەن زاتتارعا قاراپ ول بارلىعىن تابادى. ول شوقپىتى جىرتىعى ارقىلى قىزعىلت ءتۇستى كيىمدى ويشا قالپىنا كەلتىرىپ، شۇبەرەگى ارقىلى ايەلدى تانيدى. جەراستى كانالى ارقىلى قالاعا، كىر ارقىلى ادەت-عۇرىپقا باعا بەرەدى. سىنىعى ارقىلى قۇتىنى نەمەسە زەرەندى قالپىنا كەلتىرىپ بەرەدى. پەرگامەنتكە تۇسكەن تىرناعىنىڭ تاڭباسىنان يۋدەنگاسسە جەبىرەيى مەن گەتتو جەبىرەيىنىڭ ايىرماشىلىعىن انىقتاي قويادى. قالعان قالدىعى ارقىلى ونىڭ نە بولعانىن ايقىنداپ، جاماندىق پەن جاقسىلىقتى، جالعاندىق پەن اقيقاتتى، سارايداعى قاننىڭ داعىن، زيناحاناداعى سيانىڭ تامعان جەرىن، شىراعدان مايىنىڭ تامشىسىن، باستان كەشكەن سىنىقتاردى، جاسالعالى جاتقان قاستاندىقتى، ءجانتاسىلىمنىڭ ساندىراعىن، ازعان ادامنىڭ كەمشىلىگىن، كوڭىلدەگى ارسىزدىق تابىن، تۇرپايىلىققا بەيىمدىكتى اجىراتادى؛ ريم جۇكشىسىنىڭ كيىمىنەن مەسسالينا شىنتاعىنىڭ ءىزىن تانيدى.
ءۇشىنشى تاراۋ
بريۋنزو
ورتا عاسىرلاردا پاريج سۋاعارلارى جونىندە ەل اۋزىندا اڭىز ءجۇردى. XVI عاسىردا گەنريح II ونى زەرتتەۋدى قولعا الدى، ءبىراق ودان ەشتەڭە شىققان جوق. نەبارى ءجۇز جىل بۇرىن، مەرسەنىڭ كۋالاندىرۋى بويىنشا جەراستى كانالى وزىمەن ءوزى بولىپ، بەتى قايدا اۋسا، سولاي قاراي اعا بەرەدى ەكەن.
بۇلىك، كۇدىك جانە دۇربەلەڭ زىقىسىن شىعارعان كونە پاريج وسىنداي بولعان. ۇزاق ۋاقىت ول ءوزىن ەبەدەيسىز ۇستادى. كەيىنىرەك، 89-شى جىلى عانا قالانىڭ قالاي اقىلعا كەلەتىنىن كورسەتە ءبىلدى. الايدا سول ءبىر قايىرىمدى كونە داۋىردە وعان ويلانىپ-تولعانۋ جەتىسپەدى، ماتەريالدىق تۇرعىدان دا، مورالدىق تۇرعىدان دا ءىستى جەرىنە جەتكىزىپ جۇرگىزە المادى، كىر-قوقىستى قىزمەت پايدالانۋدان ارتىق سىپىرا بىلمەدى. بارلىعى كەدەرگى بولىپ، بارلىعى شەشىلمەيتىن ماسەلە بولىپ قاسارىپ تۇردى دا الدى. ماسەلەن، جەراستى كانالدارى، ياعني سوربۇلاق دەگەنىڭ ەشبىر جول نۇسقاۋشىعا باعىنبادى. قالدىقتاردىڭ ءۇيىندىسىن ءبىر باعىتتا ۇستاۋ قالانىڭ شولاق كوشەلەرىن دۇرىستاۋدان وڭاي سوققان جوق؛ جەردىڭ ۇستىندەگىگە قول جەتپەيدى، جەردىڭ استىنداعىعا اياق جەتپەيدى، جوعارىدا تىلدەردىڭ ارالاسۋى، تومەندە شۇڭقىرلاردىڭ شاتاسۋى، ۆاۆيلوننىڭ وپىر-توپىرىنىڭ استىنداعى دەدالدىڭ شىرعالاڭ ءدامى سياقتى.
ارا-تۇرا ءپاريجدىڭ لاي اعىن سۋلارى جاعادان اسىپ كەتىپ، تانىلماعان ءنىل وزەنى كەنەت اشۋعا مىنگەندەي بولدى. ەڭ جيىركەنىشتى جەكسۇرىن جاعداي سوندا توبە كورسەتىپ، قالانى لاس سۋ قارىق قىلا جازدادى. اۋىق-اۋىق وركەنيەت اسقازانى دۇرىس قورىتپاي، كلواكادا بار نارسەنىڭ ءبارى ءپاريجدىڭ جۇتقىنشاعىنا قايتىپ كەلىپ، قالا ءوز قوقىستارىنان كەكىرىك اتتى. بۇل ارادا ار الدىندا ازاپ شەگۋگە ۇقساس بىردەڭە بوي كوتەردى دە، ونىڭ پايداسى ءتيدى. بۇل ۇلكەن نارازىلىقپەن قارسى الىنعان الدىن الا ساقتاندىرۋ شارالارى ەدى. قالا جۋىندى شۇڭقىرلارىنىڭ وسپادارلىعىنا ىزا بولدى، لاي باتپاق، لاس قايتا سىرتقا شىعادى دەگەنگە سەنبەدى. ونى اياۋسىز قۋۋ كەرەك دەدى.
1802 جىلعى سۋ تاسقىنى — جاسى سەكسەنگە تولعان پاريجدىكتەردىڭ ۇمىتىلماس ەستەلىكتەرىنىڭ ءبىرى. لاي ساز جەڭىس الاڭىن ەرسىل-قارسىلى ايعىزداپ، سوندا تۇرعان ليۋدوۆيك XIVء-نىڭ ستاتۋياسى توڭىرەگىن الىپ كەتتى، ەليسەي الابىنداعى سۋاعار ەكى ۇڭعىدان اتقان لاي سۋ سەنت-ونورە كوشەسىن، سەن-فلورانتەندەگى شۇڭقىردان كوتەرىلگەن لاي سەن-فلورانتەن كوشەسىن، قوڭىراۋ داۋسى كوشەسىندەگى وردان اسقان لاس سۋ پەر-ا-پۋاسسون كوشەسىن، جاسىل جول كوپىرىنىڭ استىنداعى جىرادان شىققان سۋ پوپەنكۋر كوشەسىن، لاپپ كوشەسىندەگى سوربۇلاقتان شىققان قوقىس قىشا كوشەسىن قارىق قىپ، ەليسەي الابىنداعى اعىنسۋ ناۋاسىن تولتىرىپ، وتىز بەس سانتيمەتر كوتەرىلدى. تەرىستىك ورامداردى سەنانىڭ سۋدى كەرى ايدايتىن باعىتىندا تاسقىن مازاريني، ەشودە جانە مارە كوشەلەرىن باسىپ قالىپ، ءجۇز توقسان مەتر جايىلىپ، راسين تۇراتىن ۇيگە بىرنەشە قادام قالعاندا عانا توقتادى، ءسويتىپ تابيعي اپاتتىڭ ءوزى XVIII عاسىردا-اق كورولگە ەمەس، اقىنعا قۇرمەت كورسەتتى. سۋ تاسقىنى سەن-پەر كوشەسىندە ەڭ بيىك دەڭگەيگە كوتەرىلدى، وندا لاي-باتپاق كوشە جيەگىنىڭ تاس كومكەرمەسى تۇرسىن، قۇبىر جاۋىپ تۇرعان پليتالاردان ءۇش فۋت اسىپ كەتتى، ال ەڭ كوپ جايىلعان جەرى سەن-سابەن كوشەسى بولدى، وندا ول ۇزىندىعى ەكى ءجۇز وتىز سەگىز مەتر القاپقا جايىلدى.
وسى عاسىردىڭ باسىندا دا پاريج كلواكاسى قۇپيا ورىن بولىپ كەلەدى. لاي-باتپاقتى ەشكىم ماقتاي قويمايدى عوي، مۇندا ونىڭ جامان اتى ۇرەي تۋعىزادى. پاريج ءوز استىندا جاسىرىنىپ جاتقان جەراستى تۇنەگى تۋرالى از-مۇز بىردەڭە بىلەتىن. ونى ەجەلگى فيۆانىڭ الاپات ميباتپاعىنا دا تەڭەپ ءجۇردى، وندا ۇزىندىعى ون بەس فۋتتاي ۋلى جاندىكتەر يرەلەڭدەپ، سۋسيىردىڭ ءوزى باتىپ كەتەدى ەكەن. اعىن سۋ قۇبىرلارىن تازارتۋشىلاردىڭ جامان ەتىگى بەلگىلى شەكتەن ءارى اتتاپ باسقان ەمەس. قوقىس تاسيتىن اربالاردىڭ يەلەرى سەن-فۋا بيىگىنەن ماركيز دە كرەكيمەن كەلىسىپ كۇل-قوقىسىن شىمىرىكپەستەن سۋاعار ورلارعا توگىپ جۇرگەن كەزى دە ونشا الىس ەمەس. قۇبىرلاردى تازالاۋدى نوسەردىڭ ۇلەسىنە قالدىرىپ ەدى، ول تازارتۋدىڭ ورنىنا بىلىقتىردى. ريم ءوزىنىڭ سوربۇلاعىن اسپەتتەپ، پوەتيكالىق تۇرعىدان گەمونيا اتاسا، پاريج مۇرنىن ءشۇيىرىپ ساسىق جىرا دەپ قورلادى. وسى اتاۋىنىڭ ءوزى-اق عىلىم مەن نانىمعا ۇرەي تۋعىزدى. گيگيەنا دا ساسىق جىراعا حالىق اڭىزى سياقتى جيىركەنە قارادى. قارا موناحتىڭ ەلەسى العاش مۋفتار ساسىق اعىسىنىڭ كۇمبەزى استىندا تۋدى. مارمۋزەتتەردىڭ ءمايىتىن كۇبىشىلەر كوشەسىندەگى سۋاعار شۇڭقىرعا تاستادى؛ 1685 جىلعى اپاتتى بەزگەكتىڭ ىندەتىن فاگون مارەدەگى سۋاعاردان كوردى؛ سەن-لۋي كوشەسىندەگى داليعان ۇلكەن شۇڭقىر 1833 جىلعا دەيىن ۇڭىرەيىپ جاتتى. تاس ۋاتۋ كوشەسىندەگى سۋاعاردىڭ تارتپا كومەيى جونىندە ودان وبا دەرتى تارايدى ەكەن دەگەن لاقاپ شىقتى؛ ۇشى ۇشتىك تورتەمىرمەن قورشالعان قاتەرلى كوشە تەمىر ازۋلارىن سوستيتىپ، ارانىن اشىپ، توزاقتىڭ قولاڭساسىن شاشىپ تۇرعان تارىزدەنەدى. حالىق قيالى ءپاريجدىڭ قاپاس سوربۇلاعىن قۇدىرەتتىڭ قاھارلى تامۇعى ەتىپ ەلەستەتتى. جەراستى كانالىندا ءتۇپ جوق. كلواكا — ءتۇپسىز توزاق قۇدىعى. الاپەسكە شالدىققان بۇل قويناۋدى زەرتتەۋ پوليسيانىڭ ميىنا كىرىپ شىقپايدى. بەلگىسىزدى ولشەپ، تۇنەكتىڭ تەرەڭىن زەرتتەپ، ءتۇپسىزدى بارلاۋعا كىمنىڭ باتىلى بارسىن؟ ونىڭ اتىنىڭ ءوزى-اق ۇرەي شاقىرادى. دەگەنمەن، سونى بارلاۋعا بەل بۋعان ادام تابىلدى. سوربۇلاقتىڭ ءوز حريستوفور كولۋمبى تابىلدى.
بىردە 1805 جىلى يمپەراتوردىڭ پاريجگە سوققان ءبىر ساپارىندا ىشكى ىستەر ءمينيسترى دەكلە مە، الدە كرەتە مە، ءامىرشىنىڭ تاڭەرتەڭگى قابىلداۋىنا كىرەدى. كارۋسەل الاڭىندا ۇلى رەسپۋبليكا مەن ۇلى يمپەريانىڭ اتى اڭىزعا اينالعان سولداتتارىنىڭ جەر سىزعان سەمسەرلەرىنىڭ شىڭىلى ەستىلەدى؛ ناپولەوننىڭ ەسىگى الدىندا رەيننىڭ، ەسكونىڭ، اديدجە مەن ءنىلدىڭ باتىرلارى توپىرلاپ تۇر؛ جۋبەر، دەسە، مارسو، گوش جانە كلەبەردىڭ ەرجۇرەك سەرىكتەرى، فلەريۋستىڭ اۋەدە جۇزەتىندەرى، ءماينستىڭ گرەنادەرلەرى، گەنۋيانىڭ قالقىما كوپىر سالۋشىلارى، پيراميدالار تاماشالاعان گۋسارلار، جيۋنو يادروسىنىڭ سىنىقتارى شاشىراعان ارتيللەريستەر، زيۋدەرزەە بۇعازىندا زاكىردە تۇرعان فلوتتى تارپا باس ساپ العان كيراسيرلەر. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ناپولەوندى لوديي كوپىرىنە دەيىن ەرتىپ بارعان؛ بىرەۋلەرى ميۋراتكا مانتۋي ترانشەيالارىنا دەيىن ەرگەن، ال ەندى بىرەۋلەرى مونتەبەللوعا بارار جولدا لانندى باسىپ وزعان. سول زاماننىڭ بۇكىل ارمياسى مۇندا جاساعىمەن، ۆزۆودىمەن كورىنىپ، يمپەراتوردىڭ تىنىشتىعىن كۇزەتىپ تيۋيلري اۋلاسىنا جينالدى، بۇل ۇلى ارميانىڭ سوناۋ ءبىر جارقىن داۋىرىندە بولعان ەدى، وندا مارەنگو ارتتا قالىپ، الدا اۋستەرليس تۇرعان بولاتىن.
— پاتشا اعزام! — دەدى ناپولەونعا ىشكى ىستەر ءمينيسترى. — كەشە مەن ءسىزدىڭ ۇلىق مارتەبەلى يەلىگىڭىزدە ەڭ ءبىر جاۋجۇرەك ادامدى كوردىم.
— ول كىم بولدى ەكەن؟ — دەپ قاتاڭ سۇرادى يمپەراتور. — جانە ول نە ىستەپتى؟
— ول بىردەڭە ويلاستىرىپ ءجۇر، تاقسىر!
— اتاپ ايتقاندا؟
— ءپاريجدىڭ سۋاعارلارىن قاراپ شىقپاق.
ءتورتىنشى تاراۋ
بۇعان دەيىن بەلگىسىز بۇگە-شىگەلەر
قاراپ شىقتى دا. مۇنىڭ ءوزى اۋىر جورىق بولدى؛ كەسەلمەن جانە تىنىس تارىلتقان بۋلانۋمەن تۇنگى ساياحات-شايقاس وڭاي سوققان جوق. سونىمەن قاتار ساياحات جاڭالىقتارعا باي بولدى. بارلاۋعا قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىرى، بايسالدى جۇمىسشى، ول تۇستا بوزبالا بولعان ازامات بۇدان ءتىپتى بىرنەشە جىل بۇرىن ايتقان ەدى. بريۋنزو پوليسيا پرەفەكتىنە جولداعان بايانحاتىندا كەيبىر قىزىقتى جايلاردى بايانداي وتىرىپ، كەيبىرەۋلەردى اكىمشىلىك ستيلگە لايىق ەمەس دەپ، ورنىنان ءتۇسىرۋ قاجەت دەپ ساناعان. ول تۇستا زارارلى كەسەلدى جۇقتىرماۋدىڭ ءتاسىلى جابايى بولعان عوي. بريۋنزو جەراستى كانالدارىنىڭ العاشقى تارماقتانۋىنان وتە سالىسىمەن-اق جيىرما جۇمىسشىنىڭ سەگىزى ءارى قاراي جۇرۋدەن باس تارتتى. جۇمىس شىنىندا كۇردەلى ەدى، قاراۋ ءۇشىن جولدى تازالاپ وتىرۋ قاجەت بولدى، ءارى تازارتىپ، ءارى ولشەۋگە تۋرا كەلدى، اعىستاردىڭ تەسىكتەرىن بەلگىلەپ، تورتەمىرلەر مەن باقىلاۋ قۇدىقتارىن ساناۋ، تارماقتاناتىن ورىنداردى انىقتاۋ، جاڭا ارنالاردىڭ قوسىلار نۇكتەسىن كورسەتۋ، جەراستى سۋ قويمالارىنىڭ كورىنۋىن جوسپاردا بەلگىلەۋ، باستى كانالدىڭ كىشىگىرىم سالالارىنىڭ تەرەڭدىگىن ولشەۋ، ءاربىر بۇيىردەگى كانالدىڭ كۇمبەزدىڭ كىلتىنە دەيىنگى بيىكتىگى مەن كۇمبەزدىڭ دوڭگەلەنۋىنەن باستاپ قابىرعالاردىڭ نەگىزىنە دەيىنگى جەردىڭ ەنىن ەسەپتەپ شىعارۋ، اقىر اياعىندا باستى سۋاعارعا مەيلى بۇيىردەگى ارنالاردان، مەيلى اسكەر ۇستىنەن بولسىن اعىپ كەلىپ قۇيىپ جاتقان سۋدىڭ دەڭگەيىن انىقتاۋ كەرەك ەدى. العا جىلجۋ اۋىر سوقتى. تومەن تۇسىرگەن ساتى قالىڭدىعى كەيدە ءۇش فۋت سازعا تاپ كەلەدى. ۋلى بۋدان فونارلاردىڭ جارىعى ارەڭ جىلتىرايدى. ونىڭ ۇستىنە ەسىنەن تانىپ قالعان جۇمىسشىلاردى سىرتقا شىعارۋ كەرەك بولدى. كەيبىر جەردە ويدا جوقتا قۇلاما جار كەزدەسىپ قالدى. توپىراق شوگىپ، تاس توسەنىش جارىلىپ، سۋاعار ءتۇپسىز قۇدىققا اينالىپ، تابان تىرەر جەر تابىلماي قينادى؛ بريۋنزونىڭ جولداستارىنىڭ ءبىرى سونداي جارىقتاردىڭ بىرىنە ءتۇسىپ كەتىپ، ونى ارەڭ الىپ شىقتى. اجەپتاۋىر زالالسىز جەرلەردە حيميك فۋركرۋانىڭ اقىلىمەن، وتكەلدەن وتكەلگە دەيىن قارا مايعا مالىنىپ، تاياقتىڭ ۇشىنا بايلانعان پىلتەلەردى جاقتى. قابىرعالار ءار-ار جەردە ىسىككە ۇقساس ۇسقىنسىز ساڭىراۋقۇلاقتاردان كورىنبەيدى، ونداي جەردە تاستاردىڭ ءوزى اۋرۋ سياقتى كورىنەدى، تىنىس الۋدىڭ ءوزى قيىن.
بريۋنزو ءوز ىزدەنىستەرىندە كۇللى جەراستى كانالىن باستاۋ باسىنان ساعاسىنا دەيىن زەرتتەپ شىقتى. ۇلكەن باجىلداق دەگەن جەردە ەكى سۋاعار بولىنەتىن تۇستا ول تاسقا قاشاپ جازىلعان "1550" دەگەن داتانى وقىدى؛ بۇل تاس گەنريح ءىى-نىڭ ءپاريجدىڭ جەراستى ءۇيىندىسىن قاراپ شىعۋدى تاپسىرعان فيليبەر دەلورمنىڭ شەكاراسىن كورسەتىپ تۇر. كلواكادا XVI عاسىردىڭ ءمورى بار. بريۋنزو پونسو سۋاعارى مەن ەسكى تامپل كوشەسىندەگى سۋاعاردان XVII عاسىردىڭ جۇمىسىن تانىدى، ەكەۋىنىڭ ۇستىنەن تارتىلعان كۇمبەز 1600 بەن 1650 جىلداردىڭ ارالىعىندا سالىنعان؛ XVIII عاسىردىڭ جۇمىسى كانال-كوللەكتوردىڭ باتىس سەكسياسى، ونى جاۋىپ تۇرعان كۇمبەز 1740 جىلى تۇرعىزىلعان. بۇل ەكى كۇمبەزدىڭ ەكەۋى دە، اسىرەسە ونشا ەسكى دەۋگە كەلمەيتىن 1740 جىلى سالىنعانى 1412 جىلى قالانعان اينالمالى سۋاعاردىڭ تاس قابىرعاسىنا قاراعاندا كۇشتى جارىلىپ، قۇلاپ جاتىر. بۇل مەنيلمونتاننان شىققان بۇلاق سۋىنىڭ جىلعاسىن ءپاريجدىڭ باس كلواكاسىنىڭ مارتەبەسىنە كوتەرگەن جىل بولاتىن — بۇدان كوتەرە بەرسە قاراپايىم شارۋا كورولدىڭ كامەردينەرى شەنىنە يە بولىپ جان — اقىماق ليەۆەلگە اينالار ەدى.
بىرنەشە جەردە، اسىرەسە ءادىل سوت سارايىنىڭ استىنان تۋرا سۋاعاردىڭ ۇستىنەن قازىلعان كونەدەگى زىندان سياقتى بىردەڭە شىقتى. بۇل in pake! ىپ-راس بولعانى انىق. وسىنداي قۇجىرالاردىڭ بىرىندە تەمىر بۇعاۋ ءىلۋلى قالىپتى. ولاردىڭ ءبارى سول زاماتتا بىتەلىپ، سىلاپ تاستالدى. تابىلعان ولجالاردىڭ اراسىندا وتە-موتە وعاشى دا بولدى، سولاردىڭ ءبىرى ورانگۋتانگتىڭ سۇيەگى، ول بەيشارا 1800 جىلى زوولوگيالىق باقتان قاشىپ كەتكەن ەدى؛ XIX عاسىردىڭ ەڭ سوڭعى جىلى بەرنارديندىكتەر كوشەسىندە جۇرت كورىپ شوشىپ جۇرگەن قارا شايتان وسى بولسا كەرەك. سورلى سوڭعى ءومىرىن سوربۇلاق سۋىنا كەتىپ ءتامامداپتى عوي.
ارش-ماريونعا جاناسقان ۇزىن كۇمبەزدى دالىزدەن بىلگىرلەردى تاڭداندىرعان شۇبەرەك ساتۋشىنىڭ جاپ-جاقسى ساقتالعان سەبەتى تابىلدى. جۇمىسشىلار جان ۇشىرىپ جىگەرلەنە اۋدارىستىرعان جابىسقاق سازدىڭ بار جەرىمەن كوپتەگەن باعالى زاتتار، التىن، كۇمىس اشەكەيلەر، اسىل تاستار، مىس تەڭگەلەر تابىلدى. ەگەر ءبىر الىپ كەلىپ سوربۇلاقتى سىلكىپ ەلەسە، ونىڭ ەلەگىنەن تالاي عاسىردىڭ قازىناسى شىعار ەدى. تامپل كوشەسى مەن سەنت-اۆۋا كوشەسىنىڭ قيىلىسىنداعى سۋاعاردا گۋگەنوتتاردىڭ مىس مەدالى تاۋىپ الىندى، ونىڭ ءبىر جاعىندا كاردينال قالپاعىن كيگەن شوشقا دا، ەكىنشى جاعىندا پاپا جالباعايىن جامىلعان قاسقىر بەينەلەنگەن.
ەڭ ءبىر قايران قالارلىق ولجا باس سوربۇلاققا كىرەر جەردەن تابىلدى. بۇرىنعى زاماندا كىرەر اۋىز تورتەمىرمەن قورشالعان بولاتىن. ەندى ونى ۇستاتقان ىلگەگى عانا قالىپتى. سول ىلگەكتەردىڭ بىرىنە، شاماسى، تاسقىن ايداپ اكەلگەن بولۋى كەرەك، ماتانىڭ ابدەن توزعان، قان قاتقان قيقىمى ءىلىنىپ قالىپتى. سول شۇبەرەكتى جاقسىلاپ كورۋ ءۇشىن بريۋنزو فونارىن جاقىنداتتى. ول جۇقا باتەستىڭ پۇشپاعى ەكەن، جىرتىلعان، ءبىراق باسقالارىنان دۇرىس ساقتالعان ءبىر بۇرىشىندا لوبەسپ دەگەن التى ءارىپتىڭ ۇستىنە گەرالديكالىق ءتاجدىڭ بەينەسى كەستەلەنىپتى. ءتاج ماركيزدىكى بوپ شىقتى، ال التى ءارىپ لوبەسپين دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن. قىزىق قىلعاندا ولاردىڭ كوز الدىنداعى قيقىم مارات كەبىنىڭ ءبىر پۇشپاعى بولىپ شىقتى. جاس كەزىندە ماراتتىڭ ماحاببات حيكايالارى دا بولعان. ولار ونىڭ گراف د'ارتۋانىڭ سارايىندا ات قورانىڭ دارىگەرى بولىپ ىستەگەن كەزىنە قاتىستى. بەكزاتتىڭ ءبىر بيكەمەن اشىنالىق بايلانىسىنان وسى الجاپقىش قالسا كەرەك، ونى كەلىنشەكتەن نە سىيعا العان، نە وزىندە ۇمىت قالعان دا بولۋى. مارات قايتىس بولعاننان كەيىن ونى وراپ شىعارارلىق اق دەگەننەن ۇيىنەن تابىلعانى وسى جۇقا الجاپقىش عانا. كەمپىرلەر حالىقتىڭ قاتىگەز دوسىن وسى ءلاززات جورگەگىنە اقىرەت ەتىپ وراپ شىعارعان. بريۋنزو جانىنان ءوتتى دە، ونى قوزعامادى. جىرتىلعان قيقىم سول ىلگەككە ىلىنگەن قالپىندا قالدى. بۇل ماراتتى جەك كورگەندىكتەن بە، الدە قۇرمەتتەگەندىكتەن بە ەكەن، و جاعى بەلگىسىز. ال ول ەكەۋىنە دە لايىق قايراتكەر بولاتىن. ايتقانداي، بۇل ارادا ونى ۇعىنۋ ءۇشىن تاعدىر تابى تىم ايقىن ءتارىزدى. ونىڭ ۇستىنە ءقابىر دۇنيەسىن ولاردىڭ جاتقان جەرىنەن قوزعاماعان ابزال. ايتكەنمەن دە بۇل ايرىقشا جادىگەرلىك ەدى. وندا ماركيزا ۇيىقتاعان، وندا مارات تۇلەگەن، ول پانتەون ارقىلى جەراستى كانالىنىڭ ەگەۋقۇيرىقتارىنا جەم بولۋ ءۇشىن وسىندا تۇسكەن. كەزىندە ۆاتتو سونداي سۇلۋلىقپەن سۋرەتتەلۋگە ءتيىس جاتىنجاي ماتاسىنىڭ قيقىمى دانتەنىڭ قادالا قاراۋىنا جارادى ەمەس پە.
جەر استى كىر-قوقىر ۇيىندىلەرىنىڭ ءبارىن مۇقيات قاراپ شىعۋ پاريجدە تابانداتقان جەتى جىلعا سوزىلدى. 1805 جىلى باستالىپ، 1812 جىلى اياقتالدى. العا جىلجي وتىرىپ بريۋنزو سونىمەن بىرگە اسا ماڭىزدى توپىراق تەگىستەۋ جۇمىسىن دا تىندىردى: 1808 جىلى ول پونسو سۋاعارىنىڭ ءتۇبىن تەسىپ، بارلىق جەردە جاڭا جەلىلەر تارتا وتىرىپ، 1809 جىلى سەن-دەني كوشەسىنىڭ استىنداعى سۋاعار ارنانى يننوسان سۋبۇرقاعىنا دەيىن سوزدى، 1810 جىلى فرۋامانتو مەن سالپەتريەر كوشەلەرىنىڭ استىنان سۋاعار قازدى، سونداي جۇمىستاردى ول 1811 جىلى — جاڭا كىشى اۆگۋستين كوشەسىنەن، مايل، ەشارپ كوشەلەرىنىڭ، كورول الاڭىنىڭ، 1812 جىلى بەيبىتشىلىك پەن شوسسە د'انتەن كوشەلەرىنىڭ استىندا دا جۇرگىزدى. وعان قوسا بۇكىل جەلىنى دەزينفەكسيالاپ، تازارتۋ جۇمىستارىنا دا جەتەكشىلىك ەتتى. جۇمىستىڭ ەكىنشى جىلى ول كومەكشى ەتىپ ءوزىنىڭ كۇيەۋ بالاسى نارگونى الدى.
مىنە، وسىلاي ۇستىمىزدەگى عاسىردىڭ باسىندا قوعام ءوزىنىڭ قوس شىڭىراۋ ءتۇبىن كۇرەپ، تازالاپ، جەراستى كانالدارىن، ياعني قالانىڭ اسقازان قابىرشاقتارىن تارتىپكە كەلتىردى. قالاي بولعانمەن دە ءبىراز كىر تازالاندى.
بۇرالاڭى كوپ، قابىرعالارى جارىلعان، سوعىلعان، ويىلعان، شۇڭقىر-شۇڭقىر، تابانى ويقىل-شويقىل، ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر ءتۇسىپ مەزى قىلاتىن، بۇرىلىستارى ۇرەي شاقىرىپ، ساسىق ءيىسى مۇرىن جاراتىن، قاراڭعى، قاپاس، تاس پليتالاردىڭ ءبارى قوجىر-قوجىر، سۇمدىق جابايى كورىنەتىن كوردەي تۇنەك ءدالىز — ەجەلگى پاريج سوربۇلاعىنىڭ سيقى ءدال وسىنداي بولاتىن. وعان تۇسسەڭ، جان-جاعىنىڭ ءبارى قۇلاعان، دالىزدەرى قيقى-جيقى، تارماقتارى قازدىڭ تابانىنداي، قوقىس ساقتايتىن تۇندىرعىش ءتارىزدى ساسىق، سوقىر ىشەكتىڭ وسكىنىنە ۇقساس تۇيىقتار، سەليترا سىڭگەن كۇمبەزدەر، توبەدەن تامعان تامشىلار، قابىرعالارداعى دىمقىل جىلبىسقى قىنالار، اينالا ءبىر قارا تۇنەك ۇشىراتارىڭ. قورقىنىشتىلىعى جاعىنان وسى ءبىر ەجەلگى تابىت-تازارتقىشقا، ۆاۆيلوننىڭ وسى ءبىر اس قورىتار ىشەك-قارنىنا، كوشەلەر ۇستىنەن ايقىش-ۇيقىش كەسىپ وتەتىن وسى ءبىر ۇڭگىرگە، ءتۇپسىز شۇڭقىرعا، وسى ءبىر داعاراداي كورتىشقان ىنىنە ەشتەڭە دە تەڭەسە الماس ەدى، سونىڭ بەلگىسىندەي ساسىق قالدىقتاردىڭ اراسىندا وتكەننىڭ كوزىندەي ءبىر ۇپ-ۇلكەن سوقىر كورتىشقان ءجۇر.
قايتالاپ ايتساق، وتكەن زاماننىڭ جەراستى كانالى، ياعني سوربۇلاق-كلواكاسى وسىنداي بولعان.
بەسىنشى تاراۋ
قازىرگى پروگرەسس
ءبىزدىڭ كەزىمىزدە سوربۇلاق دەگەنىڭىز تاپ-تۇيناقتاي، جيناقى، ءتۇپ-تۇزۋ، مۇنتازداي تازا. ول انگليادا "رەسپەكتابەلدى" دەگەن سوزبەن بەينەلەنگەن مۇراتتىڭ ءوزىن كەيىپتەيدى. ونىڭ ۇسقىنى ءتاپ-تاۋىر، سۇر ءتۇستى، سىمداي تارتىلعان، بەينەلەپ ايتۋعا كەلسە، ينە-جىپتەن جاڭا شىققانداي كيىنگەن. ول ساۋداگەردەن قۇپيا كەڭەسشىگە اۋىسقان ادام سياقتى. وندا ءقازىر مۇلدەم جارىق. ءقازىر وندا كىر-قوقىستىڭ ءوزى قورازدانىپ تۇرادى. العاشقى كورگەندە ونى جەراستى جولدارىنىڭ ءبىرى دەپ قابىلداۋعا بولادى، ال بۇرىندارى "حالىق ءوز پاتشالارىن سونداي قاستەر تۇتقان" باعزى زاماندا مۇنداي جولدار تاقتان تايدىرىلعان مونارحتار مەن پرينستەردىڭ جاسىرىن قاشۋىنا جاقسى بولعان. قازىرگى كلواكا ءتىپتى ادەمى دە، وندا ستيل تازالىعى ۇستەمدىك ەتەدى. پوەزيادان قۋىلىپ، ساۋلەت ونەرىنە كەپ تابان تىرەگەن شىن مانىندەگى كلاسسيكالىق تىك جەلىلى الەكساندريالىق ستيل وندا اقشىل، كۇڭگىرت، ۇزىنشا كۇمبەزدىڭ ءار تاسىنان بايقالدى، ءاربىر سۋاعار ارنا ارقادا بوپ كورىنەدى — ريۆولي كوشەسىنىڭ ارحيتەكتۋراسى سوربۇلاق قويناۋىنا دا ءوز تابىن باسقان. ونىڭ ۇستىنە گەومەتريالىق جەلىلەر ءباز-بىر جەرگە ىڭعايلى بولسا، ءسال وسى قالانىڭ كىر-قوقىسىن شىعاراتىن جەراستى كانالدارىنا قولايلى-اق. وندا ءبارى دە قىسقا قاشىقتىققا ەكشەپ، ولشەنۋى كەرەك. قازىرگى كۇنىمىزدىڭ سوربۇلاعى رەسمي رەڭك الدى. ءتىپتى پوليسيا ەسەپتەرىنىڭ وزىندە دە ول قۇرمەتپەن ەسكە الىنادى. اكىمشىلىك ءتىلى وعان مارتەبەلى دە سىپايى رەڭك بەرەدى. بۇرىن ىشەك اتانعان نارسە ءقازىر گالەرەيا، جىرتىق-جىرا دەگەندەر باقىلاۋ قۇدىعى اتالاتىن بولدى. ۆييون ءتىرىلىپ كەلسە، ءوزىنىڭ تۇنگى تۇراعىن ءقازىر تانىماس ەدى. راس، جەراستىنىڭ وسى ءبىر بىتىسقان جەلىسى بۇگىندە قاي كەزدەگىدەن دە ارتىق كەمىرگىشتەر مەكەنى بولىپ وتىر، ولار مۇندا اتام زاماننان بەرى بار ەدى، ءقازىر قۇتىرىپ، قۇجىناپ كەتتى، كەيدە مۇرتتى ەگەۋقۇيرىقتىڭ بۋشىقتان باسىن قىلتيتىپ پاريجدىكتەرگە قاراپ وتىراتىنى دا بار؛ بۇل سۇمداردىڭ جەراستى سارايىنا رازىلىعى سونداي، بارا-بارا قولعا ۇيرەنىپ الا ما دەپ تە قورقاسىڭ. سوربۇلاق باعزى زامانداعى جابايى ۇسقىنىنان مۇلدەم وزگەردى. كەيدە سۋاعارلاردى لاستاپ كەتەتىن جاڭبىر ەندى ونى جۋىپ-شاياتىن بولدى. الايدا وعان سەنە بەرۋگە دە بولمايدى. بۋلانۋدىڭ دا زيانى بارىن ۇمىتپاڭىزدار. سوربۇلاق مومىننان گورى مونتانى. پوليسيا پرەفەكتۋراسى مەن سانيتارلىق كوميسسيالار بوسقا اۋرە بوپ ءجۇر. تازارتۋدىڭ كۇللى امال-ايلاسىنان تىس، كلواكا ۋاعىزداۋدان كەيىنگى تارتيۋف قۇساپ كۇماندى ءبىر ءيىس شىعارادى.
قالاي بولعانمەن دە، ءشوپ-شالام، شاڭ-توزاڭدى سىپىرا وتىرىپ، سوربۇلاق وركەنيەت قىزمەتىن كورسەتەدى، بۇل تۇرعىدان العاندا، ءتارتيۋفتىڭ ار-ۇياتى اۆگييدىڭ اتقوراسىنا قاراعاندا ۇلكەن پروگرەسس، ولاي بولسا، ءپاريجدىڭ جەراستى كانالدارى، ءسوز جوق، جەتىلىپ كەلە جاتقانىن مويىنداماسقا بولمايدى.
بۇل پروگرەستەن دە زور؛ بۇل ەرتەدەگى سوربۇلاقتىڭ ءبىزدىڭ زاماننىڭ جەراستى كانالدارىنا اينالۋى. ونىڭ تاريحىندا، دەمەك، توڭكەرىس بولدى. ال بۇل توڭكەرىستى كىم جاسادى؟
ول جۇرتتىڭ ءبارى ۇمىتقان، ءبىز ەندى عانا اتىن اتاپ وتىرعان كىسىمىز — بريۋنزو.
التىنشى تاراۋ
بولاشاقتاعى پروگرەسس
ءپاريجدىڭ سۋاعارلارىن قازۋ وڭاي مىندەت بولعان جوق. ون عاسىر بويى، ءتىپتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن بۇل جۇمىس، ءالى تولىق سالىنىپ بىتپەگەن ءپاريجدىڭ ءوزى سياقتى، جەرىنە جەتكەن جوق. شىن مانىندە سول سوربۇلاقتان ءپاريجدىڭ كۇللى ءوسۋ ساتىلارى كورىنەدى. بۇل مىڭداعان سەزىم مۇشەلەرى بار جەراستىنىڭ كۇڭگىرت جابىسقاعى تەرەڭدە جوعارىداعى قالامەن بىرگە وسە بەرەدى. قاشاندا قالا جاڭا كوشە تارتقان سايىن ول دا جاڭا سيراعىن سوزادى. كونە اۋلەتتىڭ تۇسىندا نەبارى جيىرما ءۇش مىڭ ءۇش ءجۇز مەتر جەراستى كانالى تارتىلىپتى — بۇل پاريجدە 1806 جىلعى 1 قاڭتارعا دەيىن بولعان جاعداي. سول داۋىردەن باستاپ جۇمىس قايتا قولعا الىنىپ، جىگەرلى دە تابىستى جالعاستى، وعان كەيىنىرەك ورالامىز. ناپولەون ءتورت مىڭ سەگىز ءجۇز ءتورت مەتر سۋاعار قۇبىر تارتقىزدى، بۇل كوڭىل قويارلىقتاي سان، ليۋدوۆيك XVIII — بەس مىڭ جەتى ءجۇز توعىز، كارل X — ون مىڭ سەگىز ءجۇز وتىز التى، لۋي-فيليپپ — سەكسەن توعىز مىڭ جيىرما، 1848 جىلى رەسپۋبليكا جيىرما ءۇش مىڭ ءۇش ءجۇز سەكسەن ءبىر، ال قازىرگى ۇكىمەت جەتپىس مىڭ بەس ءجۇز مەتر سۋ قۇبىرىن جۇرگىزدى. قازىرگى كەزگە دەيىن بارلىعى ەكى ءجۇز جيىرما التى مىڭ التى ءجۇز ون مەتر سۋاعار قۇبىرلار توسەلدى — مىنە، ءپاريجدىڭ قۇرساعى وسىنداي ۇلان-عايىر. كوزگە كورىنبەيتىن سۇمدىق بۇتاقتى وسىمدىك، ۇدايى ۇلعايىپ كوزگە كورىنبەي وسەتىن الىپ قۇرىلىس.
سونىمەن، ءبىزدىڭ كەزىمىزدە ءپاريجدىڭ جەراستى شىرعالاڭى وسى عاسىردىڭ باسىنداعىدان ون ەسەدەن دە استام ءوستى. سوربۇلاقتى قازىرگى قول جەتكەندەي دەڭگەيدە جۋىق مانىندە جەتىلدىرۋ ءۇشىن قانشا تاباندىلىق پەن كۇش-جىگەر قاجەت بولعانىن كوز الدىڭا ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن. بۇرىنعى قالالىق كورولدىك ۆەدومستۆولار XVIII عاسىردىڭ سوڭعى ون جىلدىعىندا جانە ريەۆوليۋسيالىق مەريا 1806 جىلعا دەيىن جۇمىس ىستەپ كەلگەن بەس ميل سۋاعاردى كوپ قيىندىقپەن بۇرعىلاپ ءبىتىردى. بۇل قارەكەت مۇمكىن بولعان قيىندىقتاردىڭ ءبارىن تۇسادى؛ ولاردىڭ ءبىرى توپىراقتىڭ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى بولسا، ەكىنشىسى ءپاريجدىڭ جۇمىسشى ادامدارىنىڭ اراسىندا ورىن تەپكەن ەسكى نانىم-سەنىمدەرگە قاتىستى ەدى. پاريج، ءبىر عاجابى، كەتپەن مەن كۇرەككە، قايلا مەن بۇرعىعا، ادام قولىنا وڭاي كونە قويمايتىن جەردەن بوي كوتەرگەن. پاريج اتتى تاڭعاجايىپ تاريحي فورماسيا جاتقان گەولوگيالىق قىرتىستى تەسىپ بۇرعىلاۋدان قيىن ەشتەڭە جوق ەكەن؛ تەك ادام عانا ءباز-بىر تاسىلمەن سول سالىندى قاتپارعا ۇڭگىپ تەرەڭدەي الادى، سونىڭ وزىندە دە الدىنا جاسىرىنىپ جاتقان قيساپسىز كوپ كەدەرگىلەر كەزدەسەدى. ولار بىردە سۇيىق گلينوزەم، بىردە جەراستى قاينارى، بىردە قاتتى تاۋ جىنىسى، بىردە جابىسقاق، جىلبىسقى تۇنبا لاي (كاسىبي تىلدە ونى قىش اتايدى) بولىپ كەلەدى. توپىراقتىڭ جىڭىشكە تامىرلارىمەن الماسىپ وتىراتىن اككە، اراسىنا تاريحتان بۇرىنعى مۇحيتتاردىڭ زامانداسى ۇلۋدىڭ قابىرشاعى شاشىراعان جانعىش تاقتاتاستار قاباتىنا قايلا ارەڭ وتەدى. كەيدە سالىنىپ بىتپەگەن كۇمبەزدەردى تەسىپ بۇلاق سۋى اتقىلايدى دا، جۇمىسشىلاردى قارىق قىلادى، كەيدە توپىراق كوشكىنى وزىنە جول سالىپ الىپ تومەن قاراي سارقىرامانىڭ سۋىنداي قۇلايدى دا اينەكتەردى عانا ەمەس، تايانىش جۋان بورەنەلەردىڭ ءوزىن قيراتىپ كەتەدى. وسى تاياۋدا عانا ۆيلەتادا سەن-مارتەن كانالىنىڭ استىنان سۋاعار جاساعاندا، ناۆيگاسيانى توقتاتپاي، ارنانى كەپتىرمەۋدىڭ سالدارىنان كانالدىڭ تابانىندا اياق استىنان جارىق پايدا بولىپ، سۋ جەراستى شاحتاسىنا لاپ بەرسىن كەپ، سۋدى سورىپ توگەتىن سوراپتار دارمەنسىز بولىپ قالدى، امالسىز سۇڭگۋىر مامان ىزدەۋگە تۋرا كەلدى، ول كانالدىڭ ساعاسىنان ساڭلاۋدى تاۋىپ اۋپىرىممەن بىتەدى. بۇدان تىس سەنانىڭ جاعاسىندا، وزەننەن نەداۋىر جىراق جاتقان، ماسەلەن، بەلۆيلدە، ۇلكەن كوشە مەن ليۋنەر پاسساجىنىڭ استىندا سۋسىما قۇم كەزدەستى، ول ۇيىق سياقتى ادامدى كوز الدىندا سورىپ، جۇتىپ جىبەرەدى. وعان تىنىس تارىلتىپ تۇنشىقتىراتىن بۋلانۋدى، تىرىدەي كومەتىن كوشكىندەر مەن كەزدەيسوق وپىرىپ قۇلاۋدى قوسىڭىز. سونداي-اق جەراستى جىلعالارىندا جۇمىس ىستەيتىندەر ەرتە مە، كەش پە ءسوزسىز شالدىعاتىن شىرىك بەزگەكتى قوسىڭىز. جاقىندا عانا بۇل جۇمىسقا موننو جەتەكشىلىك ەتكەن ەدى. ول كليشي جەراستى جولىن قازدى، ون مەتر تەرەڭدىكتە ترانشەيادا جۇمىس ىستەپ، ۋرك باس قۇبىرىنان كەلەتىن سۋدى قابىلدايتىن ناۋالار جاسادى؛ قازعان شۇڭقىرلاردىڭ كومەگىمەن كوشكىنگە قارسى كۇرەسە وتىرىپ، كوبىنە شىرىگەن توپىراقتا، تىرەۋىش اشالاردى ساقتاپ، بيەۆرا تارماعىن گوسپيتال بۋلۆارىنان سەنانىڭ وزىنە دەيىن كۇمبەزبەن جاپتى؛ پاريجدەن مونمارتردان كەلەتىن سۋدىڭ تاسقىنىن الىپ كەتۋ جانە ازاپكەرلەر زاستاۆاسىنداعى ون گەكتار الاڭنىڭ اعىندى شالشىعىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن ول اق زاستاۆاسىنا وبەرۆيلە جولىنا دەيىن سۋاعارلاردىڭ ۇزىن جەلىسىن تارتتى، ءتورت اي بويى كۇنى-تۇنى ون ءبىر مەتر تەرەڭدىكتە جۇمىس ىستەدى؛ بۇل ەندى قۇلاق ەستىمەگەن كەرەمەت، ول سۋدان كەيىن دە اشىق ترانشەياسىز التى مەتر جەراستىندا بارديۋ-بەك كوشەسىنىڭ سۋاعارىن جاساپ، اقىرى ءولىپ كەتتى. ونىڭ ىزىمەن قالانىڭ بۇكىل اۋداندارىنا ءۇش مىڭ مەتر سۋاعارلاردى كۇمبەزبەن جاۋىپ، تراۆەرسەر سەنت-انتۋان كوشەسىنەن لۋرسين كوشەسىنە دەيىن وزدىگىنەن اتىلاتىن كوشەنىڭ استىنداعى بۇيىردەگى كانال ارقىلى ساداقا كوشەسى مەن مۋفتار كوشەسىنىڭ قيىلىسىن الىپ كەتەتىن جاڭبىر سۋىن ءتۇسىرىپ، ودان ءارى سۋسىما قۇم سۋ استىنداعى ىرگەتاسىن تاس پەن بەتوننان قالاپ سەن-جورج سۋاعارىن جاساپ، سوسىن نازارەت قۇداي-انا كوشەسىنىڭ استىنداعى سۋاعار تارماقتاردىڭ تابانىن تومەندەتۋ جونىندەگى ءقاۋىپتى جۇمىستار جۇرگىزىپ ينجەنەر ديۋلو دا ءولىپ كەتتى. بىزدە بۇل تەنتەك ەرلىكتەر تۋرالى حابارلار جاريالامايدى، ولار عوي مايدان الاڭىنداعى قىرقىستان الدەقايدا كوپ پايدا كەلتىرەدى.
1832 جىلى پاريج سوربۇلاعى قازىرگىسىنەن مۇلدەم وزگەشە. بريۋنزو ىسكە العاشقى سەرپىن بەردى، الايدا قالا بيلىگى سۋاعارلاردى تۇبىرىمەن قايتا قۇرۋ ءۇشىن تىرىسقاق اۋرۋىنىڭ شىعۋى قاجەت بولدى. ءبىر عاجابى، ءبىراق بۇل 1821 جىل بولاتىن، ۇلكەن كانال اتالاتىن ايماقتىق سۋاعاردىڭ ءبىر بولىگىندەگى شىرىگەن ساسىق لاي باتپاق گۋرد كوشەسىنىڭ بويىندا ۆەنەسياداعىداي اشىق اسپان استىندا جاتتى. تەك 1823 جىلى عانا پاريج قالاسى قالتاسىن اقتارىپ، بۇل ماسقارانى بۇركەۋ ءۇشىن ەكى ءجۇز الپىس التى مىڭ سەكسەن فرانك التى سانتيم اقشا تاپتى. شايقاس، جىرا جانە سەن-ماندە كوشەلەرىندە سۋاعار ناۋالارمەن، سوراتىن قۇبىرلارمەن، تازارتۋ تارماقتارى بار تۇندىرعىشتارمەن جابدىقتالعان ءۇش سۋاعار قۇدىق تەك 1838 جىلى عانا جاراقتاندى. ءپاريجدىڭ ىشەك-قارىن جولى جاڭادان قايتا قۇرىلىپ، الدىندا ايتقانىمىزداي ون ەسەدەن استام ءوستى.
بۇدان وتىز جىل بۇرىن قارۋلى كوتەرىلىس كۇندەرى 5-6 ماۋسىمدا كلواكا ءوزىنىڭ بۇرىنعى ءتۇرىن ساقتاعان-دى. كوپتەگەن كوشەلەردى قازىرگى تومپايعان كوشە تاباندارىنىڭ ورنىندا مالتا تاستاردان توسەلگەن كوشەلەر بولاتىن. كوشەلەردىڭ ەڭىسى اكەلگەن ەڭ تومەنگى نۇكتەدە ءتورتبۇرىشتى جۋان سىم تەمىرلەردەن جاسالعان تورتەمىرلەر جاتىر، وتكەن-كەتكەننىڭ اياعىمەن قاجالىپ جالتىراپ تۇرعان ولار تايعاناق، كۇيمەلەر ءۇشىن ءقاۋىپتى، ات تا تايىپ جىعىلىپ تا ءجۇردى. جول ۆەدومستۆوسىنىڭ رەسمي تىلىندە ولارعا cassis (قاقپان) دەگەن ادەمى ات بەرىلگەن. 1832 جىلدىڭ وزىندە كوپتەگەن كوشەلەردە، ماسەلەن، جۇلدىز كوشەسىندە، سەن-لۋي، تامپل، ەسكى تامپل، نازارەت قۇداي-اناسى، گۇل جاعالاۋى، فولي-مەريكۋر، كىشى توقالبۇعى، نورمانديا، بۇعى كوپىرى، مارە، جەڭىمپاز-قۇداي انا كوشەلەرىندە، سەن-مارتەن، مونمارتر كەنتتەرىندە، گرانج-باتەلەر، جاكوب، تۋرنون كوشەلەرىندە، ەليسەي القابىندا ەسكى ورتاعاسىرلىق كلواكا ەكىجۇزدىلىكپەن ارانىن اشىپ، ازۋىن كورسەتتى. بۇل جەردىڭ وراسان زور ۇڭىرەيگەن جىرتىعى وڭدەلمەگەن تاستارمەن قورشالىپ، كەي تۇسىنا ۇيالماي جاشىكتەردى دە قالاپ قويعان.
پاريج سۋاعارلارى 1806 جىلى 1663 جىلعى مامىردا انىقتالعان بەس مىڭ ءۇش ءجۇز جيىرما سەگىز تۋاز ۇزىندىعىنان ونشا اسا قويعان جوق ەدى. 1832 جىلى بريۋنودان كەيىن ولار قىرىق مىڭ ءۇش ءجۇز مەترگە جەتتى. 1806 جىلدان 1831 جىلعا دەيىن جىل سايىن جەتى ءجۇز ەلۋ مەتر سۋاعار قۇبىرلار تارتىلىپ وتىردى؛ سودان بەرى ءاربىر جىل سايىن سەگىز مىڭنان ون مىڭ مەترگە دەيىن بەتون تاباندى، گيدراۆليكالىق اك ەرىتىندىسىمەن نىعايتىلعان قيىرشىق تاستاردان جەراستى تۋننەلدەرى جاساقتالدى. ءار مەترگە ەكى ءجۇز فرانكتەن ەسەپتەگەندە وسى زامانعى ءپاريجدىڭ الپىس ميل سۋاعار قۇبىرلارى وعان قىرىق سەگىز ميلليونعا ءتۇستى.
ءبىز اتاپ وتكەننەن باسقا ەكونوميكالىق پروگرەستىڭ ەڭ باسىندا پاريج جەراستى كانالدارىنىڭ ەلەۋلى ماسەلەلەرى مەن قوعامدىق گيگيەنانىڭ ماسەلەلەرى بولدى.
پاريج سۋ جامىلعىسى جانە اۋە جامىلعىسى سياقتى ەكى قاباتتىڭ اراسىندا جاتىر. سۋ جامىلعىسى جەر استىندا نەداۋىر تەرەڭدە بولعانىمەن بۇرعىلاۋ ارقىلى ەكى مارتە زەرتتەلدى، سۋ بور قاباتى مەن يۋرا ءداۋىرىنىڭ اك تاسى اراسىنداعى جاسىل قۇمداق قاباتىندا جاتىر. بۇل قاباتتى دوڭگەلەك ەسەبىندە الساڭ، ونىڭ راديۋسى جيىرما بەس ميل بولىپ شىعادى: وعان كوپتەگەن وزەندەر مەن جىلعالار كەلىپ سارقادى؛ گرەنەل قۇدىعىنان العان ءبىر ستاكان سۋدان ءسىز سەنا، مارنا، يوننا، ۋازا، ەنا، شەر، ۆەنا جانە لۋارا وزەندەرىنىڭ تۇتاس العانداعى سۋىن ىشەسىز. سۋ جامىلعىسى شيپالى، ول الدىمەن اسپاندا جاساقتالادى، سوسىن جەر قويناۋىندا تازارتىلادى. اۋەدەگى جامىلعى زياندى، ويتكەنى ول شىرىك بۋلاردى بويىنا سىڭىرەدى. سوربۇلاقتىڭ كۇللى ءيىس-قوڭىسى اۋاعا جايىلادى، قالا سونىمەن دەم الادى، سوندىقتان دا ونىڭ تىنىسى ساۋ ەمەس. قي ءۇيىندىسىنىڭ ۇستىنەن بايقاۋعا الىنعان اۋانىڭ پاريج اسپانىنداعى اۋادان الدەقايدا تازا ەكەنىن عىلىم دالەلدەپ بەردى. پروگرەسس تابىستارىنىڭ ارقاسىندا، عىلىمي جانە تەحنيكالىق جەتىستىكتەردىڭ كومەگىمەن سۋ جامىلعىسىنىڭ اۋە جامىلعىسىن تازارتۋعا جاردەمدەسەتىن، باسقاشا ايتقاندا سۋاعارلاردى جۋۋعا كومەكتەسەتىن ۋاقىت تا تۋادى. بارشاعا بەلگىلى ءبىز سۋاعارلاردى جۋۋ دەگەندە كىر-قوڭىستى جەرگە ءسىڭىرىپ، توپىراقتى تۇلەتۋدى، القاپتاردى تىڭايتۋدى ايتىپ وتىرمىز. بۇل ءقارادۇرسىن شارانىڭ ارناسىندا قاجەتتىلىكتى جەڭىلدەتىپ، بۇكىل حالىق ءۇشىن دەنساۋلىقتى نىعايتۋ جاتىر. ءقازىر ءپاريجدىڭ اۋرۋلارى توڭىرەگىندەگى ەلۋ ميل قاشىقتىققا تارايدى، بۇل وبا دوڭعالاعىنىڭ مۇرىندىعى — لۋۆر.
مىنە، ون عاسىردان بەرى ءپاريجدىڭ جامان اۋرۋى — سوربۇلاق بولىپ كەلەدى دەپ ايتا الار ەدىك. سارقىندى سۋلار — قالا جانىنداعى ۋ. حالىق سەنىمى بۇل جونىنەن ەشقاشان الدانعان ەمەس. التىن زەرگەرىنىڭ كاسىبى باعزى زاماندا حالىق اراسىندا سونداي قاتەرلى ءارى جەكسۇرىن بولىپ سانالعان، جانالعىشتىڭ كاسىبىندەي جيىركەنىش تۋعىزىپ، ءتىپتى جەندەتكە دە تاپسىرىلعان. تەك كوپ اقشا ءۇشىن عانا تاسقالاۋشى بۇل ساسىق ورعا تۇسۋگە كەلىسكەن، جەر قازۋشى ۇزاق تولعانىستان كەيىن عانا وعان ءوز ساتىسىن ءتۇسىرىپ، "سارقىندى ورعا ءتۇسۋ — قازىلعان كورگە ءتۇسۋ" دەگەن ماتەلدى ەسكە العان. الدىندا ايتقانىمىزداي، وسىناۋ ءتۇپسىز وردى زارارلى، ۇرەي ۇيالاتار اڭىزدار قاۋمالاپ ءجۇر، شىنىندا دا، گەولوگيالىق داۋىرلەر مەن ريەۆوليۋسيالىق توڭكەرىستەردىڭ تابىن ساقتاعان، كۇللى استان-كەستەڭ وزگەرىستەردىڭ، سوناۋ توپان سۋ قاپتاعان كەزدىڭ ۇلۋتاستارىنان باستاپ، ماراتتىڭ اقيرەتىنىڭ پۇشپاعىنا دەيىن وتكەننىڭ بارلىق ءىزى ساقتالعان قاتەرلى جەراستى مەكەنى جايىندا قانشا ايتسا دا از ەمەس.
ءۇشىنشى كىتاپ
رۋح كۇشى ساعىن سىندىرعان سورلىلىق
ءبىرىنشى تاراۋ
سوربۇلاق شىرعالاڭدارى
جان ۆالجان ءپاريجدىڭ وسى سوربۇلاعىنان ءبىر-اق شىقتى.
پاريج بەن تەڭىزدىڭ تاعى ءبىر ۇقساستىعى — وندا ادام مۇحيت تەرەڭىنە سۇڭگىپ جونەلەتىن جۇزگىش سياقتى ءىز-تۇزسىز جويىلىپ كەتەدى.
وتكەل ەستەن تاندىرارلىق بولدى. قالانىڭ ەن ورتاسىندا جان ۆالجان قالادان جاسىرىندى، قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا تەمىر قاقپانى اشىپ-جاپتى دا، كۇندىزگى جارىقتان كوزسىز قاراڭعىلىققا قويىپ كەتتى، تاپايدىڭ تال تۇسىنەن ءتۇننىڭ ورتاسىنا تاپ بولدى، ۋ-شۋدان تىنىشتىققا شىعىپ، قۇلاعى مازا تاپتى، داۋىل مەن قۇيىننان تابىتتىڭ ۇنسىزدىگىنە توپ ەتە قالدى، تاعدىردىڭ تاڭعاجايىپ بۇرىلىسىنا وراي پولونسو كوشەسىندەگى ءسوزسىز اجالدان قۇتىلىپ، تولىق قاۋىپسىزدىك تاپتى.
كەنەت جەراستىنا ءتۇسىپ كەتىپ، ءپاريجدىڭ قۇپيا قورداسىندا بوي تاسالاۋ، اجال كوشەنى ءازىر ءومىر نىشانى وشپەگەن تابىتقا ايىرباستاۋ — كەرەمەت ءبىر تىلسىم ءسات بولدى. ول كوپكە دەيىن قۇلاعى ءبىتىپ ەسەڭگىرەگەندەي الاقتاپ تىڭ تىڭدادى. ونىڭ اياعى استىنان ويلاماعان جەردە جان ساۋعالار ور پايدا بولدى. اسپان مەيىرىمى ءتۇسىپ الدامشى جولمەن بولسا دا اراشالاپ قالدى. قۇدىرەتتىڭ ءوزى ازىرلەگەن كيەلى تۇزاق وسىنداي-اق بولار!
وسى ەكى ورتادا جارالى ەشبىر قيمىل تانىتپاي قالدى. جان ۆالجان ءتىرى ادامدى نە ءولى ادامدى الىپ شىققانىن بىلمەي، مىناۋ مولاعا كىمدى اكەلگەنىن ايىرا الماي دال بولدى.
ونىڭ العاشقى تۇيسىگى كوز تۇرتكىسىز كورمەيتىن سوقىرلىق سەكىلدەندى. كوزى كەنەت كورمەي قالدى. ول قۇلاعىم دا بىردەن ەستىمەي قالعان شىعار دەپ ويلادى. شىنىندا دا ەشتەڭە ەستىمەدى. قىرعىن ۇرىستىڭ الاپات قۇيىنى توبەسىندە بىرنەشە فۋت قالىڭدىقتا ۇيتقىپ جاتقانىمەن، ونىڭ ارسىل-گۇرسىلى، تارسىل-تۇرسىلى ءتۇسىنىپ بولماس ءبىر كومەسكى گۋىل بولىپ قانا ەستىلدى. كەنەت ول اياعىنىڭ استىنان قاتتى توپىراقتى سەزدى — ەسىن زامات جيناپ الۋ ءۇشىن وسىنىڭ ءوزى-اق جەتتى. اۋەلى ءبىر قولىن، سوسىن ەكىنشىسىن سوزىپ، قابىرعاعا تاپ بولدى دا، تار دالىزدە تۇرعانىن ءبىلدى، اياعى تايىپ كەتىپ، تاس ەدەنگە سۋ قۇيىلعانىن سەزدى. ابايلاپ ءبىر اياعىمەن عانا ىلگەرى باستى، ءباز-بىر ورعا نە قۇدىققا، بولماسا ءتۇپسىز شۇڭقىرعا ءتۇسىپ كەتەمىن بە دەپ قورىقتى، دەگەنمەن تاس ەدەننىڭ ءارى قاراي سوزىلاتىنىنا كوز جەتكىزدى. قولقاسىن ساسىق ءيىس قاپقان سوڭ ول قايدا ەكەنىن بىردەن ءبىلدى.
بىرنەشە سەكونتتەن سوڭ كوزى دە ايىقتى. باقىلاۋ قۇدىقتارىنىڭ بۇتاقتارى ارقىلى تۇسكەن بولماشى ساۋلەنى اجىراتتى، قايدا ەكەنىن بىلگەن وڭ كوزى دە قاراڭعىلىققا ۇيرەنىپ كەتتى. اينالاسىنداعىلاردى ازداپ ايىرا باستادى. ول ءوزىن جەرلەگەن (باسقا سوزبەن قازىرگى جاعدايىن ايتۋ مۇمكىن دە ەمەس قوي) جەراستى جولى ارت جاعىنان سىلاپ بەكىتىپ تاستالعان تۇيىقتاردىڭ ءبىرى بولاتىن، ونى كاسىبي تىلدە "تۇيىق تارماق" اتايدى. ال ونى كەسە كولدەنەڭدەپ باسقا ءبىر قابىرعا تۇردى — بۇل تۇنگى تۇنەك قابىرعاسى ەدى. جان ۆالجاننان ون ەكى قادام جەردە سۋاعاردىڭ دىمقىل قابىرعاسىن بىرنەشە مەتر بويى عانا بوزامىق جارىعىمەن كورسەتىپ، بۋشىقتاردان ءتۇسىپ تۇرعان ساۋلە ءوشىپ قالدى. ودان ءارى قاراڭعى تۇنەك، وعان قادام باسۋ قورقىنىشتى بولدى، ءباز-بىر ماڭگىلىك جۇتىپ قوياتىن ءتارىزدى. الايدا وسى تۇنەك ارقىلى قايتسە دە ءوتۋ كەرەك. جان ۆالجاننىڭ باسىنا تاعى دا ءبىر وي كەلدى، ول مالتا تاستاردىڭ اراسىنان تاپقان تورتەمىردى سولداتتار دا كورۋى كادىك، ءبارى دە كەزدەيسوقتىققا بايلانىستى بوپ تۇر عوي. سولداتتار دا مۇنى ىزدەۋى مۇمكىن. سوندىقتان ءبىر ءمينوتتى زايا جىبەرمەۋ شارت. ءماريۋستى جەرگە قويىپ ول قايتا كوتەرىپ الدى دا، يىعىنا سالىپ جولىن ءارى جالعاستىردى. قاراڭعىدا ول ەندى باتىل قادام باستى.
جان ۆالجاننىڭ ويىنشا، ولارعا قۇتىلۋدىڭ اۋىلى ءالى الىس ەدى. ولاردى تەگى مۇلدەم باسقا قاتەرلەر كۇتىپ تۇرۋى كادىك. ۇرىستىڭ جالىن شاشقان قۇيىنىن — قولاڭسا ساسىق ءيىس قولقانى قاپقان، ۇڭگىر كەڭىستىكتى سوربۇلاق الماستىردى. توزاقتىڭ ءبىر شەڭبەرىنەن جان ۆالجان ەكىنشىسىنە ءتۇستى.
ءجۇز قادامداي ءجۇرىپ ول توقتاۋعا ءماجبۇر بولدى. ونىڭ الدىنان باسقا ماسەلە شىقتى. جەراستى ءدالىزىن كەسە كولدەنەڭدەگەن ەكىنشى بىرەۋى كەزدەستى. وسى ارادان ەكى جول ايىرىلدى. قايسىنا ءتۇسۋ كەرەك؟ وڭعا بۇرىلۋ كەرەك پە، الدە سولعا ما؟ قاپ-قاراڭعى تۇنەكتە قايسىسىن تاڭداۋ كەرەك؟ جوعارىدا ءبىز اتاپ وتكەن بۇل دالىزدە ءبىر عانا جول نۇسقار ارقاۋ — ەڭىس بولاتۇعىن. ەڭىسپەن جىلجي بەرۋ وزەنگە شىعۋ دەگەن ءسوز ەدى.
جان ۆالجان مۇنى بىردەن ءتۇسىندى.
ول شاماسى ورتالىق بازار سۋاعارىندا تۇرمىن دەپ ويلادى؛ سول جاقتاعى جولدى تاڭداپ ەڭىسپەن تارتا بەرسە، شيرەك ساعاتتىڭ شاماسىندا ايىرباس پەن جاڭا كوپىرلەردىڭ ارالىعىنان سەناعا شىعاتىن ءبىر تەسىككە جەتەرمىن دەپ شەشتى، ءبىراق تاپايدىڭ تال تۇسىندە ءپاريجدىڭ قۇجىناعان كىسىسى كوپ اۋدانىنان كورىنۋ قالاي بولار ەكەن؟ بالكىم بۇل جول ءباز-بىر قيىلىستاعى بارلاۋ قۇدىعىنا الىپ بارار. جەر استىنان قان-جوسا بوپ شىعا كەلگەن جارالى ەكى ادامدى كورگەندە وتكەن-كەتكەننىڭ قالاي شوشىپ كەتەتىنىن كوز الدىنا كەلتىردى. تاياۋداعى قاراۋىل كۇزەتىنەن پوليسيانىڭ قارۋ اسىنىپ جەتىپ كەلۋى ابدەن مۇمكىن. ءسويتىپ، بۇلاردى جەر بەتىنە شىقپاي جاتىپ ۇستاپ الادى عوي. ەڭ دۇرىسى ءدالىزدىڭ مەڭىرەۋ تۇكپىرىنە سۇڭگىپ، قاراڭعىلىق ءتۇسۋىن كۇتۋ، قالعانىن جازمىشتىڭ جازۋىنان كورۋ كەرەك.
ول وڭ جاقپەن جوعارى قاراي كوتەرىلە باستادى.
ارالىقتاعى قىساڭ جولدان بۇرىلعاندا بۋشىقتان ءتۇسىپ تۇرعان بولماشى جارىق تا جويىلىپ، قارا تۇنەك قايتا ورناپ، قايتادان باسىر بولدى دا قالدى. بۇل ونىڭ حال-قادەرىنشە تەزىرەك ىلگەرى جىلجۋىنا بوگەت جاساعان جوق. ءماريۋستىڭ ەكى قولى ونىڭ مويىنىن وراپ العا سالبىراپ، ەكى اياعى ارقاسىندا جاتىر ەدى. سوندىقتان ول ءبىر قولىمەن قابىرعالاردى سيپالاپ كەلەدى. ءماريۋستىڭ بەتى بەتىنە ءتيىپ، قان بولعان سوڭ جابىسىپ قالعانداي. ول ءماريۋستىڭ جاراسىنان جىلىمشىلاپ اققان جىلى قان مۇنىڭ دا دەنەسىنە ءتيىپ، كيىمىنە ءسىڭىپ جاتقانىن سەزەدى. الايدا جارالىنىڭ اۋزىنان شىققان دىمقىل جىلى لەپ قۇلاعىنا ءتيىپ، ءماريۋستىڭ دەمى بارىن، دەمەك ءتىرى ەكەنىن بىلدىرەدى. جان ۆالجان بۇرىلعان ءدالىز بۇرىنعىدان كەڭىرەك سياقتى. ءجۇرۋ اجەپتاۋىر اۋىرلادى. كەشەگى نوسەردەن قالعان سۋ وزىنشە جىلعا جاساپ سۋاعاردىڭ ورتاسىمەن اعىپ، وعان ءتۇسىپ كەتپەس ءۇشىن جان ۆالجاننىڭ قابىرعا جاعالاپ جۇرۋىنە تۋرا كەلدى. ول جەراستى شاحتالارىنىڭ تۇنەگىندە سيپالاپ ءجۇرىپ قوزعالىپ كۇنەلتەتىن ءتۇن بالاسىنا ۇقسادى.
سوعان قاراماستان الىستاعى بۋشىقتان ءالسىز بوزامىق ساۋلە جەتكەندىكتەن بە؛ الدە قاراڭعىعا كوزى ابدەن ۇيرەنگەندىكتەن بە، جان ۆالجان قايتا كورىپ، بىردە يىعى ءتيىپ كەلە جاتقان قابىرعانى، بىردە استىمەن كەلە جاتقان كۇمبەزدى جانارى شالىپ قالاتىن سياقتى. قاراڭعىدا كوزدىڭ قاراشىعى ۇلكەيىپ، اقىر سوڭىندا وزىنە ۇقساس جارىقتى كورەتىنى بار، ول دا قايعىدا ۇلعايىپ، قۇدايىن تانيتىن جان سياقتى.
جول تاڭداۋ بارعان سايىن قيىنداي ءتۇستى.
سۋاعار قۇبىرلاردىڭ باعىتى ۇستىندەگى كوشە باعىتىن اينىتپاي كورسەتەدى. ول تۇستا پاريجدە ەكى مىڭ ەكى ءجۇز كوشە بولاتىن. سولاردىڭ استىنداعى بۇتاقتار بىتىسقان سوربۇلاق اتالاتىن قاراڭعى قالىڭ جىنىستى كوز الدىڭا ەلەستەتىپ كور. ول جىلدارى قولدا بار سۋاعارلاردى ۇزىننان سوزىپ كورسە ون ءبىر ميلگە جەتەر ەدى. سوڭعى وتىز جىلدىڭ ىشىندە اتقارىلعان جەراستى جۇمىستارىنىڭ ارقاسىندا بۇل جەلىنىڭ ۇزىندىعى ءقازىر ەڭ كەمى الپىس ميل.
جان ۆالجان ءاۋ باستا-اق قاتەلەستى. ول سەن-دەني كوشەسىنىڭ استىندامىز دەپ ويلاعان ەدى، وكىنىشكە وراي ولاي بولماي شىقتى. سەن-دەني كوشەسىنىڭ استىندا ليۋدوۆيك XIII زامانىنداعى ەجەلگى تاس سۋاعار بار، ول تۋرا باس سوربۇلاق اتالاتىن كانال-كوللەكتورعا، بۇرىنعى عاجايىپتار اۋلاسىنىڭ دەڭگەيىندە ءبىر عانا بۇرىلىپ، سەن-مارتەن كوشەسىنىڭ استىنداعى ايقىش-ۇيقىش تارماقتارعا ءبىر عانا سوعىپ باستى ارناعا الىپ بارادى. "كورينف" ءلايلىحاناسىنىڭ ماڭىنان شىعار تەسىگى بار. سەن-دەني كوشەسىنىڭ استىنداعى جەراستى ارناسىنا كەلسەك، ول مونمارتر سوربۇلاعىنا قۇيادى. جان بالجان تۋرا سول ارادان شىعىپ تۇر. بۇل ارادان اداسۋ وڭاي. مونمارتر سوربۇلاعى ەسكى جەلىنىڭ ەڭ ءبىر بىتىسقان جەرى. باقىتىنا قاراي، جان ۆالجان جوسپارداعى سيپاتى كەمە قۇرال-سايماندارىنىڭ تۇتاس ورمانىن ەسكە تۇسىرەتىن بازارلار سۋاعارلارىن اينالىپ ءوتتى، الايدا ءالى تالاي قاۋىپتەر، تالاي كوشە قيىلىستارى سۇراق بەلگىسى بولىپ ادىرايىپ الدا تۇر. بىرىنشىدەن، سول جاقتا داليىپ پلاتريەر سوربۇلاعى جاتىر، بۇل ناعىز جۇڭگو باسقاتىرعىشىنىڭ ءوزى، ونىڭ ايقىش-ۇيقىش شىتىرمان سۋاعارلارى ت جانە Z ارىپتەرى تۇرىندە پوشتا باسقارماسى مەن استىق بازارىنىڭ استىمەن ءوتىپ، سەنانىڭ وزىنە دەيىن جەتىپ ءۇ ءقارپى قۇساپ اياقتالادى. ەكىنشىدەن، وڭ جاقتا ساعات كوشەسىنىڭ شەڭگەلگە ۇقساس ءۇش تۇيىقتى يىلگەن تۋننەلى بار. ۇشىنشىدەن، تاعى دا سول جاقتا — مايل كوشەسىنىڭ استىنداعى تارماق بىردەن تارام-تارام ءبولىنىپ، يرەلەڭدەپ بارىپ لۋۆردىڭ استىنداعى بار باعىتقا تارايتىن ۇلكەن جەراستى تۇندىرعىشىنا بارىپ قۇيادى. اقىر سوڭىندا، سوڭعى بۇرىلىستان كەيىن وڭ جاقتا ۇساق-تۇيەك تۇيىق كوشەلەردى قوسپاعاندا اۋىز بەكىتكەندەر كوشەسىنىڭ استىنداعى ساڭىلاۋسىز تۇيىق تاعى تۇر، ولاردان اققانداردىڭ ءبارى اينالما كانالعا بارىپ قۇيادى، دەمەك، سول عانا ونى ءبىر شالعايلاۋ شىعار اۋىزعا جەتكىزىپ، ءقاۋىپسىز ورىنعا تۇسىرەر.
وسىنىڭ بارىنەن جان ۆالجاننىڭ از-ماز تۇسىنىگى بولسا، ول قابىرعانى سيپاپ جىبەرىپ، سەن-دەني كوشەسىنىڭ جەراستى قىساڭ جولىندا ەمەس ەكەنىن بىردەن تۇسىنەر ەدى. بۇرىنعى قىرنالعان ەسكى تاستاردىڭ، ءتىپتى سوربۇلاقتىڭ وزىندە ايبىنىن ساقتاعان ارحيتەكتۋرانىڭ، ءبىر تۋازانىڭ قۇنى سەگىز ءجۇز ليۆر ەدەن مەن قابىرعاعا قالانىپ، اك تاس ەرىتىندىسىمەن ۇستاستىرىلعان گرانيتتىڭ ورنىنا، ول وسى زامانعى ارزان، ەكونوميكالىق تۇرعىدان ۇنەمدى بۋرجۋانىڭ قۇرىلىس ماتەريالدارىن، ءبىر مەترىنىڭ قۇنى ەكى ءجۇز فرانك گيدراۆليكالىق ەرىتىندىدەن قۇيىلعان بەتوندى سيپاپ كەلە جاتقانىن بىلگەن جوق.
جان ۆالجان مۇنىڭ ءبىرىن دە بىلمەي، ەشتەڭە دە كورمەي، كوكىرەگى الاۋ-جالاۋ بولىپ، تاعدىرىن تەك قۇدىرەتتىڭ وزىنە تاپسىرىپ، العا عانا جىلجىپ كەلەدى.
از-ازداپ ونى ۇرەي بيلەي باستادى. توبەسىنەن تونگەن تۇنەك كوڭىلىن دە كەۋلەي باستادى. ەشكىم بىلمەيتىن تىلسىمدى ول كوزسىز كەزىپ كەلەدى. جەراستى كانالىنىڭ جەلىسى شىتىرمان، ول باس اينالدىرار بىتىقى-شىتىقىعا تولى. ءپاريجدىڭ بۇل توزاعىنا تۇسكەندەردى قۇداي اياسىن. ال جان ۆالجانعا ونى كورمەي-بىلمەي جول تابۋعا تۋرا كەلىپ وتىر. بۇل تىلسىمدا ونىڭ شالت باسقان ءاربىر ادىمى اقتىق ادىم بولۋى ىقتيمال. بۇل توزاقتان قالاي شىعۋ كەرەك؟ جول تابا الا ما، جانە ۋاقىتىندا تابا الا ما؟ مىناۋ جەراستىنىڭ الىپ شىعاناعى تاس ۇرالارىمەن قاۋمالاپ الىپ، سىرتقا شىعۋعا مۇمكىندىك بەرەر مە ەكەن؟ قاراڭعى تۇنەكتە ءباز-بىر كەزدەيسوقتىق، ءباز-بىر كەدەرگى كەزدەسىپ قالماي ما؟ ماريۋس كوپ قان كەتكەننەن، ال بۇل اشتان ءولىپ قالىپ جۇرمەي مە؟ نەعىپ ەكەۋى بىردەي وسىندا ءولىپ، سۇيەكتەرى ماڭگى ءتۇننىڭ تۇيىعىندا قالماق؟ كىم ءبىلسىن! ول وزىنە وسى ساۋالداردى قويۋىن قويعانمەن جاۋابىن تابا المادى. ءپاريجدىڭ قۇرساعى — ءتۇپسىز قۇلاما قۇز. ەرتەدەگى پايعامبار سياقتى ول اجداھانىڭ قارنىندا جاتىر.
كەنەت ونى ءبىر وعاشتىق قايران قالدىردى. العا، تەك العا قاراي ادىمداي وتىرىپ ول بۇدان ءارى كوتەرىلە المايتىنىن سەزدى؛ جىلعانىڭ اعىنىمەن سۋ ەندى ونى اياعىنان ارت جاقتان كەپ ۇردى، باشماقتىڭ باسىنان كەپ ۇرسا ءبىر ءسارى عوي. ەندى سۋاعار تاۋدان تومەن سارقۋعا اينالعان ەكەن. نەگە؟ نەعىپ ول ءدال ءقازىر سەنانىڭ جاعاسىنان شىعادى؟ بۇل دەگەنىڭ ۇلكەن ءقاۋىپ توندىرمەك، ال كەرى ورالۋ ودان دا قاتەرلى. نەدە بولسا، ول ىلگەرى جىلجي بەردى.
الايدا جول ونى مۇلدەم سەنادان شىعارعان جوق. وڭ جاعالاۋداعى ءپاريجدىڭ ەكى ىلديلى ادىرىنان سارقىن سۋ ەكى بوكتەرمەن دە ەڭىستەپ كەپ سەناعا جانە باس سوربۇلاققا قۇلايدى. بۇل توبەنىڭ قىر ارقاسى شالكەم ءيىرىم جاساپ، سۋايىرىق مىندەتىن اتقارادى. سارقىندى سۋلار تارماقتانىپ تومەن قۇلايتىن جوعارى نۇكتە ميشەل-لە-كونت كوشەسىنىڭ ار جاعىنداعى سەنت-اۆۋا سوربۇلاعى مەن بۋلۆارلار ماڭىنداعى لۋۆر سوربۇلاعى جانە ورتالىق بازار توڭىرەگىندەگى مونمارتر سوربۇلاعى دەپ ەسەپتەلەدى. جان ۆالجان جوعارى نۇكتەدەن ءوتتى. ول ەندى اينالما كانالعا قاراي ءتۇسىپ كەلەدى، وسىنىسى دۇرىس جول ەكەنىن ونىڭ ءوزى دە بىلمەيدى.
بۇرىلىسقا جەتىپ ول ءدايىم بۇرىشتى سيپاپ كورەدى، بۇرىنعى ءدالىزدىڭ جاڭا وتكەلى ەكەنىن بىلسە، ول سوعان بۇرىلماي، تىكە تارتادى، ويتكەنى تار جولدىڭ ءبارى اپارىپ تۇيىققا تىرەيتىنىن بىلەدى، ال ول كوزدەگەن مەجەدەن تەك الىستاتا بەرەدى، جارىققا جۋىر ماڭدا شىعارمايدى. ءسويتىپ، ول ءتورت مارتە تۇزاقتان قۇتىلدى، ياعني قاراڭعىدا الدىنان قاقپان ەتىپ قويىلعان ءتورت دالىزدەن امان شىقتى.
كەنەت ول ءپاريجدىڭ كۇللى ورامىنان استىم دەپ ويلادى، ولاردا عوي، بارريكادالار كۇللى كوشە قوزعالىسىن توقتاتىپ، كوتەرىلىستەن جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ ۇرەيى ۇشىپ قيا باسا المايدى، سوندىقتان ادەتتەگى، جاندى ءپاريجدىڭ كوشەلەرى استىنا ەشكىم باس سۇقپايدى. ونىڭ توبەسىنەن الىستاعى نايزاعاي شاتىرلاعانىنداي ۇزدىكسىز گۋىل توقتار ەمەس. بۇل دوڭعالاقتاردىڭ ءدۇرسىلى بولدى.
ەسەپ بويىنشا ول جارتى ساعاتقا جۋىق ءجۇردى، ول ءتىپتى توقتاپ، دەمالۋدى دا ويلامادى؛ ءالسىز، ارەڭ عانا اجىراتىلاتىن جالقىن جىلتىراق اياعىنىڭ استىنداعى تاس پەن توبەسىندەگى كۇمبەزدى بوياپ، وڭنان دا، سولدان دا تۋننەلدىڭ تايعاناق قابىرعاسىنا دىرىلدەپ تۇرىپ قالدى. ول تاڭدانىپ جالت بۇرىلدى.
ونىڭ سىرتىندا ءدالىزدىڭ قاشىقتىعى قىرۋار جەر بار شەتىندەگى قالىڭ تۇنەكتى قاق جارىپ، تۋرا مۇنىڭ كوزىنە قادالىپ سويقان ءبىر جۇلدىز كەلە جاتقانداي كورىندى.
بۇل جەراستى قاپاسىنىڭ جارىعى — پوليسيا كوزى ەدى.
بۇل جۇلدىزدىڭ ار جاعىندا ۇرەي شاشقان ۇپ-ۇزىن، دىرىلدەگەن سەگىز الدە ون كولەڭكە كورىنەدى.
ەكىنشى تاراۋ
ايقىنداۋ
6 ماۋسىم كۇنى كۇندىز سۋاعارلاردان قاشقىنداردى ۇستاۋ بۇيىرىلدى. جەراستى كانالدارى جەڭىلگەندەردىڭ باس ساۋعالايتىن جەرىنە اينالا ما دەگەن قاۋىپپەن پوليسيا پرەفەكتى جيسكەگە جەراستى ءپاريجىن ءتىنتۋ تاپسىرىلدى، ال گەنەرال بيۋجو جەرۇستى ءپاريجىن تازارتتى؛ كەلىسىلگەن بۇل ەكى وپەراسيا دا مەملەكەتتىك بيلىكتەن قوس ستراتەگيا تالاپ ەتتى، ونى جوعارىدان — اسكەرلەر، ال تومەننەن پوليسيا جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىس. اگەنتتەر مەن جۇمىسشىلاردىڭ ءۇش جاساعى ءپاريجدىڭ جەراستى ۇيىندىلەرىن ەرسىلى-قارسىلى ءسۇزىپ شىقتى، بىرەۋى — سەنانىڭ وڭ جاعالاۋىن، ەكىنشىسى سول جاعالاۋىن ۇزىننان تىمىسكىپ، ءۇشىنشىسى قالانىڭ ورتالىق بولەگىن ءتىنتتى.
پوليسەيلەردى كارابين، شوقپار، قىلىش جانە قانجارمەن قارۋلاندىردى.
الگى ساتتە جان ۆالجانعا تۇسكەن جارىق ساۋلەسى وڭ جاعانى تەكسەرەتىن پوليسيا كۇزەتىنىڭ فونارى ەدى.
پوليسيا شولعىنشىلارى الگىندە عانا ساعات كوشەسىنىڭ استىنداعى قيسىق جولدى ءۇش تۇيىقتى ءتىنتىپ شىققان. ولار فونارمەن تۇيىقتاردىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن تىمىسكىلەپ جۇرگەندە جان ۆالجان قىساڭ جولدىن اۋزىنا دا كەلىپ قالعان-دى، ءبىراق بۇل باس دالىزدەن الدەقايدا تار ەكەنىن كورىپ، وعان بۇرىلماي جاناي وتكەن. قىساڭ جولدان قايتاردا پوليسەيلەرگە ساعات كوشەسىنىڭ استىنان اينالما كانالعا قاراي كەتىپ بارا جاتقان اياق دىبىسى بىلىنگەندەي بولدى. بۇل جان ۆالجاننىڭ قادامى ەدى. شولعىنشىلار باستىعى سەرجانت فونارىن كوتەردى دە، بۇكىل جاساق شۋىل شىققان باعىتتاعى تۇمانعا كوز تىگە قالدى. جان ۆالجان ءۇشىن بۇل ادام ايتقىسىز مينوتتەر بولدى.
باقىتىنا قاراي ول فوناردى انىق كوردى دە، فونار وعان جارىعىن ناشار ءتۇسىردى. فونار جارىق تا، جان ۆالجان كولەڭكە بولدى. ول تىم الىستا تۇردى دا، اينالاسىنداعى قاراڭعىلىقپەن استاسىپ كەتتى. قابىرعاعا جابىسىپ قاتتى دا قالدى ول.
ايتقانداي، ول كولەڭكەنىڭ ار جاعىنان بىردەڭە قوزعالىپ كەلە جاتقانىن قاپەرگە ىلگەن جوق. اشتىقتان، تولقۋدان، ۇيقىسىزدىقتان ەسەڭگىرەگەندەي ەدى. وعان ءبىر جالىن، ونىڭ توڭىرەگىندەگى قايداعى ءبىر كولەڭكەلەر ەلەستەدى. ولاردىڭ نە ەكەنىن تۇسىنگەن جوق.
جان ۆالجان توقتاعاندا شۋ دا باسىلدى.
شولعىنشىلار تىڭ تىڭدادى، ءبىراق ەشتەڭە ەسىتپەدى، كوزدەرىن قادادى، ەشتەڭە كورمەدى. ولار ەندى كەڭەسۋگە كىرىستى.
ول كەزدە مونمارتر سۋاعارىندا ءدال وسى تۇستا "قىزمەت قيىلىسى" اتالاتىن ورىن بولاتىن، بەرتىن ول شاعىن كولشىك پايدا بولۋىنا بايلانىستى جويىلىپ كەتتى، ويپانعا بارلىق جاۋىن سۋى جينالىپ، كۇشتى نوسەردەن كەيىن قول تۇرعان-دى. ايتپەسە ول الاڭعا كۇللى جاساق سىيىپ كەتەتىن ەدى.
جان ۆالجان ەلەستەردىڭ القا-قوتان جينالعانىن كوردى. ولاردىڭ بۋلدوگتاردىڭ بەت-اۋىزىن ەسكە تۇسىرەتىن باستارى بىر-بىرىنە جاقىنداي بەردى. شاماسى ەلەستەر ءوزارا كۇبىرلەسكەن سىڭايلى.
اقىر اياعىندا كۇزەت يتتەرىنىڭ كەڭەسى اياقتالدى، ولار قاتەلەسىپپىز، شۋ ەلەس ەكەن، وندا ءتىرى پەندە جوق، سوندىقتان اينالما كانالدى اينالۋدىڭ قاجەتى شامالى، ول ۋاقىتتى بوسقا ءراسۋا ەتۋ بوپ شىعادى دەپ شەشكەن سەكىلدى، ونىڭ ورنىنا سەن-مەرري جاقتى كوزدەن تاسا قىلماۋ كەرەك، ءبىر بۇلىكشىنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ ۇستاي الماي جۇرسە، سولارعا قولۇشىن بەرەيىك دەپ كەلىسكەن سياقتى.
ارا-تۇرا پارتيالاردىڭ قارسىلاستارىن سىبايتىن سىباعالى اتاۋلارى ەسكىرىپ، ولاردىڭ ورنىنا جاڭالارى كەلەدى. 1832 جىلى ايتا-ايتا ابدەن ىعىر بولعان ياكوبينشىنىڭ ورنىن "بۇلىكشى" اۋىستىردى، ال "دەموگوگ" دەگەن لاقاپ وندا ونشا اتالماعانمەن، كەيىن تاماشا قىزمەت اتقاردى.
سەرجانت سولعا بۇرىلىپ، تومەن قاراي سەناعا تارتۋعا بۇيرىق بەردى. ەگەر ولاردىڭ باسىنا ەكىگە ءبولىنىپ، ەكى باعىتتا ءىز كەسۋ ويى كەلسە، جان ۆالجان ءسوزسىز ۇستالاتىن ەدى. ونىڭ تاعدىرى ۇستارانىڭ جۇزىندە تۇردى. الايدا ەرەۋىلدىڭ مۇمكىندىگىن، كوتەرىلىسشىلەردىڭ كوپتىگىن ەسكەرە كەلىپ، پوليسيا پرەفەكتۋراسى نۇسقاۋ بەرگەندە ءوز شولعىنشىلارىنا توپ-توپقا بولىنبەڭدەر دەپ تاپسىرۋى دا ىقتيمال عوي. سونىمەن، شولعىن كۇزەتى ءوز تىلىندا جان ۆالجاندى قالدىرىپ، جولعا شىقتى. كوز الدىندا وتكەننىڭ بارىنەن جان ۆالجاننىڭ اڭداعانى فوناردىڭ باسقا جاققا بۇرىلىپ، ىزىنشە ءوشىپ قالعانى.
سەرجانت ءوزىنىڭ پوليسيا ارىن تازارتۋ ءۇشىن كەتەرىندە كارابينىن تەكسەرۋسىز قالعان، ياعني جان ۆالجان تۇرعان جاققا قاراتىپ ءبىر گۇرس ەتكىزدى. مىلتىق داۋىسى الدەنەشە دۇركىن جاڭعىرىپ، قىساڭ جولداردى شارلاپ، جەر استىنىڭ قۇرساعىن ءبىر سولق ەتكىزدى. سىلاقتىڭ ءبىر پۇشپاعى جىلعاعا قۇلاپ ءتۇسىپ، جان ۆالجاننان بىرنەشە قادام جەردە سۋ شاشىرادى، ول وقتىڭ كۇمبەزدىڭ توبەسىنە تيگەنىن سەزدى. بىركەلكى ماڭعاز قادامدار ءبىراز ۋاقىت تاس پليتالاردى قايتا دۇسىرلەتىپ، قاراڭعىعا تەرەڭدەي بەردى دە، مۇلدەم باسىلدى؛ قارا كولەڭكەلەر تۇگەلدەي تۇنەككە ءسىڭدى، فوناردىڭ قالتىلداعان جارىعى جارتى شەڭبەر جاساپ، كۇمبەزگە ءسال ءتۇسىپ تۇردى دا كىشىرەيە كەلە مۇلدەم ءسوندى. قايتادان قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق ورنادى، قايتادان كوزگە تۇرتسە كورمەيتىن قاراڭعىلىق باستى، قايتادان كوزسىز دە تەرەڭ ءتۇن ورنادى. ال جان ۆالجان قابىرعاعا سۇيەنىپ، قوزعالۋعا باتپاي، قاراشىعى ۇلعايىپ، الگى ەلەستەر كۇزەتى كوز ۇشىنا ءسىڭىپ عايىپ بولعانشا سىرتىنان قادالىپ ۇزاق تۇرىپ قالدى.
ءۇشىنشى تاراۋ
ىزىنە تۇسكەن ادام
ول تۇستاعى پوليسياعا ءادىل باعاسىن بەرۋ كەرەك قوي: ەڭ كۇردەلى ساياسي جاعدايدىڭ وزىندە دە ول ءوزىنىڭ قاداعالاۋ مەن ىزگە ءتۇسۋ مىندەتىن مۇقيات اتقاردى. ونىڭ كوزىنشە كوتەرىلىس قىلمىسكەرلەرگە ۇكىمەت قاتەر ۇستىندە بولعاندىقتان دا قوعامدى تاعدىر تالكەگىنە سالاتىنداي ارەكەت ەركىندىگىن استە بەرگەن جوق. پوليسيانىڭ كۇندەلىكتى جۇمىسى ايرىقشا تاپسىرمالار ورىنداۋمەن بىرگە ءوز جولىنان اۋماي رەت-رەتىمەن ءجۇرىپ جاتتى. سالدارىن بولجاپ ءبىلۋ قيىن ساياسي وقيعالاردىڭ قۇلاشى كەڭ جايىلىپ قىزعان شاعىندا ول ريەۆوليۋسياعا سوقتىرا ما دەپ الاڭداماي، پوليسيا اگەنتى كوتەرىلىسكە دە، بارريكادالارعا دا قاراماي ىزگە ءتۇسۋىن جالعاستىرا بەردى.
وسى تەكتەس ءبىر شارۋا 6 ماۋسىم كۇنى تۇستەن كەيىن سەنانىڭ وڭ جاعاسىنداعى قۇلاما جاردىڭ ماڭىندا، مۇگەدەكتەر كوپىرىنە تاياۋ جەردە بولدى.
ءبىزدىڭ كەزىمىزدەگى ول جاعالاۋ جارى ەندى جوق. جەردىڭ كەسكىن-كەيپى مۇلدەم وزگەرىپ كەتكەن.
سول قۇلاما جاردى بويلاپ بىرىنەن ءبىرى بولەك ەكى كىسى كەلە جاتتى، سىرت قاراعانعا بىرىنەن ءبىرى قاشاتىن دا، ءبىرىن ءبىرى اڭديتىن دا سياقتى. الدا كەلە جاتقان جول تاۋىپ جاسىرىنباقشى دا، ارتتا كەلە جاتقان قۋىپ جەتپەكشى.
بۇل شاحمات ويىنىن ەلەستەتەتىن ارەكەت، ويىنشىلار ءبىرىن-بىرى الىستان بارلاپ ءۇنسىز وينايتىنى ءتارىزدى. ولاردىڭ بىردە-بىرى اسىقپايتىن تاقىلەتتى: ءارقايسىسى اسىقسام-اق ەكىنشىنىڭ ءجۇرىسىن جىلدامداتىپ الامىن دەپ قاۋىپتەنەتىندەي، ەكەۋى دە باياۋ باسىپ كەلەدى.
جىرتقىش ءوز پيعىلىن اككى جاسىرىپ، جەمىنىڭ قىر سوڭىنان قالماي جۇرگەن سەكىلدى دەپ ويلاپ قالۋعا بولادى. الايدا ولجا ايلاعا الدىرماي، ءوزىن اسا ساق ۇستايدى.
زىقىسى شىعىپ شارشاعان سۋسار مەن سوڭىنا تۇسكەن تازى ءيتتىڭ قاجەتتى اراقاشىقتىعى بىلايىنشا بۇل ارادا دا ساقتالعان. قاشقان كىسى قورقاق، سىرتتاي ايانىشتى كورىنەدى، ال سوڭىنا تۇسكەنى ۇزىن بويلى، الەۋەتتى ەركەك، ۇستاسا كەتسە تەگەۋرىنى دە كۇشتى بولۋى كەرەك.
ءبىرىنشىسى ءوزىنىڭ السىزدىگىن سەزىپ، شاماسى سوڭىنداعىدان دارمەنسىز ىزامەن قاشىپ قۇتىلماق؛ ولاردى قاداعالاي وتىرىپ، ونىڭ جانارىنان قۋعىن كورگەن اڭنىڭ ىزا-كەگىن، قاھارى مەن قورقىنىشىن اڭعاراسىڭ.
جاعادا ءتىرى پەندە جوق: نە وتكەن-كەتكەن، نە قايىقشىلار، نە جۇكشىلەر كوزگە تۇسپەيدى، ايلاققا كەپ توقتاپ جاتقان بارجالار دا كورىنبەيدى.
ەكى جاياۋدى تەك جاعالاۋدان عانا دۇرىستاپ كورۋگە بولادى، سونداي قاشىقتىقتان قاداعالاعان ادامعا ءبىرىنشىسى كۇنى بىتكەن، شوقپىت كيگەن كۇماندى، جىرتىق كەۋدەشەدەن توڭىپ قالشىلداعان ءارى قورىققان بىرەۋ بولىپ كورىنەرى حاق، ال ەكىنشىسى — قۇرمەتتى لاۋازىم يەسى، ارناۋلى بەشپەتىنىڭ تۇيمەلەرى تۇگەل سالىنعان ۇسىناقتى جان.
وقىرمان جاقىنىراق كورسە، بۇل ەكى كىسىنى تانۋى دا مۇمكىن.
ەكىنشىسىنىڭ ماقساتى نە ەكەن؟
بىلايىنشا، العاشقىنى جىلىراق كيىندىرۋ بولار ماقساتى.
قازىنالىق ءمۋنديرى بار ادام شوقپىت كيگەننىڭ سوڭىنا تۇسكەندە ادەتتە قازىنالىق كيىمگە مالىندىرىپ قويۋدى ويلاماسا كەرەك-تى. بار ماسەلە كيىمنىڭ تۇسىندە. كوك كيىم كيۋ قۇرمەتتى بىلدىرەدى، ال قىزىل كيىم كيۋ — قورلىق.
قوعامدىق شىڭىراۋدىڭ قىزىل ءتۇسى بار.
ءدال وسىنداي قانقىزىل تۇستەن تۋاتىن جاعىمسىزدىقتان بەزىپ بەرگەن بولۋى كەرەك العى كىسى.
ەكىنشىنىڭ ونى العا جىبەرىپ، وسىنشا ۋاقىت ۇستاي الماي ءجۇرۋى تەگىندە وسى ارقىلى ءباز-بىر ماعلۇمات الىپ نەمەسە ونىمەن قوردالاس تۇتاس شايكانىڭ ۇياسىن اشۋ. مۇنداي شەتىن شارۋانى ىزگە ءتۇسۋ دەپ اتايدى.
بۇل بولجامدى مىنا ءبىر قارەكەت تە راستاي تۇسەدى: تۇيمەلى بەشپەت كيگەن كىسى جاعادان جوعارى قاراي كوتەرىلىپ بارا جاتقان بوس كۇيمەنى كورىپ ارباكەشكە بەلگى بەردى، ول دا كىمگە ءىسى تۇسەرىن بىردەن بىلسە كەرەك، شۇعىل بۇرىلىپ، جاعالاۋمەن اتتارىن اياڭداتىپ، ەكى جاياۋدىڭ سوڭىنان سالدى. الدا كەتىپ بار جاتقان جالبىر شاپاندى مۇنى بايقاعان جوق.
ارباكەش ەليسەي الابىنداعى اعاشتاردىڭ ساياسىنا بارىپ توقتادى. تاسقازىقتاردىڭ جوعارعى جاعىنان ونىڭ باسى مەن يىعى جانە قولىنداعى قامشىسى كورىنىپ تۇردى.
پوليسيا اگەنتتەرىنە ارنالعان قۇپيا ەرەجەدە مىنانداي پاراگراف بار: "پوليسيا اگەنتى كەرەك بولا قالعان جاعدايدا قول استىندا جالدامالى ارباكەش ۇستاۋى كەرەك".
ءارقايسىسى ستراتەگيانىڭ بار ەرەجەسىن وزىنشە پايدالانا وتىرىپ ەكى كىسى جاعالاۋدىڭ جازىق ىلديىنا جاقىندادى، ول كەزدە پاسسيدان كەلە جاتقان ارباكەشتەر وسى تۇستان وزەنگە ءتۇسىپ اتتارىن سۋارىپ الاتىن. كەيىن وسى ىڭعايلى ىلدي تەپە-تەڭدىك ءۇشىن جويىلدى، اتتار شولدەن قاتالاسا دا كوز سۋارار سۇلۋلىق بۇزىلماسىن دەستى.
بالكىم، جىرتىق كەۋدەشەلى ادام وسى بوكتەرمەن جوعارى كوتەرىلىپ، ەليسەي الابىنا ەنىپ جاسىرىنباق شىعار، راس، وندا اعاش كوپ، ءبىراق پوليسەيلەر دە از ەمەس، ىزگە ءتۇسۋشىنىڭ كومەك شاقىرۋىنا ناعىز قول.
وسى ارادان جاعالاۋ 1824 جىلى پولكوۆنيك براك مورەدەن كوشىرىپ پاريجگە الىپ كەلگەن فرانسيسك ءى-نىڭ ءۇيى اتالاتىن ايگىلى ۇيدەن ونشا الىس ەمەس. ال قاراۋىل كۇزەتى سونىڭ قاسىندا تۇر.
ىزگە ءتۇسۋشىنى قايران قالدىرعانى قاداعالاپ كەلە جاتقان كىسىسىنىڭ ىلديعا بۇرىلۋدى ءتىپتى ويعا الماعانى بولدى. ول بۇرىنعىسىنشا جاعانى بويلاپ تەك العا ءجۇرىپ كەلەدى.
ونىڭ جاعدايى شىنىندا دا قيىن.
ەندى وعان نە ىستەۋ كەرەك؟ تەك قانا سەناعا پەرىپ كەتۋ كەرەك پە؟
بۇل ارادا سوڭعى مۇمكىندىگىن جىبەرىپ الدى، جاعالاۋمەن كوتەرىلمەدى، ءارى قاراي ىلدي دا، باسقىش تا جوق. سەنانىڭ يىنىمەن يەن كوپىرىنىڭ ماڭىندا پايدا بولاتىن بۇرىلىس مۇلدەم جاقىن تۇستان كورىنىپ تۇر ەدى، ال كوپىردىڭ ماڭايىندا جاعا بىرتە-بىرتە جىڭىشكەرىپ، جەردىڭ قىلداي پۇشپاعىنا اينالىپ، سۋ استىنا باتىپ كەتەدى. وندا ول جان-جاقتان قىسپاققا تۇسەدى: سول جاقتان جولدى — تىك قابىرعا، وڭ مەن سولدان — وزەن، تىلدان بيلىك وكىلى كەسىپ تاستايدى.
راس، جاعا شىعاناعىنىڭ شەتىن ءباز-بىر بۇزىپ الىنعان قۇرىلىستان قالعان بيىكتىگى التى-جەتى فۋت قيىرشىق ءۇيىندىسى كوزدەن كولەگەيلەپ تۇر. الايدا بەيشارا قالايشا اينالىپ ءوتۋى وپ-وڭاي كون-قوقىر ۇيىندىسىندە بوي تاسالايمىن دەپ ەسەپ جاساپ ءجۇر ەكەن؟ مۇنداي ارەكەت بارىپ تۇرعان بالالىق. بۇعان سەنە قويۋى دا نەعايبىل. قىلمىسكەردىڭ اڭعالدىعى مۇنشالىق ەسسىزدىككە بارمايدى.
قيىرشىق تاس ءۇيىندىسى جاعادا توبەگە ۇقساس وزىندىك بىردەڭە جاساپ، بيىك شىعاناق بولىپ جاعالاۋدىڭ قابىرعاسىنا دەيىن سوزىلىپ جاتىر.
قۋعىن كورۋشى سول توبەگە دەيىن جەتىپ، ونى وراپ ءوتىپ، قۋعىنشىنىڭ كوزىنەن عايىپ بولدى.
ودان كوز جازىپ قاپ، ەندى ەشكىم اڭعارا قويماس دەگەن ويمەن قۋعىنشى بارلىق ءبالسىنۋدى تاستاپ، جۇگىرە باسىپ جونەلدى. ءبىر-اق مينوتتە ول قيىرشىق تاس ۇيمەسىنە جەتىپ، ونى اينالا قاراپ تا شىقتى. اينالىپ شىعىپ ول ايران-اسىر تاڭدانىپ تۇرىپ قالدى. اڭدىپ جۇرگەن ادامى ءىزىم-قايىم.
جالبىر شاپاندى ءىز-تۇزسىز جوعالىپ كەتتى.
قيىرشىق تاس ءۇيىندىسىنىڭ ار جاعىندا جاعا وتىز قادامنان ءارى سوزىلمايدى، سوسىن تۋرا جاعالاۋدىڭ قابىرعاسىنا كەلىپ سوعىپ جاتقان سۋعا سۇڭگيدى.
قاشقىن وزەنگە قويىپ كەتۋى مۇمكىن ەمەس، قابىرعاعا دا كوزگە تۇسپەي شىعىپ كەتە المايدى. سوندا ول قايدا كەتەدى؟
تۇيمەلى بەشپەت كيگەن كىسى جاعا شىعاناعىنىڭ شەتىنە شىعىپ، توقتاي قالىپ تولعاندى، جۇدىرىعىن ءتۇيىپ تۇرىپ، اينالانى مۇقيات شولدى. ويلاماعان جەردەن ول ءوز ماندايىن ءبىر سالدى. جاعا شىعاناعى اياقتالار، سۋ باستالار جەردە تاس كۇمبەزدىڭ استىندا ۇلكەن الاسا ءۇش جۋان ىلمەكتى، اۋىر قۇلپى بار تورتەمىر جاتىر ەكەن. جاعالاۋ قابىرعاسىنىڭ ەتەگىنەن قازىپ ورناتقان ەسىك سياقتى بۇل تورتەمىردىڭ ءبىر بولەگى جاعاعا، ءبىر بولەگى وزەنگە شىعىپ جاتىر. تورتەمىردىڭ استىندا لاي جىلعا اعىپ جاتىر ەكەن، ول تۋرا سەنانىڭ وزىنە قۇيادى.
توت باسقان جۋان سىم تەمىرلەردىڭ ار جاعىنان قاراڭعى كۇمبەزدى ءدالىز سياقتى بىردەڭەنى اجىراتۋعا بولاتىن سياقتى.
بەشپەتتى كىسى قولىن ايقاستىرىپ، اپالاقتاپ كوزىن تورتەمىرگە قادادى.
قاراعاننان ەشتەڭە شىقپايتىن بولعان سوڭ ونى يتەرىپ، سىلكي باستادى، ءبىراق تورتەمىر بەرىك تۇر. ونىڭ تاياۋدا اشىلۋى ابدەن مۇمكىن، ءبىراق توت باسقان ۇلكەن دۇنيە قالاي سىقىرلاماي، تارس-تۇرس ەتپەي اشىلا قويادى، بىرەۋ اشسا دا، قايتا جاۋىپ كەتكەنىندە كۇمان جوق. دەمەك، كىم اشسا دا ونىڭ قولىندا اناۋ اۋىر قۇلىپتىڭ كىلتى بولعانى عوي.
بۇل بۇلتارتپاس دەرەك تورتەمىردى قوزعايمىن دەپ اۋرەلەنگەن ادامنىڭ كوز الدىنان قايتا كولبەڭدەدى. ول زىعىردانى قايناپ ايقايلاپ جىبەردى:
— بۇل ەندى سۇمدىق! وندا قازىنانىڭ كىلتى بار!
سوسىن ول بىردەن باسىلدى، باسىنا شاپشىپ كەلگەن ويلار اۋزىنان تۇتاس ءبىر لەپپەن كىسى كۇلەرلىكتەي بولىپ شىقتى:
— سولاي، سولاي، سولاي دە!
سودان سوڭ ول، نەگە ەسەپ جاساعانىن كىم ءبىلسىن، الدە قۋعان ادامى قايتىپ شىعادى دەدى مە، الدە باسقا بىرەۋلەر كەلىپ، تەمىر ەسىكتى اشىپ تومەن تۇسەدى دەدى مە، جانسىز تىڭشىعا ءتان توزىمدىلىكپەن قيىرشىق تاس ءۇيىندىسىن تاسالاپ تورۋىلداپ قالدى.
وسى قوزعالىستاردىڭ ءبارىن باعانادان بەرى باعىپ وتىرعان ارباكەش جوعارىعا، جاعالاۋدىڭ تاسقازىقتارىنىڭ تۇسىنا بارىپ توقتادى. ايالدامانىڭ ۇزاققا سوزىلاتىنىن بولجاپ، ارباكەش كۇيمەدەن ءتۇسىپ اتتارىنىڭ باسىنا س ۇلى سالىنعان دوربا ءىلدى. ال وسىنداي دوربا قاپ پاريجدىكتەرگە جاقسى تانىس، ۇكىمەت جۇرتتىڭ اۋزىن وسىلاي ءجيى جابادى عوي. يەن كوپىرىنەن سيرەك وتەتىن جولاۋشىلار ءبىر ءسات مويىن بۇرىپ ەكى سۇلباعا قارايدى — ءبىرى جاعاداعى كىسى دە، ەكىنشىسى جاعاداعى ارباكەش.
ءتورتىنشى تاراۋ
ءوز بەينەتى وزىندە
جان ۆالجان جولعا قايتا شىقتى دا، قايتىپ توقتامادى.
ءجۇرۋ بارعان سايىن اۋىرلاعاننىڭ ۇستىنە اۋىرلاي ءتۇستى. كۇمبەزدەردىڭ بيىكتىگى دە وزگەرە باستادى؛ ورتاشا ونىڭ جۋىق مانىندەگى بيىكتىگى بەس فۋت التى ديۋيم بولىپ، ورتا بويلى ادامعا ەسەپتەلگەن عوي. ءماريۋستى كۇمبەزدىڭ تاسىنا تيگىزىپ، جارالاپ الماس ءۇشىن جان ۆالجاننىڭ ەڭكەيىپ جۇرۋىنە تۋرا كەلدى، ءاp ءمينوت سايىن نە ەڭكەيىپ، نە بويىن تىكتەپ، ۇدايى قابىرعالاردى سيپالاپ وتىردى.
دىمقىل تاستار مەن تايعاناق پليتالار اياققا دا، قولعا دا وڭعان تايانىش بولمادى. ول قالانىڭ ساسىق سارقىندىسىنا ءسۇرىنىپ تالتىرەكتەپ كەلەدى. سيرەك بۋشىقتاردان سەبەزدەگەن بولماشى ساۋلەنىڭ كومەسكىلىگى سونداي، ونىڭ قاسىندا كۇن شاپاعى ايدىڭ جارىعىنداي كورىنەدى ەكەن. ودان قالعاننىڭ ءبارى تۇمان، ساسىق، شىرىك ءيىس، تۇن-تۇنەك. جان ۆالجاندى اشتىق پەن ءشول تيتىقتاتىپ كەلەدى. اسىرەسە ءشول قاتتى قىستى، تەڭىزدەگىدەي اينالانىڭ ءبارى سۋ، ءبىراق ءبىر جامانى تاتۋعا بولمايدى. ءبىز بىلەتىن ونىڭ ادەتتەن تىس كۇشى قاتاڭ، ۇستامدى ءومىر سالتىنا وراي ءالى دە جاقسى ساقتالعانىمەن سىر بەرە باستادى، ءارى قالجىراپ، ءارى كۇشى كەمي باستاعان سايىن جۇگى اۋىرلاي ءتۇستى. ءماريۋستىڭ تىنىسسىز سەكىلدەنگەن دەنەسى ونىڭ يىعىنا ءولى جۇكتەي ءزىل باتپان سالماعىن سالىپ كەلەدى. سوندا دا جان ۆالجان ونىڭ كەۋدەسىن قىسپاي، تىنىسىن تارىلتپاي ۇستاۋعا تىرىستى. ول اياعىنىڭ استىنان جىلت-جىلت ەتىپ ەگەۋقۇيرىقتاردىڭ قالاي زىمىراپ جۇرگەنىن سەزدى. ولاردىڭ ءبىرى قورىققاننان مۇنى تىستەپ الا جازدادى. ارا-تۇرا سۋاعار قۇبىرلاردىڭ تەسىگىنەن تازا اۋانىڭ لەبى كەلىپ، جانى جايلانىپ قالادى.
ول اينالما كانالعا جەتكەندە شاماسى تۇسكى ساعات ءۇش بولۋى كەرەك.
ەڭ الدىمەن جان ۆالجاندى كۇتپەگەن كەڭىستىك تاڭداندىردى. ول كەنەت قىسپاق ەمەس، كەڭ جولعا، ياعني ۇلكەن گالەرەياعا شىقتى، مۇندا قابىرعاعا سوعىلماي ەكى قولدى دا سوزۋعا بولادى، باسى كۇمبەزگە جانە تيمەيدى. باس سۋاعاردىڭ ەنى شىنىندا دا سەگىز فۋت، ال بيىكتىگى جەتى فۋت.
باس سۋاعار تۇرعان جەرگە مونمارتر سۋاعارى كەلىپ قۇيادى جانە قاساپحانا مەن پروۆانسال كوشەسىنىڭ جەراستى گالەرەيالارى كەلىپ قيىلىسادى. كەز كەلگەن تاجىريبەسىز ادام ءتورت جولدىڭ جاعاسىندا اداسىپ كەتەر ەدى. جان ۆالجان ەڭ كەڭ جولدى، ياعني اينالما كانالدى تاڭدادى. بۇل ارادا تاعى دا ماسەلە تۋدى: تومەن ءتۇسۋ كەرەك پە، الدە جوعارى ورلەۋ قاجەت پە؟ ويلانا كەلسە، جاعداي اسىعۋدى قاجەت ەتەدى ەكەن، قايتكەنمەن دە سەناعا شىعۋ كەرەك ەكەن. باسقاشا ايتقاندا، تومەن ءتۇسۋ قاجەت. ول بىردەن سولعا بۇرىلدى.
سولعا بۇرىلىپ دۇرىس جاسادى. اينالما كانالدىڭ ءبىرى بەرسي، ەكىنشىسى پاسسيعا شىعاتىن ەكى جولى بار دەپ ويلاۋ اداسۋ بولىپ شىعادى ەكەن، وزەننىڭ وڭ جاق جاعاسىنداعى جەراستى ءپاريجىن قورشاپ تۇرعانمەن، اتى بولماسا ەكەۋىندە بىردەي شىعار جول جوق. مەنيلمونتان جىلعاسىن قۇبىرعا ۇشتاستىرعان باس سۋاعار، ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، اعىس بويلاپ جوعارى كوتەرىلسەڭ، تۇيىققا اپارىپ تىرەيدى، ياعني سۋدىڭ قاينار كوزى — مەنيلمونتان قىرقاسىنىڭ تابانىنداعى بۇلاققا الىپ بارادى. ول بۇيىردەگى كانالدارمەن تىكەلەي قاتىسپايدى، ال بۇيىردەگى كانال پوپەنكۋر ورامىنان باستاپ ءپاريجدىڭ سارقىندى سۋلارىن جيناپ، ەجەلگى لۋۆە ارالىنان جوعارىراق املو قۇبىرى ارقىلى سەناعا قۇيادى. كانال-كوللەكتوردى تولىقتىراتىن بۇل بۇيىردەگى ارقا ودان مەنيلمونتان كوشەسىنىڭ استىندا جوعارى جانە تومەنگى سۋايرىعى بولىپ تابىلاتىن تاس جول ارقىلى بولىنەدى. ەگەر جان ۆالجان گالەرەيا ارقىلى جوعارى ورلەسە، قىرۋار كۇش شىعىنداپ ابدەن تيتىقتاپ ءولى-تىرىسىن بىلمەي، اقىر-اياعىندا تۇنەكتەگى تاعى ءبىر تۇيىققا تىرەلەتىن ەدى.
ەڭ جاقسى دەگەندە ءسال كەرى ورالىپ، ءتاڭىردىڭ ءلاززات بيكەلەرى كوشەسىنىڭ تۋننەلىنە تەرەڭدەپ، بۋشرا قيىلىسىنىڭ استىنداعى جەراستى قىراتىندا كىدىرمەي، سەن-لۋي دالىزىمەن ءارى جىلجىپ، سوسىن سەن-جيل وتكەلىمەن سولعا بۇرىلىپ، ءسال جۇرگەن سوڭ وڭعا بۇرىلىپ، سەن-سەباستيان قىساڭ جولىنا سوقپاي، املو سۋاعارىنا جەتىپ، باستيليانىڭ استىندا جاتقان F ءقارپىن ەسكە تۇسىرەتىن سۋاعارلار جەلىسىندە اداسىپ قالماسا، ول ارادان ارسەنال ماڭىندا سەناعا شىعاتىن اۋىزعا جەتەر ەدى. سولاي بولا تۇرا ول، قايتالاپ ايتايىق، بۇل سۇمدىق جولدار جۇيەسىنەن ەشبىر حابارى جوق كىسى ەدى، ءدال سول ساتتە ءبىر كىسى قايدان ءجۇرسىڭ دەپ سۇراسا: "ءتۇن قويناۋىندا ءجۇرمىن"، دەپ جاۋاپ بەرەرى داۋسىز.
الايدا، ونى ىشكى تۇيسىك-سەزىمى الداعان جوق. تومەن ءتۇسۋ شىنىندا دا قۇتقارىلۋدىڭ مۇمكىندىگى ەدى.
ونىڭ وڭ جاعىندا يمەك تۇياقتارىمەن لافيت جانە سەن-جورج كوشەلەرىنىڭ استىنا، سونداي-اق شوسسە د'انتەن ەكىايىرىق كانالىنا ۇزىننان سوزىلىپ جاتقان ەكى ءدالىز قالدى.
تەگى، مادلەن كوشەسىنىڭ استىنداعى تارماقتالۋى بولسا كەرەك، بۇيىردەگى شاعىن وتكەلدەن ءوتىپ ول ءسال تىنىستاۋعا توقتادى. ول قاتتى قالجىرادى. شاماسى، انجۋ كوشەسىنىڭ باقىلاۋ قۇدىعى بولۋى كەرەك، ۇلكەنىرەك بۋشىقتان كۇندىزگى جارىق ءۇستى جان ۆالجان جارالى ءىنىسىن جاناشىرلىقپەن ايالاعان اعاداي ابايلاي قيمىلداپ ءماريۋستى قابىرعانىڭ ءبىر تەكشەسىنە جاتقىزدى. ءماريۋستىڭ قانجوسا بەتى بۋشىقتان تۇسكەن باعالىق ساۋلەدەن ءقابىردىڭ تۇبىندە جاتقان ولىكتىڭ ءجۇزىن ەلەستەتىپتى. كوزى جۇمىلىپ كەتكەن، شاشى قىزىل جەلىمدى باتتاستىرا جاعىپ، ماڭدايى مەن سامايىنا جاپسىرىپ قويعانداي، جانسىز قولى قالشىلداي سالبىراپ جاتىر، ەكى ەزۋىندە دە قان قاتىپ قالعان. گالستۋكتىڭ تۇيىنشەگىندە قاتقان ءبىر ۋىس قان تۇر، جەيدەسىنىڭ ءوڭىرى جاراعا جابىسىپ قالعان، بەشپەتىنىڭ شۇعاسىنداعى شۇرىق تەسىكتەردەن جاڭا جارانىڭ اۋزى اشىلىپ، قان بىلىنەدى. ساۋساعىمەن كيىمىنىڭ ءوڭىرىن ابايلاي ىسىرىپ، جان ۆالجان ونىڭ كەۋدەسىنە قولىن سالىپ ەدى، جۇرەگى سوعىپ جاتىر ەكەن. جان ۆالجان ءوز جەيدەسىن جىرتىپ، قان توقتاتۋ ءۇشىن ونىڭ جاراسىن مۇقيات تاڭدى، سوسىن قاراكولەڭكەدە دەمالىسى تىپتەن ناشار، ەس-تۇسى جوق ءماريۋستىڭ بەتىنە ولەردەي وشپەندىلىكپەن كوز تىكتى.
ءماريۋستىڭ جاراسىن تاڭىپ ءجۇرىپ ول قالتاسىنان ەكى زات تاۋىپ الدى؛ ءبىرى كەشەگىدەن ۇمىت قالعان ءبىر ءۇزىم نان دا، ەكىنشىسى قويىن داپتەر. ناندى جەپ، قويىن داپتەردى اشتى ول. ول داپتەردىڭ ءبىرىنشى بەتىنەن ءماريۋستىڭ ءوزى جازعان ءۇش جولدى وقىدى، ونى وقىرمان بىلۋگە ءتيىس:
"مەنىڭ ءاتى-جونىم ماريۋس پونمەرسي. مەنىڭ دەنەمدى اتام جيلنورمان مىرزاعا جەتكىزۋلەرىڭىزدى وتىنەمىن. ءتاڭىردىڭ ءلاززات بيكەلەرى كوشەسى، № 6 ءۇي، مارەدە".
جان ۆالجان بۋشىقتان سەبەزدەگەن جارىقپەن وسى ءۇش جولدى وقىپ، ءبىر ءسات سىلەيىپ تۇرىپ قالدى، سوسىن ويلانىپ بارىپ، "ءتاڭىردىڭ ءلاززات بيكەلەرى كوشەسى، № 6 ءۇي، جيلنورمان مىرزا" دەپ قايتالادى. سودان سوڭ قويىن داپتەردى قايتادان ونىڭ قالتاسىنا سالىپ قويدى. ناندى جەپ بولىپ ءال جيناعان سوڭ ول ءماريۋستى ارقالاپ، باسىن ايالاپ ءوزىنىڭ ون يىعىنا سالىپ، سۋاعاردى بويلاپ قۇلديلاي جونەلدى.
مەنيلمونتان ارناسى بويىنداعى ويپاتتان تارتىلعان باس سۋاعاردىڭ ۇزىندىعى ەكى ميلگە سوزىلادى. ونىڭ تابانى نەداۋىر دارەجەدە تاسپەن نىعايتىلعان.
جان ۆالجاندا ونىڭ جەراستى ساياحاتىن اشىپ بەرىپ وتىرعان ءبىزدىڭ قولىمىزداعىداي الاۋ بولعان جوق، ول كوشەلەردىڭ اتىن دا بىلمەيدى. قاي اۋداننان قاشان وتكەنىن، قانشا جەر جۇرگەنىن وعان ەشتەڭە دە كورسەتكەن جوق. جولدا ارا-تۇرا ۇشىراسقان جارىق داقتار ارقىلى عانا ول كومەسكى بولسا دا كۇننىڭ كوشە تابانىنا تۇسپەيتىنىن، مەزگىلدىڭ ەكىندىدەن ەڭكەيىپ بارا جاتقانىن اڭعاردى. توبەسىندەگى تىنباي دۇرسىلدەپ بارىپ، الىستاي بەرگەن دوڭعالاق داڭعىرىنان ول ورتالىق ورامداردىڭ شەگىنەن شىعىپ بارا جاتقانىن، ىشكى بۋلۆارلاردىڭ نەمەسە جاعالاۋدىڭ ماڭىنداعى شالعاي شەتكە جاقىنداعانىن سەزدى. ۇيلەر مەن كوشەلەر ازايعان سايىن بۋشىقتار دا ازايا تۇسەدى. جان ۆالجاننىڭ توڭىرەگىن قايتادان تۇنەك قاپتادى. بۇل ونىڭ قاراڭعىدا سيپالاي ءجۇرىپ ىلگەرى جىلجۋىنا بوگەت بولعان جوق.
كەنەت ونىڭ تۇنەكتەن زارەسى ۇشىپ كەتتى.
بەسىنشى تاراۋ
قۇم دا ايەل سياقتى، بەتى جىلتىراعان سايىن
قاتەرلىرەك
ول سۋعا كىرىپ كەلە جاتقانىن، اياعىنىڭ استىندا تاس پليتا ەمەس، جابىسقاق قۇم ەكەنىن سەزدى.
برەتان مەن شوتلانديانىڭ جاعالاۋلارىندا ءباز-بىر جولاۋشى نەمەسە بالىقشى سۋ قايتقان كەزدە قۇم-قايراڭمەن جاعادان الىستاپ كەتسە، اياعىن الىپ ءجۇرۋ قيىنداپ بارا جاتقانىن سەزەدى. اياعىنىڭ استىنداعى جەر قارا ماي سياقتى جابىسىپ، باسىپ كەلە جاتقانى قۇم ەمەس، جەلىم سياقتى كورىنەدى. قايراڭ بىلايىنشا قۇرعاق ءتارىزدى، ءبىراق اياعىڭدى سۋىرىپ الساڭ، باسقان ءىزىڭ سۋعا تولىپ كەتەدى. الايدا توڭىرەكتىڭ سۋرەتى وزگەرمەيدى: جاعا ۇزىننان ۇزاق سوزىلا بەرەدى، ءبارى بىركەلكى، بىرتەگىس، قۇم بارلىق جەردە بىردەي سياقتى، قاتتى جەردى جۇمساق جەردەن ەشتەڭە ايىرمايدى، سۋ بۇرگەلەرى ۇيىرىمەن اياعىڭنىڭ باسىندا سەكىرەدى دە جۇرەدى. كىسى ساپارىن ءارى جالعاستىرىپ العا تارتا بەرەدى، قۇرعاققا بەت الىپ، جاعا جارىنا جاقىنىراق جۇرۋگە تىرىسادى. الاڭدايتىن تۇك تە جوق، قاننەن قاپەرسىز كەلەدى. تەك اتتاعان سايىن اياعى اۋىرلاي بەرەدى. كەنەت اياعى باتا باستايدى. ەكى-ۇش ديۋيم باتادى. بالكىم ول جولدان اۋىتقىعان شىعار، باعىتىن انىقتاپ الۋ ءۇشىن توقتاۋعا تۋرا كەلەدى. سول ءسات اياعىنا قاراسا، كورىنبەيدى. اياعىن قۇم باسىپ قالىپتى. اياعىن قۇمنان سۋىرىپ الىپ، قايتقىسى كەلدى، كەرى بۇرىلسا، اياعى ودان بەتەر باتىپ بارادى. قۇم ونىڭ توبىعىنا جەتتى، اياعىن جۇلىپ الىپ، سولعا بۇرىلىپ ەدى بالتىرىنا دەيىن باتتى، وڭعا بۇلقىنىپ ەدى، قۇم تىزەسىنەن كەلدى. سوندا عانا ول ۇرەيى ۇشىپ، سۋسىما كوشكىن قۇمعا تاپ بولعانىن سەزەدى، اياعىنىڭ استىندا سۇمدىق ستيحيا، وندا ادام بالىق قۇساپ ءجۇزىپ جۇرە المايدى. جۇگى بولسا، ونى لاقتىرادى، اپاتقا ۇرىنعان كەمە سياقتى اۋىر نارسەلەردىڭ بارىنەن ارىلادى، ءبىراق ءبارى دە كەش، قۇم تىزەدەن اسىپ كەتتى.
ول باس كيىمىن نەمەسە ورامالىن بۇلعاپ كومەككە شاقىرادى؛ قۇم بارعان سايىن تەرەڭىنە تارتا تۇسەدى؛ ەگەر جاعادا ادام بولماسا، تۇراعى تىم الىستا قالسا، ءباز-بىر باتىل كىسى تابىلماسا، جامان اتاعى كۇشتى قۇم-قايراڭ جۇتا بەرەدى، جۇتا بەرەدى. ول جانە سۇمدىق باياۋ اياۋسىز اجالعا دۋشار بولادى، ونى شاپشاڭداتا دا المايسىڭ، كەيىنگە دە قالدىرا المايسىڭ، ول ساعاتتارعا سوزىلادى، ۇزاق ازاپقا سالادى، قۋات-كۇشىڭ بويىنداعى ساپ-ساۋ سەنى اياقتان باس سالادى دا ءاربىر جۇلقىنعان، ءاربىر قىشقىرعان سايىن، قارسىلىعىڭ ءۇشىن جازالاعانداي ازاپتى قۇشاعىمەن قاپسىرىپ الىپ تەرەڭگە تارتا تۇسەدى؛ كوكجيەكتى، اعاشتاردى، جاسىل القاپتى، جازىقتاعى لاشىقتاردىڭ ءتۇتىنىن، تەڭىزدەگى كەمەلەردىڭ جەلكەنىن، قالىقتاي ۇشىپ، شارىقتاي سايراپ جۇرگەن قۇستاردى، جارقىراعان كۇندى، مولدىرەگەن اسپاندى تاماشالاي تۇرسىن دەگەندەي، ادامدى وزىنە باياۋ بىرتىندەپ تارتادى. سۋسىما قۇم-كوشكىن دەگەنىڭ تەڭىزدىڭ اعىسى شايىپ، جەر قويناۋىنان جاندى قۇرباندىعى ءۇشىن كوتەرىلگەن مولانىڭ ءوزى. ءار ءمينوت — اياۋسىز ءقابىرشى. بەيباقتىڭ وتىرعىسى، جاتقىسى، ەڭبەكتەگىسى كەلەدى، ءبىراق كەز كەلگەن قيمىلى ونى تەرەڭگە كومىپ، ول تىستەنىپ الىپ باتقان ۇستىنە باتا بەرەدى؛ باتىپ بارا جاتقانىن ءبىلىپ ايعايلايدى، جالىنادى، اسپانعا تابىنادى، جاراتقاندى جار قىلادى، وكىنەدى، وپىنادى. ال قۇم ونىڭ، مىنە بەلۋارىنان كەلدى، جوعارىدا باسى مەن كەۋدەسى عانا. ول قولىن سوزىپ، قاپالانا ىشقىنادى، تىرناعىن قۇمعا قاداپ، سۋسىعان قۇرعىردى قارماماق بولادى، شىنتاعىنا سۇيەنىپ، مىناۋ جۇمساق مامىقتان شىققىسى كەلەدى، ەڭىرەپ جىلايدى دا؛ ال قۇم بولسا كوتەرىلە بەرەدى، كوتەرىلە بەرەدى. قۇم يىققا، ودان يەككە دەيىن كەلەدى؛ ەندى تەك بەتى عانا قالدى. اۋزى ءالى ايعايدى سالىپ جاتىر، ءبىراق قۇم ونى دا بىتەپ، ءۇن دە شىقپاي قالادى؛ كوز ءالى كورىپ تۇر ەدى، قۇم ونى دا كومدى. بىرتىندەپ ماڭداي دا عايىپ بولىپ، قۇمنىڭ بەتىندە شاش قانا جالپىلدايدى، قولدىڭ باسى شىعىپ، مايدا قۇمدى سيپالاپ، جانتالاسا قيمىلداپ، اقىرى جۇمىلىپ بارىپ جوق بولدى. ادامنىڭ قاتەرگە ۇشىراپ جوعالۋى دەگەن وسى...
كەيدە كوشكىن قۇم شاباندوزدى اتىمەن، ارباكەشتى ات-ارباسىمەن دە جۇتىپ جىبەرەدى، ال قورىس مي باتپاق جۇتقاندا ەشتەڭەنى دە تالعامايدى. مۇندا باتاتىندار تەڭىزگە كەتەتىندەر سياقتى ەمەس. مۇندا ادامدى جەر جۇتادى. مۇحيتتى بويىنا سىڭىرگەن جەر قاقپانعا اينالادى. ول كوز الدىڭدا جازىق بولىپ كوسىلىپ جاتادى دا، اياعىڭنىڭ استىندا سۋ بولىپ جايىلىپ سالا بەرەدى. جىلىمعا دا وسىنداي زۇلىمدىق ءتان.
اپاتتى جاعداي ءبىرقاتار تەڭىز جاعالاۋلارىندا ابدەن مۇمكىن، وتىز جىل بۇرىن ونداي اپات پاريج سوربۇلاعىندا دا بولۋى ىقتيمال.
1833 جىلعا دەيىن اقىرى ءپاريجدىڭ جەراستى سۋاعارلار جۇيەسىن شىنداپ جەتىلدىرۋ قولعا الىنعانعا دەيىن وندا كۇتپەگەن وپىرۋلار ءجيى بولىپ تۇردى.
ءبىراز جەردە توپىراقتىڭ استىنا، اسىرەسە قىرتىس جۇمساق وڭىردە، سۋ كەتىپ، بۇرىنعى سۋاعارلار سياقتى تاس توسەلگەن، قازىرگىدەي اكتاس ەرىتىندىسىمەن بەتوندالعان تاباندارى قايىسىپ، جاڭا گالەرەيالاردىڭ تىرەگى جوعالىپ، تىرەۋىشتەرى قيسايا باستادى. توسەلگەن تاباننىڭ بۇلاي قيسايۋى جەردىڭ جارىلۋىنا، ال جارىلۋ وپىرىلۋعا اپارىپ سوقتى. مۇنداي جارىلۋ، مۇنداي ساڭىلاۋ، مۇنداي وپىرىلۋ ءبىراز جەردى قامتىپ، استىنان ساز بالشىقتىڭ بۇرق ەتە قاپ جايىلىپ كەتۋىنە جول اشادى، ونى كاسىبي تىلدە وپىرىلىپ قۇلاۋ، لاي سازدى قورىس دەيدى. ال قورىس دەگەننىڭ ءوزى نە؟ ول تەڭىز جاعالاۋىنداعى جەر استىنان كەلىپ شىققان سۋسىما كوشكىن قۇم؛ ول سەن-ميشەل تاۋىنىڭ سوربۇلاعىنا كوشىرىلگەن قۇم توپىراعى. لايلانعان توپىراق بالقىپ جاتقانداي بولادى، سۇيىق ورتادا ونىڭ كۇللى بولشەگى بىلقىلداپ، كولكىلدەپ تۇرادى، بۇل ەندى توپىراق تا ەمەس، سۋ دا ەمەس. كەيدە مي باتپاق تىم تەرەڭگە كەتەدى. وعان تاپ بولۋدان قاتەرلى ەشتەڭە جوق. ەگەر وندا سۋ كوپ بولسا، تۇتقيىل اجالعا دۋشار بولىپ، بىردەن باتىپ كەتەسىڭ، ال توپىراعى كوپ بولسا، ازاپتى ولىمگە تاپ كەلگەنىڭ، ول بىرتىندەپ باياۋ جالماپ جۇتادى.
مۇنداي ءولىمدى ەلەستەتىپ كورگەنىڭىز بار ما؟ ول تەڭىز جاعاسىنىڭ وزىندە سۇمدىق قورقىنىشتى، ال سوربۇلاقتا قالاي دەسەڭىزشى!؟ تازا اۋانىڭ، جارىق ساۋلەنىڭ، جارقىن كۇننىڭ، مولدىرەگەن كوكجيەكتىڭ، سەبەلەگەن جاڭبىردىڭ، كوشكەن بۇلتتىڭ، شۋلاعان تولقىننىڭ، الىستا اعاراڭداعان قايىقتىڭ، اقتىق دەمىڭە دەيىن سونبەيتىن ءۇمىتتىڭ، كەزدەيسوق وتكەنگە دەگەن سەنىمنىڭ، قۇتىلۋعا دەگەن ىقتيمال مۇمكىندىكتىڭ ورنىنا — تاسكەرەڭ تىنىشتىق، كوزسىز قاراڭعى تۇنەك، قاراۋىتقان كۇمبەزدەر، اشىق تۇرعان دايىن ءقابىر، جەر استىنداعى قورىس، ميداعى اجالدان جامان نە بار؟! تاس قاراڭعىدا تازا اۋانىڭ جەتىسپەۋىنەن دەمىگىپ، جيىركەنىشتى تاستاندى كىر-قوقىردىڭ اراسىندا تىتىركەنىپ، لاس سۇيىقتان تۇنشىقتىرعالى تاپ بەرگەن اجال تىرناعى القىمنان سىققاندا سوڭعى قىرىلىڭنىڭ ءوزى ساسىپ، قۇمنىڭ ورنىنا قىنا، جەلدىڭ ورنىنا كۇكىرت قىشقىلىنىڭ، مۇحيتتىڭ ورنىنا نەسەپ يىسكەپ ءولۋ دەگەن سول! ءدال توبەڭدە الىپ قالا شۋلاپ جاتقاندا ەشكىمدى كومەككە شاقىرا الماي، ءتىسىڭدى شىقىرلاتىپ، بۇك ءتۇسىپ، بۇلقىنىپ، ەش لاج جاساي الماي كەتە بارعان قانداي وكىنىش!
بۇلاي ءولۋ — ايتۋعا اۋىز بارمايتىن سۇمدىق. كەيدە اجال ءوزىنىڭ قاتالدىعىن قاھارلى ايبىنىمەن جۋادى. ورتتە نەمەسە كەمە اپاتقا ۇشىراعاندا ەرلىك كورسەتۋگە، جالىننىڭ ورتاسىندا، تولقىننىڭ اراسىندا ءجۇرىپ كىسىلىگىڭدى ساقتاپ قالۋعا بولادى، وندا وپات بولۋ ادامدى اسقاقتاتادى. مۇندا ونداي اتاق جوق. بۇل اراداعى ءولىم ادال ەمەس. مۇنداي جاعدايدا ءجانتاسىلىم ەتۋ — قورلىق. ءتىپتى، اجال الدىنداعى كوزدەن بۇلبۇل ۇشقان كورىنىستەردىڭ ءوزى جيىركەنىش تۋعىزادى. لاي-لاس دەگەنىڭ ماسقارامەن ەنشىلەس. ونداعىنىڭ بارلىعى جەكسۇرىن، جەككورىنىشتى، سۇمپايى، سۇرىقسىز. كلارەنس سياقتى قۇلقايىر قايناتقان كەسپەككە ءتۇسىپ ءولۋ مۇنىڭ قاسىندا تۇك ەمەس ەكەن، ال د'ەسكۋبلو سياقتى قوقتىق-سوقتىقتى سىپىرىپ توگەتىن شۇڭقىردا تۇنشىعىپ قالۋ سۇمدىق. وندا قاقالىپ-شاشالۋدىڭ ءوزى جيىركەنىشتى، لاي سازعا باتىپ بارا جاتىپ اجال الدىنداعى تۇياق سەرپۋدىڭ ءوزى ايانىشتى. الدىمەن وندا توزاق دەپ ساناۋعا بولاتىن تۇنەك، ونداعى بالدىرعا، قىناعا قاراپ ونى ميباتپاق دەپ قابىلداۋعا بولادى، ءولىپ بارا جاتقان ادام ءوزىنىڭ ەلەس بولارىن، نە قۇرباقا بولارىن بىلمەيدى.
مولا قايدا دا قۇلازىعان قاراڭعى عوي، ول مۇندا مۇلدەم سۇمپايى، ۇسقىنسىز.
قورىستىڭ تەرەڭدىگى ۇزىندىعى مەن قالىڭدىعى سياقتى توپىراق استىنىڭ جاعدايىنا بايلانىستى. كەيدە ونىڭ وپىرىلىپ ءتۇسىپ كەتۋى ءۇش-تورت فۋتقا جەتەدى، كەيدە ءتىپتى ونىڭ ءتۇبى تابىلماي كەتەدى.
ءبىر جەردە قايراڭ قاتتى، ەكىنشى جەردە سۇيىق بولادى. ليۋنەر قورىسىندا كىسى كۇنى بويى باتىپ جاتۋى مۇمكىن، ال فەليپو ميباتپاعى ونى بەس-اق مينوتتە جۇتىپ قويادى. ميباتپاقتىڭ ادامدى از نە كوپ ۇستاۋى ونىڭ تىعىزدىنا دا بايلانىستى. ەرەسەك ادام باتاتىن جەردەن بالانىڭ قۇتىلىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. قۇتىلۋدىڭ ءبىرىنشى شارتى — بارلىق جۇكتەن ارىلۋ. قۇرال-سايمان سالىنعان قاپشىقتى نەمەسە سەبەتتى، نەمەسە ەرىتىلگەن اك قۇيىلعان ىدىستى لاقتىرۋ كەرەك — سوربۇلاقتاعى جۇمىس جالپى سولاردان باستالادى عوي، جۇمىسشى اياعىنىڭ استىنداعى توپىراق وتىرا باستاعانىن سەزسە-اق الگىندەي جاساعان ءجون.
وپىرىلۋدىڭ ءارتۇرلى سەبەپتەرى بولۋى ىقتيمال: توپىراقتىڭ قوپسۋى، زەرتتەۋگە قول جەتپەگەن تەرەڭدىكتەگى كەزدەيسوق كوشكىن، جازعى بۇرقانعان نوسەر جاۋىندار، قىسقى دامىلسىز جاۋىن-شاشىن، كۇزگى سۇمبىلەنىڭ سىبىرلەگەن جاڭبىرى كەيدە توپىراعى بوس قۇمداق جەرگە سالىنعان اينالاداعى ۇيلەردىڭ اۋىرلىعى ءزىل باتپان سالماعىمەن جەراستى قىساڭ جولدارى كۇمبەزىن جانشىپ، مايىستىرۋى مۇمكىن، كەيدە ءتىپتى ولار اۋىرلىقتى كوتەرە الماي جارىلىپ، ىرگەتاسى شىتىناپ جارىلۋى ىقتيمال. بۇدان ءجۇز جىل بۇرىن پانتەوننىڭ عيماراتى وتىرىپ، سەنت-جەنەۆيەۆ تاۋىندا جەراستى قۇرىلىستارىنىڭ ءبىراز بولەگىن باسىپ قالعان. ۇيلەردىڭ اۋىرلىعىمەن سوربۇلاقتا وپىرىلىس بولعاندا كەيدە ول جەر بەتىنە دە ءىز قالدىرىپ، بەرى قويعاندا كوشەگە توسەلگەن شويتاستار تومەن ءتۇسىپ كەتىپ ءجۇر، تۋرا ارانىڭ تىسىندەي تىكىرەيىپ قالعان سول تاستاردىڭ استىنداعى كۇمبەزدەردە دە سونداي جارىقتار پايدا بولادى ەكەن، ارينە، وعان جەدەل شارا قولدانباسا، ءىستىڭ بەتى ناسىرعا شابادى. كوبىنە ىشكى بۇلىنۋلەر جوعارىعا ەش اسەر ەتپەي، جارىق تا، ساڭىلاۋ دا بىلىنبەيتىنى بار. ونداي جاعدايدا سوربۇلاقتىڭ سورلى جۇمىسشىلارىنا وڭاي سوقپايدى. وپىرىلعان سۋاعارلارعا ساقتىق جاساپ ابايلاماي كىرگەندەر وپ-وڭاي ءولىپ كەتەدى. ەجەلگى تىزىمدەردە وسىلاي جەراستى قورىستارىندا قازا تاپقانداردىڭ سانى ءبىراز بار. وندا اتى اتالعان جۇمىسشىلار كوپ، سولاردىڭ اراسىندا زاگوۆەنيا كوشەسىنىڭ استىنداعى سۋاعارداعى وپىرىلىس كەزىندە وپات بولعان بلەز پۋترەن دەگەن بىرەۋدىڭ ەسىمى ءجۇر؛ بلەز پۋترەن يننوسان سۇيەكقويماسى اتالاتىن زيراتتىڭ ەڭ سوڭعى ءقابىرشىسى نيكولا پۋترەننىڭ باۋىرى ەكەن، نيكولا سول زيراتتا قاشان جابىلعانشا، 1785 جىلعا دەيىن ىستەدى.
سول تىزىمگە ءبىز ەسكە العان جاپ-جاس سۇلۋ ۆيكونت د'ەسكۋبلو دا كىرىپتى، ول لەريدا قورشاۋى باتىرلارىنىڭ ءبىرى ەدى، سكريپكالار وركەسترىن باستاپ اق شۇلىق كيىپ الىپ، شابۋىلعا شىعىپ جۇرگەن سابازىڭ سول تۇندە ءوز بولەسى، گەرسوگينيا سۋرديمەن جاتقان جەرىندە كوزگە ءتۇسىپ قاپ، گەرسوگتان قاشىپ قۇتىلامىن دەپ جاسىرىنعاندا بوترەلي قورىسىنا باتىپ ولگەن. د'ەسكۋبلونىڭ اجالى تۋرالى حابارلاعاندا دە سۋردي حانىم تۇز تولتىرىلعان قۇتى سۇراتىپ الدىرىپ، سونى يىسكەپ، جىلاپ وتىرعانىن دا ۇمىتىپ كەتىپتى. مۇنداي جاعدايعا ەشقانداي ماحاببات توتەپ بەرە المايدى، سوربۇلاق ءبارىن دە وشىرەدى. گەرو لەاندردىڭ ءمايىتىن جۋۋدان باس تارتادى، فيسبا پيراميدا كورگەندە مۇرنىن باسىپ: "فۋ!" دەيدى.
التىنشى تاراۋ
وپىرىلۋ
جان ۆالجاننىڭ الدىندا جەر وپىرىلىپ جاتىر ەكەن.
بۇل تەكتەس وپىرىلىپ قۇلاۋ ەليسەي الابىنىڭ توپىراعى استىندا ءجيى كەزدەسەتىن، وندا ويتكەنى توپىراعى گيدراۆليكالىق جۇمىستار ءۇشىن قولايسىز ءارى ايرىقشا سۋسىمالىلىعىنان جەراستى قۇرىلىستارى ءۇشىن ونشا بەرىك بولمايتىن. بۇل توپىراق سۋسىمالىلىعى جونىنەن سەن-جورج ورامىنداعى قوپسىما قۇمنان دا اسىپ كەتەدى، ونى تەك بەتون ىرگەتاستىڭ كومەگىمەن عانا جايلاستىرۋعا بولادى، ءتىپتى گاز سىڭگەن ازاپكەرلەر ورامىنىڭ سازدى قاباتىنىڭ بىلقىلداقتىعى سونداي، سول كوشەنىڭ استىنان قىساڭ جول تارتقاندا ونى تەمىر قۇبىرلارمەن بەكىتۋگە تۋرا كەلدى. 1836 جىلى سەن-ونورە كەنتىنىڭ استىن قايتا قۇرۋ ءۇشىن قازىرگى جان ۆالجان تەرەڭدەپ بارا جاتقان ەجەلگى تاس سۋاعاردى قيراتقاندا ەليسەي الابى توپىراعىنىڭ استىڭعى قاباتىنداعى سوناۋ سەناعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان كوشكىن قۇم كوپ كەدەرگى كەلتىرىپ، قۇرىلىس جارتى جىلعا جۋىق سوزىلدى، اسىرەسە، جاعاعا جاقىن تۇرعىنداردىڭ، كوبىنە كوپ دەربەسجايلار مەن ءساندى كۇيمەلەردىڭ يەلەرىنىڭ زارە-قۇتى قالمادى. ونداعى جەر جۇمىستارى قيىن عانا ەمەس، ءقاۋىپتى دە بولدى. راس، سول جىلى جاڭبىر الا جازداي كوز اشتىرماي ءتورت جارىم اي جاۋعانىن، سەنانىڭ ءۇش مارتە كەمەرىنەن اسىپ، جاعاعا جايىلىپ كەتكەنىن دە ەستەن شىعارۋعا بولمايدى.
جان ۆالجاننىڭ جولىندا كەزدەسكەن وپىرىلىس كەشەگى نوسەر جاڭبىردىڭ دا اسەرىنەن بولۋى كەرەك. قۇمدى قىرتىسقا ناشار بەكىتىلىپ توسەلگەن تاس ەدەننىڭ وتىرۋى سالدارىنان وعان سۋ ءتىپتى كوپ جيىلىپتى. سۋ تابان تاستاردىڭ استىنا كەتىپ، جەر وپىرىلعان. قايىسىپ قيسايعان ىرگەتاس قورىسقا باتقان. قانشالىق باتقانىن ايقىنداۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل ارانىڭ قوپاسى باسقا قاي جەردەن گورى دە سۇمدىق، ادام كورگىسىز. بۇل ءتۇن ۇڭگىرىندەگى لاي سۋاتى.
اياعىنىڭ استىنان جول تابانى سىرعىپ بارا جاتقانىن جان ۆالجان سەزدى. ول شۇڭقىرعا اياق باستى. بەتى-سۋ، استى بالدىر ەكەن. قالاي بولعانمەن دە ءوتۋ كەرەك. قايتا ورالۋدا ەش ماعىنا جوق. ءماريۋستىڭ دا اقتىق تىنىستارى شىعار، ءوزى دە سىلەسى قاتىپ ابدەن شارشادى. ال ەندى قايدا بارۋى كەرەك؟ جان ۆالجان ىلگەرى جىلجىدى. ونىڭ ۇستىنە ءاۋ باستا شۇڭقىر ونشا تەرەڭ ەمەس كورىندى. الايدا ىلگەرى جىلجىعان سايىن اياعى تەرەڭ باتا بەردى. ۇزاماي بالدىر بالتىرىنا جەتىپ، سۋ تىزەسىنەن استى. ءماريۋستى مۇمكىندىگىنشە سۋعا تيگىزبەس ءۇشىن ەكى قولىنا كوتەرىپ الىپ ىلگەرى اتتادى. بالدىر تىزەسىنە جەتىپ، سۋ كىندىگىنەن كەلدى. ول ەندى كەيىن قايتا المايدى. ونى بارعان سايىن تەرەڭگە تارتىپ بارادى، تارتىپ بارادى. قايراڭ ءبىر ادامدى كوتەرەردەي نەداۋىر تىعىز بولسا كەرەك، ال بۇلار ەكى كىسى، ەكەۋىن بىردەي كوتەرۋ قيىن. ماريۋس پەن جان ۆالجانعا تەك بىر-بىرلەپ قانا ءوتۋ كەرەك. ءبىراق جان ۆالجان ىلگەرى جىلجۋدان تانعان جوق، ارقاسىنان الىپ الدىنا وڭگەرگەن ءجانتاسىلىم ەتكەلى جاتقان جارالى، بالكىم، ولىك تە شىعار.
سۋ ونىڭ قولتىعىنىڭ استىنان كەلدى، ول باتىپ بارا جاتقانىن سەزدى؛ اياعىن قالىڭ بالدىردىڭ اراسىنان ارەڭ سۇيرەپ كەلەدى. تايانىش بولا ما دەگەن قالىڭ ساز كەدەرگىگە اينالدى. بۇرىنعىسىنشا ول ءماريۋستى قولىنا كوتەرىپ، ادام ايتقىسىز كۇشپەن تەرەڭگە باتا وتىرىپ العا جىلجىپ كەلەدى. سۋدىڭ بەتىندە باسى مەن ءماريۋستى كوتەرگەن قولى عانا قالدى. ەسكى ءبىر سۋرەتتە جەر-جاھانعا توپان سۋ قاپتاعاندا ءبىر انانىڭ بالاسىن توبەسىنە كوتەرىپ كەلە جاتقانى بەينەلەنگەن ەدى، بۇل دا ءدال سونداي.
ول تاعى دا تەرەڭدەي ءتۇستى، سۋعا شاشالماس ءۇشىن باسىن كەگجيتىپ الدى، ونىڭ قازىرگى بالدىر باسقان بەتىن كورگەن كىسى ونى بەتپەردە كيىپ العان دەپ ۇعار ەدى. جان ۆالجان ءماريۋستىڭ توبەسىنەن سالبىراعان باسى مەن كوتەرىڭكى بەتىن بۇلدىر عانا اجىراتادى. ول بار كۇشىن جيىپ سوڭعى وجەت قادامىن جاسادى، كەنەت ونىڭ اياعى قاتتى بىردەڭەگە تيگەندەي بولدى، تىرەك نۇكتەسى تابىلعان سىقىلدى. ەندى ءبىر ءسات وتكەندە ءبارى دە كەش بولاتىن ەدى.
بويىن تىكتەپ ول جانۇشىرا ىلگەرى ۇمتىلدى دا تۋرا تىرەك نۇكتەسىنەن ءوسىپ شىعا كەلگەندەي بولدى. ول نۇكتە وعان باسقىشتىڭ ءبىرىنشى ساتىسى سياقتانىپ كورىندى، كادىمگى ومىرگە الىپ باراتىن باسپالداق.
اجال الدىنداعى اقتىق ساتتە تاپقان تايانىش قيراماي امان قالعان، ازداپ قانا وتىرعان تاستاباننىڭ باسى بولدى، تەك سۋ استىندا تاقتاي سياقتى مايىسىپ كەتكەن جاقسى توسەلگەن ەدەن مۇندايدا دوعاداي يىلگەنمەن مىقتى تۇرادى. سۋاعاردىڭ تىعىزدالعان بۇل بولەگى جارتىلاي سۋ باسقانىمەن باتىپ كەتپەي، وزىندىك ءبىر باسپالداق بولىپ قالعان، سونى تاۋىپ ادام امان قالدى. جان ۆالجان كولبەۋ جازىققا كوتەرىلىپ، وپىرىلعان تۇستىڭ ەكىنشى جاعىنان شىقتى.
سۋدان شىعا بەرىپ ول ءسۇرىنىپ كەتىپ، تىزەرلەپ وتىرا قالدى. ونى جوعارىدان ايان بەرگەن نۇسقاۋعا جورىپ ول تىزەرلەگەن قالپى قۇدايعا ءۇنسىز دۇعاسىن وقىپ، العىسىن جاۋدىردى.
سوسىن سۋىقتان قالتىراپ توڭىپ، ساسىق يىستەن دەمىگىپ، جارالىنىڭ سالماعىنان بۇگىلىپ ول ورنىنان تۇردى؛ بويىنان لاي سۋ سورعالاپ اعىپ جاتىر، ال كوڭىلىندە ايتىپ جەتكىزگىسىز ءبىر نۇر شاپاق وينايدى.
جەتىنشى تاراۋ
كەيدە كەمە جاعاعا توقتاعالى تۇرىپ
اپاتقا ۇشىرايدى
سونىمەن ول قايتا جولعا شىقتى.
قورىستا ومىرىنەن ايىرىلماعانىمەن، بارلىق كۇش-قۋاتىنان ايىرىلىپ قالعان سياقتى. سوڭعى ساتتەگى جانتالاس تيتىقتاتىپ تاستاپتى. شارشاعانى سونداي، ءاربىر ءۇش-تورت ادىم سايىن توقتاپ، قابىرعاعا سۇيەنىپ تىنىستاپ الۋعا تۋرا كەلدى. بىردە قابىرعاداعى تەكشەگە ءماريۋستى قولايلىراق جاتقىزىپ، دەمالعالى وتىرعاندا ورنىنان ءتىپتى تۇرا الماي قالدى. الايدا ءتان كۇشى سارقىلعانمەن، جان رۋحى جىعىلعان جوق ەدى. ول تۇرىپ كەتتى.
زىعىردانى قايناپ ول ىزامەن العا تارتىپ، ءتىپتى جۇگىرە باستى، باسىن كوتەرمەي، تىنىم الماي ىلگەرى ۇمتىلىپ كەلە جاتىپ كەنەت باسىن قابىرعاعا سوعىپ الدى. ول سۋاعار ءبىر جاققا بۇرىلىپ كەتەتىن بۇرىشقا دا جەتتى، باسىن تۇقىرتىپ كەلە جاتىپ، تاعى دا قابىرعاعا سوعىلدى. باسىن كوتەرىپ كوزىن قاداسا، جەراستى جولىنىڭ ۇشىندا، تۋ الىستان جارىق جىلتىرايدى. بۇل جولعى ساۋلە ۇرەي شاشپاي، اپپاق نۇر سەبەزدەپ تۇرعان ءتارىزدى. كادىمگى كۇندىزگى جارىق.
جان ۆالجان الدىنان ەركىندىكتىڭ ەسىگىن كوردى.
الدا-جالدا كۇناكاردىڭ جانى توزاق وتىنىڭ ورتاسىنان تامۇق ورتىنەن شىعار جولدى كوزى شالسا، ءدال جان ۆالجاننىڭ باستان كەشكەنىن كەشىرەر. ەسسىز ەكپىنمەن ءوزىنىڭ ورتەنىپ سىنعان قاناتىن دارپىلداتىپ نۇر شاشىراعان قاقپاعا ۇمتىلارى شاكسىز. سول سياقتى جان ۆالجان دا شارشاعانىن ۇمىتىپ كەتتى، ءماريۋستىڭ سالماعىن دا سەزبەدى، قۇرىشتاي بۇلشىق ەتتەرى قايتا قالپىنا كەلدى. ول ەندى جاي جۇرمەي، جۇگىرىپ وتىردى. ىلگەرىلەگەن سايىن الداعى جارىق ايقىندالعاننىڭ ۇستىنە ايقىندالا ءتۇستى. بۇل بىرتىندەپ تومەندەي بەرەتىن كۇمبەزدىڭ اۋزىنداعى جارتى شەڭبەرلى تاران داربازا ەدى. تۋننەلدىڭ شەتى ويىق شۇڭقىردىڭ كوندىكتىرەتىن ءۇيدىڭ ەسىگىندەي تار، قولايسىز شىعار اۋزى بار ىشكى جاعىن ەلەستەتەدى، ال اۋزى سوربۇلاق ەمەس، تۇرمەگە لايىق ەكەنى شىن بولاتىن، كەيىن ونى تۇزەدى عوي.
جان ۆالجان تەسىككە كەلدى.
وسى ار ادا توقتادى.
بۇل شىنىندا دا شىعار اۋىز ەكەن، ءبىراق شىعۋ مۇمكىن ەمەس.
ارقا جۋان تەمىرمەن بەكىتىپ تاستالىپتى، توت باسقان توپساسىنا قاراعاندا جۋىر ماڭدا اشىلعان سۇرى جوق، ىلگەگى تاسقا جابىسىپ بىتە قايناسىپ كەتكەن، اۋزىنداعى كۇرەكتەي قارا قۇلىپ توت باسقاننان كۇرەڭىتىپ، ۇلكەن ءبىر كىرپىشكە ۇقسايدى. كىلتتىڭ كومەيى، اۋىر ءتىلى كورىنىپ تۇر، ەكى بۇراپ جابىلعان جانە داۋسىز، كادىمگى مىقتى تۇرمە قۇلپى عوي، وندايدى جاساتۋعا پاريج ەشقاشان ساراڭدىق تانىتپاعان.
تورتەمىردىڭ ارجاعىندا — تازا اۋا، ايدىندى وزەن، كۇندىزگى جارىق جاعانىڭ شىعاناعى جىڭىشكە، ول ارقىلى وتۋگە ابدەن بولادى، ءپاريجدىڭ ادەتتەگى تۇڭعيىق شىڭىراۋى وسى جەر، باس ساۋعالاۋعا تاپتىرمايتىن كەڭىستىك، ەركىندىكتىڭ ۇياسى. وڭ جاقتا، وزەن بويلاپ تومەن تارتساڭ، يەن كوپىرى، سول جاقتا اعىسقا قارسى جۇرسەڭ — مۇگەدەكتەر كوپىرى، كۇن باتقانىن كۇتىپ، قاراڭعىلىق تۇسسە تايىپ تۇرۋعا ناعىز قولايلى ورىن. بۇل ءپاريجدىڭ ەڭ كىسى از بۇرىشتارىنىڭ ءبىرى، ۇلكەن تاستىڭ قارسى الدىنداعى جاعالاۋ. تورتەمىردىڭ اراسىنان ارلى-بەرلى ۇشىپ سارى ماسالار ىزىڭداپ ءجۇر.
شاماسى، ساعات كەشكى سەگىز جارىم. ىمىرت ۇيىرىلە باستادى.
جان ۆالجان ءماريۋستى قابىرعانىڭ تۇبىنە، تاس ەدەنگە جايلاپ جاتقىزىپ، تورتەمىرگە كەلدى، جۋان سىم تەمىرلەردى ەكى قولىمەن قاپسىرا ۇستاپ، ارلى-بەرلى بار كۇشىمەن جۇلقىپ كوردى، يىعىمەن شىرەنىپ تۇرىپ يتەردى دە، ءبىراق تۇك شىققان جوق. تورتەمىر تۇسكىرى بىلق ەتەر ەمەس. جان ۆالجان ءاربىر سىم تەمىردى ءبىرى بولماسا ءبىرى مايىسار دەپ جۇلقىپ تا، ىرعاپ تا كوردى، بىرەۋ جۇلىپ السا، سونىمەن ۇرىپ قۇلىپتى سىندىرىپ تۇسىرمەك ويى تۇككە اسپادى، بىردە-بىر تەمىر قادا ءتىپتى ءمىز باقپادى. ءتىپتى جولبارىستىڭ ءتىسى دە قىزىل يەگىنە مۇنداي بەرىك ورنالاسپاعان شىعار. ونىڭ ۇستىنە قولدا اۋىر دا ەشتەڭە جوق. كەدەرگى الىنباس قامال سىندى. ەسىكتى اشۋ جانە مۇمكىن ەمەس.
سونىمەن ءبارى دە بىتكەنى مە؟ نە ىستەۋ كەرەك؟ نە لاج بار؟ Kepi ورالۋ كۇللى قاتەرلى ساياحاتتى قايتا باسىنان باستاۋ بولىپ شىعادى. ونىڭ ۇستىنە قورىستان قايتا ءوتۋ قالاي بولار ەكەن، ودان اۋپىرىمدەپ ارەڭ شىعىپ ەدى عوي؟ ءيا، قورىس ءوز الدىنا، تورىپ جۇرگەن پوليسيا جوق پا ەكەن؟ ەكىنشى رەت سىتىلىپ شىعىپ، قۇتىلىپ كەتۋ وڭاي بولماس. قايدا بارۋ كەرەك؟ قانداي باعىت دۇرىس؟ ەڭىسپەن تومەن ءتۇسۋ جالپى ماقساتقا جەتۋ بولعان جوق. ءتىپتى، باسقا جول تابىلعاننىڭ وزىندە دە ول بەكىتىپ جاۋىپ تاستالعان نە تورتەمىرمەن قورشالعان بولسا قايتپەك كەرەك؟ زايىرى، بارلىق اۋىز وسىلاي جابىلعان عوي. ولار ءوتىپ كەتكەن تورتەمىر كەزدەيسوق بۇلىنگەن بولدى، سوربۇلاقتىڭ باسقا قۇدىقتارى تاس بەكىتىلگەنى انىق. بۇلار تەك زىندانعا ءتۇسۋ ءۇشىن عانا قۇتىلعان ەكەن عوي.
ءبىتتى دەگەن وسى. جان ۆالجاننىڭ جاساعانىنىڭ ءبارى زايا كەتتى، پايداسىز بولىپ شىقتى. كۇش سارقىلدى، رۋح جىعىلدى.
ەكەۋى دە اجالدىڭ قۇشاق جەتپەس ورمەكشى تورىنا ءتۇستى، جان ۆالجان قارا جىپتەردى شايقالتىپ قاراڭعى تۇنەككە اجداھاداي الىپ قارا ءبۇيى كەلە جاتقانداي سەزىندى.
ول تورتەمىرگە ارقاسىن بەرىپ، ءالى قوزعالىسسىز جاتقان ءماريۋستىڭ قاسىنداعى پليتاعا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى، باسى ءيىلىپ تىزەسىنە ءتۇستى. جول جوق. بۇل تورىعۋ توستاعانىنداعى سوڭعى تامشى ەدى.
ولەردەي ۋايىمداعاندا جان ۆالجان نە ويلادى؟ ول ءوزىن دە، ءماريۋستى دە ويلاعان جوق، تەك كوزەتتانى عانا ويلادى.
سەگىزىنشى تاراۋ
جىرتىلعان بەشپەتتىڭ قيقىمى
كەنەت بىرەۋدىڭ قولى ونى يىعىنان قوزعاپ ەسىن كىرگىزدى، ءباز-بىر سىبىرلاعان ءۇن شىقتى:
— ولجاڭدى تەڭ بولەمىز بە؟
بۇل نە؟ جۋىق ماڭدا بىرەۋ بار ما؟ تاڭدانۋدىڭ ءوزى ساندىراق سياقتى ما، قالاي؟ جان ۆالجان ەسەڭگىرەپ ساندىراقتاپ وتىرعان شىعارمىن دەپ ويلادى. اياق دىبىسىن ەستىگەن جوق. سوندا بۇل نە بولدى؟ ول كوزىن اشتى.
قارسى الدىندا كىسى تۇر.
ۇستىندە كەۋدەشە، جالاڭ اياق، باشماعىن سول قولىنا ۇستاپ الىپتى؛ زايىرى، ونى جان ۆالجانعا بىلدىرتپەي جاقىنداۋ ءۇشىن شەشىپ السا كەرەك.
كەزدەسۋ قانشالىقتى كۇتپەگەن جەردە بولعانىمەن، جان ۆالجان ەشبىر كۇماندانعان جوق — كىسىنى بىردەن تانىدى. بۇل — تەناردە.
جان ۆالجاننىڭ قاۋىپ-قاتەرگە بويى ۇيرەنگەن، كۇتپەگەن شابۋىلدى تاباندا تويتارا بىلەدى؛ ويلاماعان جاعدايدىڭ وزىندە ول ەسىن زامات جيناپ الا قويدى. ونىڭ ۇستىنە جاعدايى ءدال قازىرگىدەن ناشار بولۋى مۇمكىن ەمەس، شەگىنە جەتكەن تورىعۋدى ودان ءارى ەشتەڭەمەن ۋشىقتىرا المايسىڭ، ءتىپتى تەناردە دە بۇگىنگى ءتۇننىڭ تۇنەگىن قويۋلاتا المايدى.
ءبىر سوت ەكەۋى دە تىم-تىرىس قالدى.
تەناردە وڭ قولىن ماڭدايىنا كۇنقاعار عىپ ۇستاپ، قاباعىن ءتۇيىپ، كوزىن سىعىرايتىپ، ەرنىن ءسال جىمقىرىپ، بەيتانىستى دۇرىستاپ تۇستەپ الۋعا تىرىستى. ءبىراق تۇستەي المادى. الدىندا ايتقانىمىزداي، جان ۆالجان جارىققا ارقاسىن بەرىپ وتىرعان، وعان قوسا بەت-اۋزى ادام كورگىسىز، باتتاسقان قان، كىر-قوجالاق، ءتىپتى ونى اشىق كۇننىڭ وزىندە ءتانىپ-بىلۋ مۇمكىن ەمەس. قايتا قارسى الدىنان تورتەمىردەن تۇسكەن بوزامىق ساۋلەمەن جەر استىنىڭ ولى-تىرلىگىنە قاراماستان تەناردەنىڭ ءوزى، جاتتاندى بولسا دا ءدال تيەتىن سوزبەن ايتقاندا "بىردەن كوزگە ءتۇستى". جان ۆالجانعا قۇپيا جەكپە-جەكتە ءبىراز ۇستەمدىك الۋ ءۇشىن وسىنىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر، جاعدايى ءارتۇرلى ادامدار اراسىندا مۇنان ارتىق نە بولۋى مۇمكىن.
جان ۆالجان بۇل جەكپە-جەككە جابىق بەتپەن، ال تەناردە اشىق ءتۇسىپ وتىر.
تەناردەنىڭ ءوزىن تانىماعانىن جان ۆالجان بىردەن ءتۇسىندى.
قارا كولەڭكەدە ولار ءبىر اۋىق بىرىنە-بىرى شۇقشيىپ، بوي تەڭەستىرگىسى كەلگەندەي كورىندى. ۇنسىزدىكتى ءبىرىنشى بولىپ تەناردە بۇزدى:
— بۇل ارادان قالاي شىعامىن دەپ ويلايسىڭ؟
جان ۆالجان جاۋاپ بەرگەن جوق.
تەناردە ءسوزىن جالعاستىردى:
— بۇل ارادا قايقى تەمىر كومەكتەسپەيدى. ساعان قايتكەنمەن دە مۇنان شىعۋ كەرەك.
— ول راس، — دەدى جان ۆالجان.
— وندا ولجاڭدى تەڭ بولەسىڭ.
— سەنىڭ نە ايتقىڭ كەلىپ تۇر؟
— سەن كىسى ءولتىردىڭ. ول ءوز ءىسىڭ. ال كىلت مەندە.
تەناردە ساۋساعىمەن ءماريۋستى نۇسقادى
— مەن سەنى بىلمەيمىن، — دەدى ول ويىن جالعاستىرىپ، — ءبىراق كومەكتەسكىم كەلەدى. بايقاۋىمشا ءوزىمىزدىڭ جىگىت سياقتىسىڭ.
جان ۆالجان ەندى ءتۇسىندى: تەناردە مۇنى كىسى ءولتىرۋشى دەپ تۇر. تەناردە ءسوزىن قايتا باستادى:
— قۇلاق سال ماعان، دوستىم. جاس مىرزانى ولتىرگەن ەكەنسىڭ، قالتاسىن تۇگەل ءسۇزىپ شىقتىڭ، سولاي عوي. العانىڭنىڭ جارتىسىن ماعان بەر. سوندا ساعان ەسىكتى اشىپ بەرەمىن.
كەۋدەشەسىنىڭ قالتاسىنان اۋىر كىلتتىڭ جارتىسىن شىعارىپ:
— ەركىندىك كىلتىنىڭ قانداي ەكەنىن كورگىڭ كەلە مە؟ — دەدى. — مىنە، قاراپ كور.
جان ۆالجاننىڭ قايران بولعانى سونداي، ءتىپتى ول ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي قالدى. قۇدىرەتتىڭ ءوزى مىنانداي جەكسۇرىن بەينەدە جەتكەنى مە، قالايشا اپپاق پەرىشتە تەناردەنىڭ كەيپىندە جەر استىنان شىعا كەلدى؟
تەناردە قولىن قوينىنا تىعىپ، اۋماقتى ىشكى قالتاسىنان ەسكەن ءجىپ الىپ جان ۆالجانعا ۇسىندى.
— ءما، ۇستا، — دەدى ول، — مىنە، ساعان از بولسا، مىنا ءجىپتى دە ال.
— ماعان ءجىپتىڭ قاجەتى نە؟
— تاعى تاس تا كەرەك، ءبىراق ولار سىرتتا جەتەرلىك. تاۋ-توبە قيىرشىق تاس جاتىر.
— ماعان تاستىڭ قاجەتى قانشا؟
— مىنا كەڭكەلەستى قارا! اناۋ ولەكسەنى وزەنگە لاقتىرۋ كەرەك ەمەس پە، ول ءۇشىن ارقان مەن تاس قاجەت بولادى. ايتپەسە باتپاي، سىرتقا شىعىپ قالادى.
جان ۆالجان ءجىپتى الدى. كەي ساتتە كىسى وز-وزىنەن ويسىز كەلىسە بەرەدى عوي.
كەزدەيسوق ءبىر وي باۋراپ العانداي تەناردە ساۋساقتارىن سىرت ەتكىزدى:
— ايتشى، دوستىم، قورىقتان شىعۋدىڭ امالىن قالاي تاۋىپ ءجۇرسىڭ؟ مەنىڭ وعان اتتاپ باسۋعا باتىلىم بارماپ ەدى. فۋ، ءۇستى-باسىڭ ساسىپ تۇر عوي!
ءسال كىدىرىپ ول قايتا سويلەدى:
— مەن ساعان ساۋال قويامىن، سەن ءبىراق جاۋاپ بەرمەيسىڭ، مەيلى ول ءوز شارۋاڭ. تەرگەۋشىنىڭ الدىنداعى جاۋاپقا ازىرلەنىپ جۇرگەن بولارسىڭ. قيتىققان ۋاقىت! ارينە، جالپى سويلەمەسەڭ، بىردەڭە ايتىپ قالارمىن دەپ ساقتاناتىن شىعارسىڭ. ايتكەنمەن دە، ءوزىڭدى كورمەگەنمەن، ەسىمىڭدى بىلمەگەنمەن، سەنىڭ كىم ەكەنىڭ، ساعان نە كەرەگى ماعان ايدان ايقىن. سەندەيلەردىڭ تالايىن كورگەنبىز. مىنا جاس جىگىتتى جايراتىپ سالىپ، ەندى سۋ تۇبىنە جىبەرمەكسىڭ عوي. سوندىقتان ساعان وزەن كەرەك بوپ تۇر. مىنە، مەن سەنىڭ تىعىرىقتان شىعۋىڭا كومەكتەسەمىن. ءتاۋىر جىگىتتەردى قيىندىقتان قۇتقارۋ مەنىڭ قولىمنان كەلەدى.
جان ۆالجاندى ۇنسىزدىگى ءۇشىن ماقتاي تۇرا ول ونى اڭگىمەگە شاقىرعىسى كەلدى. يىعىن قاپسىرا ۇستاپ، ونى ءبىر بۇيىردەن كورۋگە تىرىستى، سوسىن داۋىستاپ، ونشا ايقايلاماي، داۋىسىن كوتەرىپ:
— ايتقانداي، قورىس تۋرالى. قانداي كەڭكەلەسسىڭ! مۇنى نەگە سوعان تاستاي سالمادىڭ؟ — دەدى.
جان ۆالجان ءتىس جارعان جوق.
تەناردە جاعىمدى، ماڭعاز ادامنىڭ كەيپىمەن موينىنداعى شۇبەرەكتى گالستۋك ورنىنا تارتىپ بايلاپ:
— ءا، البەتتە، سەن اقىلدى جاساعان ەكەنسىڭ، — دەدى. — ەرتەڭ اناۋ جىرانى بىتەيمىز دەپ جۇمىسشىلار كەلگەندە بۇل تۇسىكتى تاۋىپ الارى اقيقات. سوسىن بىرتىندەپ، باسقان ءىزىڭدى اڭدىپ ءجۇرىپ، بىلدىرتپەي كەپ ءوزىڭدى باس سالادى. ە-ە، سوربۇلاقپەن بىرەۋ جۇرگەن ەكەن. كىم بولدى ەكەن ول؟ سوندا ول قايدان شىعىپ ءجۇر؟ شىققانىن كورگەن بىرەۋ-مىرەۋ بار ما؟ سۋاعاردىڭ ءوزى سىبىرلاق، ءسوز جوق ۇستاپ بەرەدى. مۇنداي تابىس بۇل ارادا سيرەك، سوربۇلاققا شارۋامەن كەلەتىندەر شامالى، ال وزەن بارىنە ورتاق. ناعىز مولا وزەننىڭ ءوزى. سوسىن سۋعا كەتكەندى ءبىر اي وتكەن سوڭ سەن-كلۋدان اۋ سالىپ تاۋىپ كورسىن. تاپسا دا ول نەگە جارايدى؟ ارام ولگەن ولەكسە. ال ونى ولتىرگەن كىم؟ ءپاريجدىڭ ءوزى. سوت ءتىپتى تەرگەۋ دە باستامايدى. سەن اككى الاياق ەكەنسىڭ.
تەناردە تالماي مىلجىڭداعان سايىن جان ۆالجان ۇنسىزدىكتەن تانباي قاسارىسا ءتۇستى. تەناردە ونى يىعىنان قايتا قاقتى.
— ال ەندى، كانە، قول سوعىسايىق. بولىسەمىز عوي. مەن ساعان كىلتتى كورسەتتىم، سەن اقشاڭدى كورسەت.
تەناردەنىڭ ءتۇرى تاعى سياقتى مازاسىز، كۇمانشىل، ۇرەيلى، سويتە تۇرىپ جىلى شىرايلى.
ءبىر عاجابى، تەناردەنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىندا تابيعيلىق جوق، ءوزىن ءوزى بيلەي المايتىن ءتارىزدى؛ قۇپيا بىردەڭەسى بارى بىلىنبەسە دە، باياۋ سويلەپ، اۋىق-اۋىق "تسس!" دەپ ساۋساعىن ەرنىنە جاپسىرا قويادى. نەلىكتەن ويتەتىنىن ءتۇسىنۋ قيىن. ەكەۋىنەن وزگە بۇل ارادا جانە ەشكىم جوق. جان ۆالجاننىڭ باسىنا جاقىن ماڭدا دا قاڭعىباستار بار ەكەن عوي، ولجا بولسا، ءسىرا، ولارمەن مۇنىڭ بولىسكىسى كەلمەيتىن شىعار دەگەن وي ساپ ەتتى.
تەناردە تاعى دا سويلەدى:
— جارايدى، بىتىرەيىك. سەن مىناۋ اشىقاۋىزدىڭ قوينى-قونىشىنان قانشا ءتۇسىردىڭ؟
جان ۆالجان قالتاسىن اقتاردى.
ۇمىتپاساق، قالتاسىنا قاشاندا اقشا سالىپ جۇرەتىن ونىڭ ەجەلگى ادەتى بولاتىن. پەشەنەسىنە جازىلعان قاتەرگە تولى اۋىر تۇرمىسىندا بۇل ول ءۇشىن بۇلجىماس زاڭعا اينالعان. الايدا ول بۇل جولى قاپى سوقتى. كەشكىلىك كوڭىلى كەلمەي قۇلازىپ جۇرگەندە قايتا كيىنىپ، ۇلتتىق ۇلان ۇلگىسىن ۇستىنە ىلگەندە، بۇرىنعى كيىمىنىڭ قالتاسىندا كۇماجنەگىن ۇمىتىپ كەتىپتى. جيلەتىنىڭ قالتاسىنان عانا بىرنەشە تەڭگە تابىلدى. ول لاي سىڭگەن قالتالارىن اۋدارىپ قاراپ، قابىرعانىڭ تەكشەسىنە ءبىر التىن، ەكى بەس فرانكتىك كۇمىس تەڭگە قويىپ، ەكى سۋلىق بەس-التى باقىردى جانە قوستى.
تەناردە تومەنگى ەرنىن شىعارىپ، باسىن شايقاپ-شايقاپ جىبەرىپ:
— اپىراۋ، سوندا سەن ونى تەكتەن-تەك ولتىرگەن بولدىڭ با؟! — دەدى تاڭدانىپ.
ونىمەن دە قويماي جان ۆالجان مەن ءماريۋستىڭ قالتالارىن شىمىرىكپەستەن تىمىسكىپ ءوزى تىنتە باستادى. جان ۆالجان وعان ءجۇزىن انىقتاپ كورسەتىپ الماس ءۇشىن بوگەت جاساعان جوق. ءماريۋستىڭ كيىمدەرىن سيپالاي ءجۇرىپ، تەناردە قالتاماننىڭ اككىلىگىمەن بىلدىرتپەي بەشپەنتىنىڭ ءبىر جەرىنەن جىرتىپ الىپ، قيقىمىن قالتاسىنا سالدى، ءسىرا، ولگەندى انىقتاۋ ءۇشىن نەمەسە ولتىرگەننىڭ ىزىنە ءتۇسىپ تاۋىپ الۋ ءۇشىن بىردە بولماسا بىردە كادەگە جارار دەگەن ارام ويى بولسا كەرەك. الايدا ول الگى ايتقان وتىز فرانكتەن وزگە ەشتەڭە تاپپادى.
— انىعى انىق، — دەپ مىڭگىرلەدى ول، — بىرىنە ءبىرى مىنگەسكەن، قالتادا جوق ەشتەڭە.
سوسىن "ولجانى قاق بولىسەمىز" دەگەن شارتىن دا ۇمىتىپ، بار اقشانى سىپىرىپ قالتاسىنا باستى.
باقىرلارعا قاراپ تۇرىپ ءبىراز تولقىدى دا، ويلانىپ تۇرىپ-تۇرىپ ولاردى دا سىپىرىپ الاقانىنا سالدى.
— ءبارىبىر، كىسىنىڭ كوك تيىن پايداسىز كوزىن قۇرتقان ەكەنسىڭ! — دەپ بۇرق ەتتى.
سوسىن ول كەۋدەشەسىنىڭ قويىنىنان كىلتتى قايتا سۋىرىپ الىپ:
— ال ەندى شىق، دوستىم، — دەدى. — مۇندا جارمەڭكەدەگىدەي اقىسىن شىعاردا بەرەدى. اقىسىن تولەدىڭ — ەندى تايىپ تۇر.
بالكىم، كىلتتىڭ كومەگىمەن بەيتانىستى قۇتقارىپ جىبەرگەندە ول تازا، بۇكپەسىز نيەتپەن كىسى ءولتىرۋشىنى امان الىپ قالعانى ما؟ بۇل ارادا كۇماندانۋعا دا بولمايتىن سياقتى. تەناردە جان ۆالجاننىڭ ءماريۋستى قايتادان ارقاسىنا سالىپ الۋىنا كومەكتەسىپ، اياعىن ۇشىنان باسىپ، وعان ارتىمنان ءجۇرىپ وتىر دەپ ىم قاعىپ، سىرتقا قاراپ، ساۋساعىن ەرنىنە اپارىپ، ءبىر ءسات تىنا قالدى، بىردەڭەنى توسقان سىڭاي تانىتىپ، اقىرى جان-جاعىنا قاراپ الىپ، كىلتتى قۇلىپتىڭ كومەيىنە تىقتى. قۇلىپتىڭ ءتىلى ءبىر جاعىنا قاراي سىرعىدى دا، ەسىك اشىلدى. سىقىر دا، سىتىر دا ەستىلگەن جوق. بارلىعى دا تىپ-تىنىش ءوتتى. تورتەمىر دە، ەسىكتىڭ توپساسى دا قامقورلىقپەن مايلانىپ، ءجيى اشىلىپ تۇرعانى انىق بولدى، ءبىزدىڭ ويلاعانىمىزعا بۇل مۇلدەم كەرەعار. بۇل تىنىشتىقتىڭ ءوزى دە قاتەرلى سەكىلدى، ونىڭ سىرتىندا قۇپيا كورىنۋلەر مەن جوعالۋلار، تۇنگى كاسىپ ادامدارىنىڭ ءۇنسىز كەلۋى مەن كەتۋى، قىلمىستىڭ بىلدىرمەيتىن قاسقىر قادامى جاتقانى انىق. شاماسى، جەراستى كانالى قۇپيا ءبىر شايكانى باۋىرىنا باسىپ جاتقان ءتارىزدى.
تەناردە ەسىكتى تۋرا جان ۆالجان شىعىپ كەتەتىندەي ەتىپ اشىپ، تورتەمىردى تەز جاۋىپ، قۇلىپتى كىلتىمەن ەكى بۇرادى دا، تۇنەككە سۇڭگىپ جوق بوپ كەتتى. ءدال ءبىر ماقپال تابانىمەن باسقانىن بىلدىرمەيتىن جولبارىستىڭ ءوزى دەرسىڭ. ءبىر مينوتتەن سوڭ سۇرقى جيىركەنىشتى بۇل ەلەس تە تۇك كورىنبەيتىن قاراڭعىلىققا قاراسىن باتىردى.
جان ۆالجان ەركىندىكتەن ءبىر-اق شىقتى.
توعىزىنشى تapay
مۇنداي ءىستىڭ ءمانىن بىلەتىن ادام ءماريۋستى
ولىك دەپ قابىلدادى
جان ۆالجان ءماريۋستى جاعاعا ءتۇسىردى.
ولار ەندى ەركىندىكتە ەدى!
ءيىس-قوڭىس، كىر-قوقىر، قاراڭعىلىق پەن قورقىنىش ارتتا قالدى. ول ساف، تازا، شيپالى اۋامەن ەركىن دەم الىپ، لاپ قويعان جان جادىراتار تاسقىنىن قۇنىعا جۇتتى. اينالا تىپ-تىنىش، كوڭىل قۋانتار بۇلتسىز اشىق كەشتىڭ تىنىشتىعى. ىمىرت ءۇيىرىلىپ، ءتۇن تاياپ كەلەدى، كادىمگى ازاپتى بەيمازالىقتى سەرپىپ تاستاۋ ءۇشىن قاراڭعىلىق پەردەسىن جامىلعىسى كەلەتىن جانعا ادال قۇربى، ۇلى قۇتقارۋشى ءتۇننىڭ ءوزى بۇل. اسپاننان ايالاپ جان جۇباتار ءبىر لەپ دامىلسىز سەبەزدەپ تۇر. ەليسەي الابىنىڭ بيىك شەگىرشىندەرىنەن قۇستاردىڭ ۇيىقتار الدىنداعى شىقىلىقتاسقان سۇحباتى تامىلجىعان اندەي ەستىلەدى. اشىقكوك اسپاننىڭ كەي تۇسىندا جۇلدىزدار كورىنىپ، مۇڭايعانداي بوزارىپ، شەتسىز، شەكسىز كوگىلدىر ايدىندا كوزگە ارەڭ ىلىنەر جارقىلمەن جىلتىرايدى. كەش جان ۆالجانعا شەكسىزدىكتىڭ عاجايىپتارىن تامىلجىتىپ تۇر.
كۇندىز دەپ تە، ءتۇن دەپ تە اتاۋعا بولمايتىن قولعا تۇسپەس تاڭعاجايىپ ءبىر ءسات. كوز ۇشىندا جوعالتىپ الۋعا بولارداي نەداۋىر قاراڭعى، ءبىرىن-بىرى جاقىننان تانىرلىقتاي نەداۋىر جارىق.
جان ۆالجان ءبىر اۋىق ايالى دا ادەمى تىنىشتىقتىڭ تاڭعاجايىپ تىلسىمىنا ۇيىپ، ءوزىن ءوزى ۇمىتقانداي بولدى؛ بەيباق جان ۋايىم-قايعى مەن قاۋىپ-قاتەردىڭ قاۋمالاۋىنان ارىلعان تۇستا ءدال وسىنداي ميزامشۋاق ءسات تۋادى؛ وي مۇنارتىپ، راحمان دۇنيە ءتۇن سياقتى الديلەپ، قيالشىلدىڭ جان دۇنيەسى اسپان رەڭدەس نۇرلى ىڭىرگە مالىنىپ، جۇلدىزدارمەن بىرگە جارقىرايدى. جان ۆالجان ەرىكسىز توبەسىندە تۇرعان سۇتتەي اپپاق مۇنارعا قاراپ ەلجىرەپ كەتتى؛ ءسال ويلانىپ اسپاننىڭ ءبارىن دە ۇمىتتىرىپ، جان تازارتار دۇعاسىمەن سالتاناتتى ءبىر تىنىشتىققا شومدى. سوسىن بورىش دەگەن بار بولعىرى ەسىنە ءتۇسىپ ماريۋسكە ءۇڭىلدى، الاقانىمەن سۋدى كوسىپ الىپ، بىرنەشە تامشىسىن بەتىنە شاشتى. ءماريۋستىڭ كوزى اشىلعان جوق، ءبىراق جارتىلاي اشىق اۋزىمەن دەم الىپ جاتتى.
جان ۆالجان تاعى دا كوسىپ سۋ العالى جاتىر ەدى، كەنەت ءبىر تۇسىنىكسىز بەيمازالىقتى سەزدى، ادەتتە ءوزىڭ بايقامايتىن بىردەڭە تۋ سىرتىڭدا تۇرعاندا وسىنداي بولادى.
بارشا ادامعا تانىس مۇنداي تۇيسىكتى بۇرىن دا سيپاتتاۋعا تۋرا كەلگەن-دى.
ول جالت قارادى.
وتكەن جولعىداي تۋ سىرتىندا تاعى دا بىرەۋ تۇر ەكەن.
ۇزىن بويلى، مول بەشپەت كيگەن كىسى قولدارىن ايقاستىرىپ، ماريۋسكە ۇڭىلە قاراپ جان ۆالجاننان بىرنەشە ادىم عانا جەردە تۇر، وڭ قولىندا قىسىپ ۇستاعان، باسىنا قورعاسىن قۇيعان شوقپارى بار.
قويۋلانا باستاعان قاراڭعىلىق ونى ەلەس قىپ كورسەتەدى. سوقىر سەنىمدى ادامدى قاراڭعىلىق، ال ساليقالى ادامدى سويىل قورقىتار ەدى.
جان ۆالجان جاۆەردى جازباي تانىدى.
وقىرمان، البەتتە، تەناردەنىڭ ىزىنە ءتۇسىپ جۇرگەن جاۆەر ەكەنىن اڭعارعان شىعار. بارريكادادان امان-ەسەن، ساپ-ساۋ شىققان جاۆەر سول بەتىندە پوليسيا پرەفەكتۋراسىنا تارتقان، قىسقا قايىرىم قابىلداۋدا باستىققا بارلىق جاعدايدى بايانداپ، تاباندا مىندەتتى قىزمەتىنە ورالعان، ۇمىتپاساق، ودان تابىلعان ءبىر پاراق قاعازدا ونىڭ ايرىقشا باقىلاۋدا ۇستايتىنى سەنانىڭ وڭ جاق جاعاسى، ەليسەي الابىنىڭ ءون بويى ەدى عوي، جانە ءبىراز ۋاقىتتان بەرى پوليسيانىڭ نازارىن اۋدارىپ جۇرگەن جەر. سوندا ول تەناردەنى بايقاپ قاپ ىزىنە تۇسكەن-دى. قالعانىن ءبىز بىلەمىز.
جان ۆالجاننىڭ الدىنان سونشالىق ەسكەرتپەمەن اشىلعان تورتەمىردىڭ تەناردە تاراپىنان بولعان جىمىسقى امال-ايلا ەكەنى دە بىزگە تۇسىنىكتى. تەناردە جاۆەردىڭ ءالى وسىندا ەكەنىن سەزدى، ىزىنە كوپ تۇسكەن ادامنىڭ وسىنداي سەزىك-سەزىمى بولادى، قايتكەندە دە قۋعىنشىنىڭ الدىنا سۇيەك-ساياق تاستاۋ كەرەك. ونىڭ ۇستىنە ول جەمى كىسى ءولتىرۋشى بولسا، ودان ارتىق ولجانىڭ نە كەرەگى بار. بۇل كەز كەلگەن قىزىعاتىن قۇرمالدىق تارتۋ. ءوزىنىڭ ورنىنا ەركىندىككە جان ۆالجاندى شىعارىپ، تەناردە پوليسيانى ءوز ىزىنەن اداستىرىپ، جاڭا ولجانىڭ، وزىنەن ىرىرەك اڭنىڭ سوڭىنا سالدى. جاۆەر سياقتى سارسىلا كۇتكەن جانسىزعا ءبىر جاعىنان بۇل ونىڭ سىيى بولسا، ەكىنشى جاعىنان وسى ارقىلى ءوزى بوي تاسالاپ قالماق.
جان ۆالجان ءسويتىپ وتتان ورتكە ءتۇستى.
وسىنداي ەكى كەزدەسۋدى باستان وتكەرۋ، تەناردە مەن جاۆەردىڭ قولىنا، بىرىنەن سوڭ بىرىنە ءتۇسۋ اۋىر بولدى.
وزىنە ءوزى ۇقساماي كەتكەن جان ۆالجاندى جاۆەر تانىعان جوق. تۇرعان تۇرىسىن وزگەرتپەي ول تەك قانا سويىلىن قىسا ۇستاپ، ۇزدىك-سوزدىق ءارى سابىرمەن سۇراق قويدى:
— ءسىز كىمسىز، ءوزى؟
— مەنمىن.
— مەنىڭىز كىم؟
— جان ۆالجان.
جاۆەر سويىلىن اۋزىنا تىستەپ، تىزەسىن ءسال بۇگە ەڭكەيىپ، قۋاتتى قولىن جان ۆالجاننىڭ يىعىنا سالىپ، قىسقاشتاي قىسىپ قاپسىرا ۇستادى دا، بەتىنە قاراپ، ونى تانىدى. بەتتەرى ءتىپتى تاقاسىپ قالدى. جاۆەردىڭ كوزى كىسى شوشىعانداي ەدى.
جان ۆالجان ارىستاننىڭ سىلەۋسىن تىرناعىن ەلەمەيتىنى سياقتى جاۆەردىڭ قىسقانىن سەزگەن دە جوق.
— ينسپەكتور جاۆەر! — دەدى ول. — مەن ءسىزدىڭ بيلىگىڭىزدەمىن. ونىڭ ۇستىنە تاڭەرتەڭنەن باستاپ ءسىزدىڭ تۇتقىنىڭىزبىن، مەكەن-جايىمدى سىزدەن جاسىرىنعالى بەرگەنىم جوق. ۇستاڭىز مەنى. تەك جالعىز عانا ءوتىنىشىم بار...
جاۆەر ونىڭ ءسوزىن ەسىتپەگەن سياقتى. كوزىنىڭ بار ۋىتىمەن جان ۆالجانعا تەسىلىپ تۇر. تىستەنگەن جاعى، جىمقىرىلعان ەرنى الاي-دۇلەي وي ۇستىندە ەكەنىن اڭعارتادى. اقىرى ول جان ۆالجاندى بوساتىپ، بار ەڭسەسىمەن بويىن تىكتەدى، سويىلىن قولىنا قايتا ۇستادى، ءوزىن ءوزى ۇمىتقانداي، كۇبىرلەگەننەن گورى مىڭگىرلەپ سويلەدى:
— بۇل ارادا نە ىستەپ ءجۇرسىز؟ مىناۋ ادام كىم؟
ول جان ۆالجانعا "ءسىز" دەۋدەن تانبادى.
جان ۆالجان جاۋاپ قاتتى دا، ونىڭ ءۇنى جاۆەردى ۇيقىدان وياتقانداي بولدى.
— تۋرا ءدال وسى كىسى تۋرالى سىزبەن اڭگىمەلەسپەك ەدىم. ماعان نە ىستەيمىن دەسەڭىز دە ريزامىن، الايدا الدىمەن وسى جىگىتتى ۇيىنە جەتكىزۋىمە كومەكتەسىڭىز. تەك وسىنى عانا وتىنەمىن.
جاۆەردىڭ بەت-الپەتى بۇزىلىپ كەتتى، العان بەتىنەن، ايتقان سوزىنەن قايتامىن با دەپ قورىققاندا ءوستيتىن ونىڭ ادەتى. الايدا ول باس تارتقان جوق.
قايتا ەڭكەيىپ، قالتاسىنان ورامالىن الىپ سۋعا مالدى دا، قان باتتاسقان ءماريۋستىڭ ماڭدايىن ءسۇرتتى.
— مىناۋ ادام بارريكادادا بولعان عوي، — دەدى كۇبىرلەپ بەينەبىر وزىمەن ءوزى سويلەسىپ تۇرعان سياقتى. — ماريۋس اتايتىن جىگىت وسى ەمەس پە؟
ايدىك تىڭشى، اككى جانسىز ءبارىن كورىپ، ءبارىن تىڭداپ، ءبارىن ەستىپ تۇر ەكەن عوي، ءبىر اياعى كوردە، ءبىر اياعى جەردە ءولىم كۇتىپ، ءجان-تاسىلىم ەتكەلى تۇرىپ-اق ءبارىن بايقاپ، ءبارىن باقىلاپ ۇلگەرگەن.
ول ءماريۋستىڭ قولىن ۇستاپ، تامىرىن باسىپ كوردى.
— ول جارالى، — دەدى جان ۆالجان.
— ول ولگەن، — دەدى جاۆەر.
جان ۆالجان قارسىلىق ءبىلدىردى:
— جوق. ءازىر ءتىرى.
— دەمەك، ءسىز بۇنى بارريكادادان الىپ كەلدىڭىز عوي؟ — دەپ سۇرادى جاۆەر.
شاماسى، ونىڭ ءوزى دە قاتتى مازاسىزدانىپ تۇرعان سىڭايلى، ويتكەنى ول جەراستى كانالى ارقىلى قالاي قاشىپ شىققاندارىن قازبالاپ سۇراعان جوق، ءتىپتى سۇراعىنا جان ۆالجاننىڭ جاۋاپ قاتپاعانىنا دا ءمان بەرمەدى. ال جان ۆالجاندى الاڭداتىپ تۇرعان جالعىز عانا وي. سونى ەسكە الا سويلەدى ول:
— ول مارەدە تۇرادى، ءتاڭىرىنىڭ ءلاززات بيكەلەرى كوشەسى، ءوزىنىڭ اتاسىنىڭ ۇيىندە... اتاسىنىڭ ەسىمىن ۇمىتتىم.
جان ۆالجان ءماريۋستىڭ قالتاسىن اقتارىپ، قويىن داپتەرىن سۋىرىپ، قارىنداشپەن جازىلعان بەتىن اشىپ جاۆەرگە ۇسىندى.
كەشكى اسپاندا جازعاندى وقۋعا مۇمكىندىك بەرەتىندەي جارىق ءازىر بار ەدى. ونىڭ ۇستىنە جاۆەردىڭ كوزى تۇنگى جىرتقىش قۇستاردىڭ جانارىنداي قاراڭعىلىققا ابدەن ۇيرەنىپ كەتكەن-دى. ءماريۋستىڭ جازعان جولدارىن تەز اجىراتىپ، ءتىسىنىڭ اراسىمەن سىزدىقتاتا ايتتى:
— جيلنورمان، ءتاڭىردىڭ ءلاززات بيكەلەرى كوشەسى، ءنومىرى التى.
سوسىن ايقاي سالدى:
— ارباكەش!
قاجەت بوپ قالا ما دەپ اتتارىن قاڭتارىپ قويعان ارباكەش تۋرالى وقىرمان بىلەدى.
ءماريۋستىڭ قويىن داپتەرىن جاۆەر وزىندە قالدىردى.
ارادا ءبىر ءمينوت وتكەندە كۇيمە سۋاتقا تۇسەر قۇلامامەن كوتەرىلىپ جەتىپ كەلدى دە، ءماريۋستى ارتقى ورىندىققا سالدى، جاۆەر جان ۆالجانمەن بىرگە الدىڭعى ورىندىققا جايعاستى.
ەسىك جابىلدى دا، كۇيمە جاعالاۋدى بويلاپ باستيليا باعىتىنا تارتتى.
جاعالاۋدان بۇرىلعان ولار كوشەلەرمەن جونەلدى. ارباكەش دەلبەشى ورىندىعىندا قاراۋىتىپ، ارىق اتتارىنا قامشى ءۇيىردى. كۇيمەدە مۇزداي سۋىق ۇنسىزدىك. كۇيمەنىڭ بۇرىشىندا باسى سالبىراعان ءماريۋستىڭ قيمىلسىز دەنەسى، ەكى جاققا كەتكەن ەكى قولى، سەرەيگەن اياقتارى تەك تابىتقا سالۋدى عانا تىلەپ جاتقانداي؛ جان ۆالجان تۇنەكتەن توقىلعانداي دا، جاۆەر تاستان قاشالعانداي. ارا-تۇرا نايزاعايدىڭ وداعاي جارقىلى قۇساپ، كوشە شامدارىنىڭ كوگىلدىر ساۋلەسى ىشىنە تۇسەتىن وسىناۋ قاراڭعى كۇيمەدە قاسەكى قۇدىرەت قاسىرەتتى ءۇش قيمىلسىزدىڭ — ءمايىت، ەلەس، تاس ءمۇسىننىڭ باسىن قوستى.
ونىنشى تاراۋ
اداسقان ۇلدىڭ ورالۋى
كۇيمە ءار شايقالعان سايىن ءماريۋستىڭ شاشىنان تامشىلاپ قان اعىپ جاتتى.
قاس كارايعاندا ارباكەش ءتاڭىردىڭ ءلاززات بيكەلەرىنىڭ كوشەسىندەگى ءنومىرى التىنشى ۇيگە كەلىپ ات باسىن تىرەدى.
جاۆەر كۇيمەدەن ءبىرىنشى ءتۇستى دە، قاقپانىڭ جوعارعى جاعىنداعى نومىرىنە كوز جۇگىرتىپ، ەسكى ۇلگىمەن سىرلانىپ، تەكە مەن ءساتيردىڭ (گرەك ميفولوگياسىنداعى ساۋىق-سايران قۇدايىنىڭ تەكە ءپىشىندى سوتقار جولداسى) سۇزىسكەن سۋرەتى ويىپ سالىنعان اۋىر بالعامەن قاقپانى قاقتى. ەسىك ءسال اشىلدى. جاۆەر ونى ايقارا اشتى. ەسىكتىڭ ار جاعىنان قولىنا شىراق ۇستاپ ەسىنەگەن قاقپاشى شىقتى.
ءۇي تۇگەل ۇيقىدا. مارەدە جۇرت اسىرەسە كوشە تولقۋلارى كەزىندە كۇن باتپاي جاتىپ قالادى. مىناۋ بەيبىت كونە ورام ريەۆوليۋسيادان قورقىپ، قۇتقارۋشىسىن ۇيقىدان ىزدەگەن سىندى؛ ادەتتە بالالار قۇبىجىقتان قورقىپ باسىن وسىلاي كورپەمەن بۇركەپ الاتىن-دى.
جان ۆالجان ءماريۋستى قولتىعىنان كوتەرىپ، ال ات ايداۋشى اياعىنان ۇستاپ كۇيمەدەن ءتۇسىردى.
ونى وسىلاي كوتەرىپ كەلە جاتىپ، جان ۆالجان جىرتىلعان جەيدەسىنىڭ استىنا قولىن سۇعىپ، جۇرەگى سوعىپ جاتقانىنا كوز جەتكىزدى.
كۇيمەنىڭ قوزعالىسى جارالىعا ومىرلىك كۇش بەرگەندەي جۇرەگى ءتىپتى قاتتىراق سوعىپ جاتقان سەكىلدى.
جاۆەر بيلىك وكىلىنىڭ قاتقىل ۇنىمەن بۇلىكشىنىڭ قىزمەتشىسىمەن سويلەسىپ تۇرعانداي قاقپاشىدان:
— ءاتى-جونى جيلنورمان دەگەن بىرەۋ تۇرا ما بۇل ۇيدە؟ — دەپ سۇرادى.
— ءيا، تۇرادى. سىزگە نە كەرەك؟
— ءبىز ونىڭ ۇلىن الىپ كەلدىك.
— ۇلىن دەيسىز بە؟ — دەپ قاقپاشى قايتا سۇرادى. — ول ولگەن.
جاۆەردىڭ سىرتىندا البا-جۇلبا، كىر-قوجالاق بولىپ تۇرعان جان ۆالجان وزىنە تاڭىرقاي قاراپ، كوز الماعان قاقپاشىعا ولگەنى بەكەر دەگەن بەلگى بەردى.
قاقپاشى جاۆەردىڭ ءسوزىن دە، جان ۆالجاننىڭ ىمىن دا تۇسىنبەسە كەرەك، اڭىرىپ تۇرىپ قالدى.
جاۆەر ءسوزىن جالعاستىردى:
— ول بارريكاداعا بارىپ، ويىنى اقىرى وسىلاي وسىلىپ شىقتى.
— بارريكاداعا دەيدى؟ — دەپ ىشقىنىپ كەتتى قاقپاشى.
— ونى سوندا ولتىرگەن. اكەسىن شاقىر، ويات.
قاقپاشى ورنىنان قوزعالا قويمادى.
— بار دەدىم عوي، تەز! — دەپ قايتالادى جاۆەر، سوسىن ويىن ءارى جالعاستىرىپ:
— ەرتەڭ وسىندا جەرلەۋ ءراسىمى بولادى، — دەدى.
جاۆەر ءۇشىن قوعامدىق ءومىردىڭ كۇللى وقيعالارى ساتى-ساتىسىمەن ەكشەلىپ، سودان قىراعىلىق پەن قاداعالاۋ باستالادى؛ كەز كەلگەن كەزدەيسوقتىققا بەلگىلى ءبىر ورىن بەرىلگەن؛ ىقتيمال وقيعالار ايرىقشا جاشىكتەردە ساقتالادى، جاعدايىنا قاراي بىردە بىرگە، بىردە بولەك قويىلادى؛ ماسەلەن، كوشەلەردە تىنىشتىق بۇزۋ، بۇلىك، كارناۆال نەمەسە جەرلەۋ راسىمدەرى بولىپ قالۋى كادىك.
قاقپاشى اۋەلى باسكتى وياتتى. باسك نيكولەتتانى وياتتى، نيكولەتتا جيلنورمان تاتەيدى وياتتى. ءبىراق اتايدى قوزعامادى، جاعدايدى قانشالىق كەشىرەك بىلسە، سونشالىق دۇرىس بولادى دەپ توپشىلادى.
ءماريۋستى ەكىنشى قاباتقا اپاردى جانە ءۇيدىڭ باسقا جارتىسىندا ەشكىم بايقاماسىن دەپ ابايلاي كوتەرىپ، جيلنورماننىڭ اۋىز بولمەسىندەگى ەسكى ديۆانعا جاتقىزدى. باسك دارىگەر شاقىرتۋعا كەتكەندە، نيكولەتتا اق جامىلعىلار قوياتىن شكافتى اقتارا باستادى. جان ۆالجان جاۆەردىڭ يىعىنان قوزعاپ تۇرعانىن اڭعاردى. ول ءتۇسىندى دە، تومەنگە قاراي جونەلدى، وكشەسىن باسىپ ارتىنان جاۆەردىڭ ادىمداپ كەلە جاتقانىن سەزىپ كەلەدى.
قاقپاشى سول ۇيقىلى-وياۋ قالپىمەن ولاردىڭ سىرتىنان ۇرەيلەنە قاراپ ۇزاتىپ سالدى.
ولار كۇيمەگە كەلىپ قايتا وتىردى، ارباكەش ءوزىنىڭ دەلبەشى ورنىنا كەتتى.
— باقىلاۋشى جاۆەر! — دەدى جان ۆالجان. — ماعان تاعى ءبىر جاقسىلىق جاساڭىز.
— قانداي؟
— ءبىر مينوتكە ۇيگە كىرىپ-شىعۋعا مۇرسات بەرىڭىز. سودان سوڭ ماعان نە ىستەيمىن دەسەڭىز دە ەركىڭىز.
جاۆەر يەگىن بەشپەتىنىڭ جاعاسىنا تىعىپ ۇندەمەي قالدى دا، سوسىن كۇيمەنىڭ الدىڭعى تەرەزەسىن اشىپ:
— ارباكەش! — دەدى ول. — قارۋلى ادام كوشەسى، ءنومىرى جەتىنشى ۇيگە تارت.
ون ءبىرىنشى تاراۋ
بۇزىلماس ەرەجەنىڭ بۇزىلۋى
بۇكىل جول بويى ولار ءتىس جارىپ اۋىز اشقان جوق.
جان ۆالجاننىڭ نە ىستەگىسى كەلدى؟ باستاعان ءىستى جەرىنە جەتكىزىپ، كوزەتتاعا ەسكەرتىپ، ءماريۋستىڭ قايدا ەكەنىن حابارلاپ، باسقا دا پايدالى كەڭەستەر بەرىپ، ۇلگەرسە سوڭعى بايلامىن ايتىپ كەتۋى كەرەك. ءوز تاعدىرى ەندى الاڭداتپايدى، ءبارى دە ءبىتتى، جاۆەردىڭ قولىنا ءتۇستى، ەندى قۇتىلۋ جوق، قارسىلاسپايدى دا. باسقا كىسى مۇنداي جاعدايدا بولسا، تەناردەدەن العان ءجىپتى، تۇسەتىن العاشقى تۇرمە كامەراسىنداعى اشا ورىنداعى تورتەمىردى ويلار ەدى، ءبىراق ەپيسكوپپەن كەزدەسكەننەن بەرى كەز كەلگەن قاستاندىق، سونىڭ ىشىندە ءوز ومىرىڭە قاستاندىق جاساۋ — جان ۆالجان ءۇشىن دىنمەن سىيىسپايتىن كۇنا.
وزىنە ءوزى قول جۇمساۋ سياقتى بەلگىسىزگە استىرتىن زورلىق كورسەتۋ كەي جاعدايدا جانىڭدى ءولتىرۋ بولىپ شىعادى، ال ول مۇمكىن ەمەس.
قارۋلى ادام كوشەسىنىڭ ەڭ باسىندا ارباكەش توقتاي قالدى، ويتكەنى ودان ءارى كوشە تار، كۇيمەلەر وتە المايدى. جاۆەر مەن جان ۆالجان كوشە تابانىنا ءتۇستى.
ارباكەش "ينسپەكتور مىرزانىڭ" كۇيمەنىڭ ىشىندەگى ورىندىقتارعا جابىلعان ماقپالدىڭ ولىكتىڭ قانىنان، كىسى ءولتىرۋشىنىڭ لاس كيىمىنەن بىلعانعانىنا نازارىن اۋداردى. ونى دا ءوزى جاڭا بايقاپتى. مۇمكىندىگى بولسا ورنىن تولتىرسا دەپ ءوتىنىش ايتتى. سول ارادا قالتاسىنان باقىلاۋ كىتاپشاسىن شىعارىپ، ينسپەكتور مىرزادان مارحابات ەتىپ "بولماشى بولسا دا، كورسەتكەن قىزمەتىنە پىكىر جازىپ بەرۋىن" سۇرادى.
جاۆەر ارباكەش ۇسىنعان كىتابىن يتەرىپ تاستاپ:
— جۇرگەنىڭدى، تۇرعانىڭدى ەسەپتەگەندە ساعان قانشا تيەسىلى؟ — دەپ سۇرادى.
— ءقازىر جەتىدەن ون بەس كەتتى، — دەپ جاۋاپ قاتتى ارباكەش، — ال ماقپالىم دا سۋ جاڭا ەدى. سەكسەن فرانك، ينسپەكتور مىرزا.
جاۆەر قالتاسىنان ءتورت ناپولەوندوردى سۋىرىپ بەردى دە ارباكەشتى بوساتتى.
جان ۆالجان ءوزىن مۇلدەم تاياۋ تۇرعان اق مانتيالار كوشەسى مەن ارحيۆتەگى قاراۋىل كۇزەتىنە جاياۋ ايداپ اپارادى ەكەن دەپ ويلادى.
ولار كوشەمەن ءجۇرىپ كەلەدى. ادەتتەگىدەي ەشكىم جوق، كوشە بوس. ولار ءنومىرى جەتىنشى ۇيمەن قاتارلاستى. جان ۆالجان ەسىك قاقتى. ەسىك اشىلدى.
— جارايدى، — دەدى جاۆەر. — كىرىڭىز.
ول وزىنەن ءوزى كۇتپەگەندەي ءبىر وقشاۋ ۇنمەن:
— مەن ءسىزدى وسى ارادا كۇتەيىن، — دەدى.
جان ۆالجان وعان قارادى. مۇنداي قيمىل جاۆەر ءۇشىن ادەتتەن تىس. ادەتتە ونىڭ وشپەندى سەنىمى مىسىقتىڭ قويا بەرىپ، كەيىن تىرناعىن قاتتىراق باتىرۋ ءۇشىن تىشقانعا كورسەتەر سەنىمى سياقتى بىردەڭە عوي دەپ وعان تاڭدانعان جوق، ويتكەنى ەرتەڭ ءادىل سوتتىڭ قولىنا ءوزى بارىپ بەرىلىپ، بارلىعىنا نۇكتە قويماقشى. ول ەسىكتى يتەرىپ ۇيگە كىردى، ۇيقى سوعىپ جاتقان قاقپاشىنى شاقىردى، ول ورنىنان تۇرماي باۋ ءجىپتى عانا تارتتى. جان ۆالجان باسپالداقپەن جوعارى كوتەرىلدى.
ەكىنشى قاباتقا جەتىپ توقتادى ول. ءاربىر ايقىن جولدىڭ ءوز تىنىسى بار. الاڭعا شىعاتىن كوتەرمە تەرەزە اشىق ەكەن. ەسكى ۇيلەردىڭ كوبىندە ادەتتەگىدەي باسپالداق اق بولادى دا، تەرەزە كوشەگە قارايدى. تۋرا قارسىدا تۇرعان كوشە شامىنان باسپالداققا جارىق ءتۇسىپ، ارتىق شىعىننان قۇتقارادى. جان ۆالجان الدە تازا اۋا جۇتقىسى كەلدى مە، الدە باسقا سەبەبى بار ما، ونى ءوزى دە بىلمەي تەرەزەدەن باسىن شىعاردى. كوشەگە كوز سالدى. كوشە مۇلدەم قىسقا، فوناردىڭ جارىعى بار جەرگە ءتۇسىپ تۇر. جان ۆالجان قايران بولعاندىقتان تاس بوپ قاتتى دا قالدى: كوشەدە ەشكىم جوق.
جاۆەر كەتىپ قالىپتى.
ون ەكىنشى تاراۋ
اتا
باسك پەن قاقپاشى بۇرىنعىسىنشا ماريۋس قيمىلسىز جاتقان ديۆاندى قوناقجايعا كوشىردى. كىسى جىبەرگەن دارىگەرى تاباندا كەلدى. جيلنورمان تاتەي دە تۇردى.
شوشىپ كەتكەن تاتەي قاتتى ۋايىمداپ: "جارىلقاۋشى قۇدايا، بۇل نە بولدى ءوزى؟" دەپ كۇبىرلەپ ەرسىلى-قارسىلى ءجۇردى دە قويدى. كەيدە ول: "بارىنە قان جۇعاتىن بولدى-اۋ!" دەپ مىڭگىرلەيدى. العاشقى قوبالجۋى باسىلعان سوڭ ول بولعان جاعدايدى فيلوسوفيالىق تۇرعىدان باعالاپ: "وسىلاي تىنۋعا ءتيىستى ەدى عوي!" دەدى داۋسىن كوتەرە. ءبىراق ول وسىندايدا كوبىرەك ايتىلاتىن: "وسىنى مەن باياعىدا-اق ايتىپ ەدىم عوي!" دەگەن قاعيداتقا جەتكەن جوق.
دارىگەردىڭ بۇيرىعىمەن ديۆاننىڭ جانىنا جينامالى كەرەۋەت قويىلدى. دوكتور ءماريۋستى قاراپ، تامىرى سوعىپ جاتقانىنا كوز جەتكىزىپ، كەۋدەسىندە بىردە-بىر تەرەڭ جارا جوعىن، ەزۋىنە قاتىپ قالعان قان تاناۋدان اققانىن انىقتاپ، ونى كەرەۋەتكە جاستىقسىز شالقاسىنان جاتقىزۋدى، باسىن كوكىرەگىمەن دەڭگەيلەس، ءتىپتى تومەنىرەك قويۋدى، ەركىن تىنىستاۋى ءۇشىن كەۋدەسىن جالاڭاشتاۋدى ۇسىندى. كارى قىز جيلنورمان ءماريۋستى شەشىندىرىپ جاتقانىن كورىپ، جالما-جان ءوز بولمەسىنە كىرىپ كەتىپ، تاسپيعىن تارتىپ شوقىنىپ، دۇعا وقي باستادى.
ماريۋستەن ىشكى قۇرىلىستىڭ ايرىقشا ءبۇلىنۋى بايقالعان جوق، كەۋدەگە كوزدەلگەن وق قويىن داپتەرىنە ءتيىپ تايىپ كەتىپ، ەكى قابىرعانىڭ اراسىنان ءوتىپ، تەرىسىن ەداۋىر جىرتىپ، ءبىر قاراعانعا قورقىنىشتى ۇلكەن جارا بوپ كورىنەدى، ءبىراق تاياز، سوندىعىنان ءقاۋىپسىز. جەر استىمەن ۇزاق ساياحات شىعىپ كەتكەن بۇعاناسىن ودان سايىن اسقىندىرىپ، ەلەۋلى زاقىم سول بولىپ تۇر. قولدارى قىلىشتان ءبىراز زاقىمدالىپتى، بەتىندە بىردە-بىر جارا جوق، ءبىراق باسى ءتىلىم-تىلىم. بۇل جارالاردىڭ قانداي زاردابى بولماق؟ ولار تەك باس تەرىسىن عانا ءتىلىپ كەتكەن بە؟ ءازىر ول جاعىن انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. ءقاۋىپتى نىشان ونىڭ ەسىنەن تانىپ قالۋى، مۇندايدا جارالىنىڭ ءبارى بىردەي وزىنە ءوزى كەلىپ، ەسىن جيناي بەرمەيدى. ونىڭ ۇستىنە جارالى قان كەتۋدەن قاتتى السىرەگەن. كىندىگىنەن تومەنگى دەنەسى ءدىن امان، ويتكەنى ءماريۋستى بەلۋارىنا دەيىن بارريكادا ساقتادى.
باسك پەن نيكولەتتا اق جامىلعىنى بوي-بويىمەن جىرتىپ، بينت جاسادى؛ نيكولەتتا ونىڭ شەتىن جورمەپ، باسك وراپ تۇردى. تاڭعىش بولماي دارىگەر قاندى جارانىڭ اۋزىنا ماقتا سالىپ توقتاتتى. كەرەۋەت جانىنداعى ۇستەلدە حيرۋرگيالىق قۇرال-جابدىقتاردىڭ تۇتاس جيىنتىعى جاتتى جانە ءۇش شىراق تۇردى. دارىگەر ءماريۋستىڭ بەتى مەن شاشىن سۋىق سۋمەن جۋدى. شەلەك تولعان سۋ اپ-ساتتە قانعا بويالىپ شىعا كەلدى.
دوكتور مۇڭدى تولعانىسقا ءتۇسىپ كەتتى. ارا-تۇرا ول باسىن شايقاپ قويادى، بەينەبىر ءوزى ساۋال قويىپ، ءوزى جاۋاپ بەرىپ جۇرگەن سياقتى. سىرقات ءۇشىن دارىگەردىڭ وزىمەن ءوزى قۇپيا سويلەسۋى جامان ىرىم.
جارالىنىڭ بەتىن دارىگەر ساۋساعىن ابايلاي جۇرگىزىپ ءسۇرتىپ، ءارى اشىلماعان قاباعىن سيپاپ كورىپ جاتقان تۇستا ءتۇپ جاقتان قوناقجايدىڭ ەسىگى ايقارا اشىلىپ، ۇزىن بويلى اپپاق تۇلعا كورىندى.
بۇل اتانىڭ ءوزى ەدى.
سوڭعى ەكى كۇندە بۇلىك جيلنورماندى قاتتى تولقىتىپ ىزا عىپ، مازاسىن كەتىردى. وتكەن ءتۇنى ول كوز شىرىمىن الماي، كۇندىز دىرىلدەپ، قالشىلداپ، قىزۋى كوتەرىلىپ كەتتى. كەشكىسىن ول وتە ەرتە جاتتى، بۇكىل ءۇيدى دۇرىستاپ بەكىتىپ جابۋدى تاپسىرىپ، اقىرى قالجىراعاننان قالعىپ كەتىپتى.
قارتتاردىڭ ۇيقىسى سەرگەك كەلەدى عوي؛ جيلنورماننىڭ جاتىنجايى قوناقجايمەن قابىرعالاس بولاتىن، قانشا ساقتىق جاساپ ابايلاعانمەن، بولماشى شۋدىڭ ءوزى ونى وياتىپ جىبەردى. ەسىكتىڭ ساڭىلاۋىنان تۇسكەن جارىققا تاڭدانىپ، توسەگىنەن تۇرعان ول سيپالاپ ءجۇرىپ ەسىككە جەتتى.
ول ءبىر قولىمەن جارتىلاي اشىق ەسىكتىڭ تۇتقاسىنان ۇستاپ، تابالدىرىقتا قايران بولىپ تۇرىپ قالدى دا، قالتىراعان باسىن كوتەرىپ، موينىن سوزدى، ۇستىندە دەنەسىنە جابىسقان اپپاق جەلەڭ، اقىرەت سياقتى تىپ-تىك، تەپ-تەگىس، مولاعا ۇڭىلگەن بەينەبىر ەلەس ءتارىزدى.
جارىق ءتۇسىپ تۇرعان كەرەۋەتتە ول سۇلاپ جاتقان قان-جوسا جاس جىگىتتى كوردى، ءجۇزى بالاۋىز سياقتى بوپ-بوز، ەرنى كەزەرىپ كەتكەن، اۋزى اشىلىپ قالعان، بەلۋارىنا دەيىن جالاڭاش، ەش قيمىلسىز جاتىر.
قاريانىڭ بۇكىل دەنەسى قالتىراپ كەتتى، كارىلىكتەن اقتارى سارعايعان كوزى اينەكتەنىپ تۇماندانىپ، جاعى سۋالىپ، ءجۇزىن قوڭىر كولەڭكە باستى، قولى جانسىزدانىپ سىلق ەتە ءتۇستى، بەينەبىر سەرىپپەسى ءۇزىلىپ كەتكەندەي، ساۋساقتارى تاربيىپ ءدىرىل قاعادى، ەتەگى اشىلعان جەلەڭنەن تۇك باسقان ارىق اياقتارى قالاي بۇگىلىپ بارا جاتقانى ءبىلىنىپ تۇر.
— ماريۋس!- دەپ كۇبىرلەدى ول.
— تاقسىر! — دەدى باسك. — ماريۋس مىرزانى وسى الگىندە عانا الىپ كەلدى. ول بارريكاداعا بارىپتى، مۇنى سوندا...
— ول ولگەن بە!؟ — دەپ سۇمدىق ۇرەيلى ۇنمەن شار ەتە الدى شال. — Ah، قاراقشى!
كەنەت ولىپ-تىرىلگەندەي ءجۇز جاستاعى شال جاس جىگىتتەي بويىن تىكتەپ الا قويىپ:
— مىرزا، ءسىز دارىگەرسىز عوي! — دەدى. ماعان تەك قانا مىنانى ايتىڭىزشى: ول ولگەن جوق قوي، ءا؟
قاتتى قوبالجىپ، شيرىعۋى شەگىنە جەتىپ تۇرعان دارىگەر ءتىس جارعان جوق.
ءىشى ۋداي اشىپ جيلنورمان الدەن ۋاقىتتا اشىنا كۇلىپ جىبەردى:
— ول ءولدى! ول ءولدى! ول ءوزىن بارريكادادا وققا ۇستادى! ماعان دەگەن اشۋ-ىزادان، وشپەندىلىكتەن ءولدى. مۇنى ول ماعان قاساقانا جاسادى. و، قانىشەر! مىنە، ماعان ول قالاي ورالدى! ول ءولدى، مەنىڭ سازايىمدى تارتتىردى!
ول تەرەزەگە كەلىپ، اۋا جەتپەگەندەي ونى ايقارا اشىپ تاستادى، قاراڭعىعا بەتپە-بەت قاراپ تۇرىپ، ۇيقىداعى كوشەنى وكسىگىمەن وياتىپ، تۇنمەن سىرلاستى:
— تۇيرەلگەن، تۋرالعان، باۋىزدالعان، شابىلعان، ءپارشالانعان، كەسەك-كەسەك ەت بولىپ ءوزىن ءوزى قۇرتقان! قاراڭدارشى مىناۋ وڭباعانعا، كورىڭدەرشى قانداي كەڭكەلەس ەكەنىن! ول عوي، مەنىڭ كۇتىپ وتىرعانىمدى جاقسى بىلەدى، وعان مەن ارناۋلى بولمە ازىرلەتىپ، توسەگىنىڭ باسىنا بالا كۇنگى سۋرەتىن دە ىلگىزىپ قويدىم. ول ورالۋدىڭ نەگە تۇسەتىنىن بەك جاقسى ءبىلدى، مەن ونى قانشا جىلداردان بەرى شاقىرىپ كەلەمىن، تالاي كەشتەردى ونى كۇتىپ ەكى قولىمدى تىزەمە قويىپ، ءوزىمدى نەمەن الداندىرارىمدى بىلمەي تورپەشتىڭ الدىندا وتكىزدىم. سەن عوي "مىنە، بۇل مەن!" دەپ كەلە قالساڭ ءبارىنىڭ يەسى بولاتىنىڭدى دا وتە جاقسى ءتۇسىندىڭ، مەن بولسام سەنىڭ ىرقىڭا باعىنىپ، ءوزىڭ قارت، الجىعان اتاڭدى نە ىستەيمىن دەسەڭ ەركىڭدە دەر ەدىم عوي. سەن سونىڭ ءبارىن بىلە تۇرىپ: "جوق، ول مونارحيانى جاقتايتىن روياليست، وعان بارمايمىن!" دەدىڭ-اۋ! سەن بارريكاداعا قاشىپ بارىپ، مەنىڭ گەرسوگ بەرييسكييدىڭ مارحاباتى تۋرالى سوزىمە بولا قاساقانا انت ۇرعاندىعىڭنان ءوزىڭدى ءوزىڭ ولىمگە بايلاپ بەردىڭ-اۋ! بۇل قاسكويلىك! ەندى وسىدان كەيىن توسەككە قايتا جاتىپ ۇيىقتاپ كور. ول ءولدى. مىنە، مەنىڭ ويانعان سيقىم وسى بولدى.
دارىگەر ەندى ەكەۋى ءۇشىن دە مازاسىزدانا باستادى، ءبىر ساتكە ءماريۋستى تاستاپ، جيلنورماننىڭ قاسىنا كەلىپ، ونىڭ قولىن ۇستادى. قاريا جالت بۇرىلىپ، وعان شاراسىنان شىعا قانتالاعان كوزىن قاداپ باياۋ عانا سويلەدى:
— راحمەت سىزگە، مىرزا! مەن تىقىشپىن، ەركەكپىن عوي، مەن ليۋدوۆيك ون التىنشىنىڭ دا دۇنيە سالعانىن كورگەن جانمىن، سىننان وتە بىلەمىن. ءبىراق ءبىر سۇمدىعى، بارلىعى سىزدەردىڭ گازەتتەرىڭىزدەن شىعا ما دەگەن وي كەلەدى. مەيلى، سىزدەردە جازارماندار، سويلەمپازدار، ادۆوكاتتار، شەشەندەر، ءدىلمارلار، ءسوز سايىسى، پروگرەسس، وقۋ-اعارتۋ، ادام قۇقىعى، باسپا ءسوز بوستاندىعى بولسىن-اق، ءبىراق بالالارىڭدى ۇيگە قانداي سيقىمەن اكەلەدى!؟ اھ، ماريۋس، بۇل سۇمدىق قوي! ءولدى دە قالدى! مەنەن بۇرىن ءولىپ كەتتى. جانە بارريكادادا ءولدى. اھ، بانديت! دوكتور! زايىرى، ءسىز ءبىزدىڭ ورامدا تۇراسىز. مەن ءسىزدى جاقسى بىلەمىن. تەرەزەدەن ءسىزدىڭ كابريولەتپەن كەتىپ بارا جاتقانىڭىزدى ءجيى كورەمىن. مەن سىزگە ءبارىن ايتامىن. مەن اشۋلانىپ تۇر دەپ بەكەر ويلايسىز. ولگەندەرگە اشۋلانبايدى. ول اقىماقتىق بولار ەدى. ول ءسابي بولعاندا مەن كارى ەدىم. تيۋيلري باعىندا ول كۇرەكپەن، اربامەن ويناپ ءجۇردى، كۇزەتشىلەر بۇرقىلداماسىن دەپ ول كۇرەكپەن شۇقىلاعان جەردى مەن اسپاي-ساسپاي تاياعىممەن تەگىستەپ ءجۇردىم. ءبىر كۇنى ول "جويىلسىن ليۋدوۆيگ ون التىنشى!" دەپ ايقايلادى دا ۇيدەن شىعىپ جۇرە بەردى. بۇل مەنىڭ كىنام ەمەس. ول سارى، بۇيرا شاشتى، قىزىل شىرايلى ادەمى-اق بالا ەدى. اناسى قايتىس بولدى. بايقاعانىڭىز بار ما، كىشكەنتاي بالالاردىڭ ءبارى بۇيرا شاشتى اقسارى كەلەدى. بۇل نەدەن ەكەن؟ ول سوناۋ لۋار قاراقشىلارىنىڭ بىرەۋىنىڭ بالاسى، ءبىراق بالالار اكەسىنىڭ قىلمىسى ءۇشىن جاۋاپ بەرمەيدى. مەن ونى بويى مىناداي كۇنىنەن بىلەمىن. ول "د" ءارپىن ءتىلى كەلمەي كوپكە دەيىن ايتا الماي ءجۇردى. ول بالاپان سياقتى سونداي نازىك، سونداي اسەم شىقىلىقتايتىن. ءالى ەسىمدە، بىردە گەركۋلەس فارنەزسكييدىڭ ءمۇسىنى ماڭىندا جۇرتتىڭ ءبارى مۇنان كوز الماي، ءۇيىرىلدى دە ءجۇردى، بۇل سونداي سۇيكىمدى بولاتىن! مۇنداي باۋراپ الار باستاردى تەك سۋرەتتەردەن عانا كورەسىڭ. مەن بەكەر وعان اشۋلى ۇنمەن سويلەپ، بەكەر تاياق بەزەدىم — ول ونىڭ شىن ەمەس ەكەنىن جاقسى بىلەتىن. ەرتەڭگىلىك جاتىنجايىما جۇگىرىپ كىرگەندە كۇنىم تۋعانىن كورە تۇرىپ بۇرقىلداۋشى ەدىم. مۇنداي بالانى اينالماي، تولعانباي تۇرا المايسىڭ. ولار سەنى بيلەپ الىپ، ۋىسىندا ۇستاپ بىلق ەتكىزبەيدى. بۇدان كەيىن ونى مەنەن تارتىپ اكەتكەن لافايەتتەرىڭنىڭ، بەنجامەن كونستاندارىڭنىڭ، تيركيۋي دە كورسەليلەرىڭنىڭ قۇنى سوقىر تيىن. ولار ءۇشىن بۇل بوسقا كەتپەيدى.
ول توڭىرەگىندە تىقىرشىپ دارىگەر جۇرگەن، ولىكتەي بوپ-بوز قيمىلسىز جاتقان ماريۋسكە جاقىنداپ كەلدى. ءقان-سولسىز ەرنى انشەيىن وزدىگىنەن قيمىلداعانداي، اۋزىنان وكىنىش ارالاس ءالسىز كۇرسىنىس لىق ەتىپ باس-اياعى جوق بايلانىسسىز سوزدەر قىرىلداپ شىقتى:
— Ah، تاسجۇرەك! Ah، ياكوبينشىل! قانىشەر! قاراقشى!
ءولىپ بارا جاتقان ادام ءولىپ جاتقاندى جازعىرىپ تۇر.
ىشكى تەبىرەنىستىڭ ءسوز بولىپ قۇيىلاتىنى داۋسىز، اتايدىڭ ءسوزى بىرتە-بىرتە رەتكە كەلىپ بايلانىستى بولا باستى، ءبىراق وعان شاماسى جەتپەدى: ءۇنى سونداي باياۋ، ەستىلەر-ەستىلمەس بولىپ شىقتى، ءباز-بىر قۇزدىڭ باسقا جيەگىنەن ەستىلىپ تۇرعان ءتارىزدى.
— ماعان ءبارىبىر، ۇزاماي ولەمىن. ويلاپ قاراشى، ءدۇيىم پاريجدەن مىناۋ تەنتەكپەن باقىت قۇرۋدى قۋانىش سانامايتىن بىردە-بىر اقىماق قىزدى ىزدەپ تابار ما ەكەنسىڭ! وجدانسىز نەمە! ءومىردىڭ ءلاززاتىنا مۇلگىپ كوڭىل كوتەرۋدىڭ ورنىنا، توبەلەس ىزدەپ تەپسىنىپ بارريكاداعا بارعانىن كورمەيمىسىڭ، ەسۋاس قۇساپ ءوزىن وققا بايلاپ، دەنەسىن شۇرق-شۇرق تەسكىزگەندە نە تاپتى ەكەن! توبەلەسۋگە تۇراتىن بىردەڭە بولسا جارايدى عوي. بۇلار رەسپۋبليكا ءۇشىن دەيدى. رەسپۋبليكانىڭ ورنىنا جاس جىگىتتەر سياقتى شومەردىڭ بالىندا بيلەپ جۇرمەي مە؟ بۇل عوي نەبارى جيىرما-اق جاستا. رەسپۋبليكاشىلىن! بۇل قانداي سايتاننىڭ ساپالاعى ءوزى! قايران انالار! وسىدان كەيىن ادەمى ۇلدار تۋىپ كورىڭدەر. مىنە، ول ءولىپ جاتىر. دەمەك، ءبىزدىڭ اۋلادان ءبىر ەمەس، ەكى قارالى شەرۋ شىعادى. سونىمەن، سەن گەنەرال لاماركتىڭ جاقسى كوزى ءۇشىن قاسىقتاي قانىڭدى توگۋگە باراسىڭ با؟ گەنەرال لاماركتىڭ الدىندا سەنىڭ قانداي قارىز-پارىزىڭ بار ەدى؟ سول دويىرعا، سول قىرتقا قايدان بورىشتى بولىپ ءجۇرسىڭ! ولىك ءۇشىن ولىمگە بارادى ەكەن-اۋ كىسى! ەسىڭنەن اداسىپ جىندانۋدىڭ دا ءجونى بار ەمەس پە. تۇسىنسەڭدەرشى، تۇگە! ومىرگە كەلگەنىنە نەبارى جيىرما جىل! ارتتا قالعانىنا بۇرىلىپ قاراۋعا دا مۇرشاسى كەلگەن جوق. مىنە، ەندى بەيشارا شالعا جاپادان-جالعىز ولۋگە تۋرا كەپ تۇر. ءوز بۇرىشىڭدا ءجانتاسىلىم ەت ەندى، كارى ۇكى! ەندى نە، البەتتە، وسى دۇرىس تا بولار، ءوزىم دە وسىنى قالاعان شىعارمىن، مەنى بىردەن ولتىرۋگە قايتا وسى دۇرىس بولدى. مەن مەيلىنشە كارىمىن عوي، جاسىم جۇزدە، ءجۇز ەمەس، تۋعانىما ءجۇز مىڭ جىل بولدى، باياعىدا-اق ءولۋىم كەرەك ەدى. مىناۋ سوققى تۇبىمە جەتەر-اق. دەمەك، ءبارى دە ءبىتتى. قۇدايا، تاۋبە! وعان ءمۇساتىر يىسكەتىپ، ءارتۇرلى ىشىرتكى بەرىپ قاجەتى نە. ءسىز بوسقا ۋاقىت جوعالتىپ وتىرسىز، ميسىز ەمشى! بولدى عوي ەندى، ول ولگەن، شىنىمەن ولگەن. وزگە-وزگە، مۇندايدىڭ جايىن مەن بىلەمىن عوي، مىنا مەن دە ولىكپىن. ول ءبارىن دە جەرىنە جەتكىزدى، قاسكوي، قاتىباس، جەكسۇرىن، بەيشارا ۋاقىت! مىنە، مەن بىلەتىن سەندەردىڭ زامانىڭ. سەندەر، سەندەرىڭ يدەيالارىڭ، جۇيەلەرىڭ تۋرالى، سەندەردىڭ باسشىلارىڭ، كورىپكەلدەرىڭ، دارىگەرلەرىڭ، وڭباعان جازۋشىلارىڭ، سۋايت فيلوسوفتارىڭ تۋرالى، التى جىل بويى تيۋيلري باعىندا قارعالاردى ۇركىتۋدەن باسقا تۇك بىلمەگەن سەندەردىڭ ريەۆوليۋسيالارىڭ تۋرالى مەنىڭ تۇيگەنىم دە، بىلگەنىم دە وسى. وسى ءۇشىن ءوز جانىڭدى ءوزىڭ قيعانداي قانىپەزەر بولساڭ، الدىڭنان جارىلقاسىن، سەنى ويلاپ قايعىرمايمىن دا، قاپالانبايمىن دا. ەستيسىڭ بە سەن، كىسى ءولتىرۋشى!
سول ءسات ءماريۋستىڭ كىرپىكتەرى باياۋ اشىلىپ، كوزى جىلتىراپ، ەسەڭگىرەۋدەن تۇمانتقان جانارىن تاڭدانا جيلنورمانعا اۋداردى.
— ماريۋس! — دەپ شىڭعىرىپ جىبەردى شال. — ماريۋس، مەنىڭ كىشكەنتاي بالام! ءسابيىم مەنىڭ! قىمباتتى ۇلىم! سەن كوزىڭدى اشىپ، ماعان قارادىڭ با، سەن ءتىرىمىسىڭ، راحمەت ساعان!
وسىنى ايتىپ ول تالىپ ءتۇستى.
ءتورتىنشى كىتاپ
ءبىرىنشى تاراۋ
جاۆەر جولدان تايدى
جاۆەر قارۋلى ادام كوشەسىنەن باياۋ ادىمداپ الىستاي بەردى.
ومىرىندە ول العاش رەت باسىن سالبىراتىپ كەلەدى، سونداي-اق ومىرىندە العاش رەت ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ كەلەدى.
كۇنى وسى ۋاقىتقا دەيىن ول ناپولەوننىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىنىڭ ەكى كەيپىنەن بىرەۋىن عانا ەنشىلەگەن ەدى، ول سەنىمدى بىلدىرەتىن ەكى قولدى كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ ۇستاي قويۋ، ال باتىلسىزدىقتىڭ بەلگىسىندەي ەكى قولىن ارتىنا ۇستاۋ وعان جات بولاتىن.
ول ۇيقىداعى كوشەلەردىڭ تۇنەگىنە سۇڭگي ءتۇستى. الايدا ونىڭ جولى بەلگىلى ءبىر باعىتتا جاتتى.
ەڭ قىسقا جولمەن سەناعا بۇرىلىپ، شەگىرشىن جاعالاۋىنا شىعىپ ول جاعانى بويلاي تارتىپ، گريەۆ الاڭىنان اسىپ، شاتلە الاڭىنداعى قاراۋىل كۇزەتىنە جەتپەي قۇدايانا كوپىرىنىڭ بۇرىشىنا توقتادى. قۇدايانا جانە ايىرباس كوپىرلەرىمەن قورشالعان، ەكى بۇيىرىندە كونتەرى جانە گۇل جاعالاۋلارى بار بۇل جەردە سەنا ءيىرىمى ورتاسىندا تورتكۇل كول جاسايدى.
سەنانىڭ بۇل تۇسىنا قايىقشىلار جولامايدى. وسى ءيىرىمنىڭ قاتتى اعىسىنان قاتەرلى ەشتەڭە جوق، ول كەزدە بۇل ەكى بۇيىردەن دە قىسىلىپ، كوپىردە تۇرعىزىلعان سۋ ديىرمەننىڭ باعاندارى ارقىلى وتەتىن، كەيىن ول قيراتىلىپ تاستالدى. بىر-بىرىنە سونداي جاقىن سالىنعان ەكى كوپىر دە ءقاۋىپتى ۇستەي تۇسەدى، ويتكەنى سۋ سۇمدىق ەكپىنمەن سولاردىڭ ارنالارى استىنان جۇلقىنا، قۇتىرىنا اعادى. سۋ وعان قاراي كەڭ جايىلىپ، بۋىرقانعان تاسقىنمەن قۇلدىراپ، بۇرق-سارق ەتىپ، كوككە شاپشيدى؛ تولقىندار دولدانىپ كوپىردىڭ تاس تۇعىرىنا اتىلىپ، ولاردى قۋاتتى تاسقىننىڭ ەكپىنىمەن ءتۇپ ورنىمەن جۇلىپ اكەتەردەي ەكىلەنەدى. وعان قۇلاعان ادام قايتىپ سۋ بەتىنە مالتىپ شىعا المايدى، ءتىپتى تاجىريبەلى جۇزگىشتەردىڭ ءوزى سۋعا كەتىپ جاتادى.
جاۆەر تاس قازىقتى شىنتاقتاپ، ەكى قولىن دا يەگىنە تىرەپ، كەيدە ساۋساعىنىڭ ساماي ساقالعا قالاي بارىپ قالعانىن دا بىلمەي ويعا باتتى.
ونىڭ جان دۇنيەسىندە بەتبۇرىس، توڭكەرىس، ءتىپتى اپات بولدى، دەمەك، ويلانارلىق ءجايت جەتەرلىك.
مىنە، ءوزىن ءوزى تانىماي جۇرگەنىنە بىرنەشە ساعات بولدى. ونىڭ ءۇن جىرعاسى ءتۇسىپ كەتتى، ءوز سوقىرلىعىنا ساي ايقىن ويى مولدىرلىگىنەن ايىرىلىپ، تاپ-تازا قاراشىعى لايلانعانداي بولدى. جاۆەر ءوز ساناسىندا بورىش دەگەننىڭ ەكى ۇدايىلانعانىن سەزدى، ونى جانە وزىنەن جاسىرا المادى. جان ۆالجاندى سەنانىڭ جاعاسىندا جولىقتىرعاندا ونىڭ كەۋدەسىندە اقىرى جەمىن تىرناعىنا تۇسىرگەن قاسقىردىڭ تۇيسىگى ويانعان ەدى، سونىمەن قاتار ول ءوز بويىنان يەسىن تاپقان ءيتتىڭ دە مىنەزىن اڭعاردى.
ول الدىنان ەكى جول كوردى، ەكەۋى دە تىك، تۋرا؛ ونى وسى ۇرەيلەندىردى، ويتكەنى ول عۇمىر بويى ءبىر-اق جولمەن تۋرا تارتىپ كەلەدى. ال مىنانىڭ ازاپتىلىعى سوندا، ەكى جول دا بىر-بىرىنە كەرەعار. ەكى تىك جەلىنىڭ ءارقايسىسى ءبىرىن-بىرى جوققا شىعارادى. ەكەۋىنىڭ قايسىسى دۇرىس؟
قىلمىسكەرگە ومىرىمەن قارىزدار بولىپ، سول بورىشىن قايتارۋ كەرەك پە، وزىنە ءوزى قارسى شىعىپ، جاقسىلىعىنا جاقسىلىق جاسايمىن دەپ جەكسۇرىن جاۋىزبەن تەڭەلمەك پە؛ وزىنە "سەن كەت!" دەپ، وعان "سەن ازاتسىڭ!" دەپ قويا بەرمەك پە، بارشاعا بىردەي مىندەت بولعان پارىزىن جەكە ار-ۇياتى وياتىپ، جاراتقانىڭ جوعارى زاڭىنا باعىنىپ قۇربان قىلماق پا، ءوز وجدانىنا ادال بولامىن دەپ قوعامدى ساتپاق پا؟ وسىناۋ كەلەڭسىزدىكتىڭ ءبارى ءبىر ساتتە كەلىپ مۇنىن باسىنا ۇيمەلەۋىن كورمەيسىڭ بە؟ ونىڭ تۇبىنە جەتىپ، جانىن جەگىدەي جەپ جۇرگەن وسىلار.
ونى ءبىر قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن نارسە تاڭداندىراتىنداي: جان ۆالجان عوي مۇنى اياپ، ولتىرمەي قويا بەردى، ول مۇنى تاڭ قالدىرعانى باسقا، ول ءوزىنىڭ جان ۆالجانعا راقىمشىلىق جاساۋى.
سوندا جەتكەن جەرى قايسى؟ ول سوعان تۇسىنبەي، ءوزىن ءوزى تاني الماي تۇر.
نە ىستەۋ كەرەك ەندى؟ جان ۆالجاندى ۇستاپ بەر — قيانات، جان ۆالجاندى بوستاندىقتا قالدىرۋ — قىلمىس. العاشقىسىنا بارسا، بيلىك وكىلىنىڭ كاتورجاننان دا تومەن قۇلدىراعانى؛ ەكىنشىسىنە بارسا قىلمىسكەردىڭ زاڭنىڭ توبەسىندە ويناپ، مۇنى اياعىنىڭ استىنا تاپتاعانى. ەكى جاعدايدا دا ابىرويسىز قالاتىن ءوزى، جاۆەر! نە شەشسە دە جول بىرەۋ — قاراڭدى باتىرۋ. ادامنىڭ تاعدىرىندا قاتەرلى يىرىمدەر بولادى، ودان قۇتىلۋ قيىن، كۇللى ءومىرىڭ قۇلاما جار، تەرەڭ قۇز بولىپ كورىنەدى. جاۆەر سونداي جاردىڭ شەتىندە تۇر.
اسىرەسە ويلانىپ-تولعانۋدىڭ قاجەتتىگى ونىڭ جانىن جەدى. قاراما-قايشى سەزىمدەردىڭ كەسكىلەسكەن كۇرەسى سوعان ءماجبۇر ەتتى. ويلاۋ دەگەن ونىڭ ادەتىندە جوق ەدى، سوندىقتان دا ازاپقا ءتۇسىپ، قاتتى قينالىپ تۇر.
وي ويلاۋدا قاشاندا قۇپيا ءبىر بۇلىكتىڭ بەلگىلى ۇلەسى جاتادى، ول وسىدان ساقتانا الماعانىنا قاراداي ىزا بولادى.
ءوز مىندەتتەرىنىڭ تار شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتكەن كەز كەلگەن وي قانداي جاعدايدا بولسىن وعان پايداسىز، زەرىكتىرەتىن نارسە، ال وتكەن كۇننىڭ وقيعالارىن ويلاۋ ول ءۇشىن جازالاۋمەن بارا-بار. الايدا وسىنشالىق جان كۇيزەلىسىنەن كەيىن ءوزىنىڭ وجدانىنا ءۇڭىلۋ، وزىنە ءوزى ەسەپ بەرۋ قاجەت.
ول ءوزى جاساعانىنان شوشىندى. ول، جاۆەردىڭ ءوزى، پوليسيانىڭ كۇللى ەرەجەلەرىنە، كۇللى ساياسي جانە زاڭنامالىق نۇسقاۋلارعا، كۇللى زاڭدار كودەكسىنە قاراماستان قىلمىسكەردى بوستاندىققا جىبەرۋدى قاجەت دەپ تاپتى، ول سولاي ويلادى، ءسويتىپ جەكە مۇددەسىنە قوعامدىق مۇددەنى ايىرباستاپ كەتتى. ەستىر قۇلاققا ۇيات! وسىناۋ اتى جوق قىلىققا ورالعان سايىن ول باسىنان اياعىنا دەيىن دىرىلدەپ، قالشىلداپ كەتەدى. قايسىعان بەل بايلاۋ كەرەك؟ وعان قالعانى جالعىز-اق ۋاقىت وزدىرماي قارۋلى ادام كوشەسىنە ورالىپ، جان ۆالجاندى تۇتقىنعا الۋ. ارينە، تەك وسىلاي عانا جاساۋ كەرەك. ءبىراق وعان بارا الار ەمەس.
ونىڭ جولىن بوگەپ، بىردەڭە باسقا جاققا بۇردى دا تۇردى.
ول نە؟ ول نە ءوزى؟ بۇل جارىق دۇنيەدە سوتتاردان، سوت كاديلارىنان، پوليسيا مەن بيلىكتەن باسقا نە بولۋى كەرەك؟ جاۆەر دال بولدى.
كاتورجان — قول جۇمساۋعا بولمايتىن تۇلعا. تۇتقىن، ءبىراق پوليسيا ۇستاي المايدى! وسىنىڭ ءبارى، سايىپ كەلگەندە، جاۆەردىڭ كىناسى.
جاۆەر مەن جان ۆالجان ءباسىبۇتىن زاڭعا ءتانتى، بىرەۋى جازالاۋ ءۇشىن، ەكىنشىسى جازالانۋ ءۇشىن جارالعان ەكى كىسى، كەنەت ەكەۋىنىڭ بىرىگىپ كەتىپ، زاڭدى اياققا باسۋى سۇمدىق ەمەس پە!
سوندا قالاي بولعانى؟ قالايشا جان تۇرشىگەرلىك جاعداي بولىپ، ول ءۇشىن ەشكىم جازالانبايدى؟ قالايشا جان ۆالجان بەلگىلەنگەن تارتىپتەن كۇشتى بولىپ، بوستاندىقتا قالادى دا، بۇل بۇرىنعىداي تۇك كورمەگەنسىپ، جالاقىنى الىپ جۇرە بەرەدى قازىنادان؟
ونىڭ ويلارى بارعان سايىن كوڭىل قۇلازىتتى.
وسىلاردىڭ بارىمەن بىرگە ول ءوزىن بۇلىكشىنى ءتاڭىردىڭ ءلاززات بيكەلەرى كوشەسىنە جەتكىزگەنى ءۇشىن دە كىنالاۋىنا بولاتىن ەدى، ءبىراق ول تۋرالى ءتىپتى ويلاعان دا جوق. بولماشى تەرىس قىلىقتى اۋىر كۇنا باسىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە بۇلىكشى ءشۇباسىز ولگەن، ال اجالعا بايلانىستى زاڭ بويىنشا قۋدالاۋ دا توقتاتىلادى.
جان ۆالجان — ونىڭ ار-وجدانىنا ءزىل سالماعىن سالعان اۋىر جۇك.
جان ۆالجان ونى ەسىنەن تاندىردى. عۇمىر بويى تىرەك بولىپ كەلە جاتقان كۇللى قاعيداتى مىنا ادامنىڭ الدىندا تاس-تالقان بولدى. جان ۆالجاننىڭ جاۆەرگە كورسەتكەن جومارت جاندىلىعى مەن مارتتىگى ونى بىلق ەتكىزبەدى. جان ۆالجاننىڭ ول جالعان، جاساندى، ەسەرلىك ساناعان بۇرىنعى قارەكەت-قىلىقتارى ەندى بار بولمىسىمەن جارىققا شىقتى. جان ۆالجاننىڭ تۋ سىرتىنان مادلەننىڭ بەينەسى كوتەرىلدى، بىرىنە ءبىرى جاناسا كەلە وسى ەكى بەت ءپىشىن تۇتاسىپ ءبىر عانا جارقىن مەيىربان جۇزگە اينالدى. جاۆەر ءوز جۇرەگىنە جول بەرۋگە بولمايتىن بىردەڭە — كاتورجاننىڭ الدىندا باس يۋ سياقتى بىردەڭە جاسىرىن كىرىپ العانىن سەزدى. اباقتىلىق پەندەگە قۇرمەت كورسەتۋ اقىلعا سىيا ما ءوزى؟ تولقىعاننان ونىڭ تۇلا بويى دىرىلدەپ، ءوزىن ءوزى ۇستاي المادى. ول قانشا قاسارىپ قارسىلاسقانمەن دە، جۇرەگىنىڭ تەرەڭىندە الاستالعاننىڭ پاراسات-پايىمىنىڭ ارتىقشىلىعىن مويىنداۋىنا تۋرا ەلدى. بۇل تىپتەن توزگىسىز ەدى.
جانى ىزگى جاۋىز، اقكوڭىل، كەڭپەيىل، موماقان كاتورجان جىلاعاندا جۇباتىپ، قينالعاندا كومەكتەسىپ، جاماندىققا جاقسىلىق جاساپ، جەككورەتىندەرىنىڭ قىلىعىن كەشىرىپ، كەك الۋدىڭ ورنىنا اياۋشىلىق كورسەتەدى، دۇشپانىن ولتىرگەننەن گورى ءوزىنىڭ ولگەنىن ارتىق ساناپ، قورلاعان ادامنىڭ ءوزىن قۇتقاردى — جۇرتقا تەك جاقسىلىق تىلەيتىن مۇنداي كىسىنى قالاي قىلمىسكەر دەرسىڭ، ول ادامنان گورى پەرىشتەگە جاقىن پەندە. جاۆەر اقىرى بۇل جارىق جالعاندا ونداي عاجايىپتار بولاتىنىن مويىندادى.
ودان ءارى بۇلاي بارا بەرمەۋگە ءتيىس.
راس، جاۆەر بۇل ازىرەيىلدىڭ، ۇجدانسىز پەرىشتەنىڭ، جەكسۇرىن باتىردىڭ ىرقىنا كۇرەسسىز بەرىلگەن جوق، تاڭدانا وتىرىپ، زىعىردانى قايناپ قارسىلاستى. جان ۆالجانمەن كۇيمەدە وڭاشا كەلە جاتىپ ونىڭ بويىندا قانشا رەت زاڭدىلىق جولبارىسى باس كوتەرىپ ىرىلدادى دەسەڭشى! قانشا رەت جان ۆالجاندى تارپا باس سالىپ ءبۇرىپ، باسقاشا ايتقاندا تۇتقىنداۋعا وقتالدى ەمەس پە؟ شىنىندا دا ودان وڭايى جوق ەدى عوي. العاشقى كەزدەسكەن قاراۋىل كۇزەتىنە: "مىنە، ءادىل سوتتان جاسىرىنىپ جۇرگەن قاشقىن كاتورجان!" دەپ ايقاي سالسا جەتىپ جاتىر. جاندارمداردى شاقىرىپ: "مىنانى قاماۋعا الىڭدار!" دەسە دە بولادى. سوسىن قارعىس اتقان قاسكۇنەمدى قالدىرىپ، ەشتەڭەسىنە ارالاسپاي، ەشتەڭە بىلمەگەندەي بولىپ تايىپ تۇر. ويتكەنى بۇل ادام زاڭدىلىقتىڭ ومىرلىك تۇتقىنى، مەيلى زاڭ وعان نە ىستەسە ونى ىستەسىن. ودان ارتىق قانداي ادىلدىك بولۋى كەرەك؟ وسىنىڭ ءبارىن جاۆەر وزىنە ءوزى ىشتەي ايتتى؛ وعان قوسا ءتىپتى قيمىلعا كوشىپ، قۇرباندىعىن باس سالعىسى دا كەلدى؛ ول جولى دا، ءقازىر دە ونى ىستەۋگە ءداتى بارمادى، جان ۆالجاننىڭ جاعاسىنان العالى قولىن كوتەرە بەرسە-اق سىلق ءتۇسىپ كەتەدى؛ ءدال ءبىر قورعاسىن قۇيىپ قويعان سەكىلدى، ال ساناسىنىڭ ءتۇۋ تەرەڭىندە وعان "جارايدى! ءوز قۇتقارۋشىڭدى ۇستاپ بەر. سوسىن پونتيي پيلات قۇساپ سۋ قۇيعان ىدىس العىزىپ، تىرناقتارىڭدى جۋ" دەپ ايقايلاعان وعاش ءۇن شىققانداي بولادى.
سودان ونىڭ ويلارى وزىنە اۋىپ، جان ۆالجاننىڭ اسقاق بەينەسىنىڭ قاسىندا جاۆەر ءوزىن جانى كۇيكى بەيشارا رەتىندە كوردى.
ونىڭ جارىلقاۋشىسى كاتورجان بولدى.
شىنتۋايتتاپ كەلگەندە ول كىسىگە مۇنىڭ ءومىرىن ساقتاپ قال دەپ رۇقسات بەرگەن كىم؟ ونىڭ بارريكادادا-اق ءولىپ كەتۋگە حاقىسى بار ەدى عوي. سول قۇقىعىن سوندا پايدالانۋى كەرەك ەدى عوي. باسقا دا كوتەرىلىسشىلەردى شاقىرىپ، شامىنا تيسە بولدى، تاباندا اتىپ تاستايدى. سولاي جاساعاندا دۇرىس بولماس پا ەدى!
بارىنەن بۇرىن ەڭ اۋىر ازاپ وزىنە دەگەن سەنىمنەن ايىرىلۋى بولىپ تۇر. ول جانە اياعىنىڭ استىنداعى تىرەگىنەن ايىرىلدى. زاڭنىڭ اساتاياعىنان قولىندا قالعانى ونىڭ سىنىعى عانا. ونىڭ جان دۇنيەسىندە پاراسات توڭكەرىسى بولدى، بۇل بۇعان دەيىنگى قيمىل-قارەكەتىنىڭ ولشەمى بولىپ كەلگەن قۇقىق سانادان مۇلدەم وزگەشە. بۇرىنعى قۇندىلىقتار شەڭبەرىنەن شىقپاي قالىپ قويۋ وعان جەتكىلىكسىز كورىندى. كۇتپەگەن وقيعالاردىڭ قاراقۇرىمى قورشاپ الىپ، قۇلىنا اينالدىرىپ جىبەرگەن سياقتى. ونىڭ جان جۇرەگىندە جاڭا الەم اشىلدى؛ قابىلدانىپ، ماراپاتتالعان ەسىركەۋشىلىك، ىزگىلىك، جانكەشتىلىك، توزىمدىلىك، جاناشىرلىقتىڭ قاتىگەزدىكتى جەڭۋى، جاقسىلىق تىلەۋ، ۇكىمدى بۇزۋ، سوتتالعانعا كەشىرىم جاساۋ، ءادىل سوتتىڭ كوزىندەگى جاس، ادام ادىلدىگىنە قاراما-قارسى ءباز-بىر قول جەتپەيتىن قۇدايى ادىلەت جاڭا الەمگە ءتان جاڭعىرۋلار. ول قاراڭعى تۇنەكتەن بەلگىسىز ءبىر كارلى كۇننىڭ شىققانىن كورىپ، كوزى قارىقتى ءھام شوشىندى. ۇكى قىراننىڭ كوزىمەن كورۋگە ءتيىس بولدى.
ول وزىنە ءوزى تاعى مىنانى ايتتى: راس، ەرەكشەلىك دەگەن بولادى، بيلىك تە قاتەلەسۋى مۇمكىن، كەيبىر قۇبىلىستاردىڭ الدىندا زاڭ-جوباڭنىڭ ءوزى تۇيىققا تىرەلەدى، زاڭدار جيناعىنا ومىردە باردىڭ ءبارى سىيا بەرمەيدى، سوندىقتان كۇتپەگەنگە باعىنۋعا تۋرا كەلەدى، كاتورجاننىڭ جارىلقاۋشىسى شەنەۋنىكتىڭ جارىلقاۋشىسىنا اۋ قۇرۋى مۇمكىن، قۇبىجىق دەگەنىڭنىڭ ءوزى قۇدايىلىق بولىپ ورالۋى ىقتيمال، ءومىردىڭ وسىنداي دا تۇزاق جوسپارى بولادى ەكەن، ءوزىم دە ويلاماعان جەردەن سونىڭ قاقپانىنا ءتۇسىپ قالدىم، دەپ ويلادى ول تورىعىپ.
ول جاقسىلىقتىڭ بار ەكەنىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. كاتورجان قايىرىمدى، جاقسى كىسى بولىپ شىقتى. مال قۇلاعى ساڭىراۋ، الگىندە ونىڭ ءوزى دە جاقسىلىق جاسادى.
دەمەك، ول ءوز ابىرويىن ءوزى توكتى. ول ءوزىن ءوزى وسىلاي شوشىتتى. جاۆەردىڭ مۇراتى ءىلتيپاتتى، ىزگى جاندى، اسقاق رۋحتى، ادامگەرشىلىكتى بولۋ ەمەس، مۇلتىكسىز بولۋ. مىنە، ەندى تەرىس قىلىق جاسادى.
بۇعان ول قالاي باردى؟ مۇنىڭ ءوزى قالاي بولدى؟ وعان ونىڭ ءوزى دە جاۋاپ بەرە المايدى. ول ەكى قولىمەن بىردەي سىعىمداپ باسىن قىستى، ءبىراق قانشا ويلانسا دا، ەشتەڭە ۇعىندىرىپ جارىتار ەمەس.
البەتتە، ول جان ۆالجاندى ءادىل سوتتىڭ قولىنا بەرۋگە وقتالعان، ويتكەنى ول سونىڭ تۇتقىنى بولاتىن، ال بۇل ق ۇلى بولاتىن. جان ۆالجان قولىنا تۇسكەننەن بەرى ىشتەي ونى بوساتىپ جىبەرگىسى كەلەتىنىن بىردە-بىر رەت مويىنداعان جوق. بەينەبىر قولى وز-وزىنەن اشىلىپ، تۇتقىندى ۋىسىنان شىعارىپ العان سەكىلدى.
جاندى ورتەپ، ازاپقا سالار وسىنداي جۇمباقتار تىپتەن كوپ. ول وزىنە ءوزى سۇراق قويىپ، وعان ءوزى جاۋاپ بەردى. ءبىراق جاۋابى زارەسىن ۇشىردى. "مىناۋ كاتورجاننىڭ، مىناۋ ەسۋاستىڭ قولىنا تۇسكەنىمدە، ول مەنەن قالايشا كەك المادى؟" — دەپ سۇراق قويدى ول وزىنە. ونىڭ مەنى ءولتىرىپ جىبەرۋىنە ابدەن بولاتىن ەدى عوي، ويتكەنى مەن ونىڭ ءتۇپ ىزىنە ءتۇسىپ، قىر سوڭىنان قالمادىم، ول ءتىپتى كەك قايتارعىسى كەلمەگەن كۇننىڭ وزىندە، ءوزى ءتىرى قالۋى ءۇشىن دە مەنىڭ كوزىمدى قۇرتۋى كەرەك ەمەس پە ەدى، ال مەنى اياپ، ءومىر سىيلاعاندا ول نە ۇتتى؟ بورىشىن وتەدى مە؟ جوق. ول ۇلكەن ادامگەرشىلىك جاسادى. ال مەن ونى اياعاندا نە ءبىتىردىم؟ ءوز بورىشىمدى وتەدىم بە؟ جوق. ۇلكەن ازاماتتىق كورسەتتىم. دەمەك، بورىشتى وتەۋدەن دە زور ءبىر پارىز بولادى ەكەن". وسى ارادا ول ابدىراپ قالىپ، رۋحاني تەپە-تەڭدىگىنەن ايىرىلدى؛ بەزبەننىڭ ءبىر باسى قۇزعا قۇلاپ، ەكىنشىسى اسپانعا ءبىر-اق شىعادى، ال جوعارىدا نە بولىپ جاتقانى تومەندەگىدەن بەتەر زارەسىن اپ، ۇرەيىن ۇشىرادى. ول استە ۆولتەريان دا، فيلوسوف تا، ءدىنسىز دە ەمەس، قايتا ول رەسمي دىنگە قۇرمەت سەزىممەن، اسقارالى رۋحپەن قارادى، ءبىراق ونى الەۋمەتتىك تۇتاستىقتىڭ شەشۋشى تەتىگى ساناعان جوق؛ قالىپتاسقان ءتارتىپ ونىڭ بىردەن-بىر قاعيداتى بولدى دا، سونىمەن قاناعاتتاندى، ساليقالى كىسى بوپ، شەنەۋنىك قاتارىنا قوسىلعالى ول كۇللى ءدىني سەزىمىن پوليسياعا بەرىپ، تىڭشى، جانسىز بولىپ قىزمەت اتقاردى — ءبىز مۇنى ەشقانداي وسپاقسىز شىن كوڭىلدەن ايتىپ تۇرمىز، نەسى بار، تىڭشى دا پوپ سياقتى قىزمەت. ول ءوزىنىڭ باستىعى جيسكە مىرزانى بىلەدى، باسقا باستىق تۋرالى، ءتىپتى قۇداي-تاعالانىڭ ءوزىن دە ويلاپ كورگەن ەمەس.
ويدا جوقتا ول سول جاڭا قوجانى — قۇدايدى ەسكە الىپ ابىگەرگە ءتۇستى، ساسايىن دەدى.
كۇتپەگەن جەردەن قۇدايمەن بەتپە-بەت كەلىپ قاپ قاتتى ابىرجىدى؛ مۇنداي ءامىرشىنىڭ الدىندا ءوزىن قالاي ۇستاۋى كەرەك؛ ونىڭ بىلەتىنى باعىنىشتى باستىقتىڭ ايتقانىن قاشاندا بۇلجىتپاي ورىنداۋى كەرەك، تىڭداماۋعا، تەرىسكە شىعارۋعا، قارسى پىكىر ايتۋعا حاقىسى جوق، كوزسىز دە ءسوزسىز كونۋى كەرەك، ورىنداۋعا كەلمەيتىن تىم ورەسكەل بۇيرىق بولسا، ودان قۇتىلۋدىڭ جالعىز-اق جولى — وتستاۆكاعا كەتۋ.
ال قۇدايدان قالاي وتستاۆكا سۇرايدى؟
وندا نە بولسا، و بولسىن، جاۆەر قالعانىنىڭ ءبارىن تۇمشالاپ تۇرعان ءوزى ءۇشىن ورەسكەل ءجايتقا، جاڭا عانا اۋىر قىلمىس جاساعانىنا ورالدى. ول بارىپ تۇرعان بۇزىقتى، قاشقىن كاتورجاندى ۇستاماي، ەركىنە قويا بەردى. ول زاڭ وكىلدەرىنەن قۇقىق بويىنشا سولارعا تيەسىلى ادامدى ۇرلاپ اكەتىپ وتىر. ول شىنىندا دا وسىلاي جاسادى. ول ءوزىن ءوزى تانىماي، تۇسىنبەي قويدى. مۇنداي قىلىققا بارۋىنىڭ سەبەبى ونىڭ وزىنەن بولدى دا، سونى ويلاۋدان عانا باسى اينالدى. ءدال وسى ساتكە دەيىن ول ىمىراسىز ادالدىقتى تۋعىزاتىن سوقىر سەنىممەن ءومىر ءسۇرىپ كەلدى. ول تابىنعاننىڭ ءبارىنىڭ دە ك ۇلى كوككە ۇشتى. جەك كورەتىن اقيقاتى قىر سوڭىنان قالماي-اق قويدى. قازىردەن باستاپ باسقا ادام بولۋعا تۋرا كەلەدى. ساناسىنان ءبازبىر شەلدى سىلىپ تاستاعانداي اقىلعا قونبايتىن ازاپتى باستان كەشتى. ونىڭ كوڭىل كوزى اشىلىپ، كورگىسى كەلمەيتىندى كوردى. ەشكىمگە دە كەرەكسىز بولىپ دالادا قالعانداي، وتكەنىنەن تامىرىمەن جۇلىنىپ، قىزمەتىنەن الىنعانداي، تۇقىمى تۇزداي قۇرتىلعانداي سەزدى. ومىرىندە ەشقانداي ءمان-ماعىنا قالمادى.
تەبىرەنىپ تولقۋ دەگەن قانداي سۇمدىق جاعداي!
تاس بولساڭ دا كۇمانداناسىڭ. زاڭ بەكىتكەن ۇلگى بويىنشا ءبىر كەسەكتەن قۇيىلعان جازالاۋ ءمۇسىنى بولساڭ دا كەنەت كولا كەۋدەڭدە وزىڭە باعىنبايتىن ەسسىز جۇرەك سياقتى بىردەڭە بارىن سەزىنەسىڭ. عۇمىر بويى جاقسىلىق جاساۋ زاۋال دەپ ساناڭا قۇيىپ كەلگەندە جاقسىلىققا جاقسىلىقپەن جاۋاپ بەرۋگە دەيىن جەتۋ قالاي بولعانى! كۇزەت ءيتى بولا تۇرىپ بوتەن بىرەۋگە قۇيرىعىن بۇلعاڭداتقانى قالاي! مۇز بولا تۇرىپ ەرىپ جۇرە بەرۋ مە بۇل! جانسىز تىستەۋىكتىڭ جاندى قولعا اينالۋى وسى دا! جۇمىلعان جۇدىرىعىڭ كەنەت اشىلىپ كەتىپ، ۇستاعان ولجاڭدى ۋىسىڭنان شىعارىپ الۋ — قۇلدىراعاننىڭ كوكەسى!
جەبە-كىسى جولدان تايىپ، كەرى ۇشتى!
كۇناسىزدىكتىڭ ءوزى دە كۇناسىز ەمەس ەكەنىن، قاعيداتقا دا قاتەلىكتەر كىرىپ كەتەتىنىن، زاڭدار جيناعىندا ءبارى تۇگەل ايتىلماعانىن، قوعامدىق قۇرىلىستىڭ كەمەلدەنبەگەنىن، بيلىكتىڭ دە ابىرجىپ تۇرعانىن، مىزعىمايدى دەگەننىڭ دە تالقاندالاتىنىن، قازىلار دا كادىمگى پەندەلەر، زاڭنىڭ دا الداناتىنىن، تريبۋنالدىڭ قاتەلەسەتىنىن ونىڭ مويىنداۋىنا تۋرا كەلدى. مىزعىماس قاتقىل اسپان ايدىنىنىڭ كوگىلدىر اينەگىنەن جارىقشاق كورىندى.
جاۆەردىڭ جان-جۇرەگىندە، بىربەت ار-وجدانىندا نە بولعانىن فامپۋداعى جول اپاتىمەن سالىستىرۋعا كەلەدى، ونىڭ كوڭىلى رەلسىنەن اۋىپ كەتكەندەي، تۋرا جولمەن اعىپ كەلە جاتقان ادالدىعى تاڭىرمەن قاقتىعىسىپ، بىت-شىتى شىقتى. قوعامدىق ءتارتىپتىڭ ءماشينيسى، بيلىكتىڭ قازانشىسى سوقىر تەمىر اتتى ەرتتەپ ءمىنىپ، ءبىر-اق باعىتتا قۇيعىتىپ كەلە جاتىر ەدى جارىق نۇرمەن ەردەن اۋىپ تۇسكەندەي بولدى. وزگەرمەيتىن، تۇپ-تۋرا، دالمە-دال، گەومەتريالىق سىزىعى دۇرىس، قىلاۋسىز باعىنىستى نارسە دە وز-وزىنەن وزگەرەدى ەكەن-اۋ! سوندا لوكوموتيۆ ءۇشىن داماسكىگە دە جول تارتىلعانى ما؟
ادامنىڭ قۇدايى — شىنايى ار-وجدانى ول جالعان ۇياتتى سەرپىپ تاستايدى، جالىننىڭ سونۋىنە جول بەرمەيدى، ساۋلەگە كۇندى ۇمىتتىرمايدى، جاندى شىنايى اقيقاتتى تاپ بوپ قالعان جالعان شىندىقتان اجىراتا بىلۋگە باۋليدى — مىنە، بۇل ادامگەرشىلىكتىڭ باستاۋ كوزى، جۇرەكتىڭ سەمبەس ءۇيى، بۇل قايران قالارلىق عاجايىپ، بالكىم كوكىرەكتەگى قىمبات قازىنانىڭ ەڭ تاماشاسى دا سول بولار. ءبىراق سونى جاۆەر ءتۇسىندى مە؟ باعاسىنا جەتە ءبىلدى مە؟ ول جونىندە وزىنە ەسەپ بەردى مە؟ زايىرى، ونىڭ ەشقايسىسى دا بولعان جوق. ءبىراق ول باس سۇيەگىنىڭ قول جەتپەيتىن ايقىندىقتىڭ قىسىمىنان سىنىپ بارا جاتقانىن سەزدى.
ول قۇدايعا جالبارىنعان جوق، عاجايىپ كوردى دە سونىڭ قۇربانى بولدى. زىعىردانى قايناي تۇرا باعىندى. وسىنىڭ بار-بارىنەن ول ءومىر ءسۇرۋدىڭ مۇمكىن ەمەسىن كوردى. وعان تىنىسى عۇمىر بويى تارىلعانداي كورىندى.
ءوزى بىلمەيتىن بىردەڭەنىڭ توبەسىنەن ءتونىپ تۇرعانى وعان ۇيرەنشىكتى ەمەس ەدى.
كۇنى وسى ۋاقىتقا دەيىن ودان جوعارى تۇرعاننىڭ ءبارى جانارىنا ماپ-مايدا، تەپ-تەگىس، ءموپ-مولدىر ءارى قاراپايىم بولىپ كورىنەتىن؛ وندا تۇسىنىكسىز، كۇڭگىرت ەشتەڭە بولمايتىن، ءبارى ناقتى، تارتىپكە كەلتىرىلگەن، كەلىسىلگەن، ايقىن دا انىق، بەلگىلى دە شەكتەۋلى، تاپ-تۇيناقتاي بولۋشى ەدى، بارلىعى الدىن الا بولجانعان، بيلىك دەگەنىڭ بۇرالاڭ-بۇرماسى، قۇلاماسى جوق تاقتايداي تەگىستىگىنەن دە باس اينالدىرمايتىن. جاۆەرگە كورمەگەنىن تەك تومەننەن، شىڭىراۋداعىلاردان كورۋگە تۋرا كەلگەن. زاڭسىزدىق، كەزدەيسوقتىق، تارتىپسىزدىك، اپىر-توپىر، قۇزعا قۇلاۋ — تومەنگى تاراپتىڭ، بۇلىكشىلەردىڭ، قانىشەرلەردىڭ، الاستالعانداردىڭ ەنشىسى بولاتىن. ەندى ءوزى شالقاسىنان قۇلاعاندا جاۆەر بۇرىن كورمەگەنىن كورىپ، زارەسى ۇشتى؛ شىڭىراۋ ءتۇۋ توبەدەن قۇشاق جايدى.
سوندا بۇل نە؟ بارلىعى استان-كەستەڭى شىعىپ توڭكەرىلىپ قالعانى ما، ول دۇرىس ويدان تۇبەگەيلى جاڭىلدى. ەندى نەگە ارقا سۇيەۋگە بولادى؟ ول سەنگەننىڭ ءبارى قيراپ بارادى!
نە بولدى؟ جانى جومارت ءباز-بىر سالت باس، ساباۋ قامشىلى الاستالعان قوعامدىق قۇرىلىستىڭ وسال تۇسىن تاپقانى ما؟ سوندا قالاي؟ زاڭنىڭ ادال قىزمەتكەرى ەكى قىلمىستىڭ اراسىنان بىرەۋىن تاڭداۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىر: قىلمىسكەردى قويا بەرۋ — قىلمىس، ال زاڭسىز تۇتقىنداۋ جانە قىلمىس. دەمەك، شەنەۋنىككە مەملەكەت بەرگەن جارعىدا ءبارى بىردەي ەسكەرىلمەگەن. دەمەك، بورىش جولىندا تىعىرىققا تىرەر تۇيىقتار دا بار. بۇل نە ءوزى؟ قالايشا بۇلاي بولا بەرمەك؟ قالايشا ايىپتاۋدىڭ اۋىرلىعىنان بەلى بۇگىلگەن بۇرىنعى بانديت ەڭسەسىن تىكتەپ، يىعىن كەرۋى كەرەك، قالايشا دۇرىستىق سونىڭ جاعىندا بولۋعا ءتيىس؟ وسىعان ءوزى سەنۋگە بولا ما؟ زاڭنىڭ كەشىرىم سۇراپ مىڭگىرلەپ قىلمىسكەردىڭ الدىنا بۇگەجەكتەپ قايتاتىن جاعدايى قالايشا بولماق؟
ءيا، سونداي عالامات بولدى! جانە جاۆەر ونى ءوزى كوردى. جانە جاۆەر ونى ءوزى سەزىندى. ونى جوققا شىعارۋدىڭ ورنىنا وعان ءوزى قاتىستى. شىندىق وسى. جاعدايدىڭ ءدال وسىنداي كەلەڭسىزدىككە بارۋى سۇمدىق!
ەگەر دەرەك دەگەن ءوز مەگزەگەنىن ورىنداسا، وندا ول زاڭدى تەك بەكىتە تۇسەر ەدى، ءبىراق دەرەكتەردى ءتاڭىردىڭ ءوزى جىبەرەدى. سوندا ءبىزدىڭ زامانىمىزدا انارحيانىڭ ءوزى دە جوعارىدان تۇسكەنى مە؟
سونىمەن، سارىۋايىمدا، مازاسىز تۇسىنبەستىكتە، بۇرمالانعان بەينەدە ونىڭ جاعدايىن جەڭىلدەتىپ، جاقسارتۋعا ءتيىستىنىڭ ءبارى ءىزىم-قايىم بولدى؛ قوعام دا، ادامزات تا اسپان الەمى دە ونىڭ كوزىنە قارابايىر، قورقىنىشتى رەڭكتە كورىندى. دەمەك، جازالاۋلار جۇيەسى، شىعارىلعان شەشىم، زاڭنىڭ بۇلتارتپاس كۇشى، جوعارعى سوتتىڭ ۇكىمى، ماگيستراتۋرا، ۇكىمەت، تەرگەۋ مەن جازالاۋ شارالارى، رەسمي اقىلگويلىك، زاڭنىڭ قاتەلەسپەيتىندىگى، بيلىكتىڭ ارنالارى، بارلىق ساياسي جانە ازاماتتىق قاۋىپسىزدىك ءتانتى قاعيداتتار، جوعارعى بيلىك، ءادىل سوت، زاڭ قيسىنى، قوعامنىڭ ۇستىندارى، جاتپاي مويىندالعان اقيقات — ءبار-بارى كۇل-قوقىر، قيراتىندىلار ۇيمەسى، ءتۇپسىز بىلىق. ءتارتىپ ساقشىسى، پوليسيانىڭ ىمىراسىز قىزمەتشىسى، قوعام كۇزەتىندە تىڭشى بەينەسىندە تۇرعان قۇدىرەت جاۆەردىڭ ءوزى ك ۇلى كوككە ۇشىپ جەر بولدى ەمەس پە! ال بۇل كۇل-قوقىردىڭ توبەسىندە اينالا شاپاق شاشىپ، تۇتقىن قالپاعىن كيگەن ادام اسقاق قارايدى. ونىڭ جان-جۇيكەسى، مىنە، وسىنداي كۇيزەلىسكە ۇشىرادى، مىنە قانداي سۇمدىق ەلەس ونىڭ جان-جۇرەگىن سىزداتتى.
ەندى وسىنى كوتەرۋگە بولا ما ءوزى؟
الدا-جالدا بارلىعى وسىنداي بولسا، ونىڭ جاعدايى شەتىن. ودان شىعۋدىڭ ەكى-اق جولى بار. ءبىرى — جەدەل جان ۆالجانعا ورالىپ، قاشقىن كاتورجاندى دەرەۋ تۇرمەگە تىعۋ. ەكىنشى جول...
جاۆەر كوپىردەن ءتۇستى دە، بۇل جولى باسىن اسقاق كوتەرىپ، بەرىك قاداممەن شاتلە الاڭىنىڭ بۇرىشىنداعى فوناردىڭ استىندا تۇرعان پوليسيا كۇزەتىنە بەت الدى.
جاقىن كەلىپ، تەرەزەدەن كەزەكشى سەرجانتتى كوردى دە، ىشكە كىردى. پوليسەيلەر ءبىرىن-بىرى بىردەن تانيدى، قاراۋىل ءۇيىنىڭ ەسىگىن يتەرۋىنەن-اق بىلەدى. جاۆەر ءوزىنىڭ اتىن اتاپ، سەرجانتقا بيلەتىن كورسەتىپ، شىراق جانىپ تۇرعان ۇستەلگە بارىپ وتىردى. ۇستەلدىڭ ۇستىندە قورعاسىن سياساۋىت تۇر، قالام مەن قاعاز جاتىر، شاماسى ولار تۇنگى قاراۋىلدارعا جازباشا نۇسقاۋ بەرۋگە نەمەسە حاتتاما تولتىرۋعا قاجەت بولسا كەرەك.
جانىندا وزگەرمەيتىن سابان ورىندىعى بار مۇنداي ۇستەل قالىپتاسقان ادەت بويىنشا بارلىق پوليسيا كۇزەتتەرىندە بار، وعان شامشات اعاشىنان ويىپ جاسالعان ۇنتاق تولى تاباقشا مەن حاتتى جەلىمدەپ جابۋعا كەرەك قىزىل جيەكتى قاتىرعى قوراپشا ءسان بەرىپ تۇرادى، بۇل ۇستەل — كەڭسە ءستيلىنىڭ تومەنگى ساتىسى. رەسمي ارىزدار نەگىزىنەن وسىدان جىبەرىلەدى.
جاۆەر قاۋىرسىن قالام مەن ءبىر پاراق قاعاز الىپ جازا باستادى. سونداعى ونىڭ جازعانى، مىنە، مىناۋ:
"پوليسيا قىزمەتىنىڭ پايداسى ءۇشىن بىرنەشە ەسكەرتپەلەر:
بىرىنشىدەن، پرەفەكت مىرزانىڭ تومەندەگىلەردى وقىپ شىعۋىن سۇرايمىن؛
ەكىنشىدەن، تەرگەۋدەن كەيىن تۇتقىندار ولاردى ءتىنتىپ بولعانشا جالاڭاياق تۇرادى. كوپشىلىگى تۇرمەگە ورالعان سوڭ جوتەلە باستايدى. بۇدان ەمدەلۋگە قىرۋار شىعىن شىعادى؛
ۇشىنشىدەن، اگەنتتەردىڭ اۋىسۋىنا وراي جەكەلەگەن ۋچاسكەلەردە قاداعالاۋ جاقسى جولعا قويىلعان؛ الايدا ايرىقشا ماڭىزدى جاعدايدا ەكى اگەنتتىڭ بىر-بىرىنەن كوز جازباعانى دۇرىس بولار ەدى، ەگەر بىرەۋى ءباز-بىر سەبەپپەن قىراعىلىعىن السىرەتىپ السا، ەكىنشىسى ونى قاداعالاپ، قاجەت بولسا ورنىنا تۇرادى.
تورتىنشىدەن، نەگە ەكەنى تۇسىنىكسىز، مادلونەت تۇرمەسىندە ايرىقشا اكىممەن تۇتقىنداردىڭ ورىندىعى بولۋىنا ءتىپتى اقىسىن تولەسە دە تىيىم سالىنعان.
بەسىنشىدەن، مادلونەت تۇرمەسىندە ءمازىرحانا ەكى-اق كوپىر-اعاشپەن قورشالعان، مۇنىڭ ءوزى تۇتقىنداردىڭ بۋفەتشى ايەلدىڭ قولىنا جارماسۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزعان.
التىنشىدان، "ايقايشىلار" اتالاتىن تۇتقىندار قابىلداۋ بولمەسىنە باسقا تۇتقىنداردى شاقىرعاندا ءارقايسىنان ەكى سۋ تالاپ ەتەدى، ول الگىلەردىڭ ءاتى-جونىن دۇرىستاپ ايتقانى ءۇشىن الاتىن اقىسى.
جەتىنشىدەن، توقىما شەبەرحاناسىندا ءاربىر سەلەۋ كەتكەن ءجىپ ءۇشىن تۇتقىننان ون سۋ ءوندىرىپ الادى، مۇنىڭ ءوزى مەردىگەردىڭ تاراپىنان قىزمەت بابىن پايدالانۋ بولىپ تابىلادى، ودان ماتانىڭ ساپاسىنا نۇقسان كەلىپ جاتقان جوق.
سەگىزىنشىدەن، فورس تۇرمەسىنە كەلۋشىلەردىڭ قاسيەتتى ەگيپەتتىك ماريا جەتىمحاناسىنىڭ قابىلداۋ بولمەسىنە بارعاندا كىشكەنتاي قىلمىسكەرلەردىڭ اۋلاسىن باسىپ وتەدى، مۇندايعا جول بەرۋگە بولمايدى.
توعىزىنشىدان، جاندارمدار كۇن سايىن پرەفەكتۋرا اۋلاسىندا ايىپتالۋشىلاردان قالاي جاۋاپ العانى جايىندا اڭگىمەلەپ تۇرادى. جاندارم كىناراتسىز بولۋى كەرەك، ونىڭ تەرگەۋشى كابينەتىندە ەستىگەنىن سامبىرلاپ ايتىپ تۇرعانى ءجون ەمەس، ول ەلەۋلى تەرىس قىلىق.
ونىنشىدان، انري حانىم — ادال ايەل جانە ءمازىرحاناسىن مۇقيات تازا ۇستايدى، الايدا ايەلگە ون ءبىرىنشى كامەرانىڭ ماڭىندا قاقپاشى بوپ تۇرۋ جارامايدى. ۇلگىلى مەكەمە رەتىندە بۇل كونسەرجەري تۇرمەسىنە جاراسپايدى، لايىقسىز".
جاۆەر بۇل جولداردى ءوزىنىڭ بىركەلكى، ادەتتەگى مۇقيات جازۋىمەن بىردە-بىر ءۇتىردى ۇمىت قالدىرماي قاعازعا ءتۇسىردى. تومەنگە سوڭعى جولدان كەيىن ول قول قويدى:
"1ء-شى سىنىپتى ينسپەكتور جاۆەر.
شاتلەدەگى پوليسيا كۇزەتى.
1832 جىلعى 7 ماۋسىم،
تۇنگى ساعات بىرلەر شاماسى.
جاۆەر قاعازدىڭ سياسىن قۇرعاتىپ، حات تۇرىندە بۇكتەپ، جەلىمدەپ، ەكىنشى جاعىنا "اكىمشىلىككە حابارلاما" دەپ جازىپ ۇستەلدىڭ ۇستىنە قويدى دا، بولمەدەن شىقتى. اينەكتەلگەن تورتەمىرلى ەسىك ارتىنان تارس جابىلدى.
ول شاتلە الاڭىن قايتا كەسىپ ءوتىپ، جاعالاۋعا جەتتى، اۆتوماتتى دالدىكپەن وسىدان جارتى ساعات بۇرىن كەتكەن جەرىنە جەتىپ، باياعى قالپىمەن تاسقازىقتى شىنتاقتاپ تۇرا قالدى. ءتىپتى ول ورنىنان قوزعالماعان بوپ كورىنۋى دە مۇمكىن.
ءتۇن مۇلدەم قاراڭعى بولاتىن. ءتۇن ورتاسى اۋعاندا وسىلاي بولاتىن ادەتى دە عوي. بۇلت پەردەسى جۇلدىزداردى جاسىرىپ تۇر. اسپاندى قاپاس كۇڭگىرت مۇنار تورلاپ العان. سيتە ورامىندا بىردە-بىر ۇيدەن وت جىلتىرامايدى؛ وتكەن-كەتكەن دە جوق، تاياۋ كوشەلەر مەن بۇكىل جاعالاۋ بوس؛ پاريج قۇدايانا سوبورى مەن ءادىل سوت سارايى ءتۇننىڭ ءوز سيپاتى سياقتى. فونار تىرەۋ باعاندارعا قىزعىلت ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ تۇر. كوپىرلەردىڭ سۇلباسى الىستان بىرىنەن كەيىن ءبىرى ءتىزىلىپ ءيىلىپ تۇر. وزەن جاڭبىر سۋىمەن كوپىرشىپ دولدانا اعىپ جاتىر.
جاۆەر تاسقازىعىن شىنتاقتاپ تۇرعان ورىن، بۇرىن ايتىلعانداي، تۋرا سەنانىڭ سارقىراما ءيىرىمىنىڭ تۇسى بولاتىن، كادىمگى سۋدىڭ بۇرق-سارق ەتىپ، ءجۇز بۇكتەلىپ، مىڭ ءيىرىلىپ بۋىرقانىپ جاتاتىن جەرى.
باسىن ەڭكەيتىپ جاۆەر تومەنگە كوز تاستادى. كادىمگى قاتىقسىز قارا سۋعا قارادى. ەشتەڭەنى ايىرىپ بولاتىن ەمەس. سۋ بۋىرقانىپ جاتىر، ءبىراق وزەن كورىنبەيدى. ارا-تۇرا باس اينالار تەرەڭدە اداسقان ءبىر وت ۇشقىنى جىلتىرايدى، جالپى سۋدىڭ كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعى تۇندە قايدان تاباتىنى بەلگىسىز جىلت ەتكەن جارىقتى ۇستاپ الا قوياتىن قاسيەتى بولادى. الايدا ساۋلە شاشقان جىلانداي يرەلەڭدەپ تۇرعان جارىق ءسوندى دە، توڭىرەكتى تۇنەك قايتا باستى. بەينەبىر شەتى، شەگى جوق شەكسىزدىك قانات جايعانداي. تومەندە سۋ، ءتۇپسىز شىڭىراۋ. جاعالاۋدىڭ ءتونىپ تۇرعان تىك قابىرعاسى تۇمانمەن استاسىپ، قاراڭعىدا كورىنبەي كەتىپ، مىناۋ شەكسىزدىككە شۇعىل ۇڭىلەدى.
ەشتەڭە كورىنبەيدى، ءبىراق سالقىنىمەن سۋ، دىمقىل يىسىمەن تاستار وزىنە تارتقانداي. تەرەڭدە تۇپسىزدىكتىڭ كارلى تىنىسى سەزىلەدى. كورگەننەن گورى كوكىرەگىمەن سەزەتىن بۋىرقانعان وزەن، تولقىنداردىڭ اھ ۇرعان گۇرىلى، كوپىر ارقالارىنىڭ جابىرقاۋ سۇلباسى، قارا كەڭىستىككە قول بۇلعايتىن تۇڭعيىق، — ءبار-بارى ونىڭ ۇرەيىن ۇشىردى.
الدەنەشە سوت جاۆەر كوزىن ءتۇن قاقپاسىنىڭ ساڭىلاۋىنا قاداپ قيمىلسىز تۇردى؛ ول قاراعانىن ەمەس، قالاعانىن كورگەندەي قادالىپ قاقشيدى دا قالدى. سۋدىڭ شۋىلى باسىلار ەمەس. كەنەت ول قالپاعىن شەشىپ، تاسقازىققا قويدى. ارادا ءمينوت وتكەنشە الىستان قاراعانعا ەلەس بولىپ كورىنەتىن الىپ قارا كولەڭكە تاسقازىققا بار بويىمەن كوتەرىلدى دە، سەناعا ەڭكەيدى، سوسىن قايتا تىكتەلدى دە ءتۇپسىز تۇڭعيىققا قويدى دا كەتتى، سۋ قاتتى شالپىلدادى، وسىناۋ كۇڭگىرت سۇلبانىڭ سۋ تۇبىنە كەتىپ بارا جاتىپ قالاي دالباسالاعانىن جالعىز-اق قاراڭعى ءتۇن كوردى.
بەسىنشى كىتاپ
ATA مەن نەمەرە
ءبىرىنشى تapay
مىرىش ساقينالى اعاشتى
وقىرمان قايتا كورەدى
ءبىز سيپاتتاعان وقيعادان كەيىن ءبىراز ۋاقىت وتكەندە قادىرمەندى باشكانىڭ ءبىراز تولعانىستاردى باستان كەشۋىنە تۋرا كەلدى.
باشكا — مونفەرمەيلدەن شىققان سول باياعى جول جۇمىسشىسى، ول ءبىزدىڭ وسىناۋ حيكايامىزداعى ەڭ ءبىر قاپالى تاراۋلاردا كەزدەسەدى.
وقىرماننىڭ ەسىندە بولسا، باشكا ءار الۋان ىستەرمەن شۇعىلدانعان، ولاردىڭ ىشىندە كولەڭكەلىلەرى دە بار. ول تاستاردى ۋاتىپ، ۇزىن جولدىڭ بويىندا كىسى دە تونادى. بۇل تاس قاشاۋشى مەن باۋكەسپەنىڭ ءبىر-اق ارمانى بولاتىن، ول مونفەرمەيل ورمانىندا جەرگە قازىپ جاسىرىلعان قازىنانى تابۋ. كۇندەردىڭ كۇنىندە ءبىر اعاشتىڭ تۇبىنەن قازىنانى تاباتىنىنا ول سەندى، وعان دەيىن وتكەن-كەتكەننىڭ قالتاسىن قاعۋدى ەرمەك قىلدى.
الايدا ول ءقازىر ابايلاپ ءجۇر. تاياۋدا عانا قولعا ءتۇسىپ قالىپ، ايتەۋىر سۋ جۇقتىرماي شىقتى. ونىڭ باسقا دا بانديتتەرمەن جوندرەتتىڭ لاشىعىندا ۇستالعانىن بىلەمىز. كەيدە كىسىنىڭ كەسەلى دە وزىنە كومەكتەسەدى، ول ماسكۇنەم ەدى، باشكانى قۇتقارعان سول ماستىعى. ەشكىم دە ونىڭ توناۋشى ەكەنىن، نە تونالۋشى ەكەنىن اجىراتا المادى. توناۋ بولعان كەشتە ونىڭ ەس-تۇسىن بىلمەيتىن ماس ەكەنىن كورىپ، ءىستى قىسقارتقان دا بوساتىپ قويا بەرگەن. ول ەركىندىككە شىعىپ ۇيىقتاۋعا ۇمتىلدى. گانيا مەن لانيانىڭ اراسىنداعى جول ۋچاسكەسىنە ورالىپ، باسشىلاردىڭ باقىلاۋىمەن قازىنا ءۇشىن تاس ۋاتۋعا كىرىستى، قاباعى قابارىپ، الدەنەگە الاڭداپ، سۋ تۇبىنە جىبەرە جازداعان ۇرلىق كاسىپكە ءسال سالقىن قاراعانمەن، ءوزىن قۇتقارىپ قالعان ىشكىلىككە باسىمەن سۇڭگىپ كەتتى.
ءوزىنىڭ شىم شاتىرلى جەرتولەسىنە ورالعان سوڭ باشكانى قاتتى تولعاندىرعان نە بولدى ەكەن دەيسىزدەر عوي؟ ول بىلاي.
بىردە ەرتەڭگىلىك كۇن شىعاردان كوپ بۇرىن ادەتتەگىدەي جۇمىس ورنىنا شىقتى، كەيدە ول ونىڭ تورۋىل ورنى دا. كەلە جاتىپ باشكا قوردانىڭ اراسىنان ءبىر كىسىنى بايقاپ قالدى، ونىڭ جون ارقاسى عانا كورىنگەنمەن، ارا قاشىقتىق اجەپتاۋىر ءارى قارا كولەڭكە بولعانىمەن ول ونشا بەيتانىس سەكىلدى ەمەس. راس، باشكا اششى سۋدى كوبىرەك ىشەدى، ءبىراق اقىلى ايقىن، جادى بەرىك، ال بۇل قۇقىق تارتىبىمەن كەلىسە قويمايتىندار ءۇشىن قاجەتتى قورعانىس قارۋى سياقتى.
"ءتايىرى العىر، مىناۋ شالدى قايدان كوردىم وسى؟" — دەپ سۇرادى ول وزىنەن.
ءبىراق ونىسىنا جاۋاپ قايىرا المادى، ونىڭ تۇلعاسى جادىندا ءبىر بۇلىڭعىر ءىز قالدىرعان بىرەۋدى ەسكە ءتۇسىردى دە تۇردى.
انىقتاي الماعان ۇقساستىقتى ىسىرا تۇرىپ، باشكا ودان ءاpi ويلانىپ، سالىستىرۋعا كىرىستى. كىسىنىڭ بۇل ارانىكى ەمەسى ايقىن. ءداۋ دە بولسا ول باسقا جاقتان كەلگەن. شاماسى جاياۋ كەلسە كەرەك. ويتكەنى مۇنداي ۋاقىتتا بىردە-بىر ديليجانس مونفەرمەيل ورمانى ارقىلى كولىكپەن وتپەيدى. دەمەك، بۇل ءتۇنى بويى جۇرگەن. قايدان كەلدى ەكەن؟ الىستان كەلمەگەن شىعار، سەبەبى ونىڭ ەشقانداي بۋىنشاق-تۇيىنشەگى جوق. دۇرىسى — پاريجدەن كەلگەن بولۋى كەرەك. ال ورماندا ونىڭ نە شارۋاسى بار؟ وسىنداي بەيمەزگىل ۋاقىتتا نە ىستەپ ءجۇر؟ مۇندا وعان نە كەرەك بولدى ەكەن؟
باشكا قازىنا تۋرالى ويلادى. جادىن ءبىر ءسۇزىپ شىعىپ، بۇدان كوپ جىل بۇرىن ءبىر كىسىنى كورگەندە ءوزىن دە وسىنداي مازاسىزدىق مەڭدەپ العانى ەسىنە ءتۇستى. بالكىم مىناۋ ادام سونىڭ ءوزى شىعار!
وسىلاي تولعانىپ، اۋىر ويدان باسى سالبىراپ كەتتى. بۇل تابيعي دا، ءبىراق ابايلاۋعا ونشا كەلىڭكىرەمەيدى. ول باسىن كوتەرىپ العاندا ەشكىم جوق بولىپ شىقتى. بەيتانىس شوققا كىرىپ، تاڭعى تۇماندا عايىپ بولدى.
— ودان ايىرىلىپ قالسام، مەنى سايتان السىن! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى باشكا. — وزگە مە، مىنا مەن بۇل سۇمپايىنىڭ عيباداتحاناسىن تابامىن. ونىڭ تاڭ اتپاي، جارىق تۇسپەي سەرۋەنگە شىعىپ جۇرگەنى تەگىن ەمەس، مۇنىڭ سىرى نەدە ەكەنىن اشپاي قويمايمىن. مەنىڭ ورمانىمدا ءوزىم تاپپاعان قۇپيا بولعان ەمەس.
باشكا ءوزىنىڭ وتكىر قايلاسىن قولعا الدى.
— جەردىڭ جونىن شۇقىلاسام دا، كىسىنىڭ جانىن شىرىلداتسام دا پايداعا وسى اسادى، — دەپ بۇرق ەتتى ول.
ءجىپتىڭ جىپپەن جالعاسقانىنداي، بەيتانىستىڭ ىقتيمال جولىن توپشىلاپ تابۋعا تىرىسقان ول نۋ توعايعا ەندەپ كىردى.
ءجۇز قادامداي جۇرمەي جاتىپ جارقىراي شىققان كۇننىڭ جارىعى وعان كومەككە كەلدى. ءار-ار جەردە قۇمعا تۇسكەن ۇلتاننىڭ ءىزى، جانشىلعان ءشوپ، تاپتالعان بۇتا، تالداردىڭ مايىسقان جىڭىشكە بۇتاقتارى، مايىسسا دا ويانا كەلە قولىن سوزاتىن ارۋداي شىلىك باياۋ تۇزەلىپ قالپىنا كەلە باستاعانى كورىنىپ تۇر، — وسىنىڭ ءبارى العان بەتتىڭ دۇرىستىعىن بىلدىرەدى. ول ىزبەن وسىلاي ۇزاق ءجۇردى، ءبىراق ايىرىلىپ قالدى. ۋاقىت ءوتىپ جاتىر. ورمانعا بويلاي كىرىپ توبەگە كوتەرىلدى. الىس سوقپاقپەن تاڭنان كەلگەن اڭشى گيلەري اۋەنىنە ىسقىرا سالىپ، وعان اعاشقا شىعۋ تۋرالى وي ءتۇسىردى. جاسىنىڭ ءبىرازعا كەلىپ قالعانىنا قاراماستان ول ەپتى ەدى. جاقىن ماڭدا ماڭقيىپ، تيتير مەن باشكاعا لايىق بيىك شامشات اعاشى تۇرعان. باشكا سوعان ورمەلەپ، مۇمكىندىگىنشە جوعارى كوتەرىلدى.
بۇل وتە تاماشا اقىل بولدى. اعاشتارىمەن تۇمسىعى وتپەيتىن قالىڭ جىنىسقا اينالاتىن ورماننىڭ مەڭىرەۋ تۇكپىرىن شولىپ باشكا باعاناعى كىسىنى تاعى دا كوردى.
بايقاپ ۇلگەرمەي، تاعى دا كورىنەۋ كوزگە ايىرىلىپ قالدى.
بەيتانىس شىعىپ، دۇرىسىن ايتقاندا نەداۋىر شالعاي الاڭقايعا بارىپ جاسىرىنىپ ۇلگەردى، باشكا وتە جاقسى بىلەتىن ول ارانىڭ اعاشى اسا قالىڭ، وندا مىرىش قاڭىلتىرمەن قۇرساۋلاپ، دىڭىنە شەگەلەپ تاستاعان اۋىر تالشىن اعاشى بار. بۇل ەرتەدە "بلاريۋ الاڭقايى" اتالعان الاڭنىڭ ءوزى. اكتىڭ ۇلكەن ۇيىندىسىمەن قاتار وندا وتىز جىلدان بۇرىن ۇيىلگەن تاۋ توبە تاستار جاتىر، نە ماقساتپەن ۇيىلگەنى بەلگىسىز بولسا دا، ءبىر ورىننان قوزعالعان ەمەس. ۇزاققا ءتوزۋى جونىنەن ۇيمەك تاسقا اعاش الباردان وزگە جەتەتىن ەشتەڭە جوق. ولار ۋاقىتشا پايدا بولادى دا، سول جەردە ماڭگى قالادى.
قۋانىپ كەتكەن باشكا اعاشتان ءتۇستى، دالىرەك ايتقاندا، سىرعىپ ءتۇستى. اپان اشىق، تەك اڭدى ۇستاۋ عانا قاجەت. شاماسى وندا بۇل سونشالىق ۇزاق ارمانداعان قازىنا بولۋعا ءتيىس.
الاڭقايعا جەتۋ ونشا وڭاي شارۋا بولعان جوق. شيىرلانعان سۇرلەۋمەن مىڭداعان مەزى ەتەر بۇرىلىستار جاساپ، ەڭ كەمى شيرەك ساعات ءجۇرۋ كەرەك. ەگەر قالىڭ قوردالى توعاي ارقىلى تىكەلەي تارتسا، سيرەك كەزدەسەتىن تىكەنەكتى، جابىسقاق بۇتالار اياق الىپ جۇرگىزبەي، كەمى جارتى ساعاتتا ارەڭ جەتەسىڭ. مىنە، وسىنى باشكا ويلاي المادى. ول تۋرا تارتقاندى ءجون ەكەن دەپ قالدى، ال بۇل تىكەلەي كوز الداۋ بولاتىن، كوپتەگەن ادامدى قۇرتىپ جۇرگەن وسى الدانۋ. قانشا تۇمسىق باتپاستاي قالىڭ بولسا دا وعان ەڭ دۇرىسى وسى نۋ بولىپ كورىندى.
— نە دە بولسا، ءريۆوليدىڭ قاسقىر داڭعىلىمەن تارتتىق، — دەدى ول وزىنە ءوزى.
بۇرما جولدارمەن جۇرۋگە عادەتتەنگەن باشكا بۇل جولى تۋرا تارتامىن دەپ قاتەلەستى.
ول بۇتالارمەن باتىل ايقاسقا ۇمتىلدى.
وعان جابايى شومىرتپەن، قالاقايمەن، يتمۇرىنمەن، دولانامەن، تۇيە تىكەنمەن شايقاسۋعا تۋرا كەلدى. تىرنالماعان جەرى قالمادى.
جاردىڭ تابانىندا سۋ جاتىر ەكەن، ونى كەشىپ ءوتۋ كەرەك بولدى.
اقىرى ول قىرىق ءمينوت دەگەندە بلاريۋ الاڭقايىنا دا جەتتى، جەتكەندە دە قارا تەرگە مالشىنىپ، سۋ-سۋ بولىپ، تۇگەل تىرنالىپ، القىنىپ، اشۋعا بۋلىعىپ جەتتى.
الاڭقايدا دا ەشكىم بولماي شىقتى.
باشكا ۇيمە تاسقا ۇمتىلدى. ول باياعى ورنىندا جاتىر. ەشكىم دە جەتكەن جوق.
ال الگى ادام ورمانعا ءسىڭىپ، قاشىپ كەتتى. قايدا قاشتى؟ قاي جاققا كەتتى؟ قاي نۋعا تىعىلدى؟ بولجاپ ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس.
الايدا ونىڭ جۇرەگىن سىزداتقان مىناۋ بولدى: تاس ءۇيىندىسىنىڭ سىرتىندا مىرىش ساقينالى تالشىن اعاشىنىڭ تۇبىنەن جاڭادان قازىلعان جەردى، ۇمىت قالعان الدە تاستاپ كەتكەن تەمىر كۇرەكتى جانە تەرەڭ شۇڭقىردى كوردى.
شۇڭقىر ۇڭىرەيىپ بوس جاتىر.
— توناپ كەتىپتى عوي! — دەپ جان داۋىسى شىققان باشكا كىمگە بىلەگەنىن بىلمەي كەڭىستىككە جۇدىرىعىن ءتۇيدى.
ەكىنشى تاراۋ
ازامات سوعىسىنان كەيىن ماريۋس ءۇي سوعىسىنا
دايىندالىپ جاتىر
ماريۋس ۇزاق ۋاقىت ءومىر مەن ءولىمنىڭ اراسىندا جاتتى. بىرنەشە اپتا قىزۋى كوتەرىلىپ ساندىراقتاۋمەن بولدى، زايىرى ەلەۋلى مي شايقالۋدىڭ، باس جاراقاتىنىڭ سالدارى بولسا كەرەك.
ءتۇن بالاسى ول قىزۋى كوتەرىلگەن اۋرۋدىڭ بەيمازالىعىمەن كوزەتتانىڭ اتىن قايتا-قايتا اتاپ، ءجانتاسىلىم الدىنداعى تاباندىلىعىمەن شاقىردى. كەيبىر جارالار ەلەۋلى قالپىمەن قورقىتتى، ويتكەنى ۇلكەن جارالار ىرىڭدەپ دەنەگە جايىلىپ كەتسە، مەرت ەتۋى دە مۇمكىن. سوندىقتان دارىگەردى اۋا رايىنىڭ بولماشى بۇزىلۋى، كۇننىڭ بۇلتتانۋى مازاسىزداندىردى. "ەڭ باستىسى، جارالى ەشقاشان دا، ەشتەڭەگە دە تولقىماۋى كەرەك" دەپ قايتالاپ وتىردى. جارانى تانۋ دا وڭاي شارۋا بولعان جوق، و تۇستا بينت پەن تاڭعىشتى ۇستاستىراتىن قازىرگىدەي جابىسقاق پلاستىر شىقپاعان-دى. نيكولەتتا تاڭعىش جاساۋ ءۇشىن "كولەمى ءۇيدىڭ توبەسىندەي اق جاپقىشتى" جىرتتى. تەك ۇلكەن ەڭبەكپەن عانا جارانى حلور ەرىتىندىسىن قۇيىپ، لياپيسپەن كۇيدىرۋ ارقىلى عانا گانگرەنانىڭ الدى الىندى.
ماريۋسكە قاتەر تونگەندە قايعىدان قاراداي ولگەن اتاسى جارالىنىڭ ءوزى سياقتى نە ءولى نە ءتىرى ەمەس بولىپ، نەمەرەسىنىڭ باسىندا وتىردى.
قاقپاشىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، تىم جاقسى كيىنگەن قادىرمەن اق باس مىرزا كۇن سايىن بىر-ەكى مارتە كەلىپ، اۋرۋدىڭ ءحالىن ءبىلىپ، باسىندا ۇزاق وتىرىپ، تاڭعىشتار تاستاپ كەتەدى ەكەن.
اقىرى، 7 قىركۇيەك كۇنى، ءولىم حالىندەگى جارالىنى اتاسىنىڭ ۇيىنە الىپ كەلگەن قاتەرلى تۇننەن بەرى تۋرا ءتورت اي وتكەندە دارىگەر ونىڭ ءومىر سۇرەتىنىنە كەپىلدىك بەرەتىنىن جاريالادى. اۋرۋدان ايىعۋ باستالدى. الايدا بۇعاناسىنىڭ سىنىعى ۋشىققاندىقتان ماريۋسكە ءالى دە ەكى ايداي تاقتاي توسەكتە جاتا تۇرۋعا تۋرا كەلدى. مۇندايدا سوڭعى جارانىڭ ءبىتۋى ۇزاققا سوزىلىپ، اۋرۋدىڭ زىعىردانىن قايناتاتىنى بار ەمەس پە.
ايتقانداي، ۇزاق اۋرۋ، باياۋ ايىعۋ ءماريۋستى قۋعىندالۋدان قۇتقاردى. فرانسيادا اشۋ-ىزا، ءتىپتى حالىقتىڭ دا اشۋ-كەگى جارتى جىل وتكەن سوڭ باسىلادى. و تۇستاعى اقىل-وي اۋانىنا قاراعاندا، بۇلىككە قاتىسۋ دەگەن كەڭ تاراعان قۇبىلىس بولاتىن، سوندىقتان وندايعا ەرىكسىز كوز جۇما قاراۋعا تۋرا كەلدى.
ونىڭ ۇستىنە پرەفەكت جيسكەنىڭ جارالىلاردى پوليسياعا تاپسىر دەپ دارىگەرلەرگە بەرگەن بۇرىن-سوڭدى بولماعان بۇيرىعى قوعامدىق پىكىردى ءدۇر سىلكىندىرىپ قانا قويماي، كورولدىڭ ءوزىن دە ىزا قىلدى، سوندىقتان وسىناۋ جاپپاي نارازىلىق جارالىلار ءۇشىن جاقسى قورعانىش ءارى اراشاعا اينالدى، تەك ۇرىس الاڭىندا ۇستالعان جارالىلار مۇنى پايدالانا المادى، ءبىراق تا اسكەري تريبۋنالدار ەشكىمدى دە جاۋاپقا تارتىپ، ايىپتاۋعا باتپادى. سوندىقتان ءماريۋستى جايىنا قالدىردى.
جيلنورمان تورىعۋدىڭ بار ساتىسىنان ءوتىپ، سوسىن شالقىعان قۋانىشتىڭ قۇشاعىنا كىردى. ونى ءتۇن بالاسى كىرپىك ىلمەي اۋرۋدىڭ باسىندا وتىرۋدان جان-جاقتان ءوتىنىش جاساپ، ارەڭ اجىراتىپ الدى، سوندا دا ول ءوزىنىڭ ۇلكەن مامىقتاعىن ءماريۋستىڭ توسەگىنىڭ جانىندا قالدىرۋعا ءامىر بەردى؛ قىزىنان كومپرەسس پەن بينتكە ەڭ جاقسى اقجاپقىشتى پايدالانۋدى تالاپ ەتتى. اقىلدى دا ۇقىپتى، ءارى تاجىريبەلى مادمۋازەل جيلنورمان اكەسىن بۇيرىقتى ەكى ەتپەيتىنىنە سەندىرىپ، شىن مانىندە ەڭ جۇقا، ەڭ جاقسى اقجاپقىشتاردى جاسىرىپ قويۋدىڭ جولىن تاپتى. ءبىراق جيلنورمان باتەسكە قاراعاندا قالىڭ كەنەپ جاقسى، ماتانىڭ جاڭاسىنان جارا تاڭۋعا ۇستالعانى دۇرىس دەگەندى ءتىپتى ەستىگىسى كەلمەدى. ول جارا تاڭعان كەزدە ىلعي ىشىندە بولىپ، ءولى ەتتەردى قىرقىپ الىپ تاستاپ جاتقاندا "اي! اي!" دەپ شىر-شىر ەتىپ تۇردى. بۇل كەزدە قىسىلعاننان كارى قىز جيلنورمان جىلىستاپ شىعىپ كەتەتىن. اتانىڭ قالتىراعان قولىمەن جارالىنىڭ اۋزىنا كەسەگە قۇيعان ءدارىنى قالاي اپارعانىن كورۋ قاتتى تەبىرەنتەتىن. ول دارىگەردى، ءبىر سۇراقتى قايتا-قايتا قويعانىن بايقاماي، ساۋالدىڭ استىندا قالدىراتىن.
ءماريۋستىڭ ءومىرى ەندى ءقاۋىپسىز ەكەنىن دارىگەر جاريالاعان كۇنى شالدىڭ قۋانىشى قويىنىنا سىيماي، باقىتتان ەسى شىعىپ كەتتى. قۋانىش ۇستىندە قاقپاشىعا ءۇش لۋيدور سىيعا تارتتى. كەشكىسىن جاتىنجايىندا گاۆوتتى بيلەپ، كاستانەتتىڭ ورنىنا ساۋساعىن سىتىرلاتىپ ءان دە سالدى:
جاننانىڭ ءتۇبى بوردودان
باردودا ىلعي مالدى ادام.
كورسەڭ-اق ءجۇزىن جاننانىڭ
جانىنان شىقپاي قالعانىڭ.
ءازازىل امۋر ءھام زالىم،
كوزىندە كۇلىپ جاننانىڭ
اۋزىن قۇرىپ تىم ەپتى،
باۋرايدى كۇللى جۇرەكتى.
دياناداي الداعى
جىرعا قوسام جاننانى.
جاننانى جار عىپ العان جان
شىعار ەدى-اۋ ارماننان.
وسىدان كەيىن جيلنورمان تىزەسىن بۇگىپ ورىندىققا، ەسىكتى جارتىلاي اشىپ قاراپ تۇرعان باسككە تاعزىم ەتتى، باسك بولسا، بۇرىن بۇنداي داۋسىن ەستىمەگەندىكى مە، دۇعا وقىپ قوجاسى قۇدايعا جالبارىنىپ جاتىر ما دەپ كەلگەن-دى.
بۇعان دەيىن ول عۇمىر بويى قۇدايعا سەنگەن ەمەس.
نەمەرەسىنىڭ جازىلىپ كەلە جاتقانىنىڭ جاڭا نىشانىن بايقاعان سايىن كۇدىك-كۇماننان ارىلىپ، قاريا ەسەرلەنىپ كەتتى. ءوزىنىڭ قويىنىنا سىيماعان بۋىرقانعان قۋانىشىن سىرتقا شىعارۋ ءۇشىن ءتىپتى نە ىستەرىن بىلمەدى، نە ءۇشىن ەكەنىن ءوزى دە بىلمەي باسپالداقپەن جوعارى جۇگىرە بەرەتىن بولدى. كورشى ايەلدەرىنىڭ ءبىرى، ءبىرى بولعاندا دا ءبىر كورىكتىسى ەرتەڭگىلىك ءبىر دەستە گۇل الىپ، ايران-اسىر، تاڭ-تاماشا بولىپتى، ونى جىبەرىپ جۇرگەن جيلنورمان ەكەن. كۇيەۋى قىزعانىش ءبىلدىرىپ، ءبىراز جەرگە بارسا كەرەك. جيلنورمان ءتىپتى نيكولەتتانى تىزەسىنە وتىرعىزۋعا دا ارەكەت جاساپتى. ول ءماريۋستى "بارون مىرزا" اتادى. "جاساسىن رەسپۋبليكا!" دەپ ايقايلادى.
ءمينوت سايىن دوكتوردان "قاتەردەن وتكەنى راس ەمەس پە؟" دەپ سۇراپ مازاسىن الدى. ول ماريۋسكە اجە قۇساپ ەلجىرەي قارادى. ءماريۋستى تاماقتاندىرىپ جاتقاندا دەم شىعارۋدان دا قورىقتى. ول ءوزىن ۇمىتتى، وزىمەن ءتىپتى ساناسپادى دا. ءۇيدىڭ ەگەسى ماريۋس بولدى؛ قاريانىڭ قۋانىشى يەلىكتەن باس تارتۋ تارىزدەندى، ول نەمەرەسىنىڭ نەمەرەسى بولدى دا قالدى.
ويىنا كەلگەنىن جاساپ، قانشا ەسىرگەنىمەن دە ول تاربيە كورگەن ءسابي سياقتى ەدى. ايىعىپ كەلە جاتقان اۋرۋدى مەزى ەتپەس ءۇشىن ول ونىڭ تۋ سىرتىندا تۇرىپ، ءۇنسىز عانا جىمياتىن. ول ءماز، رازى، باقىتتى، تاڭىرقاتارلىق، قۋتىڭداپ جاسارىپ كەتتى. اق شاشى شىرايلى جۇزىنە بيازى ايبىن بەرىپ، قۋانىش ءاجىم سوقالاعان ءجۇزدى نۇرلاندىرعاندا ول تاعزىم ەتۋگە لايىق. قارتتىقتىڭ جىميىسىندا تاڭعى شاپاقتىڭ شۇعىلاسى تۇرادى.
ماريۋس بولسا جاراسىن تاڭۋعا قارسىلىق بىلدىرمەي، وزىنە كورسەتىلگەن قامقورلىقتى ابدىراڭقىراي قابىلداپ، ءبىر عانا كوزەتتا تۋرالى ويمەن اۋرە بولدى.
قىزۋ باسىلىپ، ساندىراق توقتاعاننان بەرى، راس، ونىڭ ەسىمىن اۋىزعا العان جوق، بۇل سىرت كوزگە ول تۋرالى ويلاۋدى دوعارعان بولىپ كورىنۋى دە مۇمكىن. شىن مانىندە ول جان-جۇرەگى سونىمەن بىرگە بولعاندىقتان عانا ۇندەگەن جوق.
ول كوزەتتامەن نە بولىپ، نە قويعانىن بىلگەن جوق؛ شانۆرەري كوشەسىندە وتكەننىڭ ءبارى وعان تۇماننىڭ ورتاسىنداعى سياقتى، ونىڭ جادىندا تۇسىنىكسىز ءبىر بەينەلەر تىزبەكتەلەدى — ەپونينا، گاۆروش، مابەف، تەناردەنىڭ وتباسى، بارشا جولداستارى، بارريكادانىڭ قاسكوي ءتۇتىنى تۇمشالاعان قارۋلاستارى؛ وسىناۋ قاندى قاساپ قىرعىندا فوشليەۆاننىڭ شىعا كەلۋى وعان جۇمباق بولىپ كورىنەدى، داۋىلدىڭ اراسىنان جالت ەتكەن ۇشقىن ءتارىزدى ول، سونداي-اق ول ءوزىنىڭ قالاي ءتىرى قالعانىن، مۇنى قۇتقارعان كىم ەكەنىن، قالاي قۇتقارعانىن دا بىلمەيدى، اينالاسىن-داعىلاردان سۇراپ ەش ناتيجە شىعارا المادى، ولاردىڭ ايتاتىنى تەك تۇندە ونى بىرەۋلەردىڭ كۇيمەمەن ءتاڭىردىڭ ءلاززات بيكەلەرى كوشەسىنە اكەپ سالعانى عانا؛ كەشەگى، بۇگىنگى، بولاشاق — ءبار-بارى بۇلىڭعىر، تۇماندى ەستەلىككە اينالىپ، الايدا سول مۇناردىڭ اراسىنان مىزعىمايتىن ءبىر نۇكتە، ايقىن دا ناقتى جوسپار، گرانيتتەي بەرىك ءبىر عانا شەشىم، ءبىر عانا تىلەك شىقتى، ول — قايتكەنمەن دە كوزەتتانى تابۋ. ونىڭ ساناسىندا ءومىر جايىنداعى وي مەن كوزەتتا جايىنداعى وي بىتە قايناسىپ، تۇتاسىپ كەتكەن. وسى ەكەۋىن ول ءوز جۇرەگىنە ءبىرىنسىز ءبىرىن قابىلدامايتىنداي ەتىپ ورنالاستىرعان، كىمدە-كىم — مەيلى ول اتاسى، مەيلى تاعدىر بولسىن، — ونسىز ءومىر ءسۇر دەپ قالاي ماجبۇرلەسە دەپ ول جوعالتقان جۇماعىمدى قايتار دەپ قاسارىپ وتىرىپ الارى داۋسىز.
كەدەرگىلەردى ول وزىنەن جاسىرعان جوق.
ءبىر عانا جاعدايدى اتاپ وتەلىكشى: اتاسىنىڭ قامقورلىعى مەن ايالاۋى ءماريۋستىڭ جۇرەگىن جىبىتكەن جوق، ءتىپتى تيتتەي دە تولقىتپادى دەۋگە بولادى. سەبەبى ول، بىرىنشىدەن، ءبارىن بىلگەن جوق؛ ونىڭ ۇستىنە ءوزىنىڭ قاتتى سىرقاتتانىپ، قىزۋى ءجيى كوتەرىلىپ جاتقان جاعدايىندا اتاسىنىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ ايالاۋىنا، وزىنە قايتكەنمەن قاراتىپ الۋ ماقساتىن كوزدەگەن جاڭا، وعاش ءبىر ايلا-امال ما دەپ، سەنبەدى. اتاسىنىڭ ايالاعان كارىلىك كۇلكىسى، جىلى جىميىسى دالاعا كەتىپ جاتتى. ماريۋس ءوزىن ءبارى دە ۋاقىتشا، ۇندەمەي قۇراق ۇشىپ، بايەك بوپ جۇرگەنى باقاي ەسەپ، كوزەتتا تۋرالى ءسوز قوزعالسا بولدى، شال شىن بەت-بەينەسىن كورسەتىپ، بەت پەردەسىن سىپىرىپ تاستايدى دەپ سەندىردى. سوندا سۇراپىل داۋىل تۇرىپ، وتباسى تۋرالى، قوعامدىق جاعدايدىڭ تەڭسىزدىگى تۋرالى ماسەلە قايتا كوتەرىلىپ، مىسقىل مەن مازاقتىڭ نوسەرى بۇرشاقتاپ جاۋادى. "فوشليەۆان"، "كاشليەۆان"، بايلىق، كەدەيلىك، قايىرشىلىق، مويىنداعى تاس، ونداعى بولاشاق تۋرالى عاقلياتتار قايتا قوزدايدى. ىزالى قارسىلىقتىڭ اقىرى باس تارتۋ بولىپ شىعادى. سوندىقتان ماريۋس تويتارىس ەتۋگە الدىن الا ازىرلەندى.
ومىرگە قايتا ورالىپ كەلە جاتۋىنا وراي ونىڭ جادىندا بۇرىنعى رەنىش، وكپە قايتا ويانىپ، ەسكى جارانىڭ اۋزى اشىلدى، اتا مەن نەمەرەنىڭ اراسىنداعى وتكەن قاقتىعىس ەسكە ءتۇسىپ، ەكەۋىنىڭ اراسىنا پولكوۆنيك پونمەرسي كەلىپ تۇرا قالدى دا، ماريۋس وزىنە اكەمە قاتىگەزدىك جاساپ، ادىلەتسىز بولعان ادامنان ەشقانداي قايىر كۇتۋگە بولمايدى دەگەن ويدى بەكىتە بەردى.
جيلنورمان دا وزىنشە وي ءتۇيدى: ءماريۋستى ۇيىنە الىپ كەلگەلى، ودان ونىڭ ەسى كىرگەننەن بەرى مۇنى بىردە-بىر رەت اكە دەمەۋىن كوڭىلىنە دىق الدى. راس، ول "تاقسىر" دا دەگەن جوق، ايتەۋىر بۇعان قاراتا ءسوز ايتقاندا اناۋ-مىناۋ اتاۋلارعا جولاماۋدىڭ امالىن تاپتى.
داعدارىستىڭ تولعاعى ءپىسىپ كەلە جاتقانى اپ-ايقىن.
ادەتتە مۇنداي جاعدايدا ۇرىسقا بەل بايلاپ كىرىسىپ كەتپەس بۇرىن، ماريۋس ءوزىن ۇساق-تۇيەك قاقتىعىستاردا سىناپ الماق بولدى. سوعىستا مۇنداي ءتاسىلدى بارلاۋ دەيدى. بىردە ەرتەڭگىلىك جيلنورمان قولىنا تۇسكەن گازەتتىڭ جازعانىنا وراي كونۆەنت تۋرالى ناشار پىكىر ءبىلدىرىپ، دانتون، سەن-جيۋست جانە روبەسپەر جايىندا روياليستىك ناقىلدار سوقتى.
— توقسان ءۇشىنشى جىلدىڭ ادامدارى الىپتار بولعان، — دەدى ماريۋس قاتقىل ۇنمەن.
شال كەشكە دەيىن ءلام-ميم دەپ ءتىس جارعان جوق.
ماريۋس بالالىق شاعىنداعى قاتال اتانى ءالى ۇمىتقان جوق، ونىڭ ۇندەمەۋى اشۋ-ىزاسىن بىلدىرمەۋگە تىرىسۋى ەكەنىن بىلەدى، سوندىقتان ونداعى كەسكىلەسكەن كۇرەستى سەزىپ، وعان ءوزىن ويشا تاباندىلىقپەن ازىرلەدى.
اتاسى باس تارتقان جاعدايدا، جارالاردى تاڭعان شۇبەرەكتەردىڭ ءبارىن جۇلىپ تاستاپ، بۇعانانى قايتا سىندىرىپ، ءبىتىپ كەلە جاتقان جارالاردىڭ اۋزىن تىرناپ، اۋزىنا ءنار سالمايتىن بولادى. ەندىگى قارۋى — جارالارى. كوزەتتانى جەڭىپ الۋ كەرەك، نە ءولۋ كەرەك.
ول شەرلى توزىمدىلىكپەن قولايلى ءساتتى كۇتتى.
سول ءسات تە تۋدى-اۋ.
ءۇشىنشى تاراۋ
ماريۋس شابۋىلعا شىقپاق
بىردە جيلنورمان قىزى ءمارمار تاقتاداعى ءدارىلى شولمەكتەر مەن شىنى ساۋىتتاردى تارتىپكە كەلتىرگەنشە ماريۋسكە ەڭكەيىپ، ونى ەركەلەتە ايالى ۇنمەن:
— بىلسەڭ بار عوي، بالام، سەنىن ورنىندا مەن بولسام، بالىقتان گورى ەتكە قامشىنى باسار ەدىم. قۋىرىلعان بالىق اۋرۋدىڭ بەتى بەرى قاراعان كەزدە جاقسى ازىق، ال اياعىڭنان تىك تۇرۋ ءۇشىن جاقسى كوتلەت كەرەك.
ءماريۋستىڭ كۇش-قۋاتى قالپىنا كەلدى دەسە دە بولادى؛ ونىڭ رۋحى كوتەرىلىپ، توسەگىندە تۇرەگەپ وتىرىپ، ءتۇيۋلى جۇدىرىعىن جاستىققا تىرەپ، اتاسىنىڭ كوزىنە تۋرا قاراپ، ءتۇسىن سۋىتىپ:
— وسىعان وراي سىزگە مەن بىردەڭە ايتۋعا ءتيىسپىن، — دەدى.
— ول نە؟
— ماسەلە مىنادا، مەنىڭ ۇيلەنبەك ويىم بار.
— بۇل ماسەلە قاراستىرىلىپ تا قويىلعان، — دەپ جاۋاپ بەرگەن اتا قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.
— قاراستىرىلعانى قالاي؟
— كادىمگىدەي قاراستىرىلعان. قىز قالقا سەنىكى بولادى.
ماريۋس قۋانىشتان قالشىلداپ كەتتى.
جيلنورمان ءسوزىن جالعاستىردى:
— ءيا، شىنى سول، ونى ال، ءوزىڭنىڭ اپ-ادەمى سۇيىكتى قىز قالقاڭدى الاسىڭ. ول قارت مىرزانىڭ قاپتالىن جامىلىپ وسىندا سەنىڭ ءحالىڭدى بىلگەلى قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى كەلەدى. سەن جارالانعاننان بەرى كۇندە كەلىپ جىلاپ، تاڭعىشتاردى سۋىرتپاقتاپ وتىرعانى. سىرتىنان مالىمەت جيناتىپ ەدىم، قارۋلى ادام كوشەسىندەگى ءنومىرى جەتىنشى ۇيدە تۇرادى ەكەن. Aha، ءبىز كەلىسىپ تە قويدىق. سەن وعان ۇيلەنگىڭ كەلەدى عوي؟ وتە جاقسى، ۇيلەن. قاقپانعا ءتۇستىڭ بە،
كوكسىلىم! سەن عوي مەن تۋرالى تىپتەن جامان ويلادىڭ، وزىڭە ءوزىڭ ىشتەي: "بولدى، ءبارىن ەندى اتامنىڭ بەتىنە تۋرا ايتامىن، رەگەنتتىك پەن ديرەكتوريا تۇسىنىڭ ءتىرى ارۋاعى، بۇرىنعىنىڭ سىمباتتى سال سەرىسى، بۇگىنگىنىڭ جەرونتقا اينالعان دورانتى ەندى جولىمدى كەسپەسىن" دەدىڭ عوي شاماسى، كەزىندە ءوزىنىڭ دە تالاي اسەكىلىگى مەن قاسەكىلىگى، تالاي كوڭىلدەستەرى مەن كوزەتتالارى بولىپ، زامانىندا داۋرەندى سۇرۋدەي-اق ءسۇرىپ، جەرگە تۇسپەي اسپاندا قالىقتاپ ءجۇرىپ ەدى، قالاسا دا، قالاماسا دا سونى ەسىنە سالۋعا تۋرا كەلەدى؛ اۋسەلەسىن سوندا كورەمىز. سولاي ءبىر دۇرسە قويا بەرەيىن" دەگىڭ كەلدى ەمەس پە! اھ، سەن سۇزەگەن بۇقانى تۋرا مۇيىزىنەن العىڭ كەلدى. ونىڭ جاقسى-اق. مەن ساعان كوتلەت ۇسىنسام، سەن: "ايتقانداي، مەنىڭ ۇيلەنگىم كەلەدى!" دەپ دۇرسە قويا بەردىڭ. اڭگىمە قالاي-قالاي وزگەرەدى ءوزى! Aha، سەن كەرىلدەسىپ ايتىسۋدى كۇتكەن ەكەنسىڭ عوي. تەگى مەنىڭ كارى قۋ، ءمۇتتايىم ەكەنىمدى بىلمەگەنسىڭ، ءا؟ بۇعان سەن نە ايتاسىڭ؟ ساعان ىڭعايسىز با؟ اتاڭنىڭ وزىڭنەن ءالى دە جەڭىل، جىلپىڭ ەكەنىن سەن كۇتكەن جوقسىڭ عوي. الدىن الا ازىرلەگەن ايدىك ءسوزىڭ بوسقا قالدى- اۋ، ادۆوكات مىرزا، وكىنىشتى-اق! قايتا سونىڭ جاقسى، شامدان شابىڭا وت تۇسكەندەي، دەنساۋلىعىڭا جاقسى بولادى. مەن ءبارىن دە سەنىڭ ويلاعانىڭداي جاساپ جاتىرمىن، اۋزىڭدى بۋىپ وتىرعان دا سول عوي. ەندەشە قۇلاق قوي. مەنىڭ دە ەسىم بار، ونىڭ سىرتىنان شىنىندا دا دەرەك جيناتتىم، ول ايتسا ايتقانداي عاجايىپ، يبالى دا يناباتتى، الگى ۇلان دەپ جۇرگەنى شىلعي وتىرىك، ول ساعان دەپ ءبىر قۇشاق تاڭعىش ازىرلەدى، سەنى قاتتى قاستەرلەيدى، بۇل تاپتىرمايتىن قازىنا. ەگەر سەن ءولىپ قالساڭ، ۇشەۋىمىزدى بىرگە جەرلەيتىن ەدى، ونىڭ تابىتىن مەنىكىنەن كەيىن الىپ جۇرەتىن ەدى. سەنىڭ بەتىڭ بەرى قاراپ ءتاۋىر بولا باستاعالى ماعان سەنىڭ باس جاعىڭا وعان كەرەۋەت قويىپ بەرسەم بە ەكەن دەگەن وي كەلدى، ءبىراق جارالانىپ جاتقان سۇلۋ جىگىتتىڭ جانىنا جاقسى كورەتىن ارۋىن، ءسالت-داستۇر، ادەت-عۇرىپسىز تەك رومانداردا عانا اكەلەدى عوي. ومىردە ولاي بولمايدى. ولاي بولسا، اناۋ ناعاشى اپاڭ الدىمەن بەتىن جىرتپاي ما؟ سەن جانە جالاڭاش دەرلىكتەي كيىمسىز جاتتىڭ، دوستىم. نانباساڭ نيكولەتتادان سۇرا، ول ۇنەمى قاسىڭدا بولدى، باسقا ايەلدى جىبەرۋگە قايدان بولسىن. ونىڭ ۇستىنە وعان دوكتور نە دەيدى. قىز قانشا سۇلۋ بولسا دا، بەزگەككە ءدارى بولا المايدى. جارايدى، ەندى ءبارىبىر، ول تۋرالى قايتىپ ايتپاي-اق قويالىق، ءبارى ايتىلدى، ءبىتتى، تىندى، ال ونى. مىنە، مەن سونداي تاسجۇرەكپىن! سەنىڭ مەنى جاقسى كورمەيتىنىڭدى بەك سەزىپ وزىمە ءوزىم: "مىناۋ حايۋاننىڭ مەنى قايتىپ جاقسى كورۋى ءۇشىن نە ىستەۋىم كەرەك؟" دەپ ساۋال قويدىم. سوسىن: "توقتاي قال، مەنىڭ قول استىمدا قۇيتاقانداي كوزەتتا بار ەمەس پە، وعان سونى سىيعا تارتسام، بالكىم مەنى ءسۇيىپ قالار، بولماسا ونىڭ الدىندا قانداي كىنام بار ەكەنىن ايتار"، دەپ ويلادىم. ال سەن عوي، مىناۋ القىزىل تاڭ شاپاعىندا شال تەپسىنىپ، شاشىن جۇلىپ، جىندانا جازداپ، تاياعىن سىلتەر دەپ قورىقتىڭ، ءا؟ كوردىڭ عوي، ونداي ەشتەڭە بولعان جوق. قالاعانىڭ كوزەتتا ما — كەلىسەمىن؛ ماحابباتقا جول اشىق! ماعان بۇدان ارتىق ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق. مارحابات ەتىپ ۇيلەنىڭىزدەر، مىرزا! باقىتتى بول، مەنىڭ سۇيىكتى بالاقايىم!
وسىنى ايتىپ قاريا جىلاپ جىبەردى.
ءماريۋستىڭ باسىن قۇشاقتاپ، ەكى قولىمەن قارت كەۋدەسىنە باستى، ەكەۋى دە ەڭىرەپ جىلادى. كەيدە بيىك باقىت ءوز بەينەسىن وسىندايدان تابادى.
— اكە! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى ماريۋس.
— Aha، سەن مەنى جاقسى كورەدى ەكەنسىڭ عوي، — دەپ سىبىرلادى قارت.
بۇل ءبىر ەستەن كەتپەس ساتتەر ەدى. ەكەۋى دە كوز جاسىنا بۋلىعىپ سويلەي المادى.
— مىنە، ەندى، — دەپ مىڭگىرلەدى اقىرىندا اتاسى، — اقىرى، قايتا تۋدىڭ-اۋ. ماعان "اكە" دەدىڭ، ءا!
ماريۋس اتاسىنىڭ قۇشاعىنان باسىن باياۋ شىعارىپ الىپ، اقىرىن عانا:
— اكە! ەندى مەن ساپ-ساۋمىن عوي، ونىمەن كورىسۋىمە بولا ما؟ — دەپ سۇرادى.
— ول دا قاراستىرىلعان، ەرتەڭ كورەسىڭ.
— اكە!
— ال نە؟
— نەلىكتەن بۇگىن كورمەيمىن ونى؟
— ال، وندا نە تۇر، وعان دا ەشقانداي قارسىلىعىم جوق. بۇگىن بولسا بۇگىن بولسىن. قاتارىنان ءۇش رەت اكە دەدىڭ، مۇنىڭ تەگىن ەمەس شىعار. ءقازىر مەن تاپسىرىس بەرەيىن. ونى ساعان ءسوزسىز الىپ كەلسىن. بارلىعى قاراستىرىلعان دەپ ايتىپ تۇرمىن عوي ساعان. بۇل وقيعانىڭ ءبارى باياعىدا-اق ولەڭدەردە جىر ەتىلگەن. شەرلى جىردىڭ سوڭىندا اۋرۋ جىگىت اندرە شەنە، قاراقشىلار، ياعني توقسان ءۇشىنشى جىلدىڭ الىپتارى باۋىزداپ ولتىرگەن اندرە شەنە جىرلانعان.
جيلنورمانعا وسىنى ەستىگەندە ماريۋس قاباق شىتقانداي بوپ كورىندى، ال شىن مانىندە ول كوڭىلى الىپ ۇشىپ ونى تىڭداماي تەك قانا كوزەتتانى ويلادى، عاشىعى تۇرعاندا توقسان ءۇشىنشى جىلدى ءقايتسىن. اندرە شەنەنى ورىنسىز ەسكە الدىم-اۋ دەپ سەكەم الىپ ەلبەلەكتەگەن اتاسى تاباندا قاتەسىن جۋىپ-شايىپ:
— باۋىزدادى دەگەن ءسوز بە ءتايىرى. ماسەلە مىنادا عوي، ريەۆوليۋسيانىڭ ۇلى دانالارى، ءسوز جوق، جاۋىز ەمەس، شىنايى باتىرلار. اندرە شەنە ەپتەپ بوگەت بولا ما دەپ ايبالتامەن جايىن تاپقان عوي. دۇرىسىن ايتقاندا بۇل ۇلى ادامدار قوعامنىڭ مۇددەسى ءۇشىن جەتىنشى تەرميدوردىڭ يگىلىگىنە بولا اندرە شەنەنى قۇربان ەتكەن عوي...
ءوز سوزىنە ءوزى شاشالىپ جيلنورمان سويلەمىن اياقتاماي ءمۇدىرىپ قالدى، ايتىلعان وي ايتىلدى، ەندى قايتارىپ الا المايسىڭ. قىزى ءماريۋستىڭ جاستىعىن تۇزەپ جاتقاندا ابدىراپ، ابىرجىعان شال جاتىنجايىنان جۇگىرىپ شىعىپ، شاما-شارقىنشا جىلدامداتقان بولىپ، ەسىكتى تارس جاۋىپ، قىپ-قىزىل بولىپ، القىنىپ، جۇلقىنىپ، كوزى الارىپ اۋىز ۇيدە جايباراقات ەتىك تازالاپ جاتقان باسككە دۇرسە قويا بەردى. ونى جاعاسىنان جۇلقىپ، بەتىنە بەتىن تاقاپ تۇرىپ:
— مىڭ سايتان! اناۋ قاراقشىلار قۇرتتى، — دەدى.
— كىمدى، تاقسىر؟
— اندرە شەنەنى.
— ءدال سولاي، تاقسىر! — دەدى ۇرەيى ۇشقان باسك.
ءتورتىنشى تاراۋ
مادمۋازەل جيلنورمان جان ۆالجاننىڭ قولتىعىنا پاكەت قىسىپ كەلۋىنە توزەدى
اقىرى كوزەتتا مەن ماريۋس كەزدەستى.
بۇل كەزدەسۋدىڭ قالاي بولعانىن سيپاتتاپ بەرۋگە شامامىز جوق. بەينەلەپ بەرەمىن دەپ تىرىسۋعا بولمايتىن كوپ نارسە بار، سونىڭ ءبىرى — كۇن.
كوزەتتا ءماريۋستىڭ جاتىنجايىنا كىرگەندە باسك پەن نيكولەتتانى قوسقاندا كۇللى وتباسى جينالىپ تۇر ەدى.
قىز تابالدىرىقتان كورىنگەندە اينالاسىن ءبىر شۇعىلا قاۋمالاپ تۇرعانداي ەدى.
وسى كەزدە اتاي سىڭبىرۋگە وقتالعان ەدى، ورامالىن مۇرنىنا اپارا بەرىپ قاباعىنىڭ استىمەن كوزەتتانى كوردى دە قاتتى دا قالدى.
— تاڭىرقاماي كور! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى ول.
سوسىن توڭىرەگىن جاڭعىرىقتىرىپ قاتتى ءسىڭبىردى.
كوزەتتا تاڭىرقاپ، توياتتاپ، تەبىرەنىپ، راقاتتانىپ تۇر. ول اڭتارىلىپ باقىتتان ابدىراپ قالدى. بىردە بوزارىپ، بىردە قىزارىپ بىردەڭەلەردى كۇبىرلەپ ءماريۋستىڭ قۇشاعىنا قويىپ كەتكىسى كەلدى، ءبىراق باتپادى. ول ءوز ماحابباتىن جۇرتتىڭ كوزىنشە جايىپ سالۋعا ۇيالدى. ءبىز عاشىقتارعا مەيىرىمسىزبىز عوي، توڭىرەگىندە توپىرلاپ تۇرىپ الامىز، ال ولار كوبىنە-كوپ وڭاشا قالۋدى قالايدى. شىنىندا دا، ولارعا بوگدە ەشكىمنىڭ قاجەتى دە جوق قوي.
كوزەتتامەن بىرگە ونىڭ سوڭىنان بولمەگە اق شاشتى، ساليقالى ءبىر ازامات كىردى، ەزۋىندە وكىنگەندەي ءبىر وعاش جىميىس بار. ول "فوشليەۆان مىرزا"، كادىمگى جان ۆالجان ەدى.
قاقپاشى ايتقانداي ول ينە جىپتەن جاڭا شىققانداي بولىپ وتە اسەم كيىنگەن، ۇستىندەگى سۋ جاڭا قارا كيىمىنە مويىنىنداعى اپپاق گالستۋگى ءار بەرىپ تۇر.
وسىناۋ قادىرمەن بۋرجۋانىڭ 7 ماۋسىمنىڭ تۇنىندە ولىك كوتەرىپ كەلگەن، ءۇستى-باسى البا-جۇلبا، قاپ-قارا، بەت-اۋزى قان-قان، ساتپاق-ساتپاق كىر ولىك تاسىعان زەمبىلشى ەكەنىن، ەس-تۇسسىز ءماريۋستى اكەلگەندە ەسىكتىڭ الدىنان كورگەنىن قاقپاشى قايدان ءبىلسىن، ءبىراق ءبىر سەزىك مازالاپ، كاسىبي تۇيسىك قويمادى. كوزەتتامەن كەلگەن فوشليەۆاندى كورىپ ول ويىن ايەلىمەن ءبولىستى: "نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ماعان بىردەڭەلەر ەلەستەيدى دە تۇرادى، — دەدى ول، — مىناۋ بەت-بەينەنى بۇرىن دا كورگەن سياقتىمىن".
ءماريۋستىڭ جاتىنجايىندا فوشليەۆان اۋلاعىراق، ەسىكتىڭ اۋزىندا تۇردى. ونىڭ قولتىعىندا ءتورت بۇكتەلگەن پاراقتىڭ كولەمىندەي پاكەت بار ەدى. وراۋى جاسىل ءتۇستى، ءالى ودان كوك ءيىسى شىعاتىن ءتارىزدى.
— مىناۋ مىرزا قولتىعىنىڭ استىنا ىلعي كىتاپ قىستىرىپ جۇرە مە؟ — دەپ سۇرادى كىتاپتى سۋقانى سۇيمەيتىن كارى قىز جيلنورمان نيكولەتتاعا سىبىرلاپ.
— وندا تۇرعان نە بار؟ — دەپ قارسىلىق ايتتى جيلنورمان دا سىبىرلاپ. — ول وقىمىستى. وندا تاڭىرقايتىن تۇك جوق. سونىسىنا كىنالى مە؟ مەن بىلەتىن بۋلار مىرزا دا ۇيدەن ەشقاشان كىتاپسىز شىقپايتىن، ۇنەمى كەۋدەسىنە ءباز-بىر قالىڭ كىتاپتى باسىپ جۇرەتىن.
قوناقتى قوشەمەتتەي تۇرىپ اتاي ەندى داۋىستاپ سويلەدى:
— كاشليەۆان مىرزا...
جيلنورمان قاريا مۇنى ادەيى ايتقان جوق، ءاتى-جوندى شاتاستىرا بەرەتىن اقسۇيەكتەرگە ءتان قاسيەت مۇندا دا بولاتىن.
— كاشليەۆان مىرزا! سىزدەن نەمەرەم بارون ماريۋس ءۇشىن مادمۋازەلدىڭ قولىن سۇراۋدى وزىمە مارتەبە سانايمىن.
"كاشليەۆان مىرزا" تاعزىم ەتىپ باسىن ءيدى.
— وندا قول الىسايىق، — دەپ اياقتادى اتاي ءسوزىن.
ماريۋس پەن كوزەتتاعا بۇرىلىپ، سوسىن ول باتا بەرۋ ءۇشىن قولىن كوككە جايىپ:
— بۇگىننەن باستاپ ءبىر-بىرىڭدى ءتاڭىر تۇتىپ قاستەرلەڭدەر! — دەدى داۋىسىن كوتەرىڭكىرەپ.
ولار دا بۇل تىلەكتى ەكى قايتالاتقان جوق. قايتالاتسا ءوز وبالدارى وزىنە، بىردەن شۇيىركەلەسىپ، شۇپىرلەستى دە قالدى. ولار كۇبىرلەي سويلەدى — ماريۋس باسىن كوتەرىپ تاقتاي توسەكتە وتىرعان دا، كوزەتتا ونىڭ قاسىندا تۇرەگەپ تۇرعان. "و قۇدايا! — دەپ سىبىرلادى كوزەتتا. — اقىرى ءسىزدى كوردىم-اۋ، ايتەۋىر! وسى سەن بە! سەن بە شىنىمەن وسى! اناۋ جاققا ايقاسقالى بارۋدىڭ ءوزىن ويلاۋدىڭ ءوزى سۇمدىق قوي! نە ءۇشىن عانا باردىڭ؟ قانداي قورقىنىشتى. تابانى كۇرەكتەي ءتورت اي بويى ۇرەيدەن ءولىپ قالا جازدادىم. ءسىزدىڭ تاراپىڭىزدان ۇرىسقا بارۋدىڭ ءوزى ۇلكەن قاتىگەزدىك ەمەس پە. سونشاما سىزگە مەن نە جازىپ ەدىم. بۇل جولى كەشىرەيىن، قايتىپ ولاي جاساماڭىز. وسىندا جەتسىن دەپ شاقىرا كەلگەندە مەن قۋانىشتان ءولىپ كەتە جازدادىم. سەنى سونداي ساعىندىم! ءتىپتى دۇرىستاپ كيىنۋگە دە مۇرشام كەلمەدى، شاماسى ءتۇرىم الباستى سياقتى ۇسقىنسىز بولار. مەنىڭ ۋماجدالعان جاعامدى كورىپ تۋىستارىڭىز نە ايتادى! كانە، ءوزىڭىز ايتىڭىزشى! ۇدايى مەن جالعىز عانا سويلەي بەرەمىن بە؟ يىعىڭىزعا ءبىر زاقىم بولدى-اۋ دەيمىن، زايىرى.
ماعان ايتقاندا جاراڭا جۇدىرىق سىيىپ كەتكەندەي. سوسىن، شاماسى تەرىڭىزدى قايشىمەن كەستى-اۋ دەيمىن. سۇمدىق قوي. مەن ۋايىمداپ قاتتى جىلادىم، جىلاپ-جىلاپ كوزىمنىڭ جاسى تاۋسىلدى. وسى اۋىرتپالىقتىڭ ءبارىن كوتەرۋ بىلايىنشا كۇلكى دە. اتاڭىزدىڭ ءجۇزى سونداي مەيىرىمدى. ولاي قوزعالماڭىز، شىنتاعىڭىزعا ابايلاپ سۇيەنىڭىز، ءبىر جەرىڭىزدى اۋىرتىپ الماڭىز. وي، مەن قانداي باقىتتى ەدىم! اقىرى ءبىزدىڭ ازاپ-قايعىمىز اياقتالدى. مەن ءوزى اقىماق بولدىم با؟ سىزگە ايتارمىن دەگەنىم سونداي كوپ ەدى، ءبارىن ۇمىتتىم دا قالدىم. ءسىز مەنى سۇيەسىز بە؟ بۇرىنعىداي ما؟ ءبىز قارۋلى ادام كوشەسىندە تۇرامىز. وندا ب ا ق جوق. مەن ۇدايى ساعان تاڭعىش سۋىرتپاقتادىم. مىنە، قاراڭىزشى مىرزا، ساۋساقتارىم كۇستەنىپ كەتتى، بۇل ءسىزدىڭ كىناڭىز".
— پەرىشتە! — دەپ سىبىرلادى ماريۋس.
"پەرىشتە" — ءوڭى سولمايتىن، ءمانى تايمايتىن جالعىز-اق ءسوز. باسقا ەشبىر ءسوز عاشىقتاردىڭ وسىنشالىق قايتالاۋىنا شىداس بەرمەس ەدى.
بوگدەلەردىڭ قاتىسۋىنان قىسىلعان ولار ءسوزدى دوعارىپ، قايتىپ ءتىس جارماي باياۋ عانا ءبىر-بىرىنىڭ قولىن قىستى.
بولمەدە تۇرعانداردىڭ بارىنە بۇرىلا قاراپ جيلنورمان ايقاي سالدى:
— ەي، جاماعات، قاتتىراق سويلەسەڭدەرشى! شۋلاڭدار، ساحنانىڭ سىرتىنداعى كۇننىڭ كۇركىرىنە سالىڭدار. ءتايىرى العىرلار-اۋ، ازداپ ۋلاپ-شۋلاپ، بالالاردىڭ ءلاززاتتانا وتىرىپ اڭگىمە-دۇكەن قۇرۋىنا جاعداي جاساساڭدارشى!
ماريۋس پەن كوزەتتانىڭ قاسىنا كەلىپ، اقىرىن عانا ول بىلاي دەدى:
— بىر-بىرىڭە "سەن" دەپ سويلەڭدەر. ۇيالماڭدار.
جيلنورمان اتاي ءوزىنىڭ قارت تىرلىگىنە اياق استىنان كەلىپ كىرگەن وسى ءبىر جارىق نۇرعا ابدىراي قارادى. ونىڭ تاڭدانىسىندا ەشقانداي دا دۇشپاندىق پەيىل جوق جانە جاپالاقتىڭ قوس كوگەرشىنگە قىزعانا، سۇقتانا قادالاتىن كوزقاراسىمەن دە ورتاق ەشتەڭە جوق. ونىڭ قاراسى ەلۋ جەتى جاستاعى كارى قىزدىڭ ەرسىلەۋ تاڭدانىسى: ءساتسىز ءومىردىڭ شات-شادىمان گۇل اتقان ماحابباتقا قىزىعۋى عانا.
— جيلنورماننىڭ ۇلكەن قىزى! — دەدى وعان اكەسى. — وسى قىزىققا دەيىن جاسايسىڭ سەن دەپ الدىن الا بولجاپ ايتىپ ەم عوي مەن ساعان.
ول ءسال كىدىرىپ ءبىر مينوتتەن سوڭ:
— ەندى باسقانىڭ باقىتىن قىزىقتا! — دەدى.
سوسىن كوزەتتاعا بۇرىلىپ:
— قانداي كەرەمەت سۇلۋ ەدى! قانداي جاقسى دەسەيشى! گرەزدىڭ سالعان سۋرەتىندەي! وسىنىڭ ءبارى سەنىڭ قولىڭا تيەدى-اۋ، ماۋباس! اھ، الاياق، سەن مەنەن وڭاي قۇتىلىپ كەتتىڭ، جولىڭ بولدى. مەن ون بەس جاستاي جاسىراق بولسام، تاعدىرىمىزدى سەمسەر شەشەر ەدى، كورەر ەم سوندا بۇنىڭ كىمگە بۇيىرعانىن. قۇلاق سالىڭىزشى، مەن سىزگە انشەيىن عاشىقپىن، مادمۋازەل. مۇندا تۇرعان تاڭدانارلىق تۇك تە جوق. جۇرەكتەردى جاۋلاي بەرۋ ءوز قۇقىعىڭىز. پاھ، شىركىن، سەندەردىڭ ۇيلەنۋ تويلارىڭ قانداي عاجاپ، كەلىستى دە كورىكتى بولادى دەسەڭشى! ءبىزدىڭ قاۋىمدىكى قاسيەتتى ديونيس شىركەۋى عوي، نەكەلەرىڭدى قاسيەتتى پاۆەل شىركەۋىندە قيۋعا رۇقسات الارمىن دەپ ويلايمىن. ول شىركەۋ وزگەلەردەن جاقسىراق. ونى يەزۋيتتەر سالعىزعان. ءسان-سالتاناتى دا، بەزەندىرىلۋى دە الدەقايدا ءتاۋىر. ول كاردينال بيراگ سۋبۇرقاعىنىڭ قارسىسىندا. يەزۋيتتەر ساۋلەت ونەرىنىڭ ەڭ ءتاۋىر ۇلگىسى سەن-لy اتالادى عوي، ول ول ناميۋردە. نەكەلەسكەننەن كەيىن وعان ءسوزسىز بارىپ قايتۋ كەرەك. بارىپ-قايتۋعا ابدەن تاتيدى ول. مەن باسى ءبۇتىن ءسىزدىڭ جاعىڭىزدامىن، مادمۋازەل، مەن قىزداردىڭ تۇرمىسقا شىققانىن قالايمىن، ولار سول ءۇشىن دە جارالعان عوي. جاس قىز اتاۋلىنىڭ ءبارى ءتۇپ اناسى — حاۋا-انانىڭ جولىمەن ءجۇرسىن — مەنىڭ تىلەگىم وسى. كۇيەۋگە شىقپاي كارى قىز بولىپ وتىرىپ قالۋ دا تىم ءتاۋىر شىعار، ءبىراق مۇڭلى دا وكىنىشتى عوي. ءتاۋراتتا "كوبەيىڭدەر!" دەگەن ءسوز بار. حالىقتى قۇتقارۋ ءۇشىن جاننا د'ارك كەرەك، ال حالىقتىڭ ءوسىپ-ونۋى ءۇشىن جيگون شەشەي قاجەت. سونىمەن، كۇيەۋگە شىعىڭدار، تۇرمىس قۇرىڭدار، ارۋلار! شىنىمدى ايتايىن، ماڭگى قىز بوپ قالۋدى ءوز باسىم تۇسىنبەيمىن. ولاردىڭ شىركەۋلەردە بولەك عيباداتحاناسى بار ەكەنىن بىلەمىن، ولار قاسيەتتى پەريزات قاۋىمىنا كىرەدى؛ ءبىراق ءتايىرى العىر، سۇلۋ كۇيەۋ، سىرباز جىگىتكە نە جەتەدى، ءبىر جىلدان سوڭ شاشى ۇكىدەي جەلكىلدەگەن تىعىرشىقتاي نارەستە توپ-تولىق اياعىن سىلتەپ، قىپ-قىزىل تابانىمەن تىپىرلاپ تاڭعى شۇعىلاداي ءماز بولا كۇلىپ ەمشەك ەمىپ جاتقانىنىڭ ءوزى "Turns eburnea''-نىڭ (ءپىل سۇيەكتى مۇنارانىڭ) مۇڭلى اۋەنىنە سالىپ، عيباداتحانادا كەشكىلىك شىراق ۇستاپ جۇگىرىپ جۇرگەننەن مىڭ مارتە ارتىق ەمەس پە.
اتاي ءوزىنىڭ توقسان جاسىنا قاراماستان ءبىر اياعىنىڭ ۇشىمەن شىر اينالا بيلەپ، قيمىلىن اعىتىلعان بۇراما سەرىپپەدەي بارعان سايىن جىلدامداتىپ انگە دە باستى:
ارمانىڭنىڭ شەڭبەرىن تۇيىقتايىن مەن سەنىڭ، الكيپپ! اشپاق ۇزاماي اق كورپەسىن نەكەنىڭ.
— ءيا، ايتقانداي!
— و نە، اكە؟
— سەنىڭ وسى اجىراماس دوسىڭ بار ەمەس پە ەدى؟
— ءيا، كۋرفەيراك.
— وعان نە بولدى ءوزى؟
— ول قازا تاپتى.
— جاقسى بولعان ەكەن.
ول عاشىقتارمەن قاتار جايعاستى، كوزەتتانى دا وتىرعىزىپ، ءوزىنىڭ تارامىس تارلان قولىمەن ەكەۋىنىڭ قولىن ۇستاستىردى.
— مىناۋ كوزەتتانىڭ ءوزى قايران قالارلىقتاي عاجايىپ ەمەس پە! تۇلا بويى تۇنعان ءبىر تاماشا كەمەلدىلىك. ناعىز بەيكۇنا ءسابي، ناعىز بەلگىلى بيكەش! ونىڭ نەبارى بارونەسسا بولاتىنى عانا وكىنىشتى، ول اتاق بۇعان لايىق ەمەس، بۇل جاراتىلىسىنان ماركيزا بولىپ تۋعان. جالعىز عانا كىرپىكتەرىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى! پەرزەنتتەرىم مەنىڭ، ەستەرىڭدە بولسىن، سەندەر دۇرىس جولدا تۇرسىڭدار. ءبىر-بىرىڭدى قالتقىسىز سۇيىڭدەر. ماحابباتتان ماسايىڭدار. ماحاببات دەگەنىڭ پەندەنىڭ ەسەرلەنۋى، ءتاڭىردىڭ كەمەڭگەرلەنۋى. ءبىر ءبىرىڭدى قاسيەتتەپ، قاستەرلەڭدەر. تەك مىناداي ءبىر قىرسىق شىققالى تۇر ودان! — دەدى كەنەت شالدىڭ ءوڭى بۇزىلىپ. — مەنىڭ ويىم مىناداي. ءوز داۋلەتىمنىڭ ۇلكەن بولىگىن مەن رەنتاعا سالىپ قويىپ ەدىم؛ قالعانى ءوزىم ولگەنشە قاپتال جەتەدى، ال مەن ولگەننەن كەيىن شاماسى جيىرما جىلدان سوڭ سەندەردە سوقىر تيىن دا قالمايدى. سوندا ءسىزدىڭ اپپاق ءتىسىڭىز قاتقان ناننىڭ قابىعىن تالعاجاۋ ەتۋى مۇمكىن، بارونەسسا حانىم.
سول ءسات بىرەۋدىڭ سابىرلى، ساليقالى ءۇنى شىقتى:
— مادمۋازەل ەفرازي فوشليەۆاندا التى ءجۇز مىڭ فرانك بار.
بۇل جان ۆالجاننىڭ داۋىسى ەدى.
بۇعان دەيىن ول ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاعان-دى، ونىڭ وسىندا بار-جوعىن دا ەشكىم بايقاماعان، ءوزى دە مىنا شات-شادىمان باقىتتى توپتان ءوزىن اۋلاق ۇستاپ، وقشاۋ تۇرعان.
— مادمۋازەل ەفرازي دەگەن كىم؟ — دەپ سۇرادى اڭ-تاڭ بولعان اتاي.
— ول مەن، — دەدى كوزەتتا.
— التى ءجۇز مىڭ فرانك دەيسىز بە؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى جيلنورمان.
— بالكىم ون ءتورت نەمەسە ون بەس مىڭى كەم بولار، — دەپ ناقتىلاي ءتۇستى جان ۆالجان.
ول جيلنورمان تاتەي كىتاپقا بالاپ جۇرگەن پاكەتتى ۇستەلدىڭ ۇستىنە قويدى.
جان ۆالجان پاكەتتى ءوز قولىمەن اشتى. بۇل بانك بيلەتتەرىنىڭ تۇتاس پاشكەسى ەدى. ونى اۋدارا قاراپ، اقتارا تەكسەرىپ ساناي باستادى. وندا مىڭ فرانكتەن بەس ءجۇز بيلەت جانە بەس جۇزدىكتەن ءجۇز الپىس سەگىزى شىقتى. بارلىعى بەس ءجۇز مىڭ سەكسەن ءتورت مىڭ فرانك بوپ شىقتى.
— ءماس-ساعان كىتاپ! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى جيلنورمان.
— بەس ءجۇز سەكسەن ءتورت مىڭ فرانك! — كۇبىرلەدى تاتەي.
— بۇل ءبىراز قيىندىقتاردان قۇتقارادى، سولاي ەمەس پە، مادمۋازەل جيلنورمان؟ — دەپ ءسوز باستادى اتاي. — مىناۋ سايتاننىڭ ساپالاعى ماريۋس قيال بايتەرەگىنەن ميلليونەر بوزتورعاي ۇستاپ العانىن كورمەيسىڭ بە؟ مىنە، وسىدان كەيىن جاستاردىڭ رياسىز ماحابباتىنا سەنىپ كور. ستۋدەنتتەر التى ءجۇز مىڭ فرانك جاساۋى بار عاشىقتار تابادى. كەرۋبينو اقشانى روتشيلدتەن كەم كۇرەپ جۇرگەن جوق.
— بەس ءجۇز سەكسەن ءتورت مىڭ فرانك، — دەپ كۇبىرلەي مىڭگىرلەدى مادمۋازەل جيلنورمان. — بەس ءجۇز سەكسەن ءتورت! التى ءجۇز مىڭ عوي! قاراي گور!
ال ماريۋس پەن كوزەتتا بىر-بىرىنە قاراپ، مۇنداي ۇساق-تۇيەككە ءمان دە بەرگەن جوق.
بەسىنشى تاراۋ
بايلىقتى نوتاريۋستان گورى ورمانعا قوي
وقىرماننىڭ، البەتتە، كوزى جەتكەن بولار، سوندىقتان جان ۆالجاننىڭ شانماتە ىسىنەن كەيىن قاشىپ، بىرنەشە كۇن ءجۇرىپ پاريجگە جەتىپ، مونرەيل پريمورسكييدەگى مادلەن مىرزانىڭ اتىمەن جيناعان قارجىسىن لافيت بانكير ۇيىنەن دەر ۋاقىتىندا الىپ، مونفەرمەيل ورمانىنا بلاريۋ الاڭقايىنا قالاي جاسىرعانىن ايتىپ جاتۋدىڭ قاجەتى بولماس. بارلىق سوماسى التى ءجۇز مىڭ فرانك تۇتاس بانك بيلەتتەرىندەگى التى ءجۇز وتىز مىڭ فرانك كولەمى جونىنەن ءبىر ساندىقشاعا وڭاي-اق سىيىپ كەتەدى، الايدا ونى دىمنان ساقتاۋ ءۇشىن اعاش ۇنتاقتارى تولتىرىلعان ەمەن ساندىقشاعا سالدى. ول ساندىقشاعا باسقا دا قازىناسىن — ەپيسكوپتىڭ شىراعدانىن دا تىقتى. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە ول ونى مونرەيل پريمورسكييدەن قاشقاندا وزىمەن بىرگە الا شىققان. بىردە كەشكىسىن باشكا بايقاپ قالعان ادام وسى جان ۆالجان بولاتىن. كەيىنىرەك جان ۆالجانعا تيىن-تەبەن قاجەت بوپ قالسا ول تۋرا وسى بلاريۋ الاڭقايىنا تارتاتىن. ونىڭ كەيدە ءبىز ايتقانداي بىرەر كۇنگە جوق بوپ كەتەتىنى، مىنە، وسىدان. وندا ونىڭ تەمىر كۇرەگى دە تىعۋلى جاتاتىن. ءماريۋستىڭ بەتى بەرى قاراپ جازىلىپ كەلە جاتقاسىن، اقشا كەرەك بوپ قالار دەپ وسىلاي قاراي تارتقان. ونى ورماندا باشكا وسى جولى كەشكىسىن ەمەس، ەرتەڭگىلىك كوردى. ءبىراق وعان قازىنا بايلىق ەمەس، تەمىر كۇرەك بۇيىردى.
شىن مانىندە اقشانىڭ سوماسى بەس ءجۇز سەكسەن ءتورت مىڭ بەس ءجۇز فرانك بولاتىن. جان ۆالجان بەس ءجۇزىن كەيىنگە ساقتاپ قالدى. "نە بولاتىنىن سوسىن كورە جاتارمىز"، دەدى ول.
وسى سوما مەن التى ءجۇز وتىز مىڭ فرانكتىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق ون جىل ىشىندە 1823 پەن 1833 جىلداردىڭ اراسىنداعى شىعىن. موناستىردا بولعان بەس جىلدا نەبارى بەس مىڭ فرانك عانا جۇمسادى.
جان ۆالجان كۇمىس شىراعداندى تورپەشتىڭ ۇستىنە قويىپ ەدى، جارقىلىنا تاڭدانعان تۋسەننىڭ ەسى شىقتى.
ايتقانداي، ول كەزدە جان ۆالجان جاۆەردىڭ قۋدالاۋىنان ماڭگى ازات بولعانىن بىلەتىن. ونى بىرەۋدەن ەستىگەن ەدى. ەستىگەنىن "مونيتەر" گازەتىندە جاريالانعان حابار بەكىتە ءتۇستى. وندا جاريالانعان حابارعا قاراعاندا جاۆەر دەگەن پوليسيا ينسپەكتورىنىڭ دەنەسى ايىرباس پەن جاڭا كوپىرلەردىڭ اراسىنداعى كىر جۋۋشىلار سالىنىڭ ماڭىندا سۋعا كەتكەن جەرىنەن شىعارىپ الىندى. كۇنى وسى ۋاقىتقا دەيىن قىزمەتىن ادال اتقارىپ كەلگەن، باسشىلاردىڭ اراسىندا بەك ابىرويلى قىزمەتشىنىڭ ارتىنا حات قالدىرىپ، ءوزىن ءوزى ولىمگە قيۋىن اقىلىنان الجاسۋى دەپ قانا ويلاۋعا بولادى دەپ جازدى گازەت. "شىنىندا دا، ونىڭ مەنى ۇستاپ الىپ، ەركىمە قويا بەرۋىنىڭ ءوزى ەسى دۇرىس ەمەس دەپ ويلاۋعا نەگىز بەرەدى ەكەن-اۋ!" دەپ ويلادى جان ۆالجان.
التىنشى تاراۋ
قوس قاريا كوزەتتانىڭ باقىتتى بولۋى ءۇشىن ءارقايسىسى وزىنشە ىنتا بىلدىرەدى
ۇيلەنۋ تويىنا ءبارى دە ءازىر بولدى. ولار اقىلداسقان دارىگەردىڭ پىكىرىنشە، ول اقپاندا وتۋگە ءتيىس. ءقازىر جەلتوقسان. الاڭسىز باقىتتىڭ تاڭعاجايىپ تالاي اپتاسى ءوتىپ تە كەتتى.
بارلىعىنان دا باقىتتى كىسى اتايدىڭ ءوزى ءتارىزدى. تالاي ساعاتىن ول كوزەتتانى تاماشالاۋمەن وتكىزەدى.
— تاڭداي قاقتىرار تاماشا سۇلۋ! — دەپ داۋىستاپ تا قويادى. — سونداي نازىك، سونداي مومىن! ار-ابىرويىممەن انت ەتەيىن، ومىردە ءوزىم كورگەن قىزداردىڭ بۇل ەڭ عاجايىبى. وسىناۋ ايالى اقگۇلدە ايەلگە بىتەر ادامگەرشىلىكتىڭ ءبارى بار. تۇلا بويى تۇنعان سۇلۋلىق ءتاڭىرى، سولاي ەمەس پە! مۇنداي تابيعات تۋماسىمەن كىنازشا ءومىر سۇرۋگە بولادى. ماريۋس، بالام مەنىڭ، سەن بارونسىڭ، سەن بايسىڭ، سەنەن وتىنەرىم: داۋكەستىگىڭدى ەندى تاستا!
كوزەتتا مەن ماريۋس قابىردەن شىعىپ، تۋرا پەيىشكە توپ ەتە قالعانداي بولدى. ءوتۋ تىم وڭاي ءارى ويلاماعان جەردەن بولعاندىقتان ولاردى ءبىراز تىتىركەنتۋى كەرەك ەدى، ودان تەك باقىتقا ماستىقتارى ساقتاپ قالدى.
— سەن وسىدان بىردەڭە تۇسىنەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى ماريۋس بىردە كوزەتتادان.
— جوق، — دەپ جاۋاپ بەردى كوزەتتا. — ءبىراق بىزگە ءتۇۋ بيىكتەن قۇداي-تاعالانىڭ ءوزى قاراپ تۇرعان ءتارىزدى.
جان ۆالجان ءبارىن جاسادى، ءبارىن جايعاستىردى، بارلىعى جايىندا كەلىستى، بارلىق بوگەتتەردى ىسىرىپ تاستادى. ول قىزىنىڭ باقىتىن قارسى الۋعا كوزەتتانىڭ وزىنەن بەتەر قۋانىشى قوينىنا سىيماي اسىقتى.
بۇرىنعى مەر رەتىندە ول قۇپياسى وزىنە عانا ءمالىم اسا ءبىر قيتۇرقى ماسەلە — كوزەتتانىڭ ازاماتتىق جاعدايى تۋرالى ماسەلەنى شەشىپ بەردى. ونىڭ شىققان تەگى تۋرالى شىندىقتى اشۋ كەرەك پە ەدى؟ استە دە كەرەك ەمەس. ول نەكە تويىن بۇزىپ كەتۋى كادىك. كوزەتتانى ول سونداي قيىندىقتاردىڭ بارىنەن قۇتقاردى. اشكەرەلەۋدەن جالتارۋدىڭ جالعىز جولى دەپ وعان ولگەندەردەن اتا-انا تاۋىپ بەردى. كوزەتتا قۇرىپ بارا جاتقان اۋلەتتىڭ سوڭعى تۇياعى، مۇنىڭ ەمەس، اعاسى فوشليەۆاننىڭ قىزى بولىپ تىركەلدى. ەكى فوشليەۆان دا كىشى پيكپيۋس موناستىرىندە باعبان بولعان. سول موناستىرعا بارىپ ەڭ ءتاۋىر مالىمەت جانە ماقتاۋعا تولى جولدامالار الىپ قايتتى. اتا-انالىق ماسەلەلەردەن تۇسىنىگى شامالى سوپى ايەلدەر الداۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن قايدان ءبىلسىن، ونىڭ ۇستىنە كىشكەنتاي كوزەتتانىڭ قاي فوشليەۆاننىڭ قىزى ەكەنىنە دە وي جىبەرگەن ەمەس. سوندىقتان تالاپ ەتىلگەننىڭ ءبارىن ىقىلاسپەن راستاپ بەردى. نوتاريالدىق اكت جاسالدى. كوزەتتا زاڭدى تۇردە مادمۋازەل ەفرازي فوشليەۆان اتانا باستادى. ول تۇلدىرسىز جەتىم دەپ جاريالاندى. جان ۆالجان بىلاي جاسادى: ءوزى فوشليەۆاننىڭ اتىمەن كوزەتتانىڭ قامقورشىسى بولدى، ال جيلنورماندى ونىڭ ەكىنشى قامقورشىسى ەتىپ تاعايىندادى.
بەس ءجۇز سەكسەن ءتورت مىڭ فرانككە كەلەتىن بولساق، ول بەلگىسىز بولىپ قالۋدى تىلەگەن بىرەۋدىڭ كوزەتتاعا قالدىرعان وسيەت مۇراسى. العاش مۇرانىڭ سوماسى بەس ءجۇز توقسان ءتورت مىڭ فرانك بولاتىن، ونىڭ ون مىڭى مادمۋازەل ەفرازيدىڭ تاربيەسىنە جۇمسالدى، اتالمىش موناستىرعا تولەنگەن بەس مىڭ دا سونىڭ ىشىندە. ءۇشىنشى تۇلعاعا بەرىلگەن بۇل مۇرا كوزەتتا كامەلەتتىك جاسقا تولعاندا نەمەسە تۇرمىسقا شىققاندا تاپسىرىلۋى كەرەك-تى. كورىپ وتىرعانىمىزداي، تۇتاس العاندا، ءبارى دە ورىن-ورنىنا كەلگەن سياقتى، اسىرەسە جارتى ميلليوننان استام قارجىنىڭ قولما-قول بەرىلۋى اسەرلى شىقتى. راس، بۇل ارادا ازىن-اۋلاق وعاشتىق تا بولماي قالعان جوق، ءبىراق وعان جانە ەشكىم دە نازار اۋدارمادى: ىنتالى ادامداردىڭ ءبىرىنىڭ كوزىن — ماحاببات، ەكىنشىسىنىڭ كوزىن التى ءجۇز مىڭ فرانك تۇمشالادى.
كوزەتتا ۇزاق ۋاقىت اكە اتاپ جۇرگەن شالدىڭ تۋعان قىزى ەمەس ەكەنىن ءبىلدى. بۇل تەك تۋىسقانى عانا ەكەن، ال شىن اكەسى — باسقا فوشليەۆان. باسقا جاعدايدا بولسا بۇل جاڭالىق ونى قاتتى قايعىرتىپ، قاپالاندىرار ەدى، ال مىناۋ ادام ايتقىسىز باقىتتى شاعىندا كوڭىلىنە ءسال عانا كولەڭكەسىن ءتۇسىردى دە، ۇمىت بولدى، ويتكەنى توڭىرەگى تولى قۋانىش ەدى. جاس جىگىت كەلگەن دە، قارتتىڭ ۇمىت بولۋى — ءومىر زاڭى.
ونىڭ ۇستىنە كوزەتتا قارشاداي كۇنىنەن-اق ءوزىن قاۋمالاعان قۇپيا جۇمباقتارعا ۇيرەنىپ كەتكەن؛ كەز كەلگەن جان يەسى، بالالىق شاعى قۇپيامەن قۇنداقتالعان بولسا، بەلگىلى ءبىر مولشەردە وپىناتىنىنا ءازىر جۇرەدى.
الايدا ول بۇرىنعىسىنشا جان ۆالجاندى اكە دەدى. باقىتتان توبەسى كوككە جەتكەندەي بوپ جۇرگەن كوزەتتانى اسىرەسە جيلنورمان قاريا قايران قالدىردى. ول ونى سىيلىق پەن عاشىقتىق جىرلاردىڭ استىندا قالدىردى. جان ۆالجان كوزەتتاعا بەرىك قوعامدىق جاعداي جاساپ، ءال-اۋقاتىن نىعايتۋعا قام جاساپ جۇرگەندە، جيلنورمان ونىڭ ۇيلەنۋ تويىنىڭ سەبەتىن تولتىرۋمەن اۋرە بوپ ءجۇردى. ونى جومارت قولىمەن كەلىنىنە سىي-سىياپات جاساۋدان ارتىق ەشتەڭە الاڭداتقان جوق. كوزەتتاعا ول وزىنە اجەسىنەن مۇرا بوپ قالعان بەلگيا گيپيۋرىنەن كويلەك تارتۋ ەتتى. "سون دەگەن قايتا تۇلەپ شىعا بەرەدى، — دەدى ول، — ەندى ءقازىر بارلىعىنىڭ ەسى ەسكى بۇيىمدار دەپ اۋىپ ءجۇر، قارتايسام دا بايقايمىن، جاس بيكەشتەر ءبارى ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدەگى كەمپىرلەردىڭ كيىمىنە اۋەس".
ول كوپ جىلدار بويى اشىلماعان توق ءبۇيىر كوروماندەل اعاشىنان جاسالىپ، جالتىراتا لاكتالعان كومودتاردى تۇگەل بوساتتى. "كانە، مىناۋ جەسىرلەردىڭ ءحالىن ءبىر ءبىلىپ قويالىق، — دەپ سويلەپ جۇرەدى ول. — مۇنىڭ دا قۇرساعىندا نە جاتقانىن كورەيىك". ول بارلىق ايەلدەرىنىڭ بارلىق اشىنالارى مەن اجەلەرىنىڭ اشەكەي كيىمدەرى سىقالعان جۋان جاشىكتەردى سالدىراتا قوزعاپ ءبارىنىڭ اۋزىن اشتى. ولاردان شىققان جۇڭگو جىبەگى، توقىما، تورقا، قامقا، جالتىراعان جىبەگىنەن تىگىلگەن كويلەك، التىنمەن كەستەلەنگەن ءۇندى ورامالدارى، جۋعاندا ءونى تۇسپەيتىن ءاستى-ۇستى بىردەي ءجۇن ماتالار، گەنۋيا جانە الانسون شىلتەرلەرى، التىن جاساۋلار، ءپىل سۇيەگىنەن جاسالعان قوراپشالار، ۇرىس كورىنىستەرىن ورنەكتەگەن وتە نازىك زەرگەرلىك تۋىندىلار، اشەكەيلەر مەن لەنتالار، نە ءسان — سولاردىڭ ءبارىن ول كوزەتتاعا تارتۋ ەتتى. قايران قالىپ، ءماريۋستىڭ ماحابباتىمەن توياتتاپ، جيلنورمان قارتتىڭ جومارتتىعىنا ءارى تەبىرەنىپ، ءارى قىسىلعان كوزەتتا ماقپال مەن اتلاسقا ورانعان شەكسىز باقىتتى ارماندادى. كوزەتتاعا نەكە سەبەتىن پەرىشتەلەر اكەپ بەرەتىندەي ەلەستەدى. ونىڭ كوڭىلى نازىك ورنەكتەردەن قانات جالعاپ كوككە سامعادى.
ءبىزدىڭ ايتقانىمىزداي، عاشىقتاردىڭ جان راقاتىن تەك اتايدىڭ ماز-مەيرامدىعىمەن عانا سالىستىرۋعا بولادى. ءتاڭىردىڭ ءلاززات بيكەلەرى كوشەسىندە تىنىمسىز كەرنەي تارتىلىپ جاتقان ءتارىزدى.
كۇن سايىن ەرتەڭگىلىك اتاي كوزەتتاعا ەجەلگى اشەكەيلەردى الىپ كەلەدى. الۋان ءتۇرلى اشەكەي زەرلەر وعان مولشىلىق مۇيىزىنەن تۇسكەندەي جاۋىپ كەتتى.
وسىناۋ باقىتتى كۇندەرى بايسالدى اڭگىمەلەرگە دەن قويعان ماريۋس بىردە وعان ءباز-بىر جاعدايعا وراي:
— ريەۆوليۋسيا قايراتكەرلەرىنىڭ ۇلىلىعى سونداي، ءتىپتى ولاردان ءبىزدىڭ كەزىمىزدە دە ەجەلگى اياۋلى جارقىن مىنەزدىڭ لەبى ەسەدى، — دەدى. — ايتالىق، كاتون مەن فوكيون سونداي، ولار انتيكا ءداۋىرىنىڭ مەمۋارلارىن ۇدايى مىسال قىلادى.
— مەمۋار انت... مۋار-انتيك! — دەپ داۋىستادى اتاسى. — راحمەت ساعان، ماريۋس، ماعان اقىل سالدىڭ، وزىمە تۋرا وسىلار كەرەك بوپ ءجۇر ەدى.
ەرتەڭگىلىك كوزەتتانىڭ نەكە سىيلىقتارىنا شاي راۋشانى تۇستەس قۇلپىرمالى قالىڭ جىبەك قىمبات كويلەك قوسىلدى.
اتاي ءوز شۇبەرەكتەرىنەن تۇتاس فيلوسوفيا شىعاردى.
— ماحاببات ءوز الدىنا، وعان قوسا تاعى دا بىردەڭەلەر كەرەك، — دەيدى ول. — باقىت ءۇشىن كەيدە پايداسىزدىڭ ءوزى دە كادەگە اسادى. بىلايىنشا، باقىت دەگەن ەڭ قاجەتتىنىڭ ءبىرى. سوندىقتان ونى ساراڭدىققا سالىنباي ارتىق سىيلا، ارتىق ايالا. سۇيىكتىڭمەن ساراي دا جۇماق. ماعان الدىمەن ونىڭ جۇرەگى، سوسىن لۋۆر كەرەك. ونىڭ جۇرەگى مەن ۆەرسالدىڭ سۋبۇرقاقتارى كەرەك. ماعان باقتاشى قىزدى-اق بەرشى، مۇمكىن بولسا ونى گەرسوگينياعا اينالدىر. ماعان فيليدانى سارعالداق گۇلدەستەسىمەن، ۇستىنە ءجۇز مىڭ فرانكتىڭ رەنتاسىن قوسىپ اكەل. باقتاشىنىڭ لاشىعىنا دا كەلىسەمىن، ال ءمارمار باعاندارىنىڭ تىزبەسى تەڭىزگە دەيىن سوزىلىپ جاتقان سارايعا دا كەت ءارى ەمەسپىن. قۇرعاق باقىت قاتقان نانعا ۇقسايدى. ول تىسكەباسارعا جاراعانمەن، تۇستىككە جارامايدى. مەن مولشىلىققا قۇمارمىن، پايداسىزعا، بەرەكەسىزگە، شەكتەن تىسقا، قاجەت ەمەستىڭ بارىنە قۇمارمىن. ءالى ەسىمدە، ستراسبۋرگ شىركەۋىنەن بيىكتىگى ءۇش قاباتتى ۇيدەي ساعات كورۋىمە تۋرا كەلگەنى بار، ول ساعات قوڭىراۋىن سوعىپ، ۋاقىت كورسەتىپ تۇرۋعا ءتيىس دەيدى، مەنىڭشە ونى تەك سول ءۇشىن عانا جاساماعان، ءتۇس مەزگىلىن نەمەسە ءتۇن ورتاسىن ءبىلدىرىپ، ءتالتۇستىڭ كۇننىڭ مەزگىلى ەكەنىن، ءتۇن ورتاسىنىڭ ماحاببات مەزگىلى ەكەنىن ايعاقتاپ، تاۋلىكتىڭ كەز كەلگەن ءساتىن پاش ەتۋمەن بىرگە اي مەن جۇلدىزداردى، تەڭىز بەن قۇرلىقتاردى، بالىقتار مەن قۇستاردى، فەب پەن فەبانى، تاعى باسقا سان ءتۇرلى بەينەلەردى كورسەتەدى، ولاردىڭ ىشىندە ون ەكى اپوستول دا، كارل بەسىنشى دە، ەپونينا مەن سابين دە، ونى از دەسەڭىز كەرنەي تارتقان التىنداتقان ادامسىماقتاردىڭ تۇتاس توبىرى بار. ال ونىڭ اۋانى جاڭعىرتقان عاجايىپ قوڭىراۋلى ءۇنىن قايدا قوياسىڭ. ونىمەن انشەيىن عانا ۋاقىت ساناپ تۇرعان بەيشارا سيفەربلاتتى سالىستىرۋعا بولا ما!؟ مەن سول الىپ ستراسبۋرگ ساعاتى ءۇشىن بوس تىگەمىن، ونى ماقتاۋلى شۆەيسار ساعاتتارىنان كوش ىلگەرى باعالايمىن.
جيلنورماندى اڭگىمە ۇيلەنۋ تويىنا تىرەلگەندە ءتىپتى توقتاتا المايسىڭ، ول سويلەپ كەتكەندە ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ بارلىق كۇنگەيى مەن كولەڭكەسى ايناداعىداي ايقىن كورىنەدى.
— سالتاناتتى مەرەكە جاساۋ ونەرى تۋرالى سەندەردىڭ ءتىپتى تۇسىنىكتەرىڭ دە جوق، — دەپ تاعى دا داۋىستادى ول. — ءقازىر سالتاناتتى كۇنىندە كوبى قالاي كوڭىل كوتەرۋدى دە بىلمەيدى. سەندەردىڭ سۇيىكتى ءۇشىنشى تاراپتارىڭ تالعامسىز، ءوڭسىز-تۇسسىز، كۇتىمسىز، ۇسقىنسىز. مىنە، سەندەردىڭ بۋرجۋاسىماقتارىڭنىڭ ارمانى، ولاردىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا، جاناسا جاڭعىرتىپ، قۇيتىمداي قوناقجاي سالدىرىپ، پاليساندر جيھازىن قويىپ، بيازى ماتامەن تىستاپ تۇرمىس تۇزەمەك قوي. انە، قاراڭدار، قاراڭدار. قادىرمەندىلەر. سكارەد سكۆالىعا بيكەشكە ۇيلەندى. جارقىل دا تارسىل! شىراعدانعا ناعىز التىن تەڭگەنى جاپسىرىپ قويعان. مىنە، وسىنداي داۋرەن! ءوز باسىم ولاردان سىتىلىپ شىعىپ سارماتتارعا تارتىپ وتىرار ەدىم. شىركىن-اي، مىڭ جەتى ءجۇز سەكسەن جەتىنشى جىلى گەرسوگ روگان، پرينس لەونسكيي، گەرسوگ شابو، گەرسوگ مونبازون، ماركيز سۋبيز، ۆيكونت تۋارسكيي، فرانسيانىڭ پەرى لونشانداعى ات جارىسقا بارعانىن كورگەندە-اق ءبارى دە ءبىتتى دەپ ەدىم، كورىپكەلىم بار ەكەن. وسى عاسىردا جۇرت ءىرى قارەكەتكە بارىپ ءجۇر، بيرجالاردا ويناپ، اقشا تابادى، ءبىراق شەتىنەن تاس ساراڭ. ولار وزدەرىن وزدەرى كۇتىپ، وزدەرى ايالايدى، جالتىلداپ جارق-جۇرق ەتىپ جۇرەدى، ينە-جىپتەن جاڭا شىققانداي كيىنەدى، كۇنىنە نەشە مارتە جۋىنادى، قىرىنادى، سىرلانادى، قىرنالادى، تارانادى، سىلانادى، سىرتتاي قاراعاندا ءبىر ءمىن جوق مۇنتازداي، قىلاۋسىز قىلاپ، كىرشىكسىز ساناسىنا ۇڭىلسەڭ — ۇيمە بوقتىق، كادىمگى سوربۇلاق، ولاردان قولىنا ءسىڭبىرىپ جۇرگەن كەز كەلگەن ساۋىنشى تۇرا قاشادى. "ارامزا تازالىق" — مەنىڭ سەندەردىڭ داۋىرىڭە بەرەر باعام، قويار اتىم، مىنە، وسى. وعان بولا اشۋلانبا، ماريۋس، ءىشىمدى ءبىر بوساتىپ الايىن، كورىپ وتىرسىڭ عوي، حالىق تۋرالى ەشقانداي جامان ءسوز ايتقانىم جوق، ءتىپتى قانشا تويدىرىپ بولسا دا جاماندامايمىن، ال بۋرجۋازيانى جۇندەي تۇتۋگە مۇرسات بەر. مەنىڭ ءوزىم دە سول تۇقىمنانمىن عوي. سوندىقتان دا كىمدى سۇيسەڭ سونى سوعاسىڭ. سوسىن تۋراسىن ايتايىقشى: ءقازىر ۇيلەنۋىن ۇيلەنەدى-اۋ، ءبىراق ۇيلەنۋ تويىن جاساي المايدى. راس، مەن بۇرىنعى جاقسى جورالعىلاردى ويلاپ مۇڭايامىن. بارلىعىنا دا قاپالانامىن. باياعى اسەمدىك، سەرىلىك، سۇيكىمدى دە سىپايى قاتىناس، بارلىعىنا جەتەتىن، كوڭىلىڭدى كوتەرەتىن ءسان-سالتانات قايدا، كەز كەلگەن ۇيلەنۋ تويىنىڭ سۇيەمەلدەۋشىسى — ان-كۇي قايدا، اقسۇيەكتەردىڭ وركەسترى، حالىقتىڭ دابىرلاعان بارابانى، بۇرالعان بيلەر، داستارقان باسىنداعى جارقىلداعان جۇزدەر، تاڭداي قاقتىرار عاشىقتىق جىرلار، قىزىقتى ازىلدەر، كوڭىلدى كۇلكىلەر، بۇرقىلداعان تۇتىندەر، لەنتالاردان ورىلگەن ءساندى بانتتار قايدا؟ مەن جاس جۇبايلاردىڭ اسپا ءجىبىن ويلاپ نازالانامىن. جاس جۇبايلاردىڭ بايلاناتىن اسپا ءجىبى ۆەنەرانىڭ بەلدىگىمەن اعايىنداس ەمەس پە ەدى! ترويا سوعىسى نەدەن ءورشىدى دەيسىڭ؟ ەلەنانىڭ اسپا جىبىنەن ءورشىدى، ءتايىرى العىر! نەلىكتەن ۇرىس قىزدى، نەلىكتەن قۇدايعا تەڭ ديومەد مەريونەيدىڭ باسىنداعى ون ىستىگى بار داعاراداي جەز دۋلىعانى قاق ايىردى، احيلل مەن گەكتور نەگە بىر-بىرىنە نايزا شانشىدى؟ ويتكەنى ەلەنا ءوز اسپاسىن پاريسكە بەرىپ قويعان. گومەر بولسا كوزەتتانىڭ اسپاسىنان تۇتاس ءبىر "يليادا" شىعارار ەدى. ول داستانىندا قارت مىلجىڭ مەنى نەستور اتار ەدى. دوستارىم مەنىڭ. بۇرىنعى جاقسى، قايىرىمدى زاماندا، ءبىزدىڭ قايىرىمدى كونە زاماندا ادامدار اقىلمەن ۇيلەنگەن: اۋەلى كەلىسىم-شارت جاساسقان، سوسىن عانا قالىڭدىق ويناعان، سوسىن عانا ۇلان-اسىر توي جاساعان. كيۋجاستىڭ كەتۋى مۇڭ ەكەن، ساحناعا كاماچو شىعا كەلەدى! سايتانىما كەرەك پە ول! اسقازان دەگەنىڭ ايدىك حايۋان، وزىنىكىن تالاپ ەتىپ، ول دا ۇيلەنۋ تويىندا قارىشتاپ قالعىسى كەلەدى. تاماشا تويلادى دەيىك، اركىمنىڭ داستارقان باسىندا ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي كوكىرەكشەسى جوق، ومىراۋى سول اشىق كورشى بيكەسى بولادى. پاي-پاي، قالاي ىشەك-سىلەسى قاتا كۇلىپ، قالاي الاڭسىز سايرانداۋشى ەدى بۇرىنعى زاماندا! جاستار تويعا گۇلدەستەمەن كەلەتىن، ءاربىر جىگىت ءوزىن سەرىگۇل بۇتاعىمەن نەمەسە راۋشان شوعىمەن ساندەپ كەلەتىن؛ قانشا جەردەن وركوكىرەك، سوتقار بولسا دا ولار تويدا موپ-موماقان باقتاشىداي بوپ وتىراتىن، ايتالىق ول دراگۋن كاپيتانى بولسا، ەسىمىن فلوريان دەپ قاراپايىم اتاۋعا تىرىساتىن. بارلىعىنىڭ دا كورىكتى بولعىسى كەلەتىن. ايشىقتى ماتادان تىگىلگەن كەستەلى كويلەك كيەتىن كوبى. بۋرجۋا گۇلگە، ماركيز اسىل تاسقا ۇقسايتىن. ول كەزدە شالباردىڭ بالاعىنا ىزبا باۋ تىكپەيتىن، ەتىك تە كيمەيتىن. جاس جىگىتتەر ءساندى كيىنىپ، كوز قارىققانداي جارقىلداپ، جايراڭداپ، كۇپىنىپ، كەكەڭدەپ جۇرەتىن، ءبىراق ونىسى بۇيىرىنە سەمسەر قىستىرۋىنا بوگەت بولمايتىن. تىرناقتى دا تۇمسىقتى ناعىز زىمىران قۇستىڭ ءوزى بولاتىن ءبارى. ول سىرباز ءۇندىستان ءداۋىرى ەدى عوي. ءبىزدىڭ زاماننىڭ ءبىر سيپاتى — ساندىلىك، ەكىنشىسى — اسقان اسەمدىك ەدى عوي، سايراندى سالۋشى ەدىك-اۋ، شىركىن، وسىم وتىرىك بولسا، مەنى قۇداي اتسىن. ونىڭ ەسەسىنە سەندەر جان توزبەستەي تاكاپپارسىڭدار. بۋرجۋا ساراڭ، بۋرجۋا بيكە بالدەنگەن بىردەڭە. سونداي سورلى عاسىر عوي بۇل! ءقازىر ءسان قۇدايلارىنىڭ ءوزىن جاعاسى تىم اشىق دەپ قۋىپ شىعار ەدى. اتتەگەن-اي! ەندى سۇلۋلىقتىڭ ءوزىن ۇسقىنسىزدىقتاي بۇركەمەلەيتىن بولدى. ريەۆوليۋسيادان كەيىن جۇرتتىڭ ءبارى قۋىق شالبار كيەتىندى شىعاردى، ءتىپتى ونى بيشىلەر دە كيىپ الدى، كەز كەلگەن كوشە ءبيشىسى قۇلاعىنا قول اپارتپايتىن بولدى، بيلەرىمىز ءقازىر ءدىني ۋاعىز سياقتى كوڭىلسىز. ءسىزدىڭ ايبارلى بولىپ كورىنگىڭىز كەلە مە؟ وندا يەگىڭىز گالستۋككە سۇڭگىپ تۇرماسا بولمايدى، ايتپەسە وزىڭىزدەن ءوزىڭىز قولايسىز سەزىنەسىز. ۇيلەنگەلى وتىرعان جيىرما جاسار بوقمۇرىن ۇيلەنە سالىسىمەن رۋايە-كوللارعا ۇقساۋدى ارماندايدى. ال بۇل تەكتەس ۇلىلىقتىڭ قايدا اپارىپ سوعاتىنىن سەندەر بىلەسىڭدەر مە؟ قۋىس كەۋدە بەيشارالىققا سوقتىرادى. ەستەرىڭدە بولسىن، قۋانىش شاتتىق قانا ەمەس، ۇلى سەزىم. شىن عاشىق بولساڭدار، شاتتانىڭدار دا شارىقتاڭدار، كانە، ءتايىرى العىرلار! ۇيلەنەدى ەكەنسىڭدەر، ۇيلەنىڭدەر باستى جارىپ، كوزدى شىعارىپ، توياتتاڭدار باقىتقا ءبىر قارقىنداپ، جارقىلداپ! شىركەۋدە بايسالدىلىق ساقتاڭدار — كەلىسەمىز بە؟ ال ءراسىم بىتكەن سوڭ، قالعانى قۇل بولماسا بۇل بولسىن. توي پاتشالاردىكىندەي، ەرتەگىدەگىدەي بولۋى كەرەك. توي پويىزى رەيم سوبورىنان شانتلۋ پاگوداسىنا دەيىن سوزىلىپ جاتسىن. ماعان ادەتتەگى ۇيلەنۋ تويلارى ءتىپتى دە ۇنامايدى. داۋپەرىمەن انت ەتەيىن، تىم قۇرىسا ءبىر كۇن ۇشپاققا ۇشىڭدارشى. قۇداي سياقتى بولىڭدارشى. ءاي، سەندەردى-اي، ويىندار مەن كۇلكىنىڭ جاڭا پەرىلەرى، كەمەڭگەرلەرى، پاديشاحتارى بولۋلارىڭ كەرەك ەدى عوي، ال سەندەر مۇرىندارىڭا سۋ جەتپەي قامالىپ ۇيدە وتىرسىڭدار. ءاربىر جاڭا ۇيلەنگەن ءالدوبراندينيدىڭ حانزاداسى بولۋعا ءتيىس. ومىردەگى وسىناۋ جالعىز ءساتتى وڭتايلى پايدالانىپ، جەتى قات كوككە اققۋلارمەن، قىراندارمەن قاتار سامعاڭدار، ءبارىبىر ەرتەڭ توعىشارلىقتىڭ باقالى شالشىعىنا شالپ ەتە قالۋعا تۋرا كەلەدى. گيمەنەيدىڭ مەيرامىندا ساراڭدىق قىپ تارتىنشاقتاماڭدار، ونىڭ قۇلپىرعان قاناتىن قىرىقپاڭدار، وسىناۋ نۇر شاپاقتى كۇنى پارۋەيسىزدىك كورسەتپەڭدەر. تويعا كەتەتىن شىعىن — شارۋاشىلىققا كەتەتىن شىعىن ەمەس. شىركىن-اي، وسىنىڭ ءبارىن ءوز بىلىگىمشە جاساسام، جۇرتتىڭ ءبارى اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمارداي ەتەر ەدىم! اعاشتاردىڭ اراسىنان سكريپكانى سىزىلتىپ قويار ەدىم عوي. مەنىڭ باعدارلامام — كوگىلجىم اسپان مەن كۇمىس. مەيرامعا مەن سەلو قۇدايلارىن، دريادالار مەن نەرەنرالاردى شاقىرىپ الار ەدىم. كادىمگى امفيتريتانىڭ ۇيلەنۋ تويى سياقتى ساندەنە تارانعان جالاڭاش پەرىشتەلەر كوگىلدىر مۇناردىڭ ىشىندە قالىقتاپ ءجۇرىپ، وقىمىستى اكادەميك قۇداي ايەلگە جىر ارناپ، تەڭىز اجداھالارى ارباعا جەگىلەر ەدى.
ترومبونمەن كەرنەيلەتىپ تريتون ۇلۋ ءمىنىپ جۇيتكيدى. بۇل قايدان دەپ جۇرتىڭ تاڭ، ۇيي تىڭداپ بۇل كۇيدى.
مىنە، بۇل باعدارلاما! بۇل ناعىز باعدارلاما، الدە مەن ەشتەڭە تۇسىنبەيمىن بە، ولاي بولسا تۇرعان جەرىمدە قاتايىن!
اتاي وسىلاي ليريكالىق شابىتپەن ءوزىن ءوزى تىڭداپ، ءتىلدىڭ مايىن اعىزىپ تۇرعاندا كوزەتتا مەن ماريۋس ءوز باقىتتارىنا ءماز بولىپ، ءبىرىن ءبىرى قىزىقتاپ جايراڭ قاعىپ وتىردى دا قويدى.
جيلنورمان تاتەي وسىنىڭ ءبارىن وزىنە ءتان جەر قوزعالسا قوزعالمايتىن سابىرلىلىقپەن قاداعالاپ ءجۇر. سوڭعى بەس-التى ايدىڭ باعدارىندا ونى تولعاندىرعان وقيعالار از بولعان جوق. ماريۋس ورالدى، ونى قانجوسا عىپ الىپ كەلدى جانە بارريكادادان اكەلدى. ماريۋس ءولدى دەپ ەدى، جوق، ءتىرى ەكەن، ول اتاسىمەن تاتۋلاستى. ماريۋسكە قىز ايتتىردى، ەندى ول ۇيلەنەدى، جاساۋسىز قالىڭدىققا ۇيلەنەدى، جوق، ميلليونەر قىزعا ۇيلەنەدى. التى ءجۇز مىڭ فرانك تاتەيدىڭ جۇيكەسىنە ءتيىپ، جۇيكەلەتتى-اق. وسىدان كەيىن وعان العاشقى قاتىناس كەزىندەگىدەي سۇلەسوق سەلقوستىق قايتىپ ورالدى. ول عيبادات قىپ، دۇعا وقۋعا مۇقيات قاتىستى، تاسپيعىن تارتا وتىرىپ، ءۇيدىڭ ءبىر بۇرىشىندا Ave دەپ سىبىرلايدى، سول كەزدە ءۇيدىڭ باسقا بۇرىشىنان I love you (سەنى سۇيەمىن) دەگەن ۇزدىككەن ءۇن شىعادى، سودان دا وعان ماريۋس پەن كوزەتتا بۇلىڭعىر ءبىر كولەڭكە بولىپ ەلەستەيدى. ال شىن مانىندە كولەڭكە ونىڭ ءوزى ەدى.
قارەكەتسىز اسكەتيزمنىڭ ايرىقشا ءبىر ءتۇرى بولادى، ءزىلزالا مەن وزگە دە تابيعي اپاتتاردان باسقا جاعدايدا مۇز بوپ قاتقان بەيتاراپ، بارلىعىن جاتسىناتىن، تىرشىلىك قامى دەگەننەن ادا جان ەشقانداي اسەردى، قۋانىشتى دا، كۇيىنىشتى دە قابىلداي المايدى. "مۇنداي تاقۋالىق تۇماۋمەن بارا-بار، — دەيدى قىزىنا جيلنورمان قارت. — سەن ءومىردىڭ ءيىسىن سەزبەيسىڭ. ساعان حوش ءيىس تە، ساسىق ءيىس تە ءبارىبىر".
ايتقانداي، التى ءجۇز مىڭ فرانك كارى قىزدىڭ ەجەلگى تولقۋىنا نۇكتە قويدى. اكەسى ونىمەن ساناسۋعا داعدىلانباعان-دى، ءماريۋستىڭ ۇيلەنۋىنە كەلىسىمىن بەرگەندە دە ونىمەن اقىلداسقان جوق. ول ءوزىنىڭ ادەتىنشە كوڭىل اۋانىنا بەرىلىپ، شاتتىق قۇشاعىندا ءجۇرىپ، قازىمىر جاۋىزدان قۇلاقكەستى قۇلعا اينالىپ، قايتسەم ءماريۋستىڭ كوڭىلىن تابامىن دەپ قۇراق ۇشتى. سوندىقتان ول تاتەيدىڭ بار-جوعىن دا، ونىڭ دا وزىندىك پىكىرى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن دە ەسكە المادى، قويداي جۋاس باعىنىشتىلىعىنا قاراماستان، قىزى اكەسىنىڭ وسى قىلىعىن كوڭىلىنە دىق الدى. سىرتتاي ەنجار كورىنگەنمەن، كوڭىلىنىڭ تۇكپىرىندە وكىنىش-وكپە جاتقان ول وزىنە: "اكەم نەكە ماسەلەسىن مەنسىز شەشىپ جاتىر، مەيلى، ءوزى ءبىلسىن، ونىڭ ەسەسىنە مەن مۇراگەرلىك ماسەلەسىن ونسىز شەشەمىن"، — دەدى. شىنىندا دا ول باي ەدى، ال اكەسىندە ونداي داۋلەت جوق. سول سەبەپتى ول جونىندەگى ىشكى پىكىرىن، ءوز ەسەبىن قۇپيا ساقتادى. الدا-جالدا كۇيەۋ مەن قالىڭدىق كەدەي بولسا، ولاردى مۇنىڭ اتىنا قاراتىپ قويۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. مەنىڭ مەيىربان جيەنىم قايىرشىعا ۇيلەنەتىن بولسا — وزىنە جامان. مەيلى، وندا قايىرشى، كەدەي بوپ قالا-اق بەرسىن. الايدا كوزەتتانىڭ جارتى ميلليونى تاتەيگە ۇناپ، عاشىق جۇپقا دەگەن باعدارى مەن كوزقاراسىن وزگەرتتى. التى ءجۇز مىڭ فرانك ءسوز جوق قۇرمەتتەۋگە لايىق، سوندىقتان بۇل دا ءوزىنىڭ بار بايلىعىن وسى جاس جۇبايلارعا تاستاپ كەتۋگە ءتيىس، ويتكەنى ولار مۇنىڭ اقشاسىنا مۇقتاج بولىپ وتىرعان جوق.
جاس جۇبايلار اتاسىنىڭ ۇيىندە تۇرا تۇراتىن بولىپ شەشىلدى. جيلنورمان وسى ۇيدەگى ەڭ ءتاۋىر بولمە ءوز جاتىنجايىن ءسوزسىز سولارعا بەرەتىن بولدى. "مەن مۇنان جاسارا تۇسەمىن، — دەپ مالىمدەدى ول. — بۇل مەنىڭ ەجەلگى تىلەگىم. ءوز بولمەمدە قالىڭدىق وينالۋىن قاشاننان بەرى ارمانداۋشى ەدىم". ول جاتىنجايىن كوپتەگەن ەجەلگى اشەكەيلەرمەن جاساندىرعان ەدى. توبەنى ورنەكتەپ قايتا سىرلاۋعا قوسىپ، قابىرعالاردى قۇلپىرتىپ تۇراتىن قىمبات ماتامەن قاپتادى، ەتەگى اتلاسپەن سەيسەپتەلىپ، التىنمەن زەرلەنگەن، ماقپال تۇكتى ماتا ونىڭ وزىندە ساقتاۋلى جاتقان-دى.
"ءدال وسى ماتامەن گەرسوگينيا انۆيلسكايانىڭ لاروش-گييون سارايىنداعى كەرەۋەتى قاپتالعان بولاتىن"، دەيدى ول تورپەشتىڭ ۇستىنە ول جالاڭاش ءتانىن ەلتىرىمەن كولەگەيلەگەن ايەل مۇسىندەلگەن ساكسون فارفورىنان جاسالعان ستاتۋەتكا قويدى.
جيلنورماننىڭ كىتاپحاناسى ماريۋسكە قاجەت قابىلداۋ كابينەتىنە اينالدى. ارينە ادۆوكاتتار قاتارىنا كىرۋ ءۇشىن قابىلداۋ كابينەتى تالاپ ەتىلەتىنى بەلگىلى.
جەتىنشى تاراۋ
باقىتتى بولمىسپەن ارالاس ۇرەيلى ءتۇستىڭ ۇزىكتەرى
عاشىقتار كۇن سايىن كەزدەسىپ وتىردى. كوزەتتا فوشليەۆاندى ەرتىپ كەلىپ ءجۇردى. "اتاستىرىلعان قالىڭدىقتىڭ كۇيەۋدىڭ ۇيىنە ءوزى كەلىپ، ايالاۋىنا سۇرانعانىن كىم كورگەن"، — دەپ بۇرقىلداپ قويادى كارى قىز جيلنورمان. ءبىراق بۇل ادەت ءماريۋستىڭ باياۋ ايىعۋىنا وراي ابدەن ءسىڭىستى بولىپ الدى، ونىڭ ۇستىنە ءتاڭىردىڭ ءلاززات بيكەلەرى كوشەسىندەگى ءۇيدىڭ سابان تاعىنا قاراعاندا ەكەۋىنىڭ جۇزبە-جۇز وتىرىپ سىرلاسۋىنا الدەقايدا قولايلى. ءاربىر قىز بىرەۋ-مىرەۋدىڭ ەرتىپ جۇرۋىنە مۇقتاج. كوزەتتا فوشليەۆانسىز مۇندا كەلە الماس ەدى. ماريۋس ءۇشىن فوشليەۆاننىڭ كەلۋى كوزەتتامەن كەزدەسۋدىڭ قاجەتتى شارتى. سوندىقتان دا ول كوندى وعان. كۇللى ادامزاتتىڭ ءومىرىن جاقسارتۋ جونىندە پىكىر الىسا وتىرىپ، اڭگىمە اراسىندا ەپتەپ جالپى سيپاتتاعى ساياسي ماسەلەلەرگە دە بارىپ قالادى، ادەتتەگى "جوق"، "بار" دەگەندەردەن اسىپ بىرەر ءسوز دە ايتىلىپ قالادى. بىردە حالىققا ءبىلىم بەرۋ جونىندە اڭگىمە قوزعالىپ، ماريۋس وقۋدىڭ تەگىن جانە مىندەتتى بولۋى، كەڭىنەن تارالۋى، ءبىلىم الۋعا جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي جول اشىلۋى، ونىڭ حالىققا اۋاداي، كۇن نۇرىنداي قاجەتتىگى تۋرالى ءوز ويلارىن ورتاعا سالعاندا ەكەۋىنىڭ پىكىرى ءبىر جەردەن توعىسىپ، اڭگىمەلەرى ۇزاققا سوزىلدى. ماريۋس فوشليەۆاننىڭ ءوز ويىن جاقسى جەتكىزىپ، ادەمى ورنەكتەيتىنىن اڭعاردى. الايدا وعان باز-بىردەڭە جەتىسپەيتىن سياقتى. باز-بىردەڭەدە ول زايىرلى قوعام ادامىنان تومەن دە، باز-بىردەڭەدە ودان جوعارى.
ماريۋس جۇرەگىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىندە وزىنە نەداۋىر ءىلتيپات، الايدا سالقىن قارايتىن فوشليەۆانعا جاۋاپسىز سۇراقتار قويدى. كەيدە ول جادى جاڭساق باسپاي ما ەكەن دەپ تە كۇمانداندى. ونىڭ ەستەلىكتەرىندە ءتورت ايلىق ءجانتاسىلىم كۇيزەلىستەن بولعان ۇزىلىستەر، قارا داقتار، تۇڭعيىق قۇلامالار بار سياقتى. كوپ نارسە سوعان باتىپ كەتكەن ءتارىزدى. ءتىپتى ماسەلە مىناعان دەيىن باردى، فوشليەۆان سياقتى ساليقالى دا سابىرلى ادامدى مەن وسى بارريكادادا كورگەن جوق پا ەكەنمىن دەپ سۇراق قويدى ول وزىنە.
ايتقانداي بۇل ونىڭ جادىندا جالت ەتىپ، جوق بولىپ كەتىپ جۇرگەن جالعىز جۇمباق ەمەس. باقىت پەن راقاتتىڭ ورتاسىندا شالقىپ وتىرعاننىڭ وزىندە مۇڭايا ارتقا قاراۋعا ءماجبۇر ەتەر ەستەلىكتەردەن ول ارىلىپ بولعان جوق. وتكەننىڭ جويىلىپ بارا جاتقان بەينەلەرىنە نازار اۋدارمايتىن ادام جالپى ويلاۋعا دا، سۇيۋگە دە قابىلەتسىز پەندە. ارا-تۇرا ماريۋس قولىمەن كوزىن جاپسا، وتكەننىڭ بۇلىڭعىر بەيمازا ەلەستەرى ميىن تورلاعان بۋالدىر تۇماندى تىلگىلەي باستايدى. ول مابەفتىڭ قالاي ءولىپ قۇلاعانىن قايتا كورەدى، گاۆروشتىڭ جاۋىپ تۇرعان كارتەچتىڭ استىندا قالاي اندەتكەنىن ەستيدى، ءوز ەرنىنەن ەپونينا ماڭدايىنىڭ ءولى سالقىنىن سەزەدى. انجولراس، كۋرفەيراك، جان پرۋۆەر، كومبەفەر، بوسسيۋە، گرانتەر جانە باسقا دوستارى كوز الدىنا تىزىلە قالادى دا جويىلىپ كەتەدى. جۇرەگىنە جاقىن، قيماس، قىمبات، ەرجۇرەك، ازاپكەر، قاسىرەتتى دە قاسيەتتى بۇل تۇلعالار تەك ءتۇس قانا ما؟ الدە ولار شىن مانىندە ءومىر ءسۇردى مە، كۇرەس جۇرگىزدى مە؟ وتكەننىڭ ءبارىن بۇلىكتىڭ ءتۇتىنى تۇمشالاپ تاستاعان ءتارىزدى. تەرەڭ تەبىرەنىستەر تۇشىركەنتىپ ۇيىقتاتپايدى، شىم-شىتىرىق تۇستەر. ول وزىنە ءوزى ساۋال قويىپ، ءوزىن ءوزى تەكسەردى، الگى ورىمدەي وندىرلەردىڭ ءومىرى ماڭگى ءوشتى دەگەن وي ونىڭ باسىن اينالدىردى. ءقازىر قايدا ولار؟ بارلىعى دا وپات بولدى دەگەن راس پا؟ وپىرىلا قۇلاۋ بۇدان باسقاسىن تۇگەل باسىپ قالىپ، ماڭگى تۇنەككە الىپ كەتكەنى مە. تەاتر شىمىلدىعىنىڭ سىرتىنا كىرىپ كەتكەندەي ءبارى دە كوزدەن عايىپ بولعانى ما؟ زايىرى ءومىردىڭ ۇستىنەن دە وسىنداي شىمىلدىق ءتۇسىرىلىپ، قالعانىن ءتاڭىرىنىڭ ءوزى رەتتەيتىن بولسا كەرەك.
ءيا، ول ءوزى، ماريۋس بۇرىنعىسىنان وزگەرگەن جوق پا؟ كەدەي ەدى — باي بولدى، جالعىز ەدى — وتباسىلى بولدى، بارلىعىنان باز كەشىپ ەدى. — كوزەتتاعا ۇيلەندى. ول ءوزىن قابىردەن شىققانداي كوردى، وعان ايىپتالىپ ءتۇسىپ، اقتالىپ تۇرعانداي بولدى. باسقالار ءقابىردىڭ تەرەڭ تۇبىندە قالدى. كەي ساتتەردە وتكەننىڭ ەلەستەرى ءتىرىلىپ، قايتا ورالىپ، مۇنى قاۋمالاپ الىپ، كوڭىلىن قۇلازىتىپ، ەڭسەسىن تۇسىرەدى، سوندا ول كوزەتتاسىن ويلاپ قانا كوڭىلىن جايلاندىرادى، تەك وسى ۇلى باقىتى عانا اپاتتىڭ ءىزىن بىلدىرمەي تەگىستەپ وتىردى.
وسى ولگەندەردىڭ ىشىنەن فوشليەۆان دا ورىن العان سياقتى ەدى. ماريۋس مىناۋ كوزەتتامەن قاتار باپ-بايسالدى وتىرعان سابىرلى جاننىڭ بارريكادادا كورگەن فوشليەۆان ەكەنىنە سەنۋگە باتپادى. تەگىندە ول ەسەڭگىرەپ ساندىراقتاپ جاتقان كەزىندە كورگەن شىم-شىتىرىق بەينەلەرىنىڭ ءبىرى بولۋى كەرەك. بارىنەن بۇرىن ەكەۋى دە شۇيىركەلەسە قويمايتىن سوزگە ساراڭ تابيعاتىنان ۇياڭ جاندار؛ سوندىقتان ماريۋس فوشليەۆانعا مۇنداي تىكەلەي سۇراق قويا المادى. ءتىپتى، ونداي ارەكەت ويىنا دا كىرىپ شىققان ەمەس. ونىڭ مىنەزىنىڭ بۇل قىرىن بۇرىن دا اتاپ وتكەنبىز.
ورتاق قۇپيامەن ارقاندالعان ەكى ادامنىڭ ءۇنسىز عانا كەلىسىپ، بىر-بىرىمەن ءسوز الماسپاي جۇرە بەرەتىنى ونشا سيرەك تە قۇبىلىس ەمەس.
تەك ءبىر-اق رەت ماريۋس سول ۇنسىزدىكتى بۇزۋعا تىرىستى. ول اڭگىمەنىڭ بەتىن شانۆرەري كوشەسىنە اۋدارىپ، فوشليەۆانعا بۇرىلا قاراپ:
— ءسىز ول كوشەنى جاقسى ءبىلۋشى ەدىڭىز عوي؟ — دەدى.
— قايسىسىن؟
— شانۆرەري كوشەسىن.
— ودان تۇسىنىگىم جوق تىپتەن، — دەدى فوشليەۆان سونداي تابيعي ۇنمەن.
كوشەنىڭ وزىنە ەمەس، اتىنا بايلانىستى قويىلعان سۇراققا قايتارىلعان جاۋاپ ماريۋسكە ءىس جۇزىندەگىدەن دە سەنىمدىرەك كورىندى.
"راسىندا دا، ول مەنىڭ تۇسىمە ەنگەن ەكەن عوي، — دەپ ويلادى ول. — مەندە گالليۋسيناسيا بولدى ەمەس پە. بۇل دا سوعان ۇقساس بىرەۋ بولار. فوشليەۆان وندا بولۋىن بولعان جوق".
سەگىزىنشى تارay
ىزدەپ تابۋ مۇمكىن ەمەس ەكى ادام
ماحاببات سيقىرى قانشا كۇشتى بولعانمەن دە ءماريۋستىڭ ويىنان ونىڭ كۇللى قام-قارەكەتىن شىعارىپ جىبەرە المادى.
ۇيلەنۋ تويىنا ازىرلىك ءجۇرىپ جاتقان تۇستا ول بەلگىلەنگەن مەرزىمدى كۇتە ءجۇرىپ وتكەنگە ارنالعان مۇقيات زەرتتەۋلەرى مەن ىزدەنىستەرىن ورىستەتە بەردى.
ول ەكى مارتە قارىزدار سەزىنەدى ءوزىن: ەڭ الدىمەن — اكەسى ءۇشىن، سوسىن ءوزى ءۇشىن!
ءبىر جەردە — تەناردە، ءبىر جەردە ءماريۋستىڭ ءوزىن جيلنورمانىڭ ۇيىنە جەتكىزگەن بەيتانىس ءجۇر.
ماريۋسكە قايتكەن كۇندە دە وسى ەكى ادامدى تابۋ كەرەك. باقىت قۇشاعىندا بالقىپ ءجۇرىپ وتەلمەگەن بورىشىن ۇمىتىپ كەتسە، قازىرگى كۇن ساۋلەلى ومىرىنە كولەڭكە تۇسپەۋى كادىك. شات-شادىمان كەلەشەگىنە قادام باس ءۇشىن الدىمەن سول قارىزىنان قۇتىلىپ، وتكەنمەن ەسەپ ايىرعىسى كەلدى ونىڭ.
تەناردە مىڭ جەردەن وڭباعان بولسا دا ونىڭ پولكوۆنيك پونمەرسيدى قۇتقارىپ قالعان ەڭبەگىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. تەناردە جارىق دۇنيەنىڭ الدىندا قانشالىق قاراقشى بولعانىمەن، ءماريۋستىڭ الدىندا ەش جازىعى جوق.
ۆاتەرلوو تۇبىندەگى ۇرىستا شىن مانىندە نە بولىپ، نە قويعانىن بىلمەگەندىكتەن ءماريۋستىڭ ءوز اكەسىن تەناردەمەن نە بايلانىستىرعانىنان، وسى ولىك توناۋشىعا العىسىمەن ەمەس، ومىرىمەن قالاي قارىزدار بولىپ جۇرگەنىنەن دە حابارى جوق.
جالداعان قىرۋار جانسىزدارىنىڭ ەشقايسىسى دا تەناردەنىڭ ىزىنە تۇسە المادى. بارلىعى دا قايتىپ ورالماستاي جوعالعان سياقتاندى. تەناردەنىڭ ايەلى تەرگەۋ كەزىندە تۇرمەدە قايتىس بولدى. تەناردەنىڭ ءوزى مەن قىزى — ازەلما، سويقاندى وتباسىنان قالعان ەكەۋى دە ءىزىم-قايىم. الەۋمەتتىك قيتۇرقىنىڭ تاسقىنى بۇل پاقىرلاردى دا ءۇنىن شىعارماي كومىپ تاستاعان ءتارىزدى. ايدىندا دىرىلدەگەن نە تولقىن، نە تەرەڭگە تارتىپ جاتقان ءيىرىم دە بايقالمايدى، وسى جەرگە ءتۇستى-اۋ دەپ قارماق سالار تۇستىڭ ءوزى بىلىنبەيدى.
تەناردەنىڭ ايەلى ءولدى، باشكانىڭ قىلمىسقا قاتىسى جوق دەپ تانىلدى، سىڭعىرتەڭگە ۇشتى-كۇيلى جوعالىپ كەتتى، باستى ايىپكەرلەر تۇرمەدەن قاشىپ، ۇستاتپاي قويدى، ءسويتىپ گوربو لاشىعىن تورۋدان اشىلار قىلمىس جونىندەگى سوت پروسەسى بەتىمەن قالدى. تورەشىلەر سوتى كولدەنەڭ ەكى ايىپتالۋشىمەن عانا قاناعاتتاندى: ونىڭ ءبىرى ىلمەشەك، كوكتەمگى، گنۋس تە وسى، ەكىنشىسى — پول-لياردا، ەكى-ميلليارد دەگەنىڭ وسى؛ ەكەۋىن دە ون جىل گالەرگە كەستى. ولاردىڭ جاسىرىنىپ جۇرگەن جەمتىكتەستەرى عۇمىر بويعى كاتورگالىق جۇمىسقا سوتتالدى. بارلىعىنىڭ باسشىسى ءارى باستاۋشىسى رەتىندە تەناردەگە سىرتتاي ءولىم جازاسى بەرىلدى. ۇكىم — تەناردەدەن قالعان جالعىز وسى شەشىم عانا تابىتتىڭ باسىنا قويعان شىراقتاي ونىڭ قاسكوي ەسىمىنە كۇڭگىرت ساۋلە تۇسىرەتىن سياقتى.
تەناردەنىڭ سىرتتاي سوتتالۋى قايتكەنمەن قولعا تۇسپەۋگە تىرىسقان ونى تۇڭعيىق شىڭىراۋعا بۇرىنعىدان بەتەر باتىرىپ، تۇنەككە مۇلدەم قۇنداقتاپ تاستادى.
ءماريۋستىڭ ءوزىن قۇتقارعان ەكىنشى بەيتانىستى ىزدەستىرۋ العاش ازىن-اۋلاق ناتيجە بەرە باستاعان ءتارىزدى ەدى، ارتىنان ول دا تۇيىققا تىرەلدى. 6 ماۋسىم كۇنى ءماريۋستى ءتاڭىردىڭ ءلاززات بيكەلەرى كوشەسىنە اكەلگەن ارباكەشتى تابۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. كىسى تاسۋشىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ول پوليسيا ۋاكىلىنىڭ بۇيرىعى بويىنشا 6 ماۋسىمدا تۇسكى ساعات ۇشتەن كوز بايلانىپ، قاراڭعىلىق تۇسكەنشە ەليسەي الابى جاعالاۋىنداعى باس سۋاعاردىڭ اۋزىندا تۇرادى، كەشكى ساعات وندار شاماسىندا سوربۇلاقتىڭ تورتەمىرى اشىلىپ، ودان ەكى كىسى كورىنەدى؛ ءبىر كىسى ەكىنشىسىن، شاماسى ولگەن بولۋى كەرەك، ەكى قولىن موينىنا اسىپ ارقالاپ الىپتى؛ وسى توڭىرەكتى قاراۋىلداپ جۇرگەن پوليسەي ءتىرىنى تۇتقىنداپ، ءولىنى ۇستايدى تاباندا، سوسىن ارباكەش ۋاكىلدىڭ بۇيرىعىمەن بۇلاردىڭ ءبارىن كۇيمەگە تيەپ، اۋەلى ءتاڭىردىڭ ءلاززات بيكەلەرى كوشەسىنە بەت الادى دا، سوندا مارقۇمدى تۇسىرەدى؛ سول مارقۇمى مىناۋ وتىرعان ماريۋس ەدى؛ جانە اتشى "ءقازىر الدىندا ءتىرى وتىرعان باي مىرزانى" تاني كەتەدى؛ ودان ءارى كەلگەندەر كۇيمەگە قايتا ءمىنىپ، اتتارىن ايداپ ارحيۆ قاقپاسىنا جەتپەي توقتايدى، سول ارادا تۋرا كوشەدە ارباكەشپەن ەسەپ ايىرىسىپ، پوليسەي ەكىنشى كىسىنى وزىمەن بىرگە الا كەتەدى؛ بۇدان باسقا اتشى ەشتەڭە دە بىلمەيدى، ونىڭ ۇستىنە ءتۇن دە تاستاي قاراڭعى ەدى دەيدى.
ماريۋس بولسا، ەسىنە ەشتەڭە تۇسىرە المادى. ونىڭ بىلەتىنى تەك بارريكادادا شالقالاپ قۇلاي بەرگەنىندە ءبىر قۋاتتى قولدىڭ ارتىنان كەپ قاۋسىرا قۇشاقتاعانى عانا؛ سودان كەيىنگىنىڭ ءبارى ساناسىنان ءوشىپ قالعان. ول ەسىن تەك جيلنورماننىڭ ۇيىندە عانا جينادى.
ول توپشىلاۋلارمەن-اق تاۋسىلدى.
ونىڭ وزىنە كۇماندانۋى مۇمكىن ەمەس قوي. الايدا شانۆرەري كوشەسىندە ەستەن تانىپ قۇلاپ، سەنانىڭ جاعاسىندا مۇگەدەكتەر كوپىرىنىڭ ماڭىندا مۇنى پوليسەيدىڭ تاۋىپ الۋى قالاي؟ ورتالىق بازار ورامىنان ەليسەي الابىنا دەيىن ايتەۋىر بىرەۋ الىپ باردى عوي. سوندا قاي جولمەن اپارعان؟ سۋاعار ارقىلى ما؟ ءوزىن قۇربان قىلۋدىڭ ادام ەستىمەگەن ءتۇرى عوي ون دا!
ول كىسى كىم بولدى ەكەن؟ كىم ەكەن ول؟
ءماريۋستىڭ ىزدەپ جۇرگەنى سول.
بۇل ارادا ماريۋس اسا اباي قيمىلداۋى قاجەت بولا تۇرا، ول ىزدەۋ سالىپ پوليسيا پرەفەكتۋراسىنا دەيىن باردى. الايدا بارلىق جەردەگىدەي وندا دا سۇراۋ سالۋى ەشتەڭەنى ايقىنداي المادى. پرەفەكتۋرانىڭ بىلەتىنى ارباكەشتىكىنەن دە از بولىپ شىقتى. 6 ماۋسىم كۇنى باس سۋاعاردىڭ تەمىرتورىنان بىرەۋ ۇستالعانى تۋرالى ەشقانداي ماعلۇمات تۇسپەپتى، ول جونىندە پوليسەيدىڭ دە بىردە-بىرىنەن حابارلاما جوق، پرەفەكتۋراداعىلار ءتىپتى مۇنى اڭىزعا بالايتىنداي سىڭاي تانىتتى.
اڭىزدى ويلاپ تاۋىپ جۇرگەن ارباكەشتىڭ ءوزى دەگەنگە دەيىن باردى. اراققا پۇل تابۋ ءۇشىن ات ايداۋشىلاردىڭ ويلاپ تاپپايتىنى، وتىرىك ايتپايتىنى جوق. الايدا بۇلجىماس دەرەكتى كىم جوققا شىعارا الادى، ونىڭ مىسالى ءماريۋستىڭ كوزى ءتىرى وتىرعان جوق پا.
بۇل ءبىر وقشاۋ وقيعادا ءبارى دە جۇمباق بولدى.
ارباكەشتىڭ سوزىنە قاراعاندا، باس سۋاعاردىڭ تورتەمىرىن اشىپ، شالاجانسار ءماريۋستى ارقالاپ شىعىپ، قاراۋىلداپ جۇرگەن پوليسەيدىڭ قولىنا بۇلىكشىنى قۇتقارعان ساتىندە تۇسكەن قۇپيا، جۇمباق جان قايدا كەتتى؟ پوليسەيدىڭ وزىنە نە بولدى؟ نەگە ول ءۇن-تۇنسىز جاتىر؟ بالكىم، بەيتانىس قاشىپ كەتكەن شىعار ودان؟ ولاي بولسا ول وزىنە ءومىرى ءۇشىن قارىزدار ماريۋسپەن نەگە تىرس ەتىپ حابارلاسپاي جاتىر؟ ونىڭ رياسىز قاراپايىمدىعى جانكەشتىلىگىنەن دە عاجاپ بولدى عوي. ول نەگە كورىنبەي كەتتى؟ مەيلى وعان سىي-سىياپات كەرەك جوق-اق بولسىن، ءبىراق العىستىڭ ارتىقشىلىعى جوق قوي. ءولىپ كەتكەن جوق پا ەكەن ءوزى؟ بۇل نەندەي كىسى؟ ءتۇر-تۇسى قانداي؟ ەشكىم دە انىق-قانىعىن ايتىپ بەرە المادى. ات ايداۋشى "ءتۇن قاراڭعى بولدى" دەدى. ۇرەيى ۇشقان باسك پەن نيكولەتتا ەسسىز-تۇسسىز، قانجوسا مىرزاسىنا عانا قاراعان. سول ءبىر قاسىرەتتى شىراق ۇستاپ شىققان قاقپاشى عانا ول كىسىنى بايقاعان سياقتى، ال ونىڭ ايتقانى تەك "وعان قاراۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى ەدى" عانا.
ىزدەۋ سالعاندا وسىنىڭ ءبىر پايداسى ءتيىپ قالار دەگەن ويمەن ماريۋس ءوزىن اتاسىنا اكەلگەندەگى قان قاتقان كيىمدەرىن ساقتاتىپ قويدى. بەشپەنتتى قاراعان بىرەۋ ونىڭ ەتەگىنىڭ قىزىق جىرتىلعانىن بايقادى. ونىڭ ءبىر قيىعى جەتىسپەيدى.
بىردە كەشكىلىك كوزەتتا مەن جان ۆالجان وتىرعاندا ماريۋس وسى ءبىر وعاش وقيعا تۋرالى، سان ساپالاق سالعان سۇراۋلارىنان ەش ناتيجە شىقپاعانى جايىندا اڭگىمەلەدى. "فوشليەۆان مىرزانىڭ" تاستاي قاتقان ءجۇزى سوندا ونى شىدامنان شىعارىپ جىبەردى. اشۋ-ىزاسىن ارەڭ اۋىزدىقتاعان قىزبالىقپەن ول ىشقىنا داۋىستاپ جىبەردى. ماريۋس:
— و، ءيا، كىم دە بولسا ول قۇداي بەرگەن بيىك پاراساتتى ادام ەكەن! ونىڭ نە ىستەگەنىن ءسىز بىلسەڭىز عوي. ول ماعان كومەككە كوكتەن تۇسكەن پەرىشتەدەي بوپ كەلدى. وعان ۇرىستىڭ قايناپ تۇرعان ورتاسىنا قويىپ كەتۋگە تۋرا كەلدى، مەنى الىپ شىعىپ، سۋاعاردىڭ قاقپاعىن اشىپ سوعان ءتۇسىپ مەنى ارقالاپ الىپ ءجۇردى، ۇرەيلى جەراستى دالىزىندە ءيىلىپ، بۇگىلىپ، قورىس مي باتپاقتا ارقاسىنداعى ولىكتى تاستاماي ءبىر جارىم لە جەر جۇرۋگە ءماجبۇر بولدى. سونداعى كوزدەگەنى نە بولدى دەيسىز عوي؟ بار ماقساتى ولىكتى قۇتقارۋ. سول ولىگى مىنا مەن. ول وزىنە "مۇندا ءالى ءومىر ۇشقىنى بولۋى مۇمكىن، سول ءالسىز ۇشقىندى قۇتقارۋ ءۇشىن ءوز باسىمدى قۇرباندىققا شالۋعا دا بارامىن" دەپ سەرت بەردى. ءوز ءومىرىن ول ءبىر ەمەس، جيىرما رەت قاتەرگە تىكتى. ءار قادامى وعان اجال مەن ءقاۋىپ ءتوندىردى. ونىڭ دالەلى جەراستى كانالىنان شىققان بەتتە تۇتقىندالۋى. وسىنىڭ ءبارىن جاساعان سول كىسى ەكەنىنە سىزدەر سەنەسىزدەر مە؟ ونىڭ ۇستىنە جاقسىلىعى ءۇشىن ەشقانداي تارتۋ-تارالعى دا دامەتپەدى عوي. مەن كىم ەدىم؟ كوتەرىلىسشى. مەن كىم ەدىم؟ جەڭىلگەن بۇلىكشى. و، ەگەر كوزەتتانىڭ التى ءجۇز مىڭ فرانكى مەنىڭ يەلىگىمدە بولسا...
— ول سىزدىكى، — دەپ ءسوزىن ءبولدى جان ۆالجان.
— وندا مەن سونىڭ ءبارىن سول ءبىر كىسىنى ىزدەپ تابۋدىڭ جولىنا جۇمسار ەدىم! — دەدى ماريۋس.
جان ۆالجان ءتىس جارعان جوق.
التىنشى كىتاپ
ۇيقىسىز ءتۇن
ءبىرىنشى تاراۋ
1833 جىلعى 16 اقپان
1833 جىلعى اقپاننىڭ 16-نان 17-نە قاراعان ءتۇنى اقجولتاي ءتۇن بولدى. ول ماريۋس پەن كوزەتتانىڭ نەكە ءتۇنى ەدى.
كۇن عاجايىپ بوپ ءوتتى.
بۇل اتاي ارمانداعان كادىمگى كۇن ساۋلەلى كوگىلجىم مەرەكە بولدى، ارينە، وندا سيقىرلى پەرىشتەلەر كەزەك-كەزەك قالىقتاپ كەپ جاس جۇبايلاردىڭ توبەسىندە ۇشىپ جۇرەتىن عاجايىپ ەرتەگىدەي ۇيلەنۋ سالتاناتى ەمەس، ەسىكتىڭ جاقتاۋلارىنا سۋرەتى ويىپ سالىناتىن دا توي ەمەس، دەگەنمەن بۇل جۇرتتى قىزىعىمەن باۋراپ الاتىن اسا قۋانىشتى كۇن بولدى.
1833 جىلدىڭ ۇيلەنۋ ءسالت-داستۇرى قازىرگىدەن باسقاشا بولاتىن. ول كەزدە فرانسۋزدار انگليادان ءوز ايەلىن ءوزى شىركەۋدەن شىعا سالىسىمەن الا قاشىپ، ءوز باقىتىنان ۇيالعانداي جاسىرىنىپ، سوڭىن جىرمەن ۇلاستىراتىن سوڭعى سانگە اينالعان اسەم ءراسىمىن قابىلداي قويعان جوق-تى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءبىزدىڭ كەزىمىزدە جاڭا ۇيلەنگەن جاستاردى پوشتا كۇيمەسىنە سالىپ الىپ، ويلى-قىرلى جولدارمەن سولقىلداتىپ، قۇلاعىن ات ايداۋشى بيشىگىنىڭ ىسقىرىعىمەن تۇندىرۋ كۇناسىز پاك، تاپتىرمايتىن پەيىش راقاتىنا اينالدى ەمەس پە؛ نەكە توسەگى ءۇشىن تراكتيرلەردەن كەرەۋەت جالداپ، ءبىر تۇنگە قىرۋار اقشا تولەپ، العاشقى ءلاززات ءتۇنىن ساسىق جاتىنجايدا وتكىزەتىنىن ايتسايشى، سوندا ولاردىڭ قاسيەتتەپ ەسكە ۇستايتىنى مەيمانحانانىڭ قىزمەتشى ايەلدەرى مەن پاۋەسكى ات ايداۋشىلارىنىڭ قۋلىق-سۇمدىعى بولعانى ما؟
XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا بىزگە ەندى بوكەبايلى مەر مەن وت قۇتىلى پوپىڭ، زاڭ مەن قۇدايىڭ جەتكىلىكسىز بولىپ قالدى؛ ەندى لونجيۋمودان شىققان، جاعاسى قىزىلمەن سەيسەپتەلگەن كوك كۇرتەلى كوشىر كەرەك بولدى جانە ونىڭ تۇيمەلەرى قوڭىراۋشا سياقتى بولىپ شىنتاعىندا سىلدىرماعى، بۇتىندا جاسىل تەرى شالبارى، جىلتىراق قالپاعى، شاڭ باسقان تۇلىمى بولۋى شارت، قولىنداعى اۋىر دويىرىن ءۇيىرىپ نورماند اتتارىن قامشىلاعاندا ايعاي سالا ءبىلۋ كەرەك. اعىلشىننىڭ اقسۇيەكتەرىنە ۇقساپ جاس جۇبايلاردىڭ كۇيمەسىنە، كەبىستەر مەن ۇلتارىلعان باشماقتار لاقتىراتىن اسەمدىككە فرانسيا ءالى جەتكەن جوق، بۇل ءداستۇر مالبورونىڭ بولاشاق گەرسوگى چەرچيللدىڭ قۇرمەتىنە قابىلدانىپتى، ويتكەنى ىزا بولعان ەنەنىڭ ۇيلەنۋ تويى ۇستىندە وعان لاقتىرعان باشماعى باقىت اكەلىپتى دەسەدى. باشماقتار مەن كەبىستەر بىزدە ءازىر ۇيلەنۋ سالتاناتىنىڭ ءسوزسىز شارتى بولا قويعان جوق، دەگەنمەن شىداي تۇرىڭدار، جاقسى عۇرىپ جەردە قالمايدى، تارالا دا باستادى، ۇزاماي وعان دا جەتەمىز.
1833 جىلى، ودان ءجۇز جىل بۇرىنعىداي جەلىپ ءجۇرىپ نەكەلەسۋ جوق ەدى عوي.
ول زاماندا جۇرت، وعاش بولسىن، بولماسىن نەكەلەسۋدى — وتباسىلىق ءھام قوعامدىق مەيرام دەپ بىلگەن، پاتريارحالدىق توي ءۇي ءىشىنىڭ سالتاناتىن تيتتەي دە بۇزعان ەمەس، شاتتىق شامادان تىس بولعانمەن شىن كوڭىلدەن شىقسا باقىتقا ەشقانداي كەدەرگى كەلتىرمەيدى، قىزىق قۋانىشقا قايتا وسى لايىق؛ وتباسىنىڭ باستاۋى سىندى ەكى تاعدىردىڭ ۇشتاسۋى ءوز شاڭىراعىنىڭ استىندا ەشقانداي كۋاگەرسىز جۇبايلار جاتىنجايىنىڭ تىنىشتىعىندا وتۋگە ءتيىس.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جۇرت ءوز ۇيىندە ۇيلەنۋدەن ۇيالماۋى كەرەك.
سونىمەن، ەسكىرگەن ادەت-عۇرىپقا وراي ۇيلەنۋ تويى جيلنورمان شاڭىراعىنىڭ استىندا ءوتتى.
نەكەلەسۋ سياقتى وقيعا قانشالىق تابيعي ءارى ادەتتەگىدەي بولعانىمەن، نەكە كەلىسىمشارتىن جاريالاپ، قول قويۋ، مەريا مەن شىركەۋ قاشاندا قىرۋار قارەكەتتى تالاپ ەتەدى. سولاردىڭ ءبارىنىڭ باسىن قايىرۋ وسى 16 اقپاندا عانا اياقتالدى.
بىلايىنشا، ءبىز بۇل جاعدايدى ناقتىلىققا ءتانتى بولعان سوڭ عانا ايتىپ وتىرمىز، وعان قوسا اقپاننىڭ 16-سى قىستى شىعارىپ سالۋ مەيرامىنىڭ، ياعني ماسلەنيسانىڭ سوڭعى كۇنىنە تۇسپا-تۇس كەلدى. بۇل ءارتۇرلى كۇماندار مەن تولقۋلار دا تۋعىزدى، اسىرەسە جيلنورمانعا ۇناي قويعان جوق.
— قوشتاسۋ كۇنى قايتا جاقسى! — دەدى اتاي. — ءتىپتى مىناداي ماتەل دە بار:
مايمەيرامدا نەكە قيعىز،
تۋسىن قاپتاپ ۇل مەنەن قىز.
سوقىر سەنىمنەن بيىك بولايىق. ون التىسىنا تاعايىندايىق. كەيىن قالدىرۋعا سەن ءوزىڭ كەلىسەر مە ەدىڭ، ماريۋس.
— البەتتە، جوق، — دەپ جاۋاپ بەردى عاشىق.
— دەمەك، نەكەلەسەمىز! — دەپ ءتۇيدى اتاي.
ءسويتىپ، كوشەدەگى ساۋىق-سايرانعا قاراماستان ۇيلەنۋ تويى 16-سى كۇنى بولدى. بۇل كۇنى جاڭبىر جاۋدى، الايدا كۇن قانشا بۇلتتى بولسا دا عاشىقتار ءۇشىن اسپاننان باقىتقا بالايتىنداي كوگىلجىم ءبىر پۇشپاق قاشاندا تابىلادى، ولىمگە قايىل وزەكتى پەندەلەر قولشاتىردىڭ استىنا تىعىلىپ جاتقاندا ونى تەك جاس جۇبايلار عانا كورەدى.
جان ۆالجان جيلنورماننىڭ كوزىنشە ماريۋسكە بەس ءجۇز سەكسەن ءتورت مىڭ فرانكتى تاپسىردى.
نەكە شارتى دۇنيە-مۇلىكتىڭ ورتاقتىعىن كوزدەيدى، سوندىقتان ەشقانداي رەسميلىكتىڭ قاجەتى بولعان جوق.
تۋسەننىڭ سول كۇننەن باستاپ جان ۆالجانعا كەرەگى بولماي قالدى دا، ونى مۇرا ەتىپ ەنشىباس رەتىندە كوزەتتا الىپ، ونى قىزمەتشى دارەجەسىنە كوتەردى.
ال جان ۆالجان ءۇشىن جيلنورماندار ۇيىنەن تاماشا جيھازدالعان بولمە ءبولىندى؛ كوزەتتا سوندا ەركىن ەركە تاباندىلىقپەن وعان: "اكە، وتىنەمىن سىزدەن!" — دەپ قيىلدى، سوعان ەمىرەنگەن ول كوشىپ كەلەتىن بولىپ ۋادەسىن بەرىپ تە سالدى.
ۇيلەنۋ تويىنىن از-اق الدىندا جان ۆالجاندا ءبىر قولايسىز جاعداي بولدى: بىردەڭە ىستەپ وتىرىپ وڭ قولىنىڭ باس بارماعىن كەسىپ الدى. ونشا اكەتىپ بارا جاتقان ەشتەڭەسى دە جوق، ءبىراق ول جاراسىن كۇتپەدى دە، كۇتكىزبەدى دە، ەشكىمگە، ءتىپتى كوزەتتانىڭ وزىنە دە كورسەتپەي، ءتىپتى تاڭعىزباي دا قويدى. الايدا سونىڭ زاپىسىن تارتتى، قولىن تاڭعىزىپ، موينىنا اسىپ الۋعا تۋرا كەلدى، ءبىراق بۇل شارۋاعا، باز-بىردەڭە ىستەۋگە، قاعازدارعا قول قويۋعا بوگەت جاسادى. ونىڭ بۇل مىندەتىن ەكىنشى قامقورشى رەتىندە جيلنورمان اتقاردى.
ءبىز وقىرمانداردى مەريا مەن شىركەۋگە ەرتىپ اپارماي-اق قويايىق. عاشىقتاردى ونشا ۇزاققا ەرتىپ ءجۇرۋدىڭ قاجەتى جوق؛ ادەتتە ساحناعا جاڭا ۇيلەنگەندەردىڭ گۇلدەستەسى شىققاندا-اق عاشىقتىق دراماعا ىنتا-ىقىلاسىڭنان ايىرىلىپ قالاسىڭ عوي. ءبىز ءبىر عانا وقيعانى كورسەتۋمەن شەكتەلەيىك، ونىڭ ءوزى توي شەرۋى ءتاڭىردىڭ ءلاززات بيكەلەرى كوشەسىنەن شىعىپ، قاسيەتتى پاۆەل شىركەۋىندە بولعان، ءبىراق ءتىرى پەندە بايقاي قويماعان جاعداي.
ول كۇندەرى سەن-لۋي كوشەسىنىڭ تەرىستىك بولەگىن قايتا جاراقتاپ جاتقان-دى جانە كورول پاركىنەن باستاپ جۇرەر جولدىڭ ءبارىن قورشاپ تاستاعان-دى. سونىڭ سالدارىنان توي كۇيمەسى قاسيەتتى پاۆەل شىركەۋىنە دەيىن بارا العان جوق. باعىتتى وزگەرتۋگە تۋرا كەلدى، ەڭ وڭاي جولى بۋلۆاردى اينالىپ ءوتۋ بولدى. شاقىرىلعانداردىڭ ءبىرى وندا اربالار كوپ ءيىرىلىپ تۇرۋعا ءتيىس، كۇزەت ورنىنىڭ قارساڭى عوي دەدى. "نەلىكتەن؟" — دەپ سۇرادى جيلنورمان. "سايقىمازاقشا كيىنگەندەر قاپتاپ ءجۇر عوي". "عاجاپ، — دەدى اتاي، — وندا بۋلۆارمەن تارتتىق. ءبىزدىڭ جاستار ۇيلەنىپ جاتىر، ءومىردىڭ ەلەۋلى داۋىرىنە قادام باستى. ەڭ سوڭىندا ماسكارادتى دا ءبىر قىزىقتاسىن".
ولار بۋلۆارمەن تارتتى — ءبىرىنشى توي كۇيمەسىندە كوزەتتا مەن جيلنورمان تاتەي جانە جيلنورمان اتا مەن جان ۆالجان وتىر. ءداستۇر بويىنشا قالىڭدىقپەن ءالى بولەك بولۋعا ءتيىس ماريۋس كەلەسى كۇيمەدە. توي كەرۋەنى ءتاڭىردىڭ ءلاززات بيكەلەرى كوشەسىنەن بۇرىلىپ، باستيليادان مادلەن كوشەسىنە قاراي تىزبەك-تىزبەك اعىلعان كولىكتەردىڭ كوشىنە كەپ قوسىلدى.
الاباجاق كيىنگەندەر بۋلۆاردى باسىپ كەتتى. سىركىرەپ جاڭبىر جاۋىپ تۇر، ءبىراق كۇلدىرگى، سايقىمازاقتار مەن ماسقارامپاز ارلەكيندەر ودان قىڭار ەمەس. 1833 جىلدىڭ قىسىندا بارلىعىنىڭ كوڭىل كۇيى كوتەرىڭكى بولدى. پاريج ۆەنەسيا قۇساپ بەزەندىرىلدى. ءقازىر ونداي قۇيماق مەيرامىن كورمەيسىڭ. كۇللى ءومىردىڭ ءوزى كارناۆالعا اينالىپ كەتتى، ويتكەنى بۇرىنعىداي كارناۆالدار جوق.
بۇيىردەگى اللەيالار وتكەن-كەتكەنگە، اۋەسقويلارعا لىقا تولى. كورەرمەندەر الاڭقايلاردا، گالەرەيالاردا، تەاترلاردىڭ شاتىرلارىندا قۇجىناپ ءجۇر. ماسكالاردان باسقا جۇرتتىڭ نازارىن ەرەكشە اۋدارعانى لونشانداعى ات جارىس كۇنى سياقتى، ورازا الدىندا ادەتكە اينالعان ارباكەشتەردىڭ مارشى بولدى. مۇندا ەكى اياقتى اربالار دا، جابىق پاۋەسكەلەر دە، كۇيمەلەر دە، كابريولەتتەر دە بولدى، ولار پوليسيانىڭ قاتاڭ ءتارتىبى بويىنشا قازداي ءتىزىلىپ، رەلسپەن سىرعىعانداي ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى تىزبەكتەلىپ ءجۇردى دە وتىردى. ول اربالارعا مىنگەندەر ءارى كورەرمەن، ءارى كورىنىس. پوليسيالار بۋلۆاردىڭ قوس قاپتالىنداعى ەرسىلى-قارسىلى قوزعالىستى رەتتەپ، جۇرتتىڭ ەكى باعىتتا بوگەلمەي ءجۇرىپ-تۇرۋىن باقىلادى، مۇنىڭ ءوزى ەكى باعىتتا — ءبىرى جوعارى، ءبىرى تومەن، ءبىرى شوسسە د'انتەن، ەكىنشىسى سەنت-انتۋان كەنتى باعىتىندا قوزعالعان اربالاردىڭ جۇرىسىنە بوگەت بولماۋدىڭ بارلىق قامىن قاراستىردى. ەلتاڭبامەن بەزەندىرىلگەن فرانسيا پەرلەرىنىڭ، شەتەل ەلشىلەرىنىڭ جەڭىل اربالارى ەكى باعىتتا دا ەركىن قوزعالىپ كوشتىڭ ورتا تۇسىندا ءجۇردى. كەيبىر كەرەمەت راسىمدەر، اسىرەسە، ماسلەنيسا بۇقاسى ويىنى ارتىقشا باعالاندى. بۇكىلحالىقتىق پاريج شاتتىعىندا قامشىسىن ءۇيىرىپ انگليا دا ءجۇردى، لورد سەيمۋردىڭ پوشتا كۇيمەسى دە بۇقارانىڭ مىسقىل كۇلكىسىنە كومىلىپ داڭعىرلاپ وتە شىقتى.
قاپتالىندا قاسقىر يتتەر سياقتى سالتاناتتى ءتارتىپ ساقشىلارى شوقىتىپ جۇرگەن اربالاردىڭ قوس تىزبەسىندەگى وتباسىلىق ۇلكەن ىردۋان اربالاردا اپايلارى مەن اجەيلەرىنىڭ الدىندا وتىرعان بەتىن بوياعان بالالار، جەتى جاسار پەررولار، التى جاسار پەرەتتەر مەن ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي سابيلەردىڭ سۇيكىمدى جۇزدەرى تەرەزەلەردەن سىعالايدى، وسىناۋ سايقىمازاق قىزىعىنا شۇيگىگەن ولار جاپپاي ورتاق شاتتىققا ارالاسقانىنا ماز-مەيرام.
ارا-تۇرا اربالار شەرۋىنىڭ ءبىر جەرى تىعىلىپ قالسا، جارىسا كەلە جاتقان ەكى تىزبەك تە توقتاي قالىپ، كەپتەسەك تارقاتىلعانشا كۇتىپ تۇرادى؛ ءبىر اربانىڭ كىدىرىپ قالۋى بۇكىل كوشتى بوگەيدى. سوسىن قوزعالىس قايتا قالپىنا كەلىپ، زىرلاپ جۇرە بەرەدى.
توي كەرۋەنى بۋلۆاردىڭ وڭ قاپتالىن بويلاپ باستيليانى بەتكە العان تولقىننىڭ اراسىندا كەلەدى. قىرىققابات كوپىرىنىڭ قارسىسىندا ازداعان بوگەلىس بولدى. ءدال سول ساتتە ەكىنشى تاسقىن دا توقتادى، ولار بۋلۆاردىڭ باسقا قاپتالىمەن مادلەن كوشەسىن بەتكە الىپ بارا جاتقان-دى. توي كۇيمەسى تۋرا بەت-اۋزىن الاباجاق بوياعاندار ارباسىنىڭ تۇسىنا كەپ كىدىردى.
مۇنداي اربالار، دۇرىسىراق ايتقاندا بەتپەردەلى پاۋەسكەلەر پاريجدىكتەرگە ەجەلدەن تانىس. ەگەر ولار قۇيماق مەيرامىنىڭ ەكىنشى كۇنى نەمەسە ورازانىڭ ورتاق بەيسەنبىسىندە كورىنبەي قالسا، وندا ءبىر كاكىردىڭ بارىن سەزىپ: "بۇل جايدان جاي ەمەس. مينيسترلىكتەردىڭ اۋىساتىنى دۇرىس بولدى" دەگەن سياقتى وسەك-اياڭ سان ساققا جۇگىرەر ەدى. وتكەن-كەتكەننىڭ توبەسىندە تەربەتىلگەن كاسساندرالاردىڭ، ارلەكيندەردىڭ، كولومبيندەردىڭ تۇتاس توبىرى، تۇرىكتەردەن باستاپ جابايىلارعا دەيىنگىلەردىڭ، گەركۋلەستەرمەن قۇشاقتاسىپ تۇرعان ماركيزدەردىڭ، ۇرىس-كەرىسىنەن رابلەنىڭ ءوزى قۇلاعىن تىعىنداپ الاتىن بازار بيكەلەرىنىڭ، كورگەندە اريستوفاننىڭ ءوزى كوزىن تومەن سالاتىن مەنادتاردىڭ كۇلدىرگى ءتۇرلى-تۇستى بەينەلەرى، تۇتە-تۇتە قولاڭدار، قىزعىلت تريكولار، ءسانقويدىڭ كوبەلەك قىستىرعان قالپاقتارى، ءبۇيىر تايانعان قولدار، ەرسى تۇرىستار، جالاڭاش يىقتار، اشىق ومىراۋلار، ماسكالى بەتتەر، جۇگەنسىز قىلىقتار، دوڭعالاقتاعى بەيباستاقتىقتار، گۇلدەستەگە كومىلگەن ات ايداۋشىلار — الاباجاق پاۋەسكە دەگەنىڭ وسىلاردىڭ بەيادەپ ۇياسى.
گرەكياعا فەسپيدتىڭ پاۋەسكەسى كەرەك. فرانسياعا ۆادەنىڭ كۇيمەسى كەرەك.
اسىلى، ءبارىن دە، ءتىپتى پاروديانىڭ ءوزىن دە پاروديالاۋعا بولادى. انتيكا سۇلۋلىعىنىڭ ساتۋرنالياسى، ويناقى بوياۋلارى بۇرمالانا-بۇرمالانا تۇرپايىلانىپ كەپ، ماسلەنيسانىڭ ساۋىق-سايران سەرۋەنىنە اينالدى. كەيدە ءجۇزىم شوقتارىمەن بەزەندىرىلىپ، كۇن نۇرىمەن شايىلعان كوڭىل كوتەرۋ قۇدايى ۆاكحتىڭ ءمارمار ومىراۋىن ايقارا اشىپ تاستاپ، تاڭىرگە ءتان جارتىلاي جالاڭاش قالپىمەن ءبىزدىڭ تەرىستىكتىڭ ىسقاياق دەمىنە شىداماي دىمقىل شوقپىت جامىلىپ، اقىرى كارناۆالدىڭ عانا بەت-بەينەسى بولدى دا قالدى.
الا-قۇلا بويانعان الاباجاقتاردى قالامەن الىپ ءجۇرۋ عۇرپىنىڭ تامىرى مونارحيانىڭ ەرتە كەزەڭدەرىندە جاتىر. ليۋدوۆيك ءحى-نىڭ كىرىس-شىعىس كىتاپتارىندا ساراي قازىناشىسىنا "قاراپايىم حالىق ءۇشىن ماسكاراد ىردۋانىن جاساقتاۋعا تۋر تاسىلىمەن قۇيىلعان ءۇش سۋ" بوساتىلعانى جونىندە ماعلۇمات بار. ءبىزدىڭ تۇسىمىزدا بۇل ازان-قازان توبىر قاشاندا ءبىر يمپەريالعا تيەلگەن ەسكى پاۋەسكەدە نەمەسە ءۇستى اشىق قازىنالىق اربالاردا ۇيمە-جۇيمە بوپ جۇرە بەرەدى. كەيدە ءتورت ورىندىق ءبىر ارباعا جيىرما ادامعا دەيىن وتىراتىنى دا بار. ولار ورىندىقتار مەن سەرىپپەلى تاقشالاردى بىلاي قويىپ، اربانىڭ ۇستىنە دە، وق اعاشتا دا وتىرا بەرەدى. كەيبىرەۋلەرى ءتىپتى كۇيمەنىڭ فونارىنا دا اتتا وتىرعانداي ءمىنىپ الادى. تۇرەگەپ، جاتىپ، ءۇش بۇرالا بۇگىلىپ، اياعىن سالبىراتىپ تا جۇرەدى. ايەلدەر ەرلەردىڭ تىزەسىنە وتىرادى، ەسىرىپ، ۋلاپ-شۋلاعان ادامداردىڭ جىپىرلاعان باستارى ءتۇۋ الىستان كوزگە تۇسەدى. ينە شانشار جەر قالماي تيەلگەن پاۋەسكەلەر باسقالاردان تاۋداي دوڭكيىپ، ەرەكشە كورىنەدى، باۋرايى تولعان اعىل-تەگىل شاتتىق سياقتى. ولاردان كولەنىڭ، پانار مەن پيروننىڭ سوزدەرى جەرگىلىكتى جارگونمەن سەيسەپتەلىپ شاشىلادى دا جاتادى. ولاردان الاڭعا لايىقتى عايسالىق قاعيدالار دا سامبىرلاپ تۇرادى. ۇيمە-جۇيمە تيەلىپ، ەرىكسىز ءوسىپ كەتكەن پاۋەسكەلەر جەڭىمپاز سياقتى اسقاق كورىنەدى. الايدا ايقاي-شۋ، ارتتا شۋدالانعان ءتۇتىن. اندا باقىرىپ، بارقىراپ ولەڭ ايتىپ قارق-قارق كۇلىپ، كۇلكىدەن ءىشىن باسىپ جاتسا، مىڭدا شاتتىق شارىقتاپ، مىسقىل ۇشقىنداپ، اق كوڭىلدىڭ قىزىل شىرايى جارقىلدايدى، وسى ءبىر سالتاناتتى سوڭعى اكتىگە ۇلاسقان سايقىمازاق دۋمانىن ەكى ماستەك سۇيرەپ كەلەدى، بۇل كۇلكى كۇيمەسى.
الايدا ول شىن كوڭىلدەن شىققان قاياۋسىز كۇلكى ەمەس، استارى كوپ، قاتپارى مول ايار كۇلكى. شىنىندا دا مۇندايدا كۇلكى كۇماندى بوپ شىعادى. ونىڭ ءوز ماقساتى بار. وعان كارناۆال دۇرىس وتكەنىن دالەلدەۋ مىندەتى جۇكتەلگەن.
تۇبىندە قانداي قارا نيەت قۇپيالار جاتقانىن قۇدايىڭ ءبىلسىن، ايتەۋىر، مۇنداي ءباھادۇر كۇيمەلەردىڭ فيلوسوفتاردى ويلاندىرىپ، تولعاندىرارى شاكسىز. مۇنىڭ سىرتىندا باسقارۋشى بيلىك تۇر. ءسىز كوشەدەگى جانسىزدار مەن كوشەدەگى قىزداردىڭ قۇپيا بايلانىسىن بىردەن سەزەسىز.
البەتتە، كورىنەۋ كورمەگە قويعان مۇرتمەرەز وڭباعاندىقتىڭ شادىمان شاتتىق تۋعىزاتىنىن، ابىرويسىزدىق پەن ماسقارالىقتىڭ توبىر كوڭىلىن كوتەرەتىنىن، پوليسيا جانسىزى جەزوكشەلىككە تۇعىر بولىپ، كوشەنى الاڭدىق بالاعاتپەن تولتىراتىنىن، ءتورت دوڭعالاقتا جاندى دەنەلەردىڭ وقالى تورقا مەن جالبا-جۇلبا شوقپىتقا ورانعان الاپات ءۇيىندىسى كەڭىردەگىن جىرتا بارقىراي اندەتكەن كۇللى كەسىر-كەساپاتتىڭ سالتاناتىنا قول سوققانىن، ەگەر پوليسيا مىناۋ جيىرما باستى ايداھاردى بوساتىپ، جۇرتتىڭ اراسىنا قويا بەرمەسەڭ، قارا حالىقتىڭ مەرەكەسى مەرەكە بولمايتىنىن كورۋ سونشالىق قاسىرەتتى. الايدا امال نە؟ ادام ازعىندارى تيەلىپ، لەنتالارمەن، گۇلدەرمەن بەزەندىرىلگەن مىناۋ اربالار بۇكىلحالىقتىق كۇلكىمەن ءارى ايىپتالىپ، ءارى اقتالىپ جاتىر. جاپپاي كۇلكى پاراساتتىڭ جاپپاي قۇلدىراۋىنىڭ كۋاگەرى دە، قاتىسۋشىسى دا. كەيبىر ەرسىلەۋ كوڭىل كوتەرۋلەر حالىقتى بۇزىپ، قاراعا اينالدىرادى، ال قارا توبىرعا تيراندار سياقتى كۇلدىرگى سايقىمازاقتار كەرەك. كورولدە روكلور بار، ال حالىقتا — پاياس. پاريج — ۇلى يدەيالار استاناسى بولماعان جاعدايدا ۇلى ەسۋاستىق شاھارى. ونداعى كارناۆال ساياساتتان بولە-جارعىسىزداي بايلانىستى. ءپاريجدىڭ الدىندا جەكسۇرىندىقتى وينايتىن كومەديانى قىزىعا كورەتىنىن مويىنداۋىمىز قاجەت. ول ءوز امىرشىلەرى بولعاندا، تالاپ ەتەتىنى جالعىز عانا — "لاي-سازبەن بوياۋى". ريم سول تالعاممەن دارالانادى. ريم نەروندى جاقسى كورگەن. ال نەرون ۇلى سايقىمازاق بولعان.
الدىندا ايتقانىمىزداي، بەت-اۋزىن بوياعان الاباجاق ۇسقىنسىز ەرلەر مەن ايەلدەر توبىرى تيەلگەن داعاراداي پاۋەسكەلەردىڭ ءبىرى بۋلۆاردىڭ سول جاعىنا كەپ كىدىرگەن ساتتە توي كۇيمەسى وڭ قاپتالعا كەلىپ توقتاعان ەدى. الاباجاقتاردىڭ كوزى بۋلۆاردىڭ ارعى بەتىندەگى قالىڭدىق وتىرعان كۇيمەگە ءتۇستى.
— انە، قاراڭدارشى! — دەدى ماسكاداعىلاردىڭ ءبىرى. — ۇيلەنۋ تويى!
— ۇيلەنۋ تويى ەمەس، كىسى جەرلەۋ عوي، — دەدى ەكىنشىسى. — مىنە، ناعىز ۇيلەنۋ تويى بىزدە.
سونشالىق قاشىقتان توي كەرۋەنىن مازاقتاپ ىزا قىلا الماي، ونىڭ ۇستىنە پوليسيانىڭ ايقايىنان قورقىپ ەكى ماسكالىنىڭ ەكەۋى دە تەرىس اينالدى.
ايتقانداي، ارادا ءمينوت وتپەي جاتىپ پاۋەسكەگە اۋزى-مۇرنىنان شىعا تولعان الاباجاقتاردىڭ ءوز شارۋاسى دا كەڭىردەگىنەن كەلدى، ويتكەنى كورەرمەن توبىر ولاردىڭ ءوزىن كەلەكە عىپ، تىستەرىن قايرادى، سول ارقىلى كارناۆالدا قابىلدانعانداي، ماقۇلداۋلارىن ءبىلدىردى؛ اڭگىمە باستاماق بولعان ەكى ماسكالى دا جولداستارىمەن تەرەزە تەڭەستىرىپ، كۇللى كوشەمەن ۇرىسقا باتىل كىرىسۋگە ءماجبۇر بولدى، قارا حالىقتىڭ ەرسىلەۋ ءازىل-قالجىڭىنا تويتارىس بەرۋگە ولاردىڭ الاندىق رەپەرتۋارىنداعى جاۋىنگەرلىك جەبەلەرى ارەڭ جەتتى. ماسكالىلار مەن توبىردىڭ اراسىندا الەمەت تەڭەۋلەردەن تۇراتىن كەرىس باستالدى دا كەتتى.
وسى ەكى ورتادا سول پاۋەسكەدەگى تاعى دا ەكى الاباجاق — مۇرنى ۇپ-ۇزىن، قالىڭ قارا مۇرتى بار كارى ءوڭدى يسپاندىق پەن اپ-ارىق، ءارى جاپ-جاس ءبىر بازارلىق ساۋداگەر قىز توي كەرۋەنىن ولار دا بايقاپ، سەرىكتەرى وتكەن-كەتكەنمەن ۇرسىسىپ جاتقاندا ەكەۋارا اقىرىن اڭگىمەگە كىرىستى.
ولاردىڭ سىبىرىن جاپپاي ۇرىس-كەرىس ەستىرتپەي جۇتىپ جىبەردى. الاباجاقتار مىنگەن اشىق اربا جاڭبىردىڭ استىندا قالدى؛ اقپان جەلى ىسقاياق؛ جاعاسى داليعان، ومىراۋى اشىق قىز يسپاندىققا مىسقىلداي جاۋاپ قايتارا وتىرىپ تىسى-تىسىنە تيمەي ساقىلداپ، سۋىقتان جوتەلىپ قويادى.
ولاردىڭ ءوزارا اڭگىمەسى مىناۋ:
— كانە، قۇلاق سالشى!
— و نە، اكەتاي؟
— اناۋ شالدى كوردىڭ بە؟
— قانداي شال؟
— اناۋ، الدىڭعى توي داڭعىرلاعىندا ءبىزدىڭ جاقتا وتىرعان قارت.
— ءيا.
— كوردىم، وندا نە تۇر؟
— مەن ونى بىلەتىن سياقتىمىن.
— جارايدى، بىلسەڭ ءبىل!
— ەگەر اناۋ پاريج ءبيشىسىن بىلمەسەم بار عوي، جەرگە كىرىپ كەتەيىن، ءتىلىم قىرقىلسىن.
— ءقازىر كۇللى پاريج ءبيشى.
— سول ەڭكەيسەڭ، قالىڭدىقتى كورە الار ما ەكەنسىڭ؟
— جوق.
— ال كۇيەۋدى شە؟
— بۇل ارادا كۇيەۋ جوق.
— جو، قويشى!
— ەكىنشى قاريا بولماسا باسقا ەشكىم كورىنبەيدى.
— دۇرىسىراق ەڭكەيىپ، قالىڭدىقتىڭ ءتۇسىن تۇستەپ الشى، بالكىم كورەرسىڭ.
— كورە الاتىن ەمەسپىن.
— جارايدى، ءبارىبىر مەن شەڭگەلىن وراپ تاڭىپ العان شالدى بىلەمىن، بىلمەسەم توبەمە جاي ءتۇسسىن.
— ال ونى بىلگەننىڭ ساعان نە قاجەتى بار؟
— قاجەتى بولماۋشى ما ەدى؟ بىردە بولماسا بىردە كادەگە اسادى.
— ءجا، ال مەن شالىڭا پىسقىرمايمىن دا.
— مەن ونى بىلەمىن!
— بىلسەڭ بار عوي، بىلگەنىڭ وزىڭمەن كەتسىن.
— ونى مىناۋ ۇيلەنۋ تويىنا قاي داۋپەرى سۇيرەپ اكەپ ءجۇر ەكەن؟
— ءبىز دە وعان تاپ بولعان جوقپىز با؟
— بۇل توي كەرۋەنى قايدان كەلە جاتىر ەكەن؟
— ونى مەن قايدان بىلەمىن؟
— بەرى قاراشى!
— ال؟
— ساعان ءبىر شارۋا تىندىرۋ كەرەك بوپ تۇر.
— تاعى نە ايتاسىڭ؟
— كوشەگە تۇسە قال دا، تويدىڭ اڭىسىن اڭداشى.
— ونىڭ نە كەرەگى بار؟
— ولاردىڭ قايدا باراتىنىن، وزدەرى نەعىلعان جاندار ەكەنىن تىمىسكىپ بىلسەڭشى. ال كانە، تەزىرەك سەكىر، جۇگىر، قىزىم، سەن پىسىقسىڭ عوي.
— مەنىڭ اربادان ءتۇسىپ كەتۋگە حاقىم جوق.
— نەگە؟
— مەنى جالداپ العان.
— تفۋ، قاپ مىنا قىرسىقتى-اي!
— بۇگىن وسى تۇرىممەن پوليسياعا كۇنى بويى قىزمەت ەتۋىم كەرەك.
— ونىڭ شىن ەكەنى شىن.
— اربادان تۇسسەم-اق مەنى العاشقى كەزدەسكەن قارعىلى-اق باس سالادى. ونى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ.
— بىلمەگەندە قالاي؟
— بۇگىنگە مەنى پەرعاۋىندار ساۋدالاپ الدى.
— سەنى كىم ساۋدالاپ العانىندا شارۋام جوق. اناۋ شال مەنىڭ جىنىمدى كەلتىرىپ وتىر.
— سەنىڭ جىنىڭدى شالدار كەلتىرە مە؟ ايتاسىڭ-اۋ، سەن قىز ەمەسسىڭ عوي.
— ول ءبىرىنشى اربادا كەتىپ بارادى.
— كەتسە كەتسىن!
— قالىڭدىقتىڭ كۇيمەسىندە دەيمىن.
— ال ودان ءارى نە؟
— دەمەك، ول اكەسى.
— مەنىڭ وعان تۇكىرگەنىم بار.
— ساعان اكەسى دەپ تۇرمىن عوي.
— اكەسى بولسا بولسىن، ونداي اكەنى كورمەي-اق قويايىن.
— تىڭداشى!
— تاعى نە ايتپاقسىڭ؟
— مەن تەك ماسكامەن عانا شىعا الامىن. بىلايىنشا، بوي تاسالاۋىما جاقسى، مەنىڭ مۇندا ەكەنىمدى ەشكىم بىلمەيدى. ءبىراق ەرتەڭ ماسكا دەگەن بولمايدى عوي. ەرتەڭ ءتاۋباڭا كەلتىرەر سارسەنبى.
ۇيىقتاۋىما بولادى. جىلىستاپ تەسىككە قايتا ءتۇسۋىم كەرەك. ال سەنىڭ ەركىڭ بار، بوسسىڭ.
— ەرىك دەگەن دە شامالى عوي.
— دەگەنمەن، ماعان قاراعاندا ەرىكتى ەمەسسىڭ بە؟
— جارايدى، ودان ءارى نە؟
— ۇيلەنۋ تويىنىڭ قايدا بولاتىنىن بىلۋگە تىرىسىپ كورشى.
— ولاردىڭ قايدا كەتكەنىن بە؟
— ءيا.
— مەن ونى جاي دا بىلەمىن.
— قايدا بارادى ول؟
— كوك سيفەربلات كوشەسىنە بارادى.
— بىرىنشىدەن، ول جالپى ول جاقتا تۇرمايدى.
— وندا شاراپ ايلاعىندا.
— بالكىم، تاعى دا باسقا جەر بار شىعار.
— ول ەندى ولاردىڭ ءوز شارۋاسى. تويشىلار قاي جەردى قالاسا، سوندا بارادى.
— ماسەلەنىڭ ءمانى مۇندا ەمەس. ساعان ايتىپ تۇرمىن عوي، اناۋ شال قىستىرىلعان قانداي ۇيلەنۋ تويى ەكەنىن، ولاردىڭ قايدا تۇراتىنىن بىلۋگە تىرىس دەپ.
— ءيا، سەن ەسىڭنەن الجاستىڭ. قىزىقتىڭ كوكەسى، مىنە وسى. قۇيماق مەيرامىندا سەيسەنبى كۇنى ءپاريجدى كوكتەي وتكەن ۇيلەنۋ تويىن ءبىر اپتادان كەيىن تاۋىپ كور. ءشوپتىڭ اراسىنان ينە ىزدەۋ عوي ول. ءتىپتى اقىلعا سىيمايدى.
— ومىردە نە بولمايدى. سوندا دا تىرىسۋ كەرەك. ەستىپ تۇرسىڭ با، ازەلما؟
وسى ساتتە بۋلۆاردىڭ ەكى جاعىنداعى كۇيمەلەر كوشى جولىن ءارى جالعاستىرىپ، قاراما-قارسى باعىتتا زاۋلاپ ءجۇرىپ تە كەتتى، ماسكالى پاۋەسكە جاس جۇبايلاردىڭ "سالدىرلاعىنان" كوز جازىپ قالدى.
ەكىنشى تارay
جان ۆالجاننىڭ قولى ءالى تاڭۋلى
ارمانىڭدى جۇزەگە اسىرۋ! مۇنداي باقىت كىمگە بەرىلەدى ەكەن؟ بالكىم، ونى جەتى قات كوكتىڭ وزىندە بەلگىلەپ، لايىقتىلاردى تاڭدايتىن شىعار، ءوزىمىز بىلمەسەك تە، مۇمكىن ءبارىمىز دە سول ۇمىتكەرلەردىڭ تىزىمىندە جۇرگەن بولارمىز؛ حابارىن پەرىشتەلەردىڭ وزدەرى بەرەدى عوي. كوزەتتا مەن ماريۋس قالاۋلىلاردىڭ ساناتىنا ەندى.
مەريا مەن شىركەۋدە كوزەتتا كوز قارىقتىرارداي سۇلۋلىعىمەن كۇللى جۇرتتى تەبىرەنتتى. ونى ساندەپ كيىندىرگەن تۋسەن مەن نيكولەتتا ەدى.
جۇقا اق جىبەك ءىش كويلەكتىڭ سىرتىنان بەلگيا گيپيۋرىنەن تىگىلگەن كويلەك كيىپ، باسىنا اعىلشىن شىلتەرىنەن جاسالعان جەلەك سالدى، موينىنا ءىنجۋ-مارجان القا تاعىپ، ومىراۋىنا القىزىل راۋشان قادادى، ءسويتىپ باستان-اياق اپپاق بولىپ، اعارىپ اتقان تاڭداي جارقىرادى. ودان تىلسىمداپ تاستايتىن نازىك ءبىر عاجايىپ ساۋلە تاراعانداي بولىپ، جەردە تۋعان پەريزات كوز الدىندا سۇلۋلىق تاڭىرىسىنە اينالىپ كەتتى.
ءماريۋستىڭ ادەمى شاشى ءسال مايلانىپ، ءيىسسۋ سەبىلدى؛ قالىڭ بۇيرانىڭ ءار جەرىنەن اعاراڭداپ بارريكادادا العان جاراقاتتىڭ ءىزى — تىرتىق بىلىنەدى.
ءوزىنىڭ كيىم كيىسى مەن ءجۇرىس-تۇرىسىندا بارراس زامانىنىڭ بار اسەمدىگى مەن سالدىعىن سالىپ اتاي باسىن اسقاق كوتەرىپ، ايبارلانىپ كوزەتتانى قولتىعىنان ۇستاپ نەكە قيار جەرگە الىپ كەلدى. بۇل ارادا ول قولىن تاڭىپ الۋىنا بايلانىستى قىزىن قولتىقتاپ جۇرە المايتىن جان ۆالجاندى الماستىردى.
باستان-اياق قارا كيىنگەن جان ۆالجان ولارعا ىلەسىپ وتىردى.
— اھ، فوشليەۆان مىرزا! — دەدى اتاي. — شىنىندا دا عالامات كۇن ەمەس پە بۇل! ءوز باسىم، بارلىق ۋايىم-قايعىنى جويۋ ءۇشىن داۋىس بەرەمىن. وسىدان باستاپ ەشقايدا قايعى-مۇڭ ورىن الماسىن. مەن جاپپاي شاتتىق جاريالايمىن، ءتايىرى العىر! جاماندىقتىڭ، زالىمدىقتىڭ ءومىر سۇرۋگە حاقىسى جوق. بۇل جارىق دۇنيەدە ءالى كۇنگە دەيىن قالايشا باقىتسىز ادامدار بولادى؟ قۇدايىلىعىن ايتقاندا ول كوگىلدىر اسپانعا ماسقارا! زۇلىمدىق استە ادامنان شىقپايدى، ادام جاراتىلىسىنان قايىرىمدى. بارشا ادام قاسىرەتىنىڭ باسقارۋ ورتالىعى اناۋ توزاقتا، باسقاشا ايتقاندا تيۋيلريدەگى سايتاننىڭ ءوز رەزيدەنسياسىندا. مارحابات ەتىپ شىنىن ايتىڭىزشى، مەن بارىپ تۇرعان دەماگوگ قۇساپ سويلەگەن جوقپىن با؟ امال نەشىك، مەندە باسقاداي ساياسي سەنىم جوق؛ بۇكىل جۇرت باي بولسىنشى، ومىرىنە شاتتانىپ، كوڭىلى تولسىنشى — مەنىڭ بار قالاۋىم دا، تىلەۋىم دە وسى.
بارلىق راسىمدەر ورىندالىپ، مەر مەن پوپتىڭ الدىندا ايتىلاتىن "ماقۇلدار" تۇگەل ايتىلىپ، مۋنيسيپاليتەت پەن شىركەۋ كەڭسەسىندە نەكە كەلىسىمشارتىنا قول قويىلىپ، ساقينالار الماسىپ، اپپاق مۋار نەكە جەلەڭىنىڭ استىندا، جورالعى ءتۇتىننىڭ اراسىندا تىزە بۇگىپ، جاس جۇبايلار باستان-اياق قارا كيىنگەن ماريۋس پەن اپپاق كوزەتتا پولكوۆنيك ەپولەتىندەگى اياعىن قازداي باساتىن شۆەيساردىڭ جول باستاۋىمەن قول ۇستاسىپ، جۇرتتىڭ جاپپاي قىزىعۋى مەن قىزعانىشىن تۋعىزىپ، ەكى قاتارعا قاق جارىلعان كورەرمەندەردىڭ ورتاسىمەن شىركەۋدىڭ ايقارا اشىلعان ەسىگىنەن شىعىپ، كۇيمەگە بەتتەگەننىڭ وزىندە دە كوزەتتا مۇنىڭ وڭىندە ەكەنىنە سەنە المادى. ول ماريۋسكە ءبىر، توبىرعا ءبىر، اسپانعا ءبىر قاراپ، ۇيقىدان ويانىپ، كورگەن تۇسىمنەن جاڭىلىپ قالماسام ەكەن دەگەن شىراي تانىتتى. ونىڭ تاڭدانعان باتىمسىز رايىنىڭ ءوزى وعان ايرىقشا ءبىر قايران قالارلىق رەڭك بەردى. قايتار جولدا ماريۋس پەن كوزەتتا ءبىر كۇيمەگە وتىردى دا، قارسىسىنا جيلنورمان مەن جان ۆالجان جايعاستى. جيلنورمان تاتەي كەيىنگە ىسىرىلىپ، كەلەسى كۇيمەگە ءمىندى.
— ال ەندى، بالالارىم، — دەدى اتاي، — سەندەر بۇدان بىلاي بارون مىرزا مەن بارونەسسا حانىم بولاسىڭدار، سەندەردىڭ وتىز مىڭ فرانك رەنتالارىن بار.
ماريۋسكە ەڭكەيىپ كوزەتتا ءوزىنىڭ پەرىشتە ۇنىمەن سىبىرلاپ:
— دەمەك، بۇل شىندىق قوي؟ مەن ەندى سەنىڭ ءاتى-جونىڭدى الاتىن بولدىم. بۇدان بىلاي مەن حانىممىن با؟
قۋانىشتان جاستاردىڭ ءجۇزى بال-بۇل جاندى. ولار ءۇشىن قايتالانباس، قايتىپ ورالماس سوت تۋدى؛ ولار شەشەك جارعان جاستىعى باقىتتىڭ بار كەرەگىن الاتىن بيىككە كوتەرىلدى. جان پرۋۆەردىڭ ولەڭىندەگىدەي، ەكەۋى قوسىلىپ قىرىققا جەتپەگەن شاعىندا باقىت قۇشتى. بۇل ساف تازا وداق بولدى؛ بۇل ەكى ءسابي ەگىز اق گۇلدى ەسكە ءتۇسىردى. ولار ءبىرىن ءبىرى كورمەي، تەك سەزەدى. كوزەتتاعا ماريۋس باسقا قونعان نۇر شاپاق بولىپ كەلسە، كوزەتتا ماريۋسكە تۇعىردان ۇشىپ كەلە جاتقانداي كورىنەدى. نۇر شاپاققا ورانىپ تۇعىردان سامعاعان قوس سالتاناتتا الىس ءبىر قيىردان كوزەتتاعا مۇناردىڭ اراسىندا، ماريۋسكە جارقىلداعان جالىننىڭ اراسىندا قيالدان بەتەر شىنايى بىردەڭە قول بۇلعاعانداي بولىپ، قاۋىشۋ مەن ءسۇيىسۋ ارمانى جار توسەگىنە تارتتى.
ولار ساعىنىشپەن سارعايعان ازاپتى كۇندەردى قيماستىقپەن ەسكە الدى. ولارعا ۋايىم-قايعى، ۇيقىسىز تۇندەر، كوزدىڭ جاسى، مازاسىزدىق، ۇرەي مەن قورقىنىش، تارىعۋ مەن تورىعۋ ەركەلەگەن اق نۇرمەن ورالىپ، بولاشاقتاعى راقات ساتتەردىڭ عاجايىبىن ايشىقتاي تۇسكەندەي، بۇرىنعى قايعى-شەر نەكەلەسەر الدىنداعى نۇر شۇعىلالى قۋانىشتىڭ جولىن ارشىعان قىزمەتشى عانا بولعانداي كورىندى. سونىڭ ءبارىن باستان كەشىرۋ دە جاقسى ەكەن. بۇرىنعى قاسىرەت باقىتتارىنىڭ نۇرسەيسەبى بولدى. ماحابباتتىڭ ۇزاق الاس ۇرۋى ولاردى اسپانعا كوتەردى.
وسىناۋ جاس جانداردىڭ ەكەۋى دە — ماريۋس قۇشتار قۇمارلىعىمەن، كوزەتتا ۇيالشاق ۇياڭدىعىمەن تەڭ تويات تاپتى. تاعى دا سىبىرلاپ: "پليۋمە كوشەسىندەگى باعىمىزدى كورىپ قايتامىز عوي" دەپ قويدى. كوزەتتانىڭ كويلەگىنىڭ ەتەگى ءماريۋستىڭ تىزەسىندە جاتتى.
بۇل كۇن ارمان مەن اقيقاتتىڭ، يگەرۋ مەن يمەنۋدىڭ ايتۋعا ءتىل جەتپەيتىن توعىسۋ ءساتى بولدى. بولاشاقتى بولجار ۋاقىت ءالى بار. شاڭقاي ءتۇس شاقىرايىپ تۇرعاندا ءتۇن ورتاسىن اڭساۋ قانداي قيانات سەزىم دەسەيشى! قوس جۇرەكتىڭ قۋانىش راقاتى قالىڭ توبىرعا دا اۋىسىپ، وتكەن-كەتكەن قىزىعا، قيىلا قارادى.
جۇرت سەنت-انتۋان كوشەسىنە قاسيەتتى پاۆەل شىركەۋىنىڭ الدىنا توقتادى، وعان اعىلىپ كەلۋ سەبەبى كۇيمەنىڭ تەرەزەسىنەن كوزەتتانىڭ باسىندا ءدىرىل قاققان القىزىل گۇلدى قىزىقتاۋ.
اقىرى ولار وزدەرىنە — ءتاڭىردىڭ ءلاززات بيكەلەرى كوشەسىنە ورالدى. كوزەتتامەن قول ۇستاسىپ، شالقىپ تاسىپ باقىتتى ماريۋس ءوزىن ءولىم حالىندە كوتەرىپ شىعارعان باسپالداقپەن جوعارى ورلەدى. ەسىك اۋزىندا توپىرلاعان قايىرشىلار وزدەرىنە بەرىلگەن قايىر-ساداقانى ءبولىسىپ، جاستارعا العىستى جاۋدىرىپ جاتتى. اينالا گۇل ءۇيدىڭ حوش ءيىسى شىركەۋدەن ەش كەم ەمەس؛ مايدىڭ ءاتىر يىسىنەن سوڭ راۋشاننىڭ جۇپارى. عاشىقتارعا شەكسىز شىرقاۋدا شىرقاعان داۋىستار ەستىلدى، ولاردىڭ جۇرەگىنە ءتاڭىرىنىڭ ءوزى ۇيالاپ، بولاشاعى جۇلدىزدار جىپىرلاعان اسپان كۇمبەزى بولىپ كورىندى، توبەلەرىنەن شىعىپ كەلە جاتقان كۇننىڭ شاشىراعان شاپاعىن اڭدادى. كەنەت ساعات قوڭىراۋى سوقتى. ماريۋس كوزەتتانىڭ ادەمى اشىق قولىنا، جالاڭاش يىعىنا قارادى، كوزەتتا ونىڭ قاراعانىن بايقاپ شاشىنىڭ تۇبىنە دەيىن قىزارىپ كەتتى.
ۇيلەنۋ تويىنا جيلنورمان وتباسىنىڭ كوپتەگەن ەجەلگى دوستارى شاقىرىلدى؛ ولاردىڭ ءبارى كوزەتتانىڭ توڭىرەگىنە ۇيمەلەپ، ماداق-ماقتاۋلار ايتىپ، ءارقايسىسى ونى ءبىرىنشى بولىپ بارونەسسا حانىم اتاۋعا تىرىستى.
كاپيتان شەنىن الىپ ۇلگەرگەن وفيسەر تەوديۋل جيلنورمان ەسكادروندارى تۇرعان شارتردان بولەسى پونمەرسيدىڭ نەكەلەسۋ راسىمىنە قاتىسقالى كەلىپتى. كوزەتتا ونى تانىمادى.
ايەلدەرگە جۇعىمدىلىعىمەن داندايسىپ العان ول دا كوزەتتانى باسقا قىز-قىرقىندارىنان ارتىق بىلمەيدى ەكەن.
"ۇلان تۋرالى وسەك-اياڭعا سەنبەگەنىم قانداي دۇرىس بولعان!" — دەدى وزىنە ىشتەي جيلنورمان قاريا.
كوزەتتانىڭ جان ۆالجانعا ەشقاشان دا ءدال بۇگىنگىدەي مەيىرى تۇسكەن ەمەس. ءوز قۋانىشىن قاناتتى سوزدەرمەن، عاقليالارمەن تامىلجىتا جەتكىزەتىن جيلنورمان اتاسىنداي ول دا اكەسىنە ماحابباتى مەن مەيىرىمىن ۇيىپ-توكتى. باقىتتىلار امسە بۇكىل الەمگە باقىت تىلەيدى عوي.
جان ۆالجانعا دەگەن ۇنىندە باياعى بالالىق ەركەلىگى جاتتى. جىميىپ كۇلگەنىنىڭ ءوزى ونى ايالادى.
توي داستارقانى اسحانادا جايىلدى.
جارىقتىڭ جاقسى بولۋى ۇلكەن تويدىڭ تۇزدىعى عوي. قارا كولەڭكە مەن ىمىرت باقىتتىلار جانىن جادىراتپايدى. ولار قارا تۇسكە قارسى. ءتۇن تارتقانىمەن، تۇنەك تۇرشىكتىرەدى. الدا-جالدا كۇن بولماسا، ونى قولدان جاساۋ كەرەك.
اسحانا وتتارمەن ويناپ تۇردى. كوز قارىقتىرار اپپاق داستارقان جابىلعان ۇستەلدىڭ ورتا تۇسىندا كۇمىس ىلگەكتى ۆەنەسيا ليۋستراسى ءىلۋلى تۇر، ونىڭ ءار شىراعىنىڭ اراسىندا كوگىلدىر، كۇلگىن، قىزىل، جاسىل ءتۇستى قۇستاردىڭ ءمۇسىنى ورناتىلعان، ۇستەلدىڭ ۇستىندە — بىرنەشە شىراققا ارنالعان ورنەكتى شىراعدان، ياعني جيراندول قابىرعالاردا بەس شىراقتىق برالار؛ ءتۇرلى ءتۇستى شىنى، حرۋستال بوكالدار، فارفور، فايانس، گلازۋرلى، التىن، كۇمىس ىدىستار جالت-جۇلت ەتىپ كوزدىڭ جاۋىن الادى. ۇلكەن شامدالداردىڭ اراسىنا گۇل شوقتارى قويىلعان، ءسويتىپ وت جوق جەردە گۇلدەر الاۋلايدى. اۋىزعى بولمەدە سۋردينكانىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ءۇش سكريپكا مەن فلەيتا گايدننىڭ كۆارتەتتەرىن وينادى.
جان ۆالجان قوناقجايدا ەسىكتىڭ اۋزىندا وتىردى دا، ونىڭ كەڭ جارماسى ونى جاۋىپ تۇردى. داستارقان باسىنا وتىراردان بىرنەشە ءمينوت قانا بۇرىن كەنەتتەن بىلگەندەي كوزەتتا وعان جۇگىرىپ كەلىپ، ەكى قولىمەن نەكە كويلەگىن تۇزەپ، ءيىلىپ ءتاجىم ەتىپ، نازىك ءبىر ويناقىلىقپەن:
— اكە، ءسىز قۋانىشتىسىز با؟ — دەپ سۇرادى.
— ءيا، مەن قۋانىشتىمىن، — دەپ جاۋاپ بەردى جان ۆالجان.
— ولاي بولسا، جىميساڭىزشى.
جان ۆالجان جىميىپ كۇلدى.
بىرەر ساتتەن سوڭ باسك اس تارتىلعانىن مالىمدەدى.
كوزەتتانى قولتىقتاپ كەلگەن جيلنورماننىڭ ارتىنان شاقىرىلعان قوناقتار اسحاناعا كىرىپ، قالىپتاسقان تارتىپكە وراي ۇستەلدىڭ اينالاسىنا جايعاستى.
جاس كەلىننىڭ وڭ جانە سول جاعىندا ەكى مامىقتاق تۇردى، ءبىرى جيلنورماندىكى دە، ەكىنشىسى جان ۆالجاندىكى. جيلنورمان ءوز ورنىنا وتىردى دا، ەكىنشى مامىقتاق بوس قالدى.
بارلىعى كوزىمەن "فوشليەۆان مىرزانى" ىزدەدى. ول بولماي شىقتى. جيلنورمان مىرزاعا باسكقا قاراپ:
— فوشليەۆان مىرزانىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەيسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى.
— ءدال سولاي، تاقسىر، بىلمەيمىن، — دەپ جاۋاپ قاتتى باسك. — فوشليەۆان مىرزا ماعان قولى قاتتى اۋىرىپ تۇرعان سەبەپتى بارىپ مىرزامەن ءھام بارونەسسا حانىممەن بىرگە وتىرىپ قوناقشىلاي المايتىنىن ءسىزدىڭ قۇزىرىڭىزعا جەتكىزۋدى تاپسىردى. ول ءوزىن كەشىرۋدى ءوتىنىپ، ەرتەڭ تاڭەرتەڭ كەلەتىنىن ايتتى. سونى ايتتى دا وسى الگىندە عانا شىعىپ جەتتى.
بوس قالعان مامىقتاق ۇيلەنۋ تويى شاتتىعىنا ءسال كولەڭكە تۇسىرگەندەي بولدى. الايدا بۇل ارادا فوشليەۆان جەتىسپەگەنىمەن، ەسەسىنە جيلنورمان اتا ەكى كىسىنىڭ ورنىندا جارقىلداپ وتىردى. ول شاماسى فوشليەۆان مىرزا سىرقاتتانىپ قالعان بولۋى كەرەك، سوندىقتان دەمالۋعا ەرتەرەك جاتىپ، دۇرىس جاسايدى، سوندا تەز جازىلىپ كەتەدى، جاراسى جەڭىل عانا دەپ حابارلادى. بۇل حابار قوناقتاردىڭ ءبارىن تىنىشتاندىردى. ءتايىرى، مۇنداي شات-شادىمان كوڭىل كوتەرۋدى ءبىر كۇڭگىرت بۇرىش كومەسكى تارتقىزا قويۋشى ما ەدى؟ كوزەتتا مەن ماريۋس باقىتتان باسقا ەشتەڭەنى قابىلداي المايتىن شاعىندا تاعى ءبىر راقات ءوزىمشىل ءساتتى باستان كەشىردى. ونىڭ ۇستىنە جيلنورمانعا عالامات ءبىر وي كەلدى:
— ءتايىرى السىن، مامىقتاق نەعىپ بوس قالماق؟ ماريۋس، سەن اۋىسىپ، وسىعان وتىر. ساعان تىيىم سالۋعا حاقىسى بولسا دا تاتەڭ رۇقسات ەتەدى. مىناۋ ورىن تۋرا ساعان لايىق. بۇل جانە ءارى زاڭدى، ءارى ورىندى. باقىتتى كۇيەۋ باقىتتى جارىمەن قۇتتى ورىندا قاتار وتىرۋى كەرەك.
داستارقان باسى دۋ قول شاپالاقتاۋمەن جاڭعىرىقتى. ماريۋس كەلىپ جان ۆالجاننىڭ ورنىن الىپ، جاس جۇبايىمەن قاتار جايعاستى، اكەسىنىڭ كەتىپ قالعانىنا مۇڭايىپ وتىرعان كوزەتتا دا ءبارىن ۇمىتىپ جايراڭداپ سالا بەردى. كوزەتتا ورنىن ماريۋس السا قۇدايعا دا وبال بولادى-اۋ دەمەس ەدى. ول اق اتلاس كەبىس كيگەن سۇيكىمدى اياعىن ماريسۋستىڭ اياعىنىڭ ۇستىنە سالدى.
مامىقتاققا كىسى تابىلۋى-اق مۇڭ ەكەن، بارلىعى فوشليەۆاندى ۇمىتىپ كەتتى، ونىڭ جوقتىعىن ەندى ەشكىم ەلەمەگەن دە جوق. بەس ءمينوت تە وتپەي جاتىپ، ۇستەل باسى بارلىعىن دا ۇمىتىپ، ۋلاپ-شۋلاپ دۋمانداتا جونەلدى.
تاتتىدەن كەيىن جيلنورمان ورنىنان تۇرىپ، دىرىلدەگەن قارت قولىمەن شايقاپ توگىپ الماس ءۇشىن شامپاندى ورتالاي قۇيعان بوكالىن ۇستاپ، جاس-جۇبايلاردىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن توست كوتەرەدى.
— سەندەرگە بۇگىن ەكى ۋاعىزدان ەش بۇلتارۋعا بولمايدى! — دەدى ول داۋىستاپ. — كۇندىز سەندەر توپتى تىڭدادىڭدار، كەشكىسىن قارت اتالارىڭدى تىڭداۋعا تۋرا كەلەدى. تىنىشتالىڭدار! مەنىڭ سەندەرگە بەرەر اقىلىم: ءبىرىڭدى-بىرىڭ قاستەرلەڭدەر. ارى-بەرى اينالشىقتاپ جۇرمەي، تۋراسىن ايتسام — باقىتتى بولىڭدار. تابيعاتتا عاشىق كوگەرشىندەردەن اقىلدى تىرشىلىك يەسى جوق. فيلوسوفتار "ءسۇيسىنىپ سۇيۋدە ۇستامدى بولىڭدار" دەپ ۇيرەتەدى. ال مەن "وزىنە ەرىك بەر، تىزگىندى بوسات!" دەيمىن. سايتانداي سۇيىسىڭدەر. ەسسىز، ءتۇسسىز سۇيسىڭدەر. فيلوسوفتار ساندالا بەرەدى. مەن ولاردىڭ بۇكىل ءپالسافاسىن ءوز وڭەشتەرىنە تىعار ەدىم. ءوزى حوش ءيىس دەگەن كوپ بولا ما، گۇل اتقان راۋشان، بۇلبۇل سازى، جاسىل جاپىراق، ارايلاپ اتقان تاڭ كوپتىك قىلا ما؟ شامادان تىس، شەكتەن شىعا سۇيۋگە بولا ما؟ بىر-بىرىنە مۇمكىندىكتەن ارتىق قالاي ۇناماق؟ ساقتان، ەستەللا، سەن تىم كورىكتىسىڭ؛ ساقتان، نەمورين، سەن تىم سۇلۋسىڭ! — دەپ سۇڭقىلداي بەرۋ، ساقتاندىرا بەرۋ قانداي ابەس! شات-شادىمان بولۋدىڭ، قايران قاپ تاڭداۋدىڭ، ايالاپ جاقسى كورۋدىڭ ولشەۋلى مولشەرى بار ما؟ تىم باقىتتى بولۋعا بولا ما؟ "ءسۇيسىنىپ سۇيۋدە ۇستامدى بولىڭدار!" — دەيدى. ايتقانىن قاراشى، ونىسىنا راحمەت! جويىلسىن فيلوسوفتار! شاتتانۋ كەرەك — اقىلدىڭ كوكەسى، مىنە، وسى. شاتتانايىق تا سايراندايىق. ءبىز قايىرىمدىلىعىمىزدان باقىتتىمىز با، الدە باقىتتىلىعىمىزدان قايىرىمدىمىز با؟ نەلىكتەن اتاقتى گاۋھار سانسي اتالادى، ارلە دە سانسيعا تيەسىلى بولعاندىقتان با، الدە سالماعى ءجۇز التى كارات تارتقاندىقتان با؟29 ونى مەن قايدان بىلەمىن. ءومىر مۇنداي ماسەلەلەرگە لىقا تولى؛ ەڭ باستىسى ءسانسيدى ۋىستا ۇستاپ، باقىتقا جەتۋ. قۋلىقپەنەن اقىلگويسىمەي باقىتتى بولايىق تا كۇنگە كوزسىز باعىنايىقشى. كۇن دەگەنىمىز نە، ءوزى؟ بۇل ماحاببات كىمدە-كىم "ماحاببات" دەسە، ول "ايەل" دەگەنى. قۇدىرەت دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلگىلەرىڭ كەلە مە؟ مارحابات ەتىڭىز، ول — ايەل. ءبىزدىڭ ماريۋستەن سۇراڭىزدارشى، ول قارشاداي كوزەتتانىڭ ق ۇلى ەمەس پە ەكەن؟ جانە ءوز ەركىمەن تىلەنىپ قۇل بولدى، قۋ نەمە! و، ايەل! بىردە-بىر روبەسپەر بيلىكتى ماڭگى ۇستاپ تۇرا المايدى، ال ايەل عاسىرلار بويى بيلەپ-توستەپ كەلەدى. مەن ءروياليستپىن، الايدا بۇگىننەن باستاپ مىناۋ كوروليەۆانى مويىندايمىن. ادام اتا دەگەنىمىز نە؟ ول حاۋا انا باسقاراتىن پاتشالىق. حاۋا انا ءۇشىن ەشقانداي سەكسەن توعىزىنشى جىل جوق. كورولدىڭ اسا تاياعىنا وينالعان يمپەراتورلىق دەرجاۆا دا بولدى. ۇلى ليۋدوۆيكتىڭ دە التىن اساتاياعى بولدى، ريەۆوليۋسيا سولاردىڭ ءبارىن ساۋساقتىڭ اراسىندا-اق سوقىر تيىن قۇنى جوق اشەكەي ۇقساتىپ بۇرادى دا تاستادى، ەندى ولار تۇككە كەرەكسىز بولىپ ەدەندە جاتىر. ال سول توڭكەرىسىڭدى ءاتىر شاشىلعان ايەلدەردىڭ ورنەكتى ورامالدارىنا قارسى جاساپ كورشى. مەنىڭ سونى كورگىم كەلەدى. قانە، جاساۋعا قارەكەت قىلىڭدارشى. نەلىكتەن ورامال سونشالىقتى بەرىك؟ ويتكەنى ول انشەيىن شۇبەرەك قانا. ەھ، ون توعىزىنشى عاسىردىڭ تۇلەكتەرى، سەندەردى-اي! جارايدى، ءبىز ون سەگىزىنشى عاسىردان بولا-اق قويالىق. ءبىز سەندەردەن اقىماق بولعانىمىز جوق. ءبىزدىڭ تەز تاراعىش ىندەتىمىزدى — تىرىسقاق، بۋررە ءبيىمىزدى تەڭسەلمە اتاعاندارىڭمەن، اسپان الەمىن توڭكەرىپ تاستاعان جوقسىڭدار. وندا نە بولسا دا و بولسىن، قاي زاماندا دا ايەلدەردى سۇيۋگە تۋرا كەلەدى. بۇل سايتاندار ءبىز ءۇشىن پەرىشتە. ولاردان سەندەردىڭ دە قاشىپ قۇتىلا المايتىندارىڭا ءباس تىگەمىن. ءيا، ماحاببات، ايەل، ءسۇيىس — سيقىرلانعان شەڭبەر، ودان ەشقايسىسىڭ بۇلقىنساڭ دا شىعا المايسىڭ، ءوز باسىم وعان قىزىعا ورالار ەدىم. بۇكىل داۋىلدى باعىندىرىپ، تولقىندارعا كوز تاستاپ، ءتۇپسىز اسپاننىڭ ەركە-توتايى، مۇحيتتىڭ سەليمەناسى — شولپان جۇلدىزىنىڭ شەكسىز شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلگەنىن قايسىسىڭ كوردىڭ. مۇحيت — قاتال السەست. بولسا بولسىن، مەيلى بىلگەنشە بۋىرقانىپ بۇرقىلداي بەرسىن، — ءبىراق شولپان تۋعاندا قالاسىن-قالاماسىن جىمىڭداۋىنا تۋرا كەلەدى. تۇرپايى بۇل حايۋان دا وعان باعىنادى. ءبىزدىڭ ءبارىمىز دە سوندايمىز. اشۋ-ىزا، داۋىل، جاۋىن مەن جاسىن، كوبىكتى كوپىرشىگىنەن تۇنەرگەن بۇلتقا دەيىن سوعان ءتاتتى ايەل كورىنسە بولدى، جۇلدىز تۋسا بولدى — ەتپەتتەپ قۇلاي بەر. جارتى جىل بۇرىن ماريۋس شايقاسىپ ءجۇر ەدى، ەندى ۇيلەنىپ جاتىر. مۇنىسى جاقسى دا. جارايدى، ماريۋس، جارايدى، كوزەتتا، سەندەردىكى دۇرىس. ءبىر ءبىرىڭ ءۇشىن باتىل ءومىر سۇرىڭدەر، سۇيىسىڭدەر، ايمالاسىڭدار، قىزعانعاننىڭ ءىشىن قىزىل يت تىرنالاسىن، ءبىرىڭدى ءبىرىڭ ءتاڭىر تۇتىڭدار.
تۇمسىقتارىڭمەن جەر بەتىندەگى بار باقىتتىڭ قيقىمىن جيناپ، وزدەرىڭە عۇمىرلىق ۇيا جاساڭدار. ءسۇيۋ، سۇيكىمدى بولۋ جاس كەزدەرىڭدە تاڭسىق ەمەس. ماحابباتتى ءبىز ءبىرىنشى ويلاپ تاپتىق دەپ قيالداماڭدار، وتىنەمىن. كەزىندە مەن دە مۇڭايعانمىن، قيالداعانمىن، كۇرسىنگەنمىن، مەنىڭ دە جانىما اي نۇرى ساۋلە سەپكەن. ماحاببات تۋعانىنا التى مىڭ جىل بولعان نارەستە. ونىڭ ۇزىن اپپاق ساقال قويۋىنا دا حاقىسى بار. مافۋسايل كۋپيدونمەن سالىستىرعاندا سارىاۋىز بالاپان. مىنە، الپىس جىل بويى ەر مەن ايەل ءبىرىن ءبىرى ءسۇيۋى ارقىلى قيىندىقتىڭ تورىنان شىعىپ كەلەدى. داۋپەرى قۋ، ال ادامدى جەك كورەدى، ول ادام ودان دا قۋ، ويتكەنى ايەلدى سۇيەدى. وسىنىسى وعان داۋپەرى جاساعان زياننان الدەقايدا كوپ جاقسىلىق اكەلەدى. مۇنداي ايلا-امال جەر بەتىندەگى جۇماقتىڭ كەزىندە-اق ويلاپ تابىلعان. دوستارىم مەنىڭ! بۇل ەجەلگى ەسكى تاريح، ءبىراق ءوزى ماڭگى جاس. سونى پايدالانىڭدار. فيلەمون مەن باۆكيدانىڭ جاسىندا جاسقا جەتپەي تۇرىپ دافنيس پەن حلوياداي بولىڭدار. ماريۋس كوزەتتا ءۇشىن اسپان الەمى بولعاننان باسقا ەشتەڭە تالاپ ەتپەيتىندەي بولىپ، ەكەۋىڭ ەگىزدەي ءومىر سۇرىڭدەر. كوزەتتا! كۇيەۋىڭنىڭ كۇلكىسى ءسىز ءۇشىن اشىق كۇندەي بولسىن! ماريۋس! كەلىنشەگىڭنىڭ كوز جاسى سەن ءۇشىن بۇلىڭعىر بۇلتتى كۇندەي بولسىن. سەندەردىڭ ومىرلەرىڭدە ەشقاشان تۇنەرگەن بۇلتتى كۇن بولماسىن! سەندەر ءومىر لوتەرەياسىندا باقىتتى بيلەتكە قول جەتكىزۋدىڭ امالىن تاۋىپ، نەكەلى بولىڭدار: بۇل سەندەردىڭ باستى ۇتىستارىڭ. مۇنى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاندار، ءراسۋا قىلماي قۇلىپتاپ قويىڭدار. ءبىر-بىرىڭدى قادىرلەپ، قاستەرلەڭدەر — باسقاسىنىڭ ءبارىن مەيلى سايتان السىن! سوزىمە سەنىڭدەر. مۇندا ساليقالى ويدان شىققان مول ماعىنا بار. ساليقالى وي ەشقاشان تاڭىرگە تاعزىم ەتە بەرمەيدى. بىر-بىرىڭە تابىنىپ، تاعزىم ەتىڭدەر. قۇدايعا اركىم وزىنشە تابىنادى. قۇدايدى قاستەر تۇتۋدىڭ ءبىر جولى — ءوز ايەلىڭدى ءسۇيۋ بولماسا، مەنى ءجاي وعى اتسىن. مەن سەنى سۇيەمىن — مەنىڭ قاعيدام، مىنە، وسى. سۇيە بىلگەن جان تاقۋا دا بولادى. ءوزىنىڭ سۇيىكتى بالاعاتىندا گەنريح ءتورتىنشى قاسيەتتىلىكتى مەشكەيلىكپەن جانە ماسكۇنەمدىكپەن ۇشتاستىرادى. "قاسيەتتى ماس قۇرساق". مەن ونداي دىنگە تابىنبايمىن. وندا ايەل ۇمىت قالعان. وزگە-وزگە، ءدال گەنريح تورتىنشىدەن مەن مۇنى كۇتكەن جوق ەدىم. دوستارىم مەنىڭ، ايەل جاساسىن! جۇرتقا سەنسەڭ مەن شالمىن، ءبىر عاجابى، مەن ءوزىمدى جاسارىپ كەلە جاتقانداي سەزىنەمىن. ورماندى قىزىعا كەزىپ سەرۋەندەپ، باقتاشىنىڭ سىبىزعىسىن تىڭدار ەدىم. مىنا بالالاردىڭ باقىتى مەن سۇلۋلىعى مەنى ماس قىلدى. بىرەۋ-مىرەۋ تيەر بولسا، ءوزىم دە ۇيلەنۋدەن قاشپاس ەدىم. جاراتقان جالعىزدىڭ ءوزى ءبىزدى باسقا بىرەۋ ءۇشىن جاراتتى ەمەس پە؛ بىرەۋدى قادىرلەۋ، قاستەرلەپ، ايالاپ، كەپتەردەي گۇرىلدەپ، قورازداي قىتقىلداپ، ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن ايمالاسىپ، قۇشاقتاسىپ، جارىڭنىڭ الدىندا بويىڭدى تۇزەپ، شاتتانىپ، شالقىپ، قوقيلانىپ، قاناتىندى جايۋ ءۇشىن، ءومىرىڭنىڭ ماڭىز-ماقساتى وسى بولسىن دەپ، جاراتقان جوق پا! سەندەرگە ۇناسا دا، ۇناماسا دا جاستىق شاعىمىزدا، ءوزىمىزدىڭ تۇسىمىزدا وسىلاي ويلاعانبىز. ءبىز، ەھ، شىركىن، باياعىدا تاڭ-تاماشا قالدىراتىن ايەلدەر، ارۋلار مەن سۇلۋلار قانشاما ەدى! ءبىرازىنىڭ-اق جۇرەگىن جالاعانداي قىلدىم عوي. سونىمەن، ءبىر-بىرىڭدى سۇيىڭدەر! ەگەر ءبىرىڭدى ءبىرىڭ سۇيمەسەڭدەر، كوكتەمنىڭ نە ءۇشىن تۋعانىن تۇسىنبەس ەدىم، وندا قۇدىرەتتى كۇشتى قۇدايدان ءبىزدى قىزىقتىرىپ، بوسقا اۋرەلەپ جۇرگەن كۇللى عاجايىپ تۋىندىلارىڭدى: گۇلدەرىڭدى، ءانشى قۇستارىڭدى، سۇلۋ قىزدارىڭدى قايتىپ الىپ، قويماڭا قۇلىپتاپ قوي دەپ وتىنەر ەدىم. بالالارىم مەنىڭ، اتالارىڭنىڭ اق باتاسىن قابىل الىڭدار!
كەش كوڭىلدى، قىزىقتى، جاندى بوپ، عالامات جاقسى ءوتتى. اتايدىڭ كەرەمەت كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيى كۇللى توي بارىسىنا ىقپال ەتتى، اركىم-اق وسىناۋ ءجۇز جاساعان اق كوڭىل اپپاق پەيىلمەن باۋرالدى. از-اق بيلەدى، كوبىرەك كۇلدى؛ بۇل ءوزى ونەگەلى توي بولدى. مۇنداي تويعا قاسيەتتى دە قايىرىمدى بۇرىنعى زاماندى شاقىرۋعا ابدەن بولادى ەكەن. ايتقانداي، ول ءداۋىر جيلنورمان ارقىلى بۇل تويعا قاتىسقان دا ەكەن عوي.
ۋ-شۋدان كەيىن تىنىشتىق ورنادى.
جاس-جۇبايلار لىپ ەتىپ شىعىپ كەتتى.
ۇزاماي ءتۇن ورتاسىنان اۋا جيلنورماننىڭ ءۇيى قاسيەتتى حرامعا اينالدى.
وسى جەردەن ەندى توقتايمىز. نەكە ءتۇنىنىڭ تابالدىرىعىندا پەرىشتە تۇرادى؛ ساۋساعىن ەرنىنە باسىپ جىميىپ تۇرادى.
ماحابباتتىڭ سالتاناتتى قۇپيا تىلسىمىن، جورالعىسى جاسالىپ جاتقان قاسيەتتى ورنىنىڭ الدىندا كوڭىل شىركىن ويلانىپ، تولعانۋعا بوي ۇرادى.
بۇل كيەلى مەكەنىنىڭ ۇستىنەن شۇعىلا شاشىراۋعا ءتيىس. وندا اشىلعان باقىت قابىرعانىڭ تاسىن تەسىپ شىعىپ، بولماشى نۇر بولىپ ءتۇن تۇنەگىن ءتۇرۋى كەرەك. تاعدىردىڭ ءوزى ايقىنداعان قاسيەتتى مەيرامنىڭ، جارىق دۇنيەنىڭ شەكسىز قيىرىنا ساۋلە تۇسىرمەۋى مۇمكىن ەمەس. ماحاببات دەگەنىمىز ەركەك پەن ايەلدى تۇتاستىرىپ جىبەرەتىن ءتاڭىردىڭ كوركى؛ ءبىرىڭعاي ۇشەمدىك، كەمەلدەنگەن بولمىس وسى كورىنىستەن شىعادى. ەكەۋدەن تۇتاس جاننىڭ تۋۋى عايىپتا تولعانىس تۋعىزۋعا ءتيىس. اشىنا دەگەنىمىز ءپىر؛ بەيكۇنا قىزدى ءتاتتى ءبىر ۇرەي بيلەيدى. وسى قۋانىشتىڭ بولماشى ءبىر ۇلەسى قۇدايعا قاراي سامعايدى. شىنايى نەكە، شىن ماحاببات بار جەردە مۇراتىڭ دا جارقىن. قاراڭعىداعى جار توسەگى تاڭ الدىنداعى ساۋلە سياقتى. ەگەر اجالدى پەندەنىڭ نازارىنا عالامات قاھارلى تىلسىم دۇنيەگە ءتۇسۋ جازىلسا، ءبىز تۇنگى رۋحتاردىڭ لەگى، قاناتتى بەيتانىستار عايىپ سالاسىنا كوزگە تۇسپەس كوگىلدىر كەلىمسەكتەر وسىناۋ سالتاناتتى سارايعا ەڭكەيىپ، ءتاڭىرى بەينەسىندەگى جەردىڭ راحىمىنا ەلجىرەپ العىسپەن قاراپ، بەتى اشىلماعان باتىلسىز ۇيالشاق جۇبايلاردى بىرىنە-بىرى نۇسقاپ، قالاي شۇپىرلەسكەنىن كورەر ەدىك. شىنايى راقاتقا پەرىشتەلەر ورتاق. اسپاننىڭ بار قيىرى وسى كىشكەنتاي كۇڭگىرت بۇرىشتاعى توسەككە قىزمەت ەتەدى. ماحابباتپەن ۇلبىرەگەن ەرىندەر ايمالاسا قۇشاقتاعاندا، بالكىم وسى ايتىپ ءتىل جەتپەس ءسۇيىس سوناۋ شىرقاۋ بيىكتە، قۇپيا جۇلدىزدار كەڭىستىگىندە تەبىرەنىس تۋعىزباسىنا كىم كەپىل؟
تەك وسىنداي عانا راقات شىنايى. بۇدان باسقا قۋانىش جوق. ماحاببات دەگەنىمىز جەر بەتىندەگى جالعىز عانا باقىت. قالعانىڭنىڭ ءبارى كوز جاسىڭنىڭ تەلەگەيى.
ءسۇيۋ، ءسۇيۋدى باستان كەشۋدىڭ ءوزى-اق جەتىپ جاتىر. ودان ارتىعىن تالاپ ەتپەي-اق قويىڭدار. سەندەرگە ءومىردىڭ قۇپيا كۇڭگىرت قويماسىنان باسقا ءىنجۋ-مارجاندى تابۋ قيىن. ماحاببات دەگەنىمىز ەرلىك.
ءۇشىنشى تاراۋ
اجىراسپاس
جان ۆالجان قايدا جوعالىپ كەتتى؟ كوزەتتانىڭ ەركەلەي ايتقان ءوتىنىشى بويىنشا ءوزىن ءوزى زورلاپ جىميعان جان ۆالجان ىلە ورنىنان تۇردى دا، وزىنە ەشكىمنىڭ نازار اۋدارماعانىن پايدالانىپ، بايقاتپاي اۋىزعى بولمەگە شىقتى. بۇل سەگىز اي بۇرىن ءۇستى باسى لاي-باتپاق، بەت-اۋىزى ساتپاق-ساتپاق، قان مەن ءوق-دارى ءيىسى اڭقىپ، اتاسىنا نەمەرەسىن الىپ كەلگەندە العاش كىرگەن بولمەسى بولاتىن. ەجەلگى قابىرعا قاپتامالارى تىزىلگەن جاپىراقتار مەن ىلىنگەن گۇلدەردەن كورىنبەيدى، وندا ءماريۋستى اكەپ سالعان ديۆاندا ەندى سازگەرلەر وتىر. جاقسى كيىنگەن باسكتىڭ ۇستىندە فراك، بۇتىندا قىسقا شالبار، اياعىندا اق شۇلىق، قولىندا اق قولعاپ، داستارقانعا اپارار ءاربىر تاعامدى راۋشان جاپىراقتارىمەن ساندەپ ءجۇر.
جان ۆالجان وعان تاڭىلعان قولىن كورسەتىپ، كەتۋ سەبەبىن بايانداپ، ۇيدەن شىعىپ جۇرە بەردى.
جان ۆالجان اسحانانىڭ كوشەگە قاراعان تەرەزەلەرىنىڭ جارىعى استىندا بىرنەشە ءمينوت قيمىلسىز تۇردى. ىشكە ەپتەپ قۇلاق ءتۇردى. ۇيلەنۋ تويىنىڭ تۇنشىعا بۋلىققان شۋى ەستىلدى. ول اتايدىڭ ساڭقىلداعان سەنىمدى ءسوزىن، سكريپكانىڭ سىزىلعان ءۇنىن، تارەلكەلەر مەن بوكالداردىڭ سىلدىرىن، دۋ كۇلكىنى تىڭداپ، وسى ۋ-شۋدىڭ اراسىنان كوزەتتانىڭ نازىك، قۋانىشتى داۋىسىن اجىراتتى.
ءتاڭىردىڭ ءلاززات بيكەلەرى كوشەسىن تاستاپ، ول وزىنە، قارۋلى ادام كوشەسىنە ورالدى.
ول وعان اينالما جولمەن سەن-لۋي ارقىلى قاسيەتتى ەكاتەرينا الابى مەن اق مانتيالار كوشەسى ارقىلى ءجۇرىپ، اجەپتاۋىر ۇلكەن شەڭبەر جاسادى، الايدا ول ءدال وسى جولمەن كىسى كوپ جۇرەتىن لاس كىشى تامپل كوشەسىنە سوقپاي كوزەتتانى ءۇش اي بويى قارۋلى ادام كوشەسىنەن ءتاڭىردىڭ ءلاززات بيكەلەرى كوشەسىنە اكەپ ءجۇردى. وسى سوقپاقپەن كوزەتتا جۇرگەندىكتەن دە ول وزگە جولدى قالامادى.
جان ۆالجان ۇيىنە ورالدى. شىراق جاعىپ وزىنە جوعارىعا كوتەرىلدى. پاتەر قاڭىراپ قالعان، تىم قۇرىعاندا تۋسەن دە جوق. جان ۆالجاننىڭ قادامى بوس بولمەلەردە جاڭعىرىپ، قاڭعىرلاپ ەستىلەدى. ول كوزەتتانىڭ جاتىنجايىنا كىردى. كەرەۋەتتە اق جاپقىش جوق ەكەن. تەك تىسى دا، كەستەسى دە جوق جاستىق قاپاي بولسا سولاي بۇكتەپ تاستاي سالعان كورپەلەردىڭ اراسىندا ەندى ەشكىمگە دە كەرەگى جوق بوستەكتىڭ ۇستىندە جاتىر. ايەلدەردىڭ سۇيكىمدى اشەكەيلەرىنىڭ ءبارىن كوزەتتا وزىمەن بىرگە الا كەتىپتى؛ قالعانى تەك اۋىر جيھازدار مەن ءتورت قابىرعا عانا، تۋسەننىڭ كەرەۋەتىنەن دە ءبارى الىنىپتى. تەك ءبىر كەرەۋەتتىڭ عانا توسەك ورنى بۇزىلماي باعزى قالپىندا تۇر، بۇل يەسىن كۇتكەن جان ۆالجاننىڭ توسەگى.
جان ۆالجان شكافتاردىڭ قاقپاعىن جاۋىپ، بولمەلەردى ارالاي ءتۇستى.
اقىرى ول ءوز جاتىنجايىنان ءبىر-اق شىعىپ ۇستەلگە شىراق قويدى. ول قولىنداعى تاڭعىشىن باياعىدا-اق الىپ تاستاعان-دى، ءقازىر ەشقاشان اۋىرماعانداي-اق قولى ەركىن قيمىلدايدى.
كەرەۋەتىنىڭ قاسىنا كەلگەندە ونىڭ كوزى ادەيى مە، الدە كەزدەيسوق پا كوپتەن كوزەتتانىڭ قىزعانىشىن تۋعىزىپ جۇرگەن "اجىراسپاس" دوسى، ۇدايى وزىمەن بىرگە الىپ جۇرەتىن كىشكەنتاي قوبديشاعا ءتۇستى. ءتورتىنشى ماۋسىمدا قارۋلى ادام كوشەسىنە كوشىپ كەلگەن سوڭ كەرەۋەتتىڭ باسىندا تۇراتىن شاعىن ۇستەلدىڭ ۇستىنە قويا سالعان، سوعان اسىعىس جاقىنداپ كەلىپ، قالتاسىن سيپاپ كىلتىن تاۋىپ الدى دا اشىپ جىبەردى.
ودان ول اقىرىن عانا بالالاردىڭ زاتتارىن شىعارا باستادى. بۇلاردىڭ ءبارى ون جىل بۇرىن مونفەرمەيلدەن كەتكەندەگى كوزەتتانىڭ بۇيىمدارى بولاتىن؛ اۋەلى قارا باس ورامال الىندى، سوسىن قارا ءتۇستى كويلەك. ودان كەيىن بۇگىلمەيتىن اپ-ادەمى بالا باشماعىن سۋىردى، بۇل كوزەتتاعا ءقازىر دە جاراپ قالاتىن سىڭايلى، سودان سوڭ تىعىز بومازيدەن تىگىلگەن كوكىرەكشە، توقىلعان بەلدەمشە، قالتاسى بار الجاپقىش، ءجۇن شۇلىقتار شىقتى. ءالى بالپاناقتاي بالا اياعىنىڭ سيپاتىن جويماعان شۇلىقتاردىڭ ۇزىندىعى جان ۆالجاننىڭ الاقانىنداي دا جوق. ولاردىڭ ءبارى دە قارا ءتۇستى. مونفەرمەيلگە بۇل زاتتاردىڭ ءبارىن جان ۆالجاننىڭ ءوزى اكەلگەن-دى. قوبديشادان شىعارىپ، ول بۇل زاتتاردى بىرىنەن-سوڭ ءبىرىن ءتىزىلتىپ، كەرەۋەتتىڭ ۇستىنە جايدى. ول ويعا باتىپ، ءبىراز جايلاردى ەسىنە ءتۇسىردى. بۇل قىستىڭ كۇنى جەلتوقسان ايىندا، ىزعىرىق سۋىقتا بولعان ەدى، كوزەتتا توڭىپ، تۇلا بويى قالشىلداپ، ورالعان شوقپىت پانا بولماي، اعاش باشماق كيگىزگەن اياعى توڭعاننان كوگەرىپ تۇردى. جان ۆالجان كىشكەنتايعا شوقپىتىن سىپىرىپ، مىناۋ قارا كويلەكتى كيگىزگەن. ونىڭ شەشەسى قابىردە بالام مەنىڭ قايعىرىپ قارا جامىلىپ ءجۇر دەپ قۋانىپ جاتقان دا شىعار، ال سابيگە ەڭ باستىسى كيىمى بولۋى جانە ونىڭ جىلى بولۋى عوي. ول مونفەرمەيل ورمانىن ەسكە الدى، كوزەتتا ەكەۋى سول ورماندى كەسىپ ءوتتى عوي، كۇن جاۋىن-شاشىندى بولاتىن، قىس قوي، اعاشتار جاپىراقسىز، شوقتار قۇسسىز، اسپان كۇنسىز بولسا دا ءبارىبىر سول كەز عالامات ەدى عوي. ول بۇل زاتتاردى كەرەۋەتكە جايىپ، باس ورامالدى بەلدەمشەنىڭ، شۇلىقتاردى باشماقتىڭ، كوكىرەكشەنى كويلەكتىڭ جانىنا قويىپ، تەسىلىپ قارادى دا وتىردى. ول عوي وندا وسىنداي عانا جاستا ەدى، بويى دا الاسا، قۋىرشاعىن ۇپ-ۇلكەن عىپ كەۋدەسىنە باسىپ، مونتيىپ تۇراتىن، سىيعا تارتقان التىن تەڭگەسىن مىناۋ الجاپقىشتىڭ قالتاسىندا ساقتايتىن، كۇلىپ ءماز بولاتىن، ەكەۋى قول ۇستاسىپ قاتار كەلە جاتاتىن، قىزدىڭ بۇل جارىق جالعاندا اكەسىنەن باسقا ەشكىمى جوق تا ەدى.
كەنەت ونىڭ اق باسى توسەككە ەڭكەيىپ، وجەت قارت جۇرەگى بۇلك ەتتى، بەتىن كوزەتتانىڭ كويلەگىنە تىقتى، ءدال وسى كەزدە بىرەۋ-مىرەۋ باسپالداقپەن شىعىپ كەلە جاتسا قويماي-قويماي ەڭىرەپ وكسىگەن داۋىستى ەستيتىنى ءسوزسىز ەدى.
ءتورتىنشى تاراۋ
IMMORTALE JECUR
ءبىز ءار ساتىسىندا قاداعالاپ جۇرگەن باياعى قاتال كۇرەس قايتا جاڭعىردى.
ياكوۆ پەرىشتەمەن بار بولعانى ءبىر-اق ءتۇن ايقاسىپ ەدى. اتتەگەن-اي! جان ۆالجاننىڭ تۇنەكتە ءوز ار-وجدانىمەن جەكپە-جەك كەلىپ، كەسكىلەسكەن كۇرەستە قالاي قينالعانىن قانشا رەت كوردىك ءبىز!
كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن جەكپە-جەك! كەي ساتتەردە اياعى تايىپ كەتتى، كەيدە اياعىنىڭ استىنان جەر وپىرىلدى.
ءوزىنىڭ جاقسىلىققا جانۇشىرا ۇمتىلىسىندا ار-وجدانى قانشا رەت تۇنشىقتىرىپ، الىپ ۇرمادى! قانشا رەت اياۋسىز اقيقات ونىڭ كەۋدەسىنە تىزەسىن باتىرمادى! قانشا رەت تانىم ساۋلەسى مۇرتتاي ۇشىرعان ول اياي گور دەپ جالىنبادى. قانشا رەت ەپيسكوپ جاققان ىمىراسىز ساۋلە ءىشىن دە، تىسىن دا جايلاپ الىپ، ەشتەڭەنى دە كورگىسى كەلمەي قاشقاقتاعاندا ونى ءوز ەركىنە قارسى ايداپ سالدى! قانشا رەت بۇل شايقاستا جارتاسقا جارماسىپ بويىن تىكتەپ، سوفيزمگە سيىنىپ، ار-وجدانىن ءوز اياعىمەن تاپتامادى، قانشا رەت ولىككە اينالىپ، جەر قاۋىپ قالمادى. قانشا رەت ءباز-بىر قيتۇرقى امال-ايلادان كەيىن، وزىمشىلدىكتىڭ ايتقانىنا ەرىپ اياق استىنان ەكىجۇزدىلىك جاساپ العاننان كەيىن قۇلاعىنىڭ تۇسىنان: "مۇنىڭ ادال ءتاسىل ەمەس، وڭباعان!" دەگەن داۋىستى ەستىمەپ ەدى! قانشا رەت ونىڭ ىرىققا كونبەيتىن ويى بورىش تابانىنىڭ استىندا تاپتالىپ، قىرىلداپ جاتىپ ەدى! سونىڭ ءبارى قۇدايعا قارسىلىق بولاتىن! سونىڭ ءبارى ءولىم الدىنداعى جان تەرى بولاتىن! وزىنە عانا ءمالىم، ءالى دە قاناپ بىتپەگەن قۇپيا جارالار، قانشاما! ونىڭ قاسىرەتتى ومىرىندە جارانىڭ ورنى مەن تىرتىقتار نەتكەن كوپ ەدى! تۇلا بويى قان-جوسا بوپ، دەنەسى دەل-سال، ابدەن تيتىقتاپ، جۇرەگىن تورىعۋ تۇمشالاپ تۇرعاننىڭ وزىندە ەڭسەسىن تىكتەسە-اق بولدى، جانى جادىراپ، رۋحى ايقىندالىپ شىعا كەلەدى. جەڭىلە تۇرىپ تا ول ءوزىن جەڭىمپاز سانايدى. اياعىنان قاعىپ قۇلاتىپ، تاپاپ، جانشىپ، كەۋدەسىنە شىعىپ العان قاھارلى دا ارايلى ءارى وزىنە ءدان رازى ار-وجدان: "ەندى قايدا بارساڭ وندا بار، الدىڭنان جارىلقاسىن!" دەپ قويا بەرەدى.
شىركىن-اي، قاپ! مۇنداي ولىسپەي بەرىسپەس شايقاستان كەيىن قانداي جابىرقاۋ جۇتاڭ ءومىر باستالادى دەسەيشى!
جان ۆالجان بۇل ءتۇنى ول اقتىق ايقاسقا توتەپ بەرۋگە ءتيىس ەكەنىن سەزدى.
ونىڭ الدىندا جاندى ازاپقا سالار ماسەلە تۇردى.
تاعدىردىڭ تالكەگى ادامدى ۇدايى تۋرا جولمەن جۇرگىزبەيدى؛ ول جول جانە تاقتايداي تەگىس بولىپ، بارار جەرىڭە بۇرالاڭ بۇرىلىسسىز دا اپارمايدى، ونىڭ تۇيىقتارى دا، قاراڭعى قالتارىستارى دا قاسكوي كەدەرگىلەرى دە از بولمايدى، سوندىعىنان دا ودان سان تاراۋ سۇرلەۋلەر كوپ تارايدى. جان ۆالجان ءدال ءقازىر سونداي كەدەرگىسى كوپ قاتەرلى قيىلىستا تۇر.
ول ەڭ سوڭعى شەپتە، جاقسىلىق پەن جاماندىق جولدارىنىڭ قيىلىسقان جەرىندە تۇردى. ونىڭ كوز الدىنان قاتەرلى جول ايىرىق اشىلدى. كەيبىر قيىن-قىستاۋ جاعدايلاردا كەزدەسەتىندەي، ونىڭ الدىنان تاعى دا ەكى جول بۇلاڭدادى: ءبىرى ونى قىزىقتىردى، ەكىنشىسى قورقىتتى. قايسىسىن تاڭداۋ كەرەك؟
قورقىتاتىنىنا ونى قۇپيا سۇق ساۋساق نۇسقايدى، ادەتتە كوزىمىزدى كورىنبەيتىنگە جىبەرەردە ونىڭ ءوتىنىشى بار.
جان ۆالجاننىڭ تاعى دا قاتەرلى ايلاق پەن ارباعان تۇزاقتىڭ اراسىنان بىرەۋىن تاڭداۋى كەرەك بولدى.
دەمەك، جاندى ساۋىقتىرۋعا بولادى، ال تاعدىردى ەشقاشان وزگەرتە المايسىڭ دەگەن شىن بولدى عوي. تاعدىردىڭ دەگەنى بولماي قالمايتىنى-اق قاتەرلى.
ونىڭ الدىندا تۇرعان ماسەلەنىڭ ءمانى بىلاي:
جان ۆالجان كوزەتتا مەن ءماريۋستىڭ باقىتىنا قالاي قارايدى؟ بۇل باقىتتى ولار ءۇشىن ونىڭ ءوزى قالاپ، ءوزى سوعان جەتكىزدى، سول باقىتپەن ءوز جۇرەگىن ءوزى جارالادى، وزىنە قادالعان قانجاردى قانىن سورعالاتىپ سۋىرىپ العاندا ونداعى ءوز قولتاڭباسىن كورىپ، قاناعات تاباتىن ۇستا سەكىلدى.
كوزەتتادا ماريۋس بولدى، ماريۋس ونى باۋراپ الدى. ولاردا بارلىعى بار، ءتىپتى بايلىق تا جەتكىلىكتى. سونىڭ ءبارى جالعىز عانا سولار ءۇشىن جاسالدى.
ال قول جەتىپ، جۇزەگە اسقان بۇل باقىتقا جان ۆالجان نە جاساۋى كەرەك؟ ول بۇل باقىتقا قول جۇمساي ما؟ الدە وعان ءوز مەنشىگى سياقتى بيلىك جۇرگىزە مە؟ البەتتە، كوزەتتا وزگەگە تيەسىلى. ءبىراق ول، جان ۆالجان بار اۋىرتپالىقتى ءبىر ءوزى كوتەرىپ، ءوزىن ءوزى ۇستاي الا ما؟ كوزەتتانى اندا-ساندا كورۋگە راۋا، بۇرىنعىسىنداي قۇرمەتتى اكە بولىپ قالا ما؟ الدە كوزەتتانىڭ ۇيىنە تىپ-تىنىش قانا كوشىپ كىرىپ الا ما؟ ءوزىنىڭ وتكەنىن بولاشاقتىڭ اياعىنىڭ استىنا سالۋ قولىنان كەلە مە؟ بەت پەردەسىن سىپىرىپ تاستاماي، ولاردىڭ جارقىن وشاعىنىڭ باسىنا تولىق حاقىلى كىسىدەي بارىپ وتىرۋعا باتىلى جەتە مە؟ ءوزىنىڭ تالايدى كورگەن قولىمەن ولاردىڭ بەيكۇنا قولدارىن قىسا الا ما؟ جيلنورماننىڭ بەيقۇت قوناقجايىنىڭ تورپەشى الدىندا ءوزىنىڭ كىسەن ءىزى ءتۇسىپ ماسقارالانعان اياعىن ەركىن كوسىلتىپ وتىرا الا ما؟ ماريۋس پەن كوزەتتانىڭ باقىتتى تاعدىرىن بىرگە بولىسە بىلە مە؟ توبەسىندەگى تۇنەك قويۋلانىپ، باسىن كولەڭكە شالماي ما؟ ولاردىڭ باقىتتى سىباعاسىنا ءۇشىنشى بولەگى رەتىندە ءوزىنىڭ كەرمەك ۇلەسىن قوسپاق پا؟ بۇرىنعىسىنداي ۇندەمەي جۇرە بەرە مە؟ ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وسىناۋ باقىتتىلاردىڭ جانىندا تاعدىردىڭ زارارلى ساقاۋ ءرولىن ويناي ما؟
كەيبىر ماسەلەلەر الدىڭنان تىر جالاڭاش شىعا كەلگەندە كوزىڭدى تومەن سالىپ، تۇنجىراماس ءۇشىن قاسكوي تاعدىرعا، ونىڭ تالكەگىنە كوندىگۋ كەرەك. سفينكستىڭ: "سەن قالاي جاسايسىڭ؟" دەگەن كىدى ساۋالىنىڭ استارىندا جاتقان جاقسىلىق پا الدە جاماندىق پا؟
سىنعا ءتۇسۋدىڭ مۇنداي ءتاسىلىن جان ۆالجان بىلەدى: ول سفينكستىڭ كوزىنە تۋرا قارادى.
شەشىمى قيىن جۇمباقتى ول بار قىرىنان زەردەلەپ كوردى.
عاجايىپ جان يەسى كوزەتتا — اپاتقا ۇشىراعاندى قۇتقارار دوڭگەلەك سىندى. نە ىستەۋ كەرەك؟ ۇستاپ ايىرىلماۋ كەرەك پە، الدە قويا بەرۋ كەرەك پە؟
ۇستاپ ايىرىلماسا ول اجالدان قۇتىلار ەدى، تومەن تارتقان يىرىمنەن شىعىپ، كۇنگە قارار ەدى، ءبىراق شاشىنان، ءۇستى-باسىنان تەڭىزدىڭ كەرمەك سۋى سورعالاپ تۇرار ەدى. ول قۇتقارىلىپ ودان ءارى ءومىر سۇرەر ەدى.
قولدان شىعارىپ قويا بەرۋ كەرەك پە؟
وندا — ءتۇپسىز تۇڭعيىققا كەتتىم دەي بەر.
وسىلاي ول ازاپ پەن قايعىدا ءوز ار-وجدانىمەن اقىلداستى. دۇرىسىراق ايتقاندا، وزىمەن ءوزى كۇرەستى؛ ول ەرەگىسە قاسارىپ، بىرەسە ءوزىنىڭ ومىرگە دەگەن ەركىنە، بىرەسە سەنىمىنە دۇرسە قويا بەردى.
جان ۆالجان ءۇشىن جىلاي ءبىلۋى باقىت بولدى. ول ونىڭ جانىن جەڭىلدەتتى. الايدا باس ادام ايتقىسىز قيىن بولدى. ونىڭ جان الەمىندە كوتەرىلگەن داۋىل ارراسقا قۋىپ تىققان باياعى داۋىلدان دا كۇشتى بولدى. بۇگىنگىمەن قاتارلاسىپ بۇرىنعى تۇرا قالدى دا، ەكەۋىن سالىستىرىپ ول وكىرىپ كوپ جىلادى. كوز جاسى مەن وكىنىشكە ەرىك بەرگەن ول ەڭىرەپ جىلاۋدان ابدەن تيتىقتادى.
ول شەگىنە جەتكەنىن سەزدى.
اتتەگەنە، وزىمشىلدىك پەن بورىشتىڭ ولىسپەي بەرىسپەس كۇرەسىندە، بۇلجىماس مۇراتىمىزدىڭ الدىندا ابدىراپ، ىزالانىپ، وكىنە وتىرىپ باعىتىڭدى الدىرىپ، باعدارىڭدى بەرىپ، ادىم سايىن بىرتە-بىرتە شەگىنىپ، قاشىپ قۇتىلۋدان ۇمىتتەنىپ، جالتارار جول ىزدەپ الاس ۇرعاندا تۋ سىرتىڭنان ويدا جوقتا بوگەت بولىپ قابىرعا شىعا كەلەتىنىن قايتەرسىڭ!
ءبىز شەگىنەر جولىمىزدى قاسيەتتى كولەڭكە كەسكەنىن سەزەمىز.
كوزگە كورىنبەيتىن، ىمىراعا كەلمەيتىن بۇل نەتكەن ەلەس!
سونىمەن، ار-وجداندى اۋىزدىقتاي المايسىڭ. بۋ بەلىڭدى، برۋت! تاۋەكەل دە، كاتون! ار-وجدان ءتۇپسىز تەرەڭ، ويتكەنى ول قۇدىرەت! بۇل قازىنا قويماسىنا ءبىز تۇتاس ءومىردىڭ ەڭبەگىن توگەمىز، اتاق-داڭقىمىزدى، مانسابىمىزدى، بايلىعىمىزدى لاقتىرامىز، بوستاندىقتى، وتاندى بەرەمىز، دەنساۋلىقتى، تىنىشتىقتى، باقىتتى تاستايمىز. تاعىسىن تاعى، تاعى دا بەرەمىز. ىدىستاردى قوتارىڭدار. ۋرنالاردى ەڭكەيتىڭدەر. اقىر اياعىندا ءبىز وعان جۇرەگىمىزدى دە اتىپ ۇرامىز.
باعزىدا توزاق تۇنەگىنىڭ ءبىر تۇسىندا ءتۇپسىز وسىنداي ءبىر كەسپەك بولۋشى ەدى.
جالپى قۇرباندىقتان باس تارتۋ كەشىرگىسىز بە؟ سارقىلماس تا قۇقىعىن العا تارتا الا ما؟ ارىلمايتىن اۋىرتپالىق ادام كۇشىن ارتتىرماي ما؟ "جەتتى ەندى!" دەسە سيزيف پەن جان ۆالجاندى كىم ايىپتايدى؟
بۇلاردىڭ بەرىكتىگى ۇيكەلىسپەن شەكتەلەدى؛ سوندا جاننىڭ تانتىلىگىندە قالايشا شەك بولمايدى؟ ەگەر ماڭگىلىك قوزعالىس بولماسا، ماڭگىلىك جانپيدالىقتى تالاپ ەتۋگە بولا ما؟
العاشقى ادىم تۇككە تۇرمايدى، ەڭ قيىنى — اقىرعى ادىم. شانماتە ءىسى كوزەتتانىڭ تۇرمىسقا شىعۋىمەن، ونىڭ زارار سالدارىمەن سالىستىرعاندا نە ءتايىرى؟ كاتورگاعا ايدالۋ قاتەرى قازىرگى ومىردەن باز كەشۋمەن سالىستىرعاندا تۇك تە ەمەس.
تومەنگە تۇسەر العاشقى ساتى تۇماندى مۇنار عوي ءبىر. ەكىنشى ساتى قانداي قاپ-قارا تۇنەك دەسەيشى! قالايشا كەرى سەرپىمەسسىڭ؟
جانكەشتىلىك جانىڭدى جەي وتىرىپ، اسقاقتاتادى. بۇل دەگەنىڭ جازالاۋ، تاققا وتىراردا ماڭدايعا جاعار ماي. ادام وعان العاشقى ساتتە-اق كەلىسەدى؛ ول قىزعان تەمىردىڭ تاعىنا وتىرادى، قىزعان تەمىردىڭ ءتاجىن كيەدى، قىزعان تەمىردىڭ دەرجاۆاسىن قابىلدايدى، قولىنا قىزعان تەمىردىڭ اساتاياعىن ۇستايدى، وعان تاعى وتتى قاپتالعا ورانۋعا تۋرا كەلەدى، — سوندا ءالجۋاز ءتان قالايشا ءبىر بۇرقانىپ، ازاپتى ۇلىقتاۋدان باس تارتپايدى؟
اقىر اياعىندا جان ۆالجان ابدەن بولدىرىپ تيتىعىنا جەتتى.
ول ويلاندى، تولعاندى، كۇن مەن كولەڭكەنى قۇپيا تارازىعا تارتتى.
كاتورجاننىڭ اۋىرتپالىعىن مىناۋ گۇل جايناعان ەكى جاستىڭ يىعىنا ارتۋ كەرەك پە، الدە ونسىز دا ءسوزسىز اجالىن ءوزى جۇزەگە اسىرۋى كەرەك پە؟ ءبىر جاعدايدا ول كوزەتتانى، ەكىنشىدە ءوزىن قۇرباندىققا شالادى.
قانداي شەشىمگە كەپ توقتادى ول؟ قانداي قورىتىندىعا كەلدى؟ تاعدىردىڭ ءادىل جاۋاپ الۋىنىڭ ساۋالدارىنا ونىڭ اقتىق جاۋابى قانداي بولدى؟ قاي ەسىكتى اشۋعا بەل بايلادى؟ ءومىردىڭ قاي جارتىسىن كەرى سەرپىپ، قۇلىپقا جاپپاق؟ تابانى تيگەن باس اينالدىرارلىق يىرىمدەردىڭ قايسىسىنا تاڭداۋى ءتۇستى؟ شەتىن شەكتىڭ قايسىسىن قالادى؟ ءتۇپسىز تۇڭعيىقتىڭ قايسىسىنىڭ الدىنا باسىن ءيدى؟
ازاپتى تولعانىس كۇنى بويى تىنعان جوق.
تاڭعا دەيىن ول سول قالپىنان تانعان جوق، تاعدىردىڭ ءزىل باتپان اۋىرتپالىعىنان مۇقالعان، بالكىم جانشىپ تاستالعان ول تىزەرلەپ، كەرەۋەتكە باسىن سالعان بەتى، تاڭىلعان كىرەسىنەن شەشىپ اپ جەرگە لاقتىرا سالعانداي ەكى قولىن جايىپ جىبەرىپ، قوزعالماي وتىردى دا قويدى. ون ەكى ساعات بويى، قىسقى ۇزاق ءتۇننىڭ ون ەكى ساعاتى بويى باسىن كوتەرمەي، ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاي، ابدەن توڭىپ، ەتپەتتەگەن قالپىنان قوزعالعان جوق.
ويى بىردە جىلانداي جەردە جورعالاپ، بىردە قىرانداي اسپاندا سامعاپ جۇرگەندە ءوزى قالت ەتىپ قيمىلدامادى. ونىڭ وسى سىرەسىپ قاتىپ قالعان دەنەسىن كورىپ ءولى مە دەپ قالۋعا بولاتىن ەدى، تەك ارا-تۇرا ءدىر ەتە قالىپ، بەتىن كومىپ كوزەتتانىڭ كويلەگىن سۇيگەندە عانا ءتىرى ەكەنىن بىلەسىڭ.
مۇنى كىم كوردى؟ كىم؟ جان ۆالجان بولمەدە جالعىز قالسا، جانىندا ەشكىم بولماسا، كىم كوردى دەيسىز عوي.
ونى كورگەن قاراڭعىدا قالعۋدى بىلمەيتىن قۇدىرەتى كۇشتىنىڭ ءوزى عانا.
جەتىنشى كىتاپ
قايعى كەسەسىنىڭ سوڭعى جۇتىمى
ءبىرىنشى تاراۋ
جەتىنشى اينالىم جانە سەگىزىنشى اسپان
ۇيلەنۋ تويىنان كەيىنگى كۇن تىنىشتىق قۇشاعىندا بولدى. جۇرت بىر-بىرىنەن توياتتاعان باقىتتىلاردىڭ تىنىشتىعىن جانە كەش ويانۋىن قاستەر تۇتادى. شۋلى قۇتتىقتاۋلار مەن قۇتتى بولسىن ايتۋلار كەيىنىرەك باستالادى. 17 اقپان كۇنى تاڭەرتەڭ باسك سىپىرعىش پەن شاڭدى شۇبەرەك ۇستاپ ءوزى جاتاتىن اۋىزعى بولمەنى تازالاپ جۇرگەندە اقىرىن عانا ەسىك قاعىلدى، بۇل ساسكە ءتۇس اۋىپ بارا جاتقان شاق ەدى. مۇنداي كۇنى قوڭىراۋ شالماي، جاي عانا ەسىك قاعىپ قاراپايىمدىق تانىتۋ ابدەن ورىندى بولاتىن. باسك ەسىك اشىپ، فوشليەۆان مىرزانى كوردى. ول ونى قوناقجايعا باستاپ باردى، بولمە ءالى جينالماعان ەكەن، استان-كەستەڭى شىعىپ جاتىر، كەشەگى توي-دۋماننىڭ ايقاس الاڭى بولعاسىن وعان نە ايتارسىڭ.
— ءوزىڭىز دە تۇسىنەسىز عوي، تاقسىر، بۇگىن ۇيقىدان كەش وياندىق، — دەپ اقتالىپ جاتىر باسك.
— ءسىزدىڭ قوجايىنىڭىز تۇرعان بولار؟ — دەپ سۇرادى جان ۆالجان.
— ءسىزدىڭ قولىڭىز قالاي، تاقسىر؟ — دەپ سۇرادى باسك جاۋاپ قايتارۋ ورنىنا.
— ءتاۋىر. ءسىزدىڭ قوجايىنىڭىز تۇردى ما؟
— قايسىسى؟ كارىسى مە، جاسى ما؟
— پونمەرسي مىرزا.
— بارون مىرزا ما؟ — دەپ سۇرادى باسك ماڭعازدانىپ.
قىزمەتشىلەردىڭ كوز الدىندا باروننىڭ دارەجەسى ايرىقشا سالماقتى سەزىلەدى. وندا وزدەرى بىردەڭە تۇسەتىندەي-اق ءتالىمسي سويلەيدى؛ ءبىر فيلوسوف ايتقانداي "ونىڭ داڭقىنىڭ نۇرى" ولارعا مارتەبە. ءسوز اراسىندا ايتا كەتەيىك، جاۋىنگەر رەسپۋبليكاشىل ەكەنىن ءىس جۇزىندە دالەلدەپ شىققان ماريۋس ەندى ءوز ىرقىنان تىس بارون اتانىپ وتىر. بۇل دارەجە ۇيدەگى كىشىگىرىم ريەۆوليۋسيانىڭ سەبەپشىسى دە بولدى. ماريۋس ول اتاقتان باس تارتىپ ەدى، وزگە ەمەس جيلنورماننىڭ ءوزى تايماي تابانداپ وتىرىپ الدى. ونىڭ ۇستىنە پولكوۆنيك پونمەرسيدىڭ ءوزى "مەنىڭ ۇلىم مەنىڭ دارەجەمنىڭ دە مۇراگەرى" دەپ جازىپ كەتىپتى. ماريۋس سول وسيەتكە باعىندى. وعان قوسا ەندى عانا ايەل بولا باستاعان كوزەتتا بارونەسسا بولعانىنا ماز-مەيرام.
— بارون مىرزا ما؟ — دەپ قايتالادى باسك. — ءقازىر قارايىن. فوشليەۆان مىرزانىڭ كورگىسى كەلەدى دەپ ايتايىن.
— جو-جوق، مەن ەكەنىمدى ايتپاڭىز. بىرەۋ كوزبە-كوز سويلەسكىسى كەلەدى دەسەڭىز بولدى، ءبىراق مەنىڭ اتىمدى اتاي كورمەڭىز.
— ءا! — دەدى داۋسىن سوزىپ باسك.
— مەن وعان كۇتپەگەن سىي بولسىن دەپ ەدىم.
— ءا! — دەپ قايتالادى باسك، بۇل ەكىنشىسى ءبىرىنشىنى وزىنە ءوزى ءتۇسىندىرۋى سياقتى بولىپ شىقتى.
ول شىعىپ كەتتى.
جان ۆالجان جالعىز قالدى.
ءبىز ايتقانداي قوناقجاي سۇمدىق ىبىرسىپ جاتىر. ەگەر مۇقيات قۇلاق قويسا، توي دۋمانىنىڭ بۋالدىر شۋىن ءالى دە ەستۋگە بولاتىن سياقتى كورىنەدى. پاركەتتە گيرلياند پەن ايەلدەردىڭ شاشىنان ءتۇسىپ قالعان گۇلدەر شاشىلىپ جاتىر. اقىرىنا دەيىن جانعان شىراقتاردىڭ ەرىگەن بالاۋىزدارى شىراعدان ىلمەكتەرىنە تامىپ، قاتىپ قالىپتى. ءوز ورنىندا تۇرعان بىردە-بىر ورىندىق جوق. بۇرىشتاردا ۇش-تورتتەن يىرىلگەن مامىقتاقتار القا-قوتان وتىرىپ اڭگىمەگە كىرىسىپ كەتكەلى تۇرعانداي. مۇنداعىلاردىڭ ءبارى دۋمانمەن تىنىستاپ تۇرعان سەكىلدى. ۋ-شۋ بوپ وتە شىققان مەرەكەنىڭ وزىندە قايران قالارلىق بىردەڭە بولادى. مۇندا باقىت مەيمان بولىپ كەتكەندەي. بەيبەرەكەت تۇرعان ورىندىقتار، سولىپ جاتقان گۇلدەر، سونگەن وتتار قۋانىش تۋرالى سىر شەرتەتىن سياقتى. كۇن ليۋسترانىڭ ورنىنا تۇرىپ، قوناقجايدى كوڭىلدى جارىعىمەن ايالايدى.
بىرنەشە ءمينوت ءوتتى. جان ۆالجان قوزعالماي باسك تاستاپ كەتكەن جەردە ءالى تۇر. ونىڭ ءوڭى بوپ-بوز. لايلانعان كوزى ۇيىقتاماعاندىقتان شۇڭىرەيىپ ىشكە كىرىپ كەتىپتى، بەينەبىر شاراسىنان اۋىپ كەتۋگە شاق تۇرعانداي. مىجىلعان قارا بەشپەنتىنىڭ قىرىس-تىرىسى تۇندە شەشىلمەگەنىن اڭعارتادى. شىنتاعى مامىقتان اعارىپ، شۇعانىڭ باسقا ماتاعا جاقىنداسا بىردەڭەنى جۇقتىرىپ الا قوياتىنىن ايعاقتاعانداي. جان ۆالجان اياعىنىڭ باسىنان كۇن شاعىلعان تەرەزە اعاشىنىڭ كولەڭكەسى ءتۇسىپ تۇرعانىن كوردى.
ەسىك جاقتان شۋ ەستىلىپ، ول كوزىن كوتەردى.
كۇلىمدەپ ماڭعاز ماريۋس كىردى، قۋانىشتان ءجۇزى بال-بۇل جانادى، شاتتىقتان جانارى جارقىل قاعادى. ول دا بۇل ءتۇنى ۇيىقتاعان جوق.
— اھ، بۇل ءسىز بە، اكە! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى ول جان ۆالجاندى كورىپ. — ال اۋمەسەر باسك ءبارىن بىلتەلەپ، قۇپيا سىڭاي تانىتتى. ءبىراق ءسىز تىم ەرتە كەلىپسىز. ءقازىر ساعات ون ەكى جارىم عانا. كوزەتتا ۇيىقتاپ جاتىر.
ءماريۋستىڭ فوشليەۆانعا ارنالعان "اكە" دەگەن ءسوزى ەڭ بيىك قۇرمەتتىڭ عانا ەمەس، شاتتىقتىڭ دا بەلگىسى ەدى. ەكەۋىنىڭ اراسىندا ءباز-بىر سالقىندىق پەن ماجبۇرلىك قابىرعاداي قالقايىپ قوزعالمايتىنى ايان، سول مۇزدى نە سىندىرىپ بۇزۋ، نە جىلىتىپ ەرىتۋ قاجەت ءتارىزدى بولىپ تۇراتىن. ءماريۋستىڭ باقىت بۋىنا ماس بولعانى سونداي، ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى قابىرعا وز-وزىنەن قۇلاپ، مۇز ەرىدى دە، فوشليەۆان مىرزا كوزەتتاعا قانداي اكە بولسا، بۇعان دا سونداي اكە بولدى.
ءسوزىن ول قايتا باستادى؛ ءسوز كومەيىنەن تاسقىنداي قۇيىلدى، ادەتتە مۇنداي سوزشەڭدىك قۋانىشتىڭ قۇدايى شابىت قاناتىنداعى ادامعا تون بولادى.
— ءسىزدى كورگەنىمە قانداي قۋانىشتىمىن. كەشە ءسىزدىڭ قاندايلىق بىزگە جەتىسپەگەنىڭىزدى بىلسەڭىز عوي! قايىرلى كۇن، اكە! قولىڭىز قالاي؟ ءتاۋىر عوي، سولاي ەمەس پە؟
ءوز ساۋالىنا ءوزىنىڭ جاقسىلىقپەن جاۋاپ بەرگەنىنە قاناعاتتانعان ول ءسوزىن ءارى جالعادى:
— كوزەتتا ەكەۋىمىز ءسىز تۋرالى قانداي كوپ ايتتىق دەسەڭىزشى! كوزەتتا ءسىزدى سونداي جاقسى كورەدى. ءسىز ءۇشىن ارناۋلى بولمە ازىرلەنگەنىن ۇمىتپاڭىز. قارۋلى ادام كوشەسى دەگەندى قايتىپ بىلگىمىز دە كەلمەيدى. ءتىپتى ول تۋرالى ەستىگىمىز دە جوق. سول كوشەگە قالايشا قونىستانىپ جۇرسىزدەر؟ ءوزى سونداي كوڭىلسىز، كورىكسىز، سۋىق، دەنساۋلىققا دا زياندى، اينالاسى قورشاپ تاستالعان، ءتىپتى وعان ءوتۋدىڭ ءوزى قيىن. بىزگە كوشىپ كەلىڭىز. وسى بۇگىننەن باستاپ! ايتپەسە ءسىزدىڭ ءىسىڭىز كوزەتتامەن بولادى. ول ءبارىمىزدى دە بۇيرىقپەن ورگىزىپ، تۇرعىزعىسى كەلەدى، سىزگە وسىنى ەسكەرتەمىن. ءسىز ءوز بولمەڭىزدى كوردىڭىز بە، ءوزى، ول بىزبەن قاتار دەۋگە بولادى، تەرەزەسى باققا قارايدى؛ ەسىگىنىڭ كىلتى دۇرىستالعان، قالعانى تەك كوشىپ كەلۋىڭىز عانا. كوزەتتا كەرەۋەتىڭىزدىڭ قاسىنا باياعىنىڭ ۇلكەن مامىقتاعىن قويىپ، "وعان قۇشاعىڭدى ايقارا اش!" دەپ بۇيىردى وعان. تەرەزەڭىزدىڭ الدىنداعى مامىرگۇل شوعىنا كوكتەم سايىن بۇلبۇل ۇشىپ كەلەدى. ەكى ايدان كەيىن ونىڭ تامىلجىتا سايراعانىن تىڭدايسىز. ونىڭ ۇياسى سىزدەن سولعا قاراي، ال بىزدەن وڭ جاقتا. تۇندە بۇلبۇل سايراسا، كۇندىز كوزەتتا اندەتەدى. ءسىزدىڭ بولمەڭىز تۋرا تۇستىككە شىعادى. كوزەتتا وعان ءسىزدىڭ كىتاپتارىڭىزدى، كاپيتان كۋكتىڭ جانە ۆانكۋۆەردىڭ ساياحاتتارىن، ءوزىڭىزدىڭ كۇللى زاتتارىڭىزدى قويادى. ءوزىڭىز اسا قاستەرلەيتىن قوبديشاڭىز بار كورىنەدى عوي، وعان دا مەن قۇرمەتتى ورىن دايىنداپ قويدىم. ءسىز اتامدى باۋراپ الىپسىز، ەكەۋىڭىز بىر-بىرىڭىزگە سايسىزدار. ءبىز ءبارىمىز بىرگە تۇراتىن بولامىز. ءوزىڭىز ۆيست ويناي بىلەسىز بە؟ بىلسەڭىز اتايدى كەرەمەت راقاتقا باتىراسىز. مەن سوت ماجىلىسىنە كەتكەن كۇندەرى كوزەتتانى قولتىقتاپ باياعى ليۋكسەمبۋرگ باعىنداعى سياقتى سەرۋەندەيسىزدەر، ول كەزدەر ەسىڭىزدە شىعار؟ ءبىز باقىتتى بولۋعا بەكەم بەل بايلادىق. اكە، ءسىز دە ءبىزدىڭ باقىتىمىزعا ءسۇيىنىپ، باقىتتى بولاسىز. ءيا، ءسىز ءقازىر بىزبەن بىرگە ەرتەڭگىلىك اسقا وتىراسىز عوي؟
— مىرزا، — دەدى جان ۆالجان. — مەنىڭ سىزگە بىردەڭە حابارلاۋىم كەرەك. مەن بۇرىنعى كاتورجانمىن.
دىبىس ءۇشىن ايقىندىقتىڭ شەگى بولادى، سوعان وراي ونى قۇلاق تۇگىل، كوكىرەكتىڭ دە قابىلدامايتىن ءساتى كەزدەسەدى. فوشليەۆان مىرزانىڭ اۋزىنان شىعىپ كەتكەن "مەن بۇرىنعى كاتورجانمىن" دەگەن ءسوز ءماريۋستىڭ قۇلاعىن جاناپ، مۇمكىندىك شەگىنەن شىعىپ كەتتى. ماريۋس ونى انىق ەسىتە المادى. وعان ول بىردەڭە ايتقانداي بولدى، ءبىراق ناقتى نە ايتقانىن تۇسىنگەن جوق. ول اڭ-تاڭ بولىپ قاتتى اڭتارىلدى.
تەك سوندا عانا ول وزىمەن سويلەسىپ وتىرعان كىسىنىڭ سۇمدىق قورقىنىشتى ەكەنىن كوردى. ءوز باقىتىنا ءماز بوپ ءجۇرىپ، ونىڭ ولىكتەي بوپ-بوز ەكەنىن اڭعارماپتى.
جان ۆالجان سول جاق شىنتاعىنان قارا تاڭعىشىن سىپىرىپ تاستادى، سوسىن قولىن اينالا وراپ تاستاعان شۇبەرەكتى تارقاتىپ، باس بارماعىن بوساتتى دا ماريۋسكە كورسەتتى.
— مەنىڭ قولىما تۇك تە بولعان جوق، — دەدى ول.
ماريۋس ونىڭ ساۋساعىنا ءۇڭىلدى.
— ەشقاشان ەشتەڭە بولعان جوق، — دەدى تاعى دا جان ۆالجان.
شىنىندا دا، باس بارماعىندا ەشقانداي سىزاتتىڭ ءىزى جوق.
جان ۆالجان ءسوزىن ءاpi قاراي جالعادى:
— سىزدەردىڭ نەكە تويلارىڭىزعا مەنىڭ قاتىسپاۋىم كەرەك ەدى. سودان قاشقاقتاۋعا تىرىستىم دا، مەن مىناۋ جارانى جالعاندىق جاساماۋ ءۇشىن ادەيى ويلاپ تاپتىم، نەكە كەلىسىم-شارتىن زاڭسىز دەپ جاريالاۋعا جەلەۋ بەرمەس ءۇشىن، وعان قول قويماس ءۇشىن وسىلاي جاساۋعا تۋرا كەلدى.
— مۇنىڭ قانداي ءمانى بولدى؟ — دەپ مۇدىرىڭكىرەپ بارىپ سۇراق قويدى ماريۋس.
— مۇنىڭ ءمانى — مەنىڭ كاتورگادا بولعانىم، — دەپ جاۋاپ بەردى جان ۆالجان.
— مەن ەسىمنەن اداساتىن شىعارمىن! — دەپ قورىققانىنان ايقايلاپ جىبەردى ماريۋس.
— پونمەرسي مىرزا! — دەدى جان ۆالجان. — مەن ون توعىز جىلىمدى كاتورگادا وتكىزدىم. ۇرلىق ءۇشىن. سوسىن كاتورگاعا عۇمىربويىلىق كەسىلدىم. تاعى دا ۇرلىق ءۇشىن. قازىرگى كەزدە پوليسيادان بوي تاسالاپ ءجۇرمىن.
ماريۋس شىندىق الدىنان شەگىنۋگە، بولعان ىسكە سەنبەۋگە، كوزگە كورىنىپ تۇرعانعا تايتالاسۋعا بەكەر تىرىستى — ەندى قارۋىن تاستاۋعا ءماجبۇر بولدى. مۇنداي جاعدايدا ءار كەز كەزدەسەتىنىندەي، ول بىردەڭەنى ءتۇسىنىپ قانا قويماي، ءالى ايتىلماعاندى دا سەزگەن سىڭايلى. سۇمدىق سەزىكتىڭ اياق استىنان ايقىندالعانىنان با ول ءدىر ەتە قالدى، ميىن تەسكەن توتەن وي ونى تىتىركەندىرىپ جىبەردى. ول وي كوزىمەن بولاشاعىن شولىپ، ودان ءوزىنىڭ جابىرقاۋ تاعدىرىن كورگەندەي بولدى.
— بارلىعىن ايتىڭىز! شىندىعىن ايتىڭىز! — دەدى ول داۋىسىن كوتەرىپ. — ءسىز كوزەتتانىڭ اكەسىسىز بە؟
سونى ايتىپ جەتكىزگىسىز ۇرەيمەن شەگىنىپ كەتتى. جان ۆالجان سوندايلىق ءبىر ايبارمەن بويىن تىكتەپ ەدى، ءبىر باس بيىكتەپ كەتتى.
— ءسىز ماعان سەنۋگە ءتيىستىسىز، مىرزا. راس، ءبىزدىڭ انتىمىزدى، ءبىز سياقتىلاردىڭ انتىن ءادىل سوت مويىندامايدى...
ول ءۇنسىز قالدى دا، سوسىن باياۋ باستاپ وكتەم قارا كۇشپەن ءسوزىنىڭ ءار بۋىنىنا سالماق سالا سويلەدى.
— ... ءسىز ماعان سەنىڭىز. مەن كوزەتتاعا اكە ەمەسپىن. قۇداي كورىپ تۇر عوي، اكە ەمەسپىن. پونمەرسي مىرزا! مەن فاۆەرولدان شىققان شارۋامىن. كۇن كورىسىمدى اعاش كۇزەپ تاپقان جان ەدىم. مەن فوشليەۆان ەمەسپىن، مەنى جان ۆالجان اتايدى. مەن كوزەتتا ءۇشىن ەشكىم دە ەمەسپىن. سابىر ەتىپ، تىنىشتالىڭىز.
— ونى ماعان كىم دالەلدەي الادى؟ — دەپ مىڭگىرلەدى ماريۋس.
— مىنا مەن، مەنىڭ ءسوزىم.
ماريۋس مىنا كىسىگە تەسىلە قارادى. ال ول تۇنجىراپ تۇنەرگەنمەن سابىرلى ەكەن. مۇنداي سابىرلى ۇستامدىلىق جالعاندىقپەن جالعاسپايدى. مۇزعا اينالىپ قاتىپ قالعاننىڭ ءبارى شىندىق بولۋعا كەرەك. وسىناۋ مولاداي سۋىقتىقتان اقيقات اڭعارىلادى.
— مەن سىزگە سەنەمىن، — دەدى ماريۋس.
جان ۆالجان مۇنى قاپەرىنە العانداي، باسىن ءيىپ ءسوزىن ءارى جالعادى.
— كوزەتتا ءۇشىن مەن كىممىن؟ كەزدەيسوق بىرەۋمىن. بۇدان ون جىل بۇرىن بۇل جارىق دۇنيەدە ونىڭ بارىن بىلگەنىم دە جوق. مەن ونى سۇيەمىن، ول راس. كىشكەنتاي كۇنىنەن بىلگەن، ءوزىنىڭ شال بولىپ قالعان جىلدارىندا كورگەن بالانى قالاي سۇيمەسسىڭ؟ قارتايعاندا ءوزىڭدى بارلىق بالالاردىڭ اتاسى سەزىنەدى ەكەنسىڭ. ءوزىمنىڭ ويىمشا مەندە دە جۇرەككە ۇقساس بىردەڭە بارىنا شاك كەلتىرمەسسىز. ول تۇلدىر جەتىم ەدى. نە اكە، نە شەشە جوق. وعان مەن كەرەك بولدىم. ونى جاقسى كورۋ سەبەبىم سوندىقتان. كىشكەنتاي بالالار سونداي دارمەنسىز كەلەدى، سول سەبەپتى ولارعا العاشقى كەزدەسكەن، ءتىپتى مەن سياقتى ادام دا قامقورشى بولا بەرەدى. كوزەتتاعا قاتىستى بۇل مىندەتتى مەن ءوز موينىما الدىم. مۇنداي ۇساق-تۇيەكتى ىزگىلىكتى ءىس دەپ ايتۋعا اۋىز بارمايدى، ءبىراق بۇل شىن مانىندە يگى ءىس بولسا، وندا مەن سونى جاسادىم. مۇنى قىلمىستى جۇمسارتاتىن ءبىر جاعداي دەپ اتاپ قويىڭىز. بۇگىن كوزەتتا مەنىڭ ومىرىمنەن كەتەدى، جولىمىز ەكى ايرىلادى. قازىردەن باستاپ مەن بىردەڭە جاساي قويۋعا قاۋقارسىزبىن. ول ەندى بارونەسسا پونمەرسي. ونىڭ ەندى باسقا جەبەۋشى پەرىشتەسى بار. بۇل وزگەرىستەن كوزەتتا تەك ۇتتى. بارلىعى دا جاقسىلىقتىڭ جورالعىسى. ال اناۋ التى ءجۇز مىڭ فرانك، — ونىڭ ءمانىن ءسىزدىڭ سۇرايتىنىڭىزعا جانە سەنىپ وتىرمىن، — ماعان تەك ساقتاي تۇرۋ ءۇشىن بەرىلگەن. قانداي جاعدايمەن ول ءسىزدىڭ قولعا ءتۇسىپ ءجۇر دەپ سۇرايسىز عوي. ونىڭ قانداي جولمەن تۇسكەنى سىزگە ءبارىبىر ەمەس پە! مەن وزىمە ساقتا دەپ سەنىپ تاپسىرىلعان دۇنيەنى عانا بەرىپ تۇرمىن. بۇدان ارتىق ەندى سۇرايتىن ەشتەڭە دە جوق. ءوزىمنىڭ شىنايى ەسىمىمە دەيىن ايتىپ، بورىشىمدى اقىر سوڭىنا دەيىن وتەدىم عوي دەپ ويلايمىن. ال بۇل ەندى تەك ماعان عانا قاتىستى. ماعان ەڭ ماڭىزدىسى مەنىڭ كىم ەكەنىمدى ءسىزدىڭ بىلگەنىڭىز عانا.
وسىنى ايتىپ جان ۆالجان ءماريۋستىڭ بەتىنە تۋرا قارادى.
ءماريۋستىڭ باستان كەشكەن سەزىمى بۋالدىرلاۋ دا بەيبەرەكەت. سۋ جالدارىن بۇرقاندىرىپ، اسپانعا كوتەرەتىن وكتەم جەلدىڭ ەكپىنىندەي تاعدىر سوققىسى جان-جۇرەگىمىزدە دە داۋىل تۇرعىزاتىنى بار.
ءبىزدىڭ قاي-قايسىمىزدىڭ دا تەرەڭ تەبىرەنىس ساتتەرىمىز بولادى، اسىرەسە ول ابدىراپ ابىرجىعان كەزدە كۇشەيىپ كەتەدى؛ ءبىز العاش ويىمىزعا نە كەلسە سونى ايتامىز، ول كوبىنە ايتىلۋعا ءتيىستى نارسە بولىپ شىقپايدى. ادام توزگىسىز ويدا جوق جاڭالىقتار بولادى، ولار ۋ قوسقان شاراپ سياقتى جىنداندىرىپ جىبەرە جازدايدى. ماريۋس تە توبەسىنەن تاس تۇسكەندەي ەسەڭگىرەپ، ادال مويىنداۋى ءىشىن ۋداي اشىتىپ، جان ۆالجاندى العاش كىنالاعىسى دا كەلدى.
— تۇسىنسەم بۇيىرماسىن، — دەدى داۋىسىن كوتەرىپ ول، — وسىنىڭ ءبارىن ماعان نە ءۇشىن ايتىپ تۇرسىز؟ ءسىزدى سونشا كىم ماجبۇرلەدى؟ ءوز قۇپياڭىزدى وزىڭىزدە ساقتاۋعا بولاتىن ەدى عوي. ءسىزدى ەشكىم ۇستاپ بەرمەيدى، ىزىڭىزگە تۇسپەيدى، قۋدالامايدى دا. مۇنداي مويىنداۋعا ءوز ەركىڭىزبەن بارۋ ءۇشىن سەبەپ بولۋى كەرەك قوي.
ايتقان سوڭ ەندى اقىرىنا دەيىن ايتىڭىز. بۇل ارادا بەتى اشىلماي جاتقان بىردەڭە بار. قانداي ماقساتپەن ءوزىڭىزدى ءوزىڭىز اشكەرەلەپ تۇرسىز؟ نە ءۇشىن؟ نەگە؟
— نەگە دەيسىز بە؟ — دەپ جان ۆالجان اقىرىن عانا ماريۋسكە ەمەس، وزىنە ايتىپ تۇرعانداي سويلەدى. — شىنىندا دا "مەن — كاتورجانمىن" دەپ كەنەت بىلش ەتكىزىپ ايتا سالۋ كاتورجاننىڭ ويىنا نە سەبەپتەن كەلدى ەكەن؟ ولاي بولسا، جاۋاپ بەرەيىن. ءيا، سەبەپ بار جانە وعاش سەبەپ. مەن مۇنى ادالدىعىمنان ىستەپ تۇرمىن. قۇلاق قويىڭىز، باقىتسىزدىقتىڭ باسى مىنادا: مەن ءوزى ار-وجدانىمنىڭ بەرىك جەتەگىندەگى جانمىن. ادام قارتايعان سايىن بۇل بايلانىس ايرىقشا بەكي تۇسەدى. اينالاداعى جاندى اتاۋلىنىڭ ءبارى قۇلاپ، كۇيرەپ جاتقاندا ول بايلانىس مىزعىمايدى. ەگەر مەن ونى ءۇزىپ، جويىپ جىبەرە السام، بۇل ءتۇيىندى شەشىپ نەمەسە كەسىپ، قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەيتىن ءبىر قيىرعا كەتىپ قالسام، مەن قۇتىلعان دا بولار ەدىم، ماعان تەك بلۋا كوشەسىندەگى كەز كەلگەن كونە ارباعا ءمىنىپ تايىپ تۇرۋ عانا قالار ەدى دە، قۇدا دا تىنىش، قۇداعي دا تىنىش سەندەر ءۇشىن باقىتتى داۋرەن تۋار ەدى. الايدا مەن بۇل بايلانىستى ۇزۋگە تىرىسىپ، بار كۇشىمدى سالدىم، ءبىراق ول بەرىك بوپ شىقتى، تارتقانعا دا، سوزعانعا دا كونبەدى، كونسە مەن ونىمەن بىرگە جۇرەگىمدى دە جۇلىپ بەرەر ەدىم عوي. سوندا مەن وزىمە ءوزىم: "مەن باسقا جەردە ءومىر سۇرە المايدى ەكەم. سوندىقتان وسىندا قالۋىم كەرەك" دەدىم. سىزدىكى، ارينە، دۇرىس. ءيا، مەن اقىماقپىن. ەشتەڭەنى بايانداپ بىلدىرمەي، بۇلدىرمەي نەگە جاي عانا قالا بەرمەدىم؟ ءسىز ماعان ءوز ۇيىڭىزدەن بولمە ۇسىناسىز، پونمەرسي حانىم مەنى وتە-موتە جاقسى كورەدى، ءتىپتى ول مامىقتاققا دا: "وعان قۇشاعىڭدى ايقارا اش" دەپ تاپسىرىپتى، اتاڭىز مەنى قۋانا-قۋانا قارسى الادى، مەنىڭ ورتام وعان جاراسادى، ءبىز ءبارىمىز بىرگە تۇرامىز، بىرگە اۋقاتتانامىز، مەن كوزەتتانى،.. — كەشىرىڭىز، داعدى بويىنشا ايتىپ جاتىرمىن، — پونمەرسي حانىمدى داستارقانعا قولتىقتاپ اكەلەتىن بولامىن، ءبىز ءبىر شاتىردىڭ استىندا، ءبىر ۇستەلدىڭ باسىندا بولامىز، ءبىر شامنىڭ جارىعىن، ءبىر تورپەشتىڭ جىلۋىن قىستا بىرگە پايدالانامىز، جازدا سەرۋەنگە بىرگە شىعامىز. ءبىز وتباسى بوپ ءومىر سۇرەر ەدىك. ءبىر وتباسى!
وسى سوزدەردى ايتقاندا جان ۆالجاننىڭ ءوڭى سۇمدىق بۇزىلىپ، قورقىنىشتى بوپ كەتتى. ەكى قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ، كوزىمەن جەرگە تەسىلە قاراعاندا اياعىنىڭ استىنان ءبىر ءتۇپسىز تەرەڭدى قازعىسى كەلگەندەي كورىندى، داۋىسى كەنەت كۇركىرەي شىقتى:
— ءبىر وتباسى! — دەپ ايقاي سالدى ول. — جوق! مەندە وتباسى جوق. سىزدەردىڭ وتباسىلارىڭا كىرمەيمىن. ەشقانداي ادامنىڭ وتباسىنا كىرمەيمىن مەن. ءوزارا تۋىس ادامدار تۇراتىن ۇيلەردە مەن ارتىقپىن. دۇنيەدە وتباسىلار بار عوي، ءبىراق ولار مەن ءۇشىن ەمەس.
مەن الاستالعان، كەمە بورتىنا لاقتىرىپ تاستالعان جانمىن. مەنىڭ اكەم مەن شەشەم بولدى ما؟ سوعان دا ءقازىر كۇماندانا باستادىم. مىناۋ قىز بالانى تۇرمىسقا بەرگەن كۇنى مەن ءۇشىن ءبارى دە ءبىتتى. مەن ونىڭ باقىتتى ەكەنىن، سۇيگەن ادامىنا قوسىلعانىن، ولاردىڭ قاسىندا قايىرىمدى اتاسى بارىن، قۋانىشقا تولى ءۇيى، قوس پەرىشتەنىڭ قاستەرلى ۇياسى بارىن، ءبارى دە جاقسى ەكەنىن كوزىممەن كوردىم. كوردىم دە وزىمە: "وعان كىرۋشى بولما!" دەدىم. مەنىڭ وتىرىك ايتۋعا، بارلىعىڭدى الداپ فوشليەۆان مىرزا بولىپ قالا بەرۋىمە بولاتىن ەدى. وعان كەرەك بولعان كەزدە وتىرىك ايتۋىن ايتتىم؛ ال ءقازىر ءوزىم ءۇشىن وتىرىك ايتۋعا حاقىم جوق. راس، ماعان ۇندەمەسەم جەتىپ جاتىر، بارلىعى قاز-قالپىندا قالارى ءسوزسىز. ءسىز مۇنى ايتۋعا نە ماجبۇرلەدى دەپ سۇرايسىز. بارىپ تۇرعان بولماشى بىردەڭە -مەنىڭ ارىم. ايتپەسە ۇندەمەۋدەن وڭاي ەشتەڭە جوق. ءتۇنى بويى ءوزىمدى سوعان سەندىرۋگە، كوندىرۋگە تىرىستىم؛ ءسىز كەلىپ مەنەن تاۋبە ەتۋدى تىلەيسىز، وعان حاقىڭىز دا بار، مەنىڭ ءقازىر سىزگە ايتقانىم سونشالىق وعاش تا، جارايدى، ءتۇنى بويى مەن وزىمە بۇلتارتپاس، بارىنشا ورىندى-اق دالەلدەر كەلتىردىم، شىن مانىندە ءوز شامامنان كەلەتىننىڭ ءبارىن ىستەدىم. الايدا مەنىڭ جەڭە الماعانىم مىناۋ بولدى: كوزەتتاعا بايلانىپ، جابىسىپ، جەلىمدەلىپ قالعان جۇرەگىمنىڭ ءبىر ۇشىن بەرىك ۇستاپ تۇرعان دانەكەر ءجىپتى ۇزە المادىم، سوسىن جالعىز قالعاندا وزىممەن اقىرىن اڭگىمەلەسىپ تۇراتىننىڭ، ياعني اردىڭ داۋىسىن باسا المادىم. مىنە، سوندىقتان دا بۇگىن تاڭەرتەڭ ءبارىن دە مويىندايىن دەپ وزىڭىزگە كەلدىم. بارىنەن، بارىنەن دەرلىك ارىلماقپىن. وزىمە قاتىستىسى تۋرالى ءتىپتى ايتۋعا دا تۇرمايدى، ونى مەن وزىمدە-اق قالدىرايىن. نەگىزگىسىن ءسىز بىلەسىز دە. سونىمەن، مىنە، بار قۇپيامدى كوتەرىپ وزىڭىزگە اكەپ تۇرمىن. ونى كوز الدىڭىزدا اشىپ تا بەردىم. بۇل شەشىمدى قابىلداۋ وڭاي بولعان جوق. ءتۇنى بويى وزىممەن ءوزىم ارپالىسىپ شىقتىم. بۇل ارادا شانماتە ىسىندەي ەمەس، جاعداي باسقا دەپ ءوزىمدى ءوزىم يلاندىرعىم كەلمەدى دەپ ويلايسىز با، ەندى نە، ءوز ەسىمىمدى جاسىرىپ مەن ەشكىمگە زيان كەلتىرمەيمىن، فوشليەۆان ەسىمىن ماعان كورسەتكەن قىزمەتىم ءۇشىن ايتقان العىسى رەتىندە فوشليەۆاننىڭ ءوزى بەرگەن، ونى وزىمە ماڭگى قالدىرۋعا ابدەن بولاتىن ەدى، وندا ءوزىڭىز ۇسىنعان بولمەدە ەركىن كوسىلىپ، باقىتقا شۇيگىپ جاتپاس پا ەدىم، ءوز بۇرىشىم بار، ەشكىمدى قىسپايمىن، كوزەتتا سىزگە تيەسىلى بولسا دا، ونىمەن ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا تۇرۋ كوڭىلگە جۇبانىش قوي. ءارقايسىمىزدىڭ باقىتتان ءوز ۇلەسىمىز بولادى ەمەس پە. بۇرىنعىداي فوشليەۆان مىرزا اتانسام، بارلىعى جونگە كەلەرى داۋسىز. ءبىراق بارلىعى جونگە كەلگەنمەن مەنىڭ جانىم جونگە كونە مە؟ جان-جاقتان ماعان قۋانىش شاپاعى توگىلىپ جاتار ەدى دە، جۇرەگىمنىڭ تەرەڭىن قارا ءتۇن باسىپ، قايعىعا باتىرار ەدى.
باقىتتى بولۋ جەتكىلىكسىز، دۇنيەدە ادام ەڭ اۋەلى وزىمەن ءوزى بولۋى كەرەك. ەندى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىزشى، مەن فوشليەۆان مىرزا بولىپ قالعان ەكەم دەيىك، ياعني ءوزىمنىڭ شىن بەت-بەينەمدى جاسىرعان ەكەم، وندا سىزدەردىڭ گۇل اتقان باقىتتارىڭىزدىڭ قاسىندا قۇپيا ساقتاپ، تاپايدىڭ تال تۇسىندە وزىممەن بىرگە قاراڭعى تۇنەكتى الىپ جۇرگەنىم عوي، ول سىزگە ەسكەرتپەي كاتورگانى انشەيىن وتىڭىزدىڭ باسىنا الىپ كەلۋ بوپ شىقپاي ما، ونىڭ ۇستىنە مەنىڭ كىم ەكەنىمدى ءبىل دەگەن ويمەن داستارقاندارىڭىزدىڭ باسىنا وتىرسام، مەنى تاياقپەن اۋلاق قىپ تاستاۋى داۋسىز؛ ال ادامدارىڭىزعا وزىمە قىزمەت ەتكىزىپ، سوڭىنان ولار مەنىڭ كىم ەكەنىمدى ءبىلىپ قالسا: "قانداي سۇمدىق!" دەپ شىڭعىرىپ تۇرا قاشپاسىنا كىم كەپىل. مەنىڭ سىزگە شىنتاعىم ءتيىپ كەتكەن كەز بولدى، شىن مانىندە ول ءسىزدىڭ تاراپىڭىزدان جيىركەنىش تۋعىزۋى كەرەك-تى، قول قىسىستىق، ول ىقىلاستى دا ۇرلاپ العانداي بولىپ وتىرمىن. ءسىزدىڭ ۇيدە قۇرمەتتى شاشتىڭ قاستەرلى اعىمەن جانە ماسقارا شاشتىڭ اعىمەن بولىسۋگە تۋرا كەلەدى؛ بىلايىنشا، بارلىق جۇرەك ءبىر-بىرى ءۇشىن اشىق ساتتە، تورتەۋىمىز تۇگەل: اتا، قىز بەن ءوزىڭىز، كوزەتتا مەن مىنا مەن رياسىز كوڭىلمەن جاقىن ارالاسىپ وتىرعان ساتتە، ءبارىبىر بەلگىسىز بىرەۋ قاتىسىپ وتىردى عوي. وندا مەنىڭ بۇل ومىردەگى جالعىز قام-قارەكەتىم سىزدەرمەن قويان-قولتىق ءجۇرۋ ءۇشىن قۇپيامدى اشپاي، وسىناۋ قورقىنىشتان قۇدىقتىڭ قاقپاعىن ورنىنان قوزعالتپاۋ عانا بولار ەدى. ءسويتىپ مەن — ولىك ءوزىمدى ءتىرى سەندەرگە تاڭامىن عوي. ال كوزەتتانى وزىمە ماڭگى بۇعاۋلاپ تاستايمىن. ءسىز، ول جانە مەن جاسىل قالپاعىنىڭ استىنداعى ءۇش باس بولىپ كورىنەمىز. ءسىز ودان تىتىركەنبەيسىز بە؟ ءقازىر مەن ادامداردىڭ ەڭ باقىتسىزىمىن، وندا ەڭ پاسىق جەكسۇرىنى بولمايمىن با! جانە بۇل قىلمىستى كۇن سايىن جاسايمىن عوي. وسى وتىرىكتى دە جانە كۇن سايىن قايتالايمىن. وسى قارا بەتپەردەمەن شىن كەلبەتىمدى تاعى دا كۇن سايىن جاسىرام. سىزدەردى دە ءوز ماسقارامنىڭ كۇن سايىن قاتىسۋشىسى قىلامىن. وعان ءسوز جوق! سىزدەرگە مەنىڭ سۇيىكتىلەرىم، مەنىڭ بالالارىم، مەنىڭ بەيكۇنا پەرىشتەلەرىم، ءسويتىپ سىزدەرگە جامان ات كەلتىرەمىن عوي. ۇندەمەۋ وڭاي ما؟ جاسىرىنۋ جاقسى ما؟ جوق، جاقسى ەمەس. وتىرىك ۇندەمەۋ دەگەن دە بار. مەنىڭ وتىرىگىم، مەنىڭ الداۋىم، جالعاندىعىم، قورقاقتىعىم، قورقاۋلىعىم، قىلمىسىم كەڭىردەگىمە قايتا جۇتىپ، ءتۇن ورتاسىندا تىنىپ، تۇسكە قاراي تۇرىپ: "قايىرلى تاڭ!" دەپ كولگىرسىپ، جاتاردا "قايىرلى ءتۇن!" دەپ ايارلانساڭ، ارىمنىڭ الدىندا نە ايتامىن. كوزەتتا ەكەۋىڭنىڭ بەتىڭە قالاي قارايمىن، پەرىشتە كۇلكىلەرىڭە جىمىسقى جىميىسپەن جاۋاپ بەرەمىن بە — ون دا ەڭ جەكسۇرىن وڭباعان مەن بولمايمىن با! سوندا وسىنشا ايارلىققا نە ءۇشىن بارامىن؟ باقىتتى بولۋ ءۇشىن بە؟ مەن بە باقىتتى بولاتىن! وعان جالپى مەنىڭ حاقىم بار ما؟ مەن ومىردەن لاقتىرىپ تاستالعان جانمىن، مىرزا!
جان ۆالجان توقتادى. ماريۋس ۇندەگەن جوق. ويلار جۇرەك ازابىمەن تىنىستاعان مۇنداي اعىل-تەگىل اقتارىلۋدى توقتاتۋعا بولمايدى، مۇمكىن دە ەمەس. جان ۆالجان داۋىسىن قايتا باياۋلاتتى، ءبىراق ءۇنى اقىرىن بولعانمەن ايبارلى شىقتى:
— ءسىز مۇنى نەگە ايتىپ تۇرسىز دەپ سۇرادىڭىز؟ ءسىزدى ەشكىم ۇستاپ بەرمەيدى، ىزىڭىزگە تۇسپەيدى، قۋعىندامايدى دەدىڭىز! كەرىسىنشە! مەنى ۇستاپ تا بەرەدى، ىزىمە دە تۇسەدى، قۋعىندايدى دا. ول كىم دەيسىز بە؟ ول مەنىڭ ءوزىم. مەن ءوزىم ءوز جولىمدى كەسەمىن، ءوزىمدى سۇيرەلەيمىن، يتەرەمىن، تۇتقىندايمىن، جازالايمىن. ال ءوز قولىڭا ءوزىڭ تۇسكەندە ودان جۇلقىنىپ شىعىپ كەتۋ قيىننىڭ قيىنى.
وسى ارادا جان ۆالجان ءوز جاعاسىن قاپسىرا ۇستادى:
— مىناۋ جۇدىرىققا قاراڭىزشى، — دەدى ول. — وسى جۇدىرىق مىنا جاعاعا جابىسىپ ماڭگى قاتىپ قالعان جوق پا ەكەن دەپ ويلامايسىز با؟ مىنە، ادامدىق اردا دا وسىنداي ولتىرمەي بوساتپايتىن شەڭگەل بار. ەگەر، مىرزا، باقىتتى بولعىڭىز كەلسە، ەشقاشان بورىش، پارىز دەگەندى اقىلعا تۇسىرەمىن دەپ اۋرەلەنبەڭىز، ونى سول تۇسىنۋگە تىرىسساڭىز بولدى، قانداي قاتال، ىمىراسىز ەكەنىنە كوزىڭىز جەتەدى. ول سىرىنا ۇڭىلگەنىڭىز ءۇشىن-اق جازالايدى، ءبىراق ءسىزدى كوتەرمەلەيتىن دە سول بولادى، توزاققا ءوزى سۇيرەپ اپارىپ، قۇدايدىڭ قاسىنان ءبىر-اق شىعارادى. ءوز جانىڭدى ءوزىن جەگىدەي جەمەيىنشە بۇل جالعاندا وزىڭمەن ءوزىڭ بولا المايسىڭ.
ازاپتى دا قاسىرەتتى رايمەن ول ءسوزىن جالعاستىرا بەردى:
— پونمەرسي مىرزا! بالكىم، مۇنىم پاراساتتى اقىلعا قاراما-قارسى دا بولار، ءبىراق مەن — ادال اداممىن. مىنە، سوندىقتان دا ءسىزدىڭ كوز الدىڭىزدا قۇلدىراپ، ءوز الدىمدا اسقاقتاپ بارامىن. مۇنداي جايت بۇرىن دا ءبىر كەزدەسكەن، وندا ماعان مۇنداي اۋىر سوققان جوق ەدى، قازىرگىنىڭ قاسىندا ول تۇككە دە تۇرمايتىن. ءيا، مەن ادال اداممىن. ەگەر مەنىڭ كىنامنان سىزدەر مەنى بۇرىنعىداي قۇرمەتتەي بەرسەڭىزدەر، ءوز باسىم ونداي ادال ادام بولماس ەدىم. ەندى ءقازىر ءسىز مەنى جەك كورە باستاعاندا، ءوزىمنىڭ ادالدىعىما كوزىم جەتىپ تۇر. ەڭسەمدى جازمىش جانشىپ بارادى: پايدالانسام مەن زاڭسىز مەنشىكتەلگەن سىي-قۇرمەتتى عانا پايدالانا الامىن، ال ول مەنى ىشتەي قورلايدى، جانىمدى جەيدى، شىنتۋايتتاپ كەلگەندە ءوزىمدى ءوزىم ءقادىر تۇتۋىم ءۇشىن باسقالاردىڭ مەنى جەك كورگەنى كەرەك. سوندا مەن باسىمدى اسقاق ۇستايمىن. مەن — كاتورجانمىن، ءبىراق ارىمنىڭ الدىندا قۇلمىن، وعان باعىنامىن. مۇنىڭ ونشا شىندىق بولىپ كورىنبەيتىنىن دە وتە جاقسى بىلەمىن. ءبىراق اقيقاتى وسى بولسا، امال قانشا. مەن وزىممەن ءوزىم شارت جاساسقانمىن، سول شارتىمدى ورىنداپ ءجۇرمىن. كوپ نارسەگە مىندەتتەيتىن كەزدەسۋلەر بولادى، بورىشىمىزدى وتەۋگە ۇندەيتىن كەزدەيسوقتىقتار دا بولادى. كورىپ تۇرسىز عوي، پونمەرسي مىرزا، مەنىڭ ومىردە كوپ نارسەنى باستان كەشۋىمە تۋرا كەلگەن.
جان ۆالجان ۇندەمەي قالدى، سوسىن كەرمەك ءدامى كەرەك بولعانداي سىلەكەيىن زورلاپ جۇتىپ، ءسوزىن قايتا ساباقتادى:
— الدا-جالدا ادامعا قورلىق تاڭباسى باسىلسا، ول ءوزىنىڭ ماسقارالىعىن باسقالاردىڭ ءوز ىرقىنسىز ءبولىسۋىن تالاپ ەتپەۋگە ءتيىس، وبانى وزگەلەرگە جۇقتىرۋعا ونىڭ حاقىسى جوق، باسقالاردى بىلدىرتپەي ءوزى قۇلاعان ورعا جەتەلەمەۋى كەرەك، ءوزىنىڭ تۇتقىن كۇرتەسىن جانىنداعىلاردىڭ يىعىنا جاۋىپ، ءوز سورلىلىعىمەن جاقىندارىنىڭ باقىتىنا كولەڭكە تۇسىرمەگەنى ءلازىم. دەنساۋلىعى دەرتىپ گۇلدەپ تۇرعاندارعا جاقىنداپ، قاراڭعىدا ءوزىنىڭ قۇپيا مەرەزىمەن جاناسۋ — بارىپ تۇرعان قاسەكىلىك. فوشليەۆان مەنى ءوز ەسىمىمەن مىڭ جەردەن قارىزداندىرىپ، قارجىلاندىرسا دا، ونى اسىرا پايدالانۋعا حاقىم جوق، ول ماعان ەسىمىن قانشا بەرسە دە، ونى ماڭگى الىپ جۇرۋگە باتىلىم بارمايدى. ەسىم دەگەن ادامنىڭ "مەنى" عوي. بايقايسىز با، مىرزا، مەن شارۋا بولعان ىممەن دە كوپ جايدى تولعادىم، ءبىراز دۇنيە وقىدىم؛ ءوز ويىمدى ايتا دا بىلەمىن. بارلىعى جايىندا وزىمە ەسەپ تە بەرە الامىن. مەن ءوزىمدى ءوزىم تاربيەلەدىم. دەمەك، بىرەۋدىڭ ەسىمىن ۇرلاپ، سونىڭ تاساسىنا تىعىلۋ — ارامدىق. الىپپەنىڭ ارىپتەرىن دە ءاميان نەمەسە ساعات ۇرلاعانداي الاياقتىق جولمەن مەنشىكتەۋگە بولادى. جاساندى جالعان قولمەن بىرەۋدىڭ ءتانى مەن قانى بولۋ، ادال ادامداردىڭ ەسىگىنە قايقى كىلت بولىپ، ولاردىڭ ومىرىنە الداپ ەنۋ، ەشكىمنىڭ بەتىنە تۋرا قاراي الماي، كوزىڭدى ىلعي دا اۋدارىپ اكەتۋ، ءوزىڭدى ءوزىڭ وڭباعان زالىم سەزىنۋ دەگەن، — جو-جوق، جوق، اتاماڭىز. ودان دا قايعى شەگىپ، قان جۇتىپ، ءوز بەتىڭدى ءوزىڭ تىرناپ، ءتۇن بالاسى تىنىشتىق كورمەي، شەر-مۇڭمەن ءوز جانىڭ مەن ءتانىڭدى ازاپقا سالعانىڭ ارتىق. مىنە، مەن سوندىقتان دا سىزگە بارلىعىن ايتتىم. ءوزىڭىز ايتقانداي، بارلىعىن الدىڭىزعا ءوز ەركىممەن جايىپ سالدىم.
ول اۋىر كۇرسىندى:
— باياعىدا ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن نان ۇرلادىم؛ ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ەندى بىرەۋدىڭ ەسىمىن ۇرلارىم جوق.
— ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن دەيسىز بە؟ — دەپ ءسوزىن ءبولدى ماريۋس. — سىزگە ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن بۇل ەسىمنىڭ قاجەتى جوق.
— اھ، نە ايتىپ تۇرعانىمدى مەن بىلەمىن! — دەدى جان ۆالجان باسىن اقىرىن عانا شايقاپ.
تىنىشتىق ورنادى. ەكەۋى دە ۇندەمەي، تەرەڭ، اۋىر ويعا شومدى. ماريۋس باسىن قولىمەن تىرەپ، بۇگىلگەن ساۋساعىن ەزۋىنە جاپسىرىپ ۇستەلدىڭ قاسىندا وتىر. جان ۆالجان بولمەدە ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ ءجۇر. ول اينانىڭ الدىندا توقتادى، سوسىن ءوزىنىڭ ءۇنسىز قارسىلىعىنا جاۋاپ بەرگەندەي ەشتەڭە كورمەيتىن كوزىن ايناعا قاداپ تۇرىپ:
— ەسەسىنە ەندى ءوز جۇرەگىمدى ءبىر جەڭىلدەتتىم، - دەدى.
ول قايتادان قوزعالىپ بولمەنىڭ ەكىنشى شەتىنە بەت الدى. قايتا بۇرىلىپ جۇرگەن ساتتە ول ءوزىن ءماريۋستىڭ كوزىمەن ۇزاتىپ سالىپ وتىرعانىن بايقادى.
— ازداپ اياعىمدى جازىپ الايىن. نەگە ەكەنى ەندى سىزگە تۇسىنىكتى شىعار، — دەگەندى ايرىقشا ءبىر ماقاممەن ايتتى دا ول ءسوزىن ءارى جالعاستىردى:
— ال ەندى، مىرزا، مىنانى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىزشى: مەن ەشتەڭە ايتپادىم دەيىك، فوشليەۆان مىرزا بولىپ قالىپ، ورتالارىڭىزدان ورىن الىپ، ءوز كىسىلەرىڭ بوپ، ءوز بولمەمدە تۇرىپ، ۇيدە كيەتىن كەبىسپەن ەرتەڭگىلىك اسقا كەلىپ، كەشكىسىن ۇشەۋمىز تەاترعا بارىپ، مەن پونمەرسي حانىمدى تيۋيلري نەمەسە كورول الاڭىنداعى ساياجايعا ەرتىپ اپارىپ، ءبىز ۇدايى بىرگە جۇرسەك، ءسىز مەنى ءوز ورتاڭىزدىڭ ادامى دەپ سانار ما ەدىڭىز؟ كۇندەردىڭ كۇنىندە ءبىز اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، مەن مۇندا، ءسىز اندا كۇلىپ-ويناپ وتىرعاندا كەنەتتەن ءسىز "جان ۆالجان!" دەپ داۋىستاعان قاتتى داۋىستى ەستيسىز. انە قاراڭعىدان ءبىر ۇرەيلى قول، پوليسيانىڭ قولى سوزىلىپ كەپ، ويدا جوقتا مەنىڭ بەت-پەردەمدى جۇلىپ السىن.
ول تاعى دا ۇندەمەي قالدى. ۇرەيدەن ءدىر ەتە قالىپ ماريۋس ورنىنان تۇرىپ كەتتى.
— ءسىز بۇعان نە ايتاسىز؟ — دەپ سۇرادى جان ۆالجان.
ونىڭ جاۋابى ءماريۋستىڭ ءۇنسىز قالۋى بولدى.
جان ۆالجان ءارى قاراي سويلەدى.
— كورىپ وتىرسىز، مەنىڭ اشىق اقتارىلعانىم دۇرىس بولدى. قۇلاق سالىڭىز، باقىتتى بولىپ، اسپانعا شىرقاڭىز، ەكىنشى پەرىشتەگە پانا پەرىشتە بولىڭىز، كۇننىڭ شاپاق-نۇرىنا بولەنىپ، سونى قاناعات تۇتىڭىز. ءوز بورىشىن وتەۋ ءۇشىن بەيشارا مىسكىننىڭ ءوز كەۋدەسىن ايقارا اشقانىندا ءسىزدىڭ شارۋاڭىز قانشا؟ ءسىزدىڭ الدىڭىزدا باقىتسىز ادام تۇر.
ماريۋس باياۋ جاقىنداپ كەلىپ جان ۆالجانعا قولىن سوزدى. الايدا ماريۋسكە ونىڭ قولىن ءوزى الۋىنا تۋرا كەلدى. ونىڭ قولى قارسى كوتەرىلگەن جوق. وعان سوندا دا جان ۆالجان قارسىلىق كورسەتكەن جوق، ونىڭ تاستاي قولىن قىسقانداي كورىندى ماريۋسكە.
— اتامنىڭ دوستارى بار، — دەدى ماريۋس، — ءسىز ءۇشىن كەشىرىم جاساتۋعا ءتيىسپىن.
— كەش، — دەدى قارسىلىق ءبىلدىرىپ جان ۆالجان. — مەنى ولگەن دەپ سانايدى، ماعان سول جەتىپ جاتىر. ولىلەرگە پوليسيانىڭ باقىلاۋى جۇرمەيدى. ولارعا مولا دا تىپ-تىنىش شىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ءولىم دەگەنىڭ دە سول كەشىرىمنىڭ ءبىر ءتۇرى عوي.
ءوز قولىن ءماريۋستىڭ ساۋساقتارىنان شىعارىپ الىپ، ول سونداي ءبىر بۇلتاقسىز كىسىلىكپەن ءوز پىكىرىن جيناقتادى:
— ونىڭ ۇستىنە دوس دەگەن مەندە دە بار، ونىڭ دا كومەگىنە جۇگىنۋگە بولادى، ول دوسىم — بورىشىمدى ورىنداۋىم. ءوز باسىم ءبىر عانا كەشىرىمدى قاجەتسىنەمىن، ول ماعان ار-وجدانىمنىڭ قانداي سىي تارتاتىنى.
وسى كەزدە قوناقجايدىڭ ءبىر شەتىندە ەسىك جارتىلاي اشىلىپ، ونىڭ ەكى جارماسىنىڭ اراسىنان كوزەتتانىڭ باسى كورىندى. ونىڭ تەك سۇيكىمدى ءجۇزى عانا كورىندى، شاشى تاڭدانارلىقتاي جالتىلداپ بەي-بەرەكەت شاشىلىپ، ومىراۋىن جاۋىپ تۇر، قاباعى ءسال-پال ىسىڭكى. ۇيادان باسىن قىلتيتقان بالاپان سياقتى ول جانارىمەن كۇيەۋىن ءبىر سيپاپ ءوتىپ، سوسىن جان ۆالجانعا ايقايلاپ جىبەردى، ءباز-بىر راۋشان جىميىپ شەشەك جارعان ىسپەتتى.
— سىزدەردىڭ ساياسات سوعىپ وتىرعاندارىڭىزعا ءباس تىگەمىن. مەنىمەن بىرگە بولۋدىڭ ورنىنا ساياساتپەن شۇعىلدانۋ ەرسى ەمەس پە.
جان ۆالجان ءدىر ەتە قالدى.
— كوزەتتا! — دەپ مىڭگىرلەدى دە ماريۋس ءۇنسىز قالدى.
ەكەۋى دە باز-بىردەڭەگە كىنالى سياقتى كورىنە مە، قالاي ءوزى!
رازىلىقتان جايراڭداي جايناعان كوزەتتا ەكەۋىنە كەزەك قارايدى. جانارىندا ونىڭ پەيىشتىڭ ۇشقىنى وينايتىن ءتارىزدى.
— مەن سەندەردى تۋرا قىلمىس ۇستىندە ۇستادىم، — دەپ مالىمدەدى كوزەتتا. — الگىندە عانا ەسىكتىڭ سىرتىنان مەنىڭ اكەم فوشليەۆاننىڭ "ار-وجدان... ءوز بورىشىڭىزدى ورىنداۋ" دەگەنىن ەسىتتىم، بۇل ساياسات تۋرالى ەمەس پە! مەن ونى قالامايمىن. بىردەن ەكىنشى كۇنى ساياسات جونىندە ايتۋعا بولمايدى عوي. بۇلارىڭىز جاقسى ەمەس.
— سەن قاتەلەسەسىڭ، كوزەتتا، — دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى ماريۋس. — بىزدىكى ىسكەرلىك اڭگىمە. ءبىز سەنىڭ التى ءجۇز مىڭ فرانكىڭدى ءتيىمدى ۇقساتۋ جايىن اقىلداستىق.
— ماسەلە وندا ەمەس، — دەپ ءسوزىن ءبولدى كوزەتتا — مىنە، مەن كەلدىم. وسىندا مەنى كورگىسى كەلەتىندەر بار.
باتىل ادىمداپ ول قوناقجايعا كىردى. ۇستىندە جەڭى ۇزىن، مويىنىنان اياقتىڭ باسىنا دەيىن بۇرمەلەنگەن ىش-كويلەك. باعزىداعى ورتا عاسىر سۋرەتتەرىندەگى التىن اسپاندا ۇشىپ جۇرەتىن پەرىشتەلەردىڭ ۇستىنەن كورەتىن شۇباتىلعان كويلەك بۇل.
ول ءوزىن باستان-اياق شاراينادان كوردى دە شادىمان شاتتىقتىڭ شابىتىمەن داۋىستاپ:
— الەمدە كورول مەن كوروليەۆا ءومىر ءسۇرىپتى! و، مەن قانداي قۋانىشتىمىن، — دەدى.
ماريۋس پەن جان ۆالجانعا تاعزىم ەتىپ سالەم جاسادى.
— ەندى مىنە، سىزدەردىڭ قاسىڭىزعا مامىقتاققا جايعاسايىن، — دەدى ول — ەرتەڭگىلىك اس جارتى ساعاتتان كەيىن بولادى، سىزدەر قالاعان اڭگىمەلەرىڭىزدى ايتا بەرىڭىزدەر، ەرلەردىڭ سويلەسۋدى ۇناتاتىنىن بىلەمىن، مەن ۇندەمەي عانا وتىرايىن.
— بىزدىكى ىسكەرلىك اڭگىمە عانا.
— بىلەسىزدەر مە، جاڭا مەن تەرەزەنى اشىپ ەدىم، — دەپ كوزەتتا قايتا ءسوز باستادى، — ءقازىر ءبىزدىڭ باققا بۇلتتاي قاپتاپ كۇلدىرگى ايعايكوكتەر ۇشىپ كەلدى. كارناۆالدىڭ سايراۋىقتارى ەمەس، كادىمگى تورعايلار. بۇگىن كەشىرىم سارسەنبىسى، ال ولاردا ءالى قۇيماق مەيرامى.
— كىشكەنتاي كوزەتتا! ءبىز شارۋا جايىن سويلەسىپ وتىرمىز. سان-ساپالاق سانداردى ايتامىز. سەنى مەزى ەتەمىز عوي.
— سەن بۇگىن وتە اسەم گالستۋك تاعىپسىڭ، ماريۋس. ءوزىڭىز كەرەمەت ءسانقوي ەكەنسىز عوي، مارتەبەلى پاتشام. جوق، ماعان كوڭىلسىز بولمايدى.
— شىنىن ايتىپ تۇرمىن ساعان، زەرىگىپ كەتەسىڭ.
— جوق، زەرىكپەيمىن. ويتكەنى اڭگىمەلەسەتىن سىزدەر. مەن سىزدەردى تۇسىنەمىن دە، تىڭداپ وتىرا بەرەمىن. سۇيىكتى داۋىستاردى ەستىگەندە ءسوزدىڭ ءمانىن ۇعۋدىڭ قاجەتى جوق. وسىندا سىزدەرمەن بىرگە بولسام، ماعان باسقانىڭ قاجەتى جوق. ايتتىم — ءبىتتى، قالامىن.
— كوزەتتا، سۇيىكتىم مەنىڭ، ول مۇمكىن ەمەس.
— مۇمكىن ەمەس دەيسىڭ بە؟
— ءيا.
— وندا امال كەشىك، — دەدى كوزەتتا. — ال مەن سىزدەرگە اتانىڭ ءالى ۇيىقتاپ جاتقانىن، تاتەيدىڭ عيبادات قىلۋعا كەتكەنىن، مەنىڭ اكەم فوشليەۆاننىڭ بولمەسىندە تورپەش تۇتىندەپ تۇرعانىن، نيكولەتتانىڭ تۇربا تازالاۋشى شاقىرعانىن، تۋسەن مەن نيكولەتتانىڭ قاعىسىپ تا قالعانىن، نيكولەتتانىڭ تۋسەننىڭ كەكەشتەنەتىنىن مازاقتايتىنىن ايتايىن دەپ ەدىم. ەندى سىزدەر ەشتەڭە دە بىلمەيسىزدەر. مۇمكىن ەمەستىڭ قانداي ەكەنىن ەندى كورىڭىزدەر. ازىرگە توقتاي تۇرىڭىزدار، كورەسىزدەر عوي، مەنىڭ دە كەزەگىم كەلەدى، مىرزا، سوندا مەن دە: "مۇمكىن ەمەس ول" دەيمىن. سوندا كىمنىڭ مۇرنىنا قولىن تىعىپ قالاتىنىن كورەسىز. ماريۋس، اينالايىن، سىزدەرمەن وتىرا تۇرۋىما مۇرسات بەرشى!
— انت ەتەيىن، بىزگە بوگدە ادامسىز اڭگىمەلەسۋ قاجەت بوپ تۇر.
— سوندا مەن بوتەن، بوگدەمىن بە؟
جان ۆالجان ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتقان جوق. كوزەتتا سوعان بۇرىلىپ:
— ال ءسىز شە، اكە؟ — دەدى. — ەڭ الدىمەن ءسىزدىڭ مەنى سۇيگەنىڭىزدى قالايمىن. سوسىن مەنى جاقتاپ اراعا ءتۇسۋدىڭ ورنىنا ءتىس جارىپ، ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاۋىڭىزدى نەگە جوريمىز. ءتاڭىرى ماعان مۇنداي اكەنى نە ءۇشىن سىيلادى. مەنىڭ وتباسىلىق ومىردە باقىتسىز ەكەنىمدى ءسىز انىق كورىپ وتىرسىز عوي. كۇيەۋىم مەنى ۇرادى. سىزگە ايتىپ تۇرمىن عوي مەنى ءسۇيىڭىز دەپ.
جان ۆالجان وعان جاقىندادى.
كوزەتتا ماريۋسكە قاراپ:
— مىنە ساعان تىرجيعان، ەندى كور، — دەدى.
سوسىن جان ۆالجانعا ماڭدايىن توستى.
ول وعان قارسى ادىمدادى.
كوزەتتا شوشىپ كەتىپ:
— ءسىز نەعىپ قۇپ-قۋ بوپ كەتكەنسىز، اكە! و نە، قولىڭىز سونشالىق قاتتى اۋىرا ما؟ — دەدى.
— اۋرۋىن قويعان، — دەپ جاۋاپ قاتتى جان ۆالجان.
— الدە ناشار ۇيىقتادىڭىز با؟
— جوق.
— ۋايىمدايسىز با؟
— جوق.
— وندا مەنى ءسۇيىڭىز. ەگەر ساۋىقساڭىز، جاقسى ۇيىقتاساڭىز، رازى بولساڭىز، مەن سىزگە ۇرىسپايمىن.
ول وعان ماڭدايىن قايتا توستى.
جان ۆالجان ونىڭ اسپاني تازالىقپەن جارقىراپ تۇرعان ماڭدايىنان ءسۇيدى.
— ەندى جىميىڭىز!
جان ۆالجان ونىڭ ايتقانىن ىستەدى. ءبىراق جىميۋى وزىنىكى ەمەس، ەلەستىكى سياقتى بولدى.
— ال ەندى مەن كۇيەۋىمنەن قورعاڭىز.
— كوزەتتا!.. - دەپ قالدى ماريۋس.
— اكە، وزىنە ۇرسىپ بەرىڭىزشى. ايتىڭىزشى وعان مەنىڭ قالۋىم قاجەت دەپ. مەن وتىرعاندا دا تاماشا اڭگىمە سوعۋعا بولادى عوي. بايقايمىن، ءسىز مەنى ءالى دە باياعى ەركە، ەسەر قىزىڭىز سانايسىز. قالايشا ءسىز ادەتىڭىزدە جوق نارسە سياقتى سويلەپ تۇرسىز؟ بانككە اقشا سالۋ دا سونشا ماڭىزدى شارۋا بولىپ پا؟ ەركەكتەر ۇدايى بولماشىدان قۇپيا جاسايدى. مەن بۇگىن مەيلىنشە جاقسىمىن. ماعان ءبىر قاراپ قويشى، ماريۋس.
ول يىعىن ءبىر قوزعاپ قويىپ، ەرنىن عاجايىپ بۇلتيتىپ، ماريۋسكە كوزىن كوتەردى. وسى ەكى جاستىڭ ورتاسىنان جالت ەتىپ جاسىن ويناپ وتكەندەي بولدى. بۇل ارادا ءۇشىنشى كىسى وتىرعانىنا ەشبىر ءمان بولمادى.
— سۇيەمىن سەنى! — دەدى ماريۋس.
— ودان بەتەر قاستەر تۇتامىن، — دەدى كوزەتتا.
بوي بەرمەس ءبىر كۇشكە باعىنىپ، ولار ءبىر-بىرىنىڭ قۇشاعىنا قۇلاي كەتتى.
— ال ەندى، — دەپ قايتا باستادى كوزەتتا قىزىق ءبىر مەرەيلى بەيىممەن كويلەگىنىڭ بۇگىستەرىن تۇزەپ قويىپ، - مەن قالامىن.
— جوق، قالۋعا بولمايدى، — دەدى ماريۋس جالىنىشتى ۇنمەن. — ءبىزدىڭ ءبىر شارۋانى تىندىرۋىمىز كەرەك.
— تاعى دا جوق دەيسىڭ بە؟
ماريۋس ءوز داۋىسىنا قاتاڭ رەڭك بەرگىسى كەلىپ:
— سەنسەڭشى، كوزەتتا، ايتقانعا، ول مۇمكىن ەمەس دەپ تۇرمىن عوي، — دەدى.
— ءا، ءسىز ءامىرشىنىڭ داۋسىنا كوشتىڭىز بە، مىرزا! جاقسى وندا. ءبىز كەتەمىز. ال، اكە، ءسىز سونىمەن ماعان بولىسپادىڭىز عوي. جۇباي مىرزا، اكەي مىرزا، ءسىز ەكەۋىڭىز دە تيرانسىزدار. ءقازىر ءبارىن دە اتاعا ايتامىن. ەگەر سىزدەر مەن قايتا ورالىپ، وتىنەدى، جالىنادى دەپ ويلاساڭىزدار، قاتەلەسەسىزدەر. مەن ءورمىن. ەندى تەك وزدەرىڭىزدىڭ كەلۋلەرىڭىزدى كۇتەمىن. كورەسىزدەر عوي، مەنسىز قالاي كوڭىلسىز بولاتىنىن. مەن كەتتىم، وزدەرىڭىزگە دە سول كەرەك.
ءسويتىپ ول بولمەدەن شىعىپ كەتتى.
ءبىر سەكونتتەن سوڭ ەسىك قايتا اشىلدى، تاعى دا ەكى جارمانىڭ اراسىنان ۇلبىرەگەن شىرايلى ءجۇزى كورىندى دە ول داۋىستاپ:
— مەن وتە اشۋلىمىن! — دەدى.
ەسىك جابىلدى دا، قايتا تۇنەك ورنادى.
اداسىپ جۇرگەن كۇن نۇرى تۇنەكتى كەنەت قاق جارىپ، ىزىنشە جاسىرىلىپ قالعانداي بولدى.
ماريۋس ەسىكتىڭ دۇرىس جابىلعان، جابىلماعانىن تەكسەردى.
— بەيشارا كوزەتتا! — دەپ كۇبىرلەدى ماريۋس. — ول ءبارىن بىلگەندە...
وسى ءسوز ايتىلعاندا جان ۆالجان قالتىراپ كەتتى. اپالاقتاعان جانارىن ماريۋسكە قاداپ، ءسوز باستادى:
— كوزەتتا! ءيا، ءسىز، راس، ءبارىن كوزەتتاعا ايتاسىز عوي. ول ادىلدىگى ادىلدىك. اھ، مەن مۇنى ويلاماپپىن. ادامنىڭ كۇشى بىردەڭەگە جەتەدى. بىردەڭەگە جەتپەيدى. مىرزا! جالىنامىن دا، جالبارىنامىن سىزگە، مىرزا، كوزەتتاعا ەشتەڭە ايتپايمىن دەپ بارلىق اۋليەلەردىڭ اتىنان انت بەرىڭىزشى. ءوزىڭىز ءبارىن دە ءبىلدىڭىز عوي، سول دا جەتپەي مە؟ مەن مۇنى ەشكىم ماجبۇرلەمەي-اق ءوز ەركىممەن كىمگە بولسىن ايتىپ، بۇكىل اسپان الەمىنە جايار ەدىم. تەك قانا ول، كوزەتتام ەشتەڭە بىلمەسە ەكەن. ول ونىڭ ۇرەيىن ۇشىرادى. ويلاپ قارا، كاتورجان دەيدى. وعان "بۇل كىسى كەمە قۇلدىعىندا، ياعني گالەردە بولعان" دەپ تۇسىندىرۋگە تۋرا كەلەر ەدى. ول بىردە كاتورجاندار لەگىنىڭ قالاي وتكەنىن كورگەن-دى. قۇدايىم-اي، قۇدايىم، ەندى وندايدى كورسەتپەسىن دە ەستىرتپەسىن!
قاتتى ەڭىرەپ جىلاۋ ادامدى تۇنشىقتىرادى. جان ۆالجاننىڭ ون بويىنان ءدىرىل جۇگىرىپ وتكەن ءتارىزدى، ول تىنىسىن وزگەرتكىسى كەلگەندەي مامىقتاقتىڭ ارقاسىنا شالقايدى، ماريۋس ونىڭ جاس جۋعان ءجۇزىن كورىپ، ءتۇپسىز تەرەڭنەن شىققانداي باياۋ سىبىرىن ەستىدى.
— شىركىن-اي، ولە قالسام عوي.
— تىنىشتالىڭىز، — دەدى ماريۋس، — مەن ءسىزدىڭ قۇپياڭىزدى يمانداي ساقتايمىن.
مۇمكىن، ماريۋس ونشا تەبىرەنبەگەن دە شىعار. ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە مىناداي جاڭالىقپەن ءاۋىل-ۇي قونا قويۋ قيىن عوي، اقيقاتقا بىرتە-بىرتە باۋىر باسىپ، مىناۋ كاتورجاننىڭ فوشليەۆان مىرزانى قالاي قالقالاعانىن، ءوزى مەن مىناۋ كىسىنىڭ اراسىندا تەرەڭ قۇزدىڭ قالاي پايدا بولعانىن كوزىمەن كورۋى كەرەك. الايدا ول ءسوزىن جالعاپ:
— وزىڭىزگە سەنىپ تاپسىرىلعان مۇلىكتى قالاي ادال ساقتاپ، مۇرتىن قيسايتپاي قايتارىپ بەرگەنىڭىز تۋرالى تىم قۇرسا بىرەر ءسوز ايتايىن دا. بۇل ءسىزدىڭ بىلىك پاراساتىڭىزدىڭ بەلگىسى. بۇل ءۇشىن ءسىزدىڭ سىيلىق الۋىڭىز ابدەن ورىندى ءارى ادىلدىك بولار ەدى. قاجەتتى سوماسىن ءوزىڭىز تاعايىنداڭىز، بىردەن تولەنەدى. ول تىم جوعارى بولىپ كەتە مە دەپ ءقاۋىپ ويلاماڭىز.
— سىزگە راحمەت، مىرزا، — دەپ قىسقا قايىردى جان ۆالجان.
ول ءبىر ءسات ويلانىپ قالدى دا، سۇق ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن باس بارماعىنىڭ تىرناعىن ابايسىز سيپاپ، سوسىن داۋسىن ءسال كوتەرىپ:
— بارلىعى دەرلىك اتالدى، — دەدى. — ەڭ سوڭعىسى قالىپ تۇر...
— اتاپ ايتقاندا...
جان ۆالجاندى كەرەمەت ءبىر باتىلسىزدىق بيلەدى. ءۇنسىز، ءتىپتى تىنىسىن شىعارماي سويلەدى، دالىرەك ايتقاندا مىڭگىرلەدى.
— ەندى بارلىعى وزىڭىزگە بەلگىلى بولعاندا، مىرزا، ءسىز — كوزەتتانىڭ كۇيەۋى، مەنىڭ ونىمەن قايتا كورىسۋىم مۇمكىن ەمەس دەپ سانايسىز با؟
— مەن سولاي بولعانى دۇرىس پا دەپ سانايمىن، — دەپ سالقىن جاۋاپ بەردى ماريۋس.
— مەن ونى ءقايتىپ كورمەيمىن، — دەپ كۇبىرلەگەن جان ۆالجان شىعار اۋىزعا بەت الدى.
ول ەسىكتىڭ تۇتقاسىن قوزعاپ قالىپ ەدى، بۇرالىپ كەتتى دە، ەسىك جارتىلاي اشىلدى. جان ۆالجان ءوتۋ ءۇشىن ونى كەڭىرەك اشتى، ءبىر مينوتتەي قيمىلسىز تۇرىپ قالدى، سوسىن ەسىكتى قايتا جاپتى دا ماريۋسكە بۇرىلدى.
ونىڭ ءجۇزى بوزارعانىنان وزگەرىپ، قورعاسىن تۇستەس رەڭك الىپتى. كوزى قۇرعاق، ءبىراق ءبىر قايعى وتى جالىن شاشادى. داۋسى سۇمدىق سابىرلى.
— ەگەر ءسىز مۇرسات بەرسەڭىز، مىرزا، مەن وعان كەلىپ-كەتىپ تۇرايىن. سەنسەڭىز، بۇل ماعان وتە-موتە قاجەت. كوزەتتانى كورىپ تۇرۋ سونداي ماڭىزدى بولماسا، ءوزىڭىز ەسىتكەن مويىنداۋدى مەن جاساماي، جاي عانا كەتىپ قالاتىن ەدىم. الايدا مەن كوزەتتانىڭ جۇرگەن جەرىندە قالىپ، ونى كورىپ تۇرعىم كەلدى، مىنە، سوندىقتان دا سىزگە بارلىعىن ادالىمنان اقتارىلىپ ايتۋعا ءتيىس بولدىم. مەنىڭ ويىمدى زەردەلەسەڭىز، بۇل جاي دا تۇسىنىكتى. بايقايسىز با، ونىڭ مەنىمەن بولعانىنا تابانى كۇرەكتەي توعىز جىل، اۋەلى ءبىز بۋلۆارداعى لاشىقتا تۇردىق، سوسىن موناستىردە، سوسىن ليۋكسەمبۋرگ باعىنىڭ ماڭىندا تۇردىق. ءسىز ونى العاش كورگەن جەردە ونىڭ كوك بارقىت قالپاعىن ۇمىتقان جوقسىز با؟ سودان سوڭ ءبىز مۇگەدەكتەر ورامىنا پليۋمە كوشەسىنە كوشىپ باردىق، ءبىزدىڭ تورتەمىرلى باعىمىز بولدى. مەن سىرتقى اۋلادا تۇراتىنمىن، وعان ونىڭ فورتەپيانوسىنىڭ ءۇنى ەستىلەتىن. مەنىڭ بار ءومىرىم، مىنە وسى. ءبىز ەشقاشان اجىراسقان ەمەسپىز. ول ءومىر توعىز جىل جانە بىرنەشە ايعا سوزىلدى. مەن ونىڭ اكەسىن الماستىردىم، ول مەنىڭ نارەستەم بولدى. ءسىز مەنى تۇسىنەسىز بە، تۇسىنبەيسىز بە، بىلمەيمىن، پونمەرسي مىرزا، ءقازىر كەتۋ، ونى ءقايتىپ كورمەۋ، ونىمەن ءقايتىپ سويلەسپەۋ بارلىعىنان دا اۋىر. ەگەر ءسىز جاماندىققا جورىماساڭىز، كوزەتتاعا ارا-تۇرا كەلىپ تۇرايىن. ءجيى دە كەلمەسپىن، ۇزاق تا وتىرماسپىن. مەنى تومەندەگى كىشى زالدا قابىلداسىن دەپ وكىم بەرسەڭىز بولدى. ءبىرىنشى قاباتتا عانا. ارينە، قىزمەتشىلەر كىرىپ-شىعىپ جۇرەتىن قارا ەسىكتەن-اق كەلۋىمە بولار ەدى، ءبىراق الىپ-قاشتى ءسوز تۋادى عوي. البەتتە، كوشە جاقتاعى باستى ەسىكتەن كىرگەن دۇرىس بولار. شىنىندا دا اندا-ساندا. كوزەتتامەن تىم-اق كەزدەسىپ تۇرعىم كەلەدى. ءسىز قالاساڭىز، سيرەك بولسا سيرەك بولسىن. ءوزىڭىزدى مەنىڭ ورنىمدا ەلەستەتىپ كورىڭىزشى، ودان وزگە مەندە بۇل ومىردە ەشكىم جوق قوي، ەشكىم. ال سوسىن ساق تا بولۋ كەرەك. ەگەر مەن مۇلدەم كەلمەي كەتسەم، ول جامان اسەر قالدىرار ەدى، جۇرتتىڭ ءبارى وعاش سانار. مىنە بىلاي: مەن كەشكىسىن ىمىرت ءۇيىرىلىپ، قاراڭعىلىق تۇسكەندە كەلەيىن.
— ءسىز كەش سايىن كەلەتىن بولاسىز، — دەدى ماريۋس، — جانە كوزەتتا ءسىزدى كۇتەدى دە.
— ءسىز وتە قايىرىمدى جانسىز، مىرزا، — دەدى جان ۆالجان.
ماريۋس جان ۆالجانعا باسىن ءيدى، باقىتتى باقىتسىزدى ەسىككە دەيىن شىعارىپ سالدى دا بۇل ەكى كىسى ايىرىلىستى.
ەكىنشى تاراۋ
اشكەرەلەۋدە قانداي ءدۇدامال
قالۋى مۇمكىن
ماريۋس قاتتى كۇيزەلدى.
كوزەتتانىڭ قاسىندا كورەتىن وسى ادامعا دەگەن ەرەك ءبىر جاتسىنۋ سەزىمىن ۇدايى باستان كەشۋشى ەدى، ەندى سونىسى تۇسىنىكتى بولدى.
تۇيسىگى ەرتەرەك ساقتاندىرعان وسىناۋ تۇلعادا ءبىر جۇمباق سىر بارىن سەزەتىندەي ەدى. جۇمباعى ماسقارانىڭ سوڭعى ساتىسى — كاتورگا بولىپ شىقتى. فوشليەۆان مىرزا كاتورجان جان ۆالجان ەكەن.
باقىتىنىڭ شەشەك جارعان شاعىندا اياق استىنان مۇنداي قۇپيانى اشۋ كەپتەردىڭ ۇياسىنان ءبۇيىنى كورۋىمەن بارا-بار بولدى.
ماريۋس پەن كوزەتتانىڭ باقىتى بۇدان بىلاي وسىنداي كورشىلىككە دۋشار بولماق پا؟ مۇنى باسى ءبۇتىن بىتكەن وقيعا دەۋگە بولا ما؟ نەكەگە وتىرا تۇرىپ ماريۋس وسى ادامدى قابىلداۋعا مىندەتتى مە؟ قالايشا بۇعان ەش امال جاساۋعا بولمايدى؟
سوندا ءوز ءومىرىن كاتورجانمەن ماڭگى ۇشتاستىرعانى ما؟
جارىق پەن شاتتىقتان ورىلگەن گۇلدەستە باقىتتىنىڭ باسىن بەزەندىرسىن دە، ول ءوزىنىڭ ۇلى، راقات ساتىنەن ماحابباتتىڭ بالشىرىنىن ءبولىپ ءىشىپ ءلاززات السىنشى، الايدا ءومىردىڭ سالتاناتتى شاعىندا مىناداي سوققى پەرىشتەنىڭ ءوزىن قالتىراتىپ، داڭققا بولەنگەن باتىردىڭ ءوزىن ءدىرىل قاقتىرارى داۋسىز.
ادەتتە وسىنداي وزگەرىس ۇستىندە بولاتىنداي، ماريۋس ويلانىپ-تولعانا وتىرىپ ءبارى ءۇشىن ءوزىن دە كىنالاعىسى كەلدى. ونى ىشكى سەزىمى الداعان جوق پا ەكەن؟ ەركىنەن تىس جەڭىلتەكتىك جاساپ العان جوق پا؟ بالكىم ءبىراز دەڭگەيدە سولاي بولعان دا شىعار. كوزەتتامەن اقىرى نەكەلەسۋمەن تىنعان وسىناۋ ماحاببات حيكاياسىنا انتەك كىرىپ كەتكەن جوق پا، ءتىپتى جارىنىڭ اتا-تەگى، تۋعاندارى تۋرالى ماعلۇمات تا جيناماپتى عوي. قىلعان قىلىعىمىزدى دايەكتىلىكپەن ايقىنداي وتىرىپ، ءومىر وسىنداي جولمەن بىرتىندەپ اقىلىمىزدى بايىتادى ەمەس پە؟ ەندى ول ءوز مىنەز-قۇلقىنداعى ارمانشىلدىق پەن قيالشىلدىققا بەيىم قىرلارىن كوردى، كوزدەن قاعاس بۇلتقا ۇقساس بۇل قاسيەت كوپتەگەن تۇلعالاردا قۇشتارلىقتىڭ ۇستامالى دەرتى كەزىندە جاننىڭ قىزۋىن وزگەرتىپ، ادامدى تۇتاس بيلەپ، كومەسكىلەندىرەدى. ماريۋس تۇلعاسىنىڭ وزىنە ءتان وسىنداي ەرەكشەلىكتى الدەنەشە اتاپ كورسەتكەنبىز. ول پليۋمە كوشەسىندە راقات كەشكەن التى-جەتى اپتانىڭ ىشىندە ماحابباتقا ماس بوپ وتىرىپ كوزەتتاعا گوربو ۇيىندە بولعان قاسىرەتتى وقيعا تۋرالى اۋىز دا اشپاپتى، سونداعى جابىرلەنۋشىنىڭ وعاش ءتارتىبى، ايقاس كەزىندە قاسارىپ ۇندەمەۋى، الاس-كۇلەس اياقتالا ۇشتى-كۇيلى جوق بوپ قاشىپ كەتۋى تۋرالى ءبىر رەت تە ءسوز قوزعاماپتى. ول تۋراسىندا كوزەتتاعا ەشتەمە ايتپاۋى قالاي؟ ول وقيعا بەرتىن ءوتىپ، سۇمدىق بولعان ەدى عوي. تەناردەنىڭ وتباسىن، اسىرەسە سول كۇنى ەپونينانى كەزدەستىرگەنىن ەسكە الماعانى قالاي بولدى ەكەن؟ ءقازىر ول ءوزىنىڭ سونداعى ۇندەمەي قالۋىن ارەڭ تۇسىندىرەدى. ونىڭ ۇستىنە ول جونىندە وزىنە بەرگەن ەسەبى دە بار-تىن. ول ءوزىن، ءوزىنىڭ ەسسىزدىگىن، كوزەتتانىڭ لەبىنە ماس بولعانىن، الدى-ارتىن وراپ العان ماحابباتتى ەسكە ءتۇسىردى — بۇل عاشىقتاردىڭ مۇرات بيىگىنە كوتەرىلۋى بولاتىن. بالكىم، كوڭىلدىڭ سول ءبىر بۋىرقانعان، عالامات شابىتتى شاعىندا اقىلدىڭ ەلەۋسىز بولشەگى رەتىندە سول ءبىر بۋالدىر، تاساداعى ويلاردى جاسىرىپ، جادىنان قاتەرلى وقيعالاردى ىسىرىپ تاستاۋ نيەتىنەن دە تۋعان بولۋى كەرەك ول. ويتكەنى ول ءوزى ەشقانداي ءرول اتقارعىسى كەلمەگەن، قايتا قان-قان وقيعانىڭ ول نە بايانداۋشىسى، نە كۋاگەرى، نە ايىپتاۋشىسى دا بولا المايدى. ونىڭ ۇستىنە ول بىرنەشە اپتا جاي وتىنداي جارقىلداپ، كوز ىلەسپەستەي تەز وتە شىقتى، ءبىرىن-بىرى ءسۇيىپ قىزىقتاۋدان باسقاعا ۋاقىت تا بولمادى، مۇرشا دا كەلمەدى. اقىر سوڭىندا بارلىعىن وي تارازىسىنا تارتىپ، قايتا قاراپ، تالقىلاپ بارىپ ول كوزەتتاعا گوربو ۇيىندەگى تورۋىلدى ايتىپ، تەناردەنىڭ اتىن اتاعان كۇننىڭ وزىندە ونىڭ قانداي ءمان-ماڭىزى بار؟ ءتىپتى الدا-جالدا جان ۆالجاننىڭ كاتورجان ەكەنىن ءوزى اشقان جاعدايدا ول ءماريۋستىڭ جان الەمىندە بىردەڭەنى وزگەرتە الار ما ەدى؟ كوزەتتادا دا بىردەڭە وزگەرتەر مە ەدى؟ ماريۋس ودان بەزەر مە ەدى؟ قاستەر تۇتۋىن دوعارار ما ەدى؟ جار ەتىپ الۋدان باس تارتار ما ەدى؟ جوق. تىنعان ىسكە تيتىمدەي بولسا دا اسەر ەتەر مە ەدى؟ استە جوق. دەمەك، وكىنەتىن دە ەشتەڭە جوق، ءوزىن كىنالايتىن دا ەشتەڭە جوق. بارلىعى دا جاقسى. عاشىقتار دەپ اتالاتىن بۇل ەسسىزدەر ءۇشىن اسپاندا تاعى قۇداي بار. ماريۋس جازباي كورەتىندەر سالعان جولمەن كوزسىز ءجۇرىپ كەلەدى. ماحاببات ونىڭ كوزىن جۇماققا اپارۋ ءۇشىن بايلادى.
ءبىراق بۇل جۇماققا بۇگىننەن باستاپ تامۇقپەن كورشىلىگىنەن كولەڭكە ءتۇستى.
ءماريۋستىڭ جان ۆالجانعا اينالعان فوشليەۆاندى جاقتىرماۋى ەندى ۇرەيمەن الماستى.
ايتكەنمەن بۇل قورقىنىشتى ۇرەيدە اياۋشىلىقتىڭ، ءتىپتى كەيبىر تاڭىرقاۋدىڭ دا ۇلەسى بار.
وسىناۋ ۇرى، بارىپ تۇرعان جاۋىز ساقتاۋعا بەرگەن سومانى تۇگەل قايتاردى. جانە قانداي سوما دەسەيشى! التى ءجۇز مىڭ فرانك. ول اقشانىڭ قۇپياسىن ءوزى عانا بىلەدى. ونى وزىنە قالدىرۋىنا دا بولاتىن ەدى، ءبىراق ءبارىن قايتاردى.
ونىڭ ۇستىنە ءوزىنىڭ شىنايى قوعامدىق جاعدايىن ول ءوزى اشىپ بەردى. وعان جانە ەشكىم ماجبۇرلەگەن جوق. ەگەر ونىڭ كىم ەكەنى اشىلسا، ول تەك ءوزىنىڭ ارقاسى. ونىڭ مويىنداۋى قورلانۋ ەمەس، ۇلكەن بىردەڭەگە ازىرلەنۋىن، ياعني قاتەرگە بەل بۋۋىن بىلدىرەدى. سوتتالعاندار ءۇشىن بەتپەردە — بەتپەردە ەمەس، باسپانا. جاتتىڭ اتىن الۋ ول ءۇشىن قاۋىپسىزدىك، ءبىراق ول ودان باس تارتتى. كاتورجان ول بەدەلدى وتباسىندا ماڭگى بوي تاسالاپ شالقىپ-تولقىپ ءومىر سۇرەر ەدى، ول ونداي ازازىلگە كونبەدى. سەبەبى نە دەيسىز بە؟ ار-وجدانى سونى تالاپ ەتى. ونى ءوزى بۇلتارتپاس دالەلدەرمەن ءتۇسىندىرىپ بەردى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا بۇل جان ۆالجان قانداي جان بولسا دا، جالعىز-اق داۋ تۋعىزبايتىنى ونىڭ ار-ۇياتىنىڭ ويانعانى. وندا ءباز-بىر تىلسىم تۇلەۋ باستالعان، جان كۇيزەلىسى بۇل كىسىنى كوپتەن مازالاپ، تىنىم تاپتىرماي جۇرگەن. جاقسىلىق پەن ادىلدىككە مۇنداي ۇمتىلىس قاتارداعى جاي تۇلعاعا ءتان ەمەس. ار-وجداننىڭ ويانۋى — جان ۇلىلىعىنىڭ بەلگىسى.
جان ۆالجان شىنىن ايتتى. وسى شىندىعىنىڭ وزىنە زاۋال بولىپ، جانىن قالاي اۋىرتقانىنا قاراعاندا، ونىڭ ايقىن، اشىق، كوزگە تۇسەرلىك، بۇلتارتپاس، شىنايى ادالدىعى كەيبىر دالەلدەردى قاجەتسىز عىپ تاستاپ، وسىناۋ كىسىنىڭ سوزىنە ماندىلىك بەردى. ءماريۋستىڭ دە وعان قارىم-قاتىناسى ءبىرتۇرلى وزگەردى. فوشليەۆان مىرزا وزىنە قانداي سەزىم ءسىڭدىردى؟ سەنىمسىزدىك. ودان جان ۆالجان نە تاپتى؟ سەنىم.
جان ۆالجاننىڭ جاساعاندارىن ويشا تارازىلاي كەلىپ، جاقسىسى مەن جامانىن انىقتاپ، بەزبەن باسىن تەڭەستىرۋگە تىرىستى. الايدا ونىڭ ءوز اينالاسىندا داۋىل بۇرقاپ تۇرعانداي. وسى ءبىر ادام تۋرالى ايقىن پىكىر قالىپتاستىرۋ ءۇشىن جان ۆالجاننىڭ بەينەسىن ءوز جادىنىڭ تەرەڭىنەن ىزدەپ كورىپ ەدى، ءباز-بىر كادىكتى تۇماننىڭ اراسىنان بىردە تاۋىپ الدى، بىردە جوعالتىپ الدى.
ادال قايتارىلعان اقشا، مويىنداۋدىڭ شىنايىلىعى — بۇلاردىڭ ءبارى جاقسى-اق. بۇل بۇلت اراسىنداعى ساڭىلاۋدى ەسكە سالسا، ءارى قاراي قارا بۇلت قويۋلانا تۇسەدى.
ءماريۋستىڭ ەستەلىكتەرى قانشا بۋالدىر بولسا دا، قۇپيانىڭ بارىن ايعاقتايدى.
شىنتۋايتتاپ كەلگەندە جوندرەتتىڭ شاتىرىندا نە بولدى، ءوزى؟ پوليسيا كەلگەندە شاعىنىپ، كومەك سۇراۋدىڭ ورنىنا بۇل كىسىنىڭ جويىلىپ كەتۋى قالاي؟ ەندى ماريۋسكە ونىڭ جاۋابى ايقىن. ويتكەنى ول تۇتقىندا وتىرعان جەرىنەن قاشىپ كەتىپ، پوليسيادان جاسىرىنىپ ءجۇر.
ەكىنشى سۇراق: بۇل كىسى بارريكاداعا نە ءۇشىن كەلدى؟ ءقازىر ءماريۋستىڭ كوز الدىنا ونىڭ ەلەۋرەگەن كوڭىلىنەن تاعى دا ءبىر ەستەلىك اپ-ايقىن قالقىپ شىعا كەلدى، كادىمگى ءبىر وتتىڭ اسەرىمەن جايناپ شىعا كەلەتىن ءتۇسسىز سيا ءتارىزدى. بۇل كىسى بارريكادادا بولدى. ءبىراق ول شايقاسقا كىرمەدى. وندا نەگە ول اراعا كەلدى ەكەن؟ بۇل سۇراقتىڭ الدىنا ەربيىپ ەلەس تۇرا قالدى دا، جاۋابىن سول بەردى، ول جاۆەر ەدى. ماريۋس ەندى جان ۆالجاننىڭ كۇدىكتى كەلىسىن، بايلاۋلى جاۆەردى جەلكەلەپ بارريكادادان قالاي الىپ كەتكەنىن، موندەتۋردىڭ بۇرىشىنان ەستىلگەن ۇرەيلى تاپانشا ءۇنىن ايقىن ەلەستەتتى. تىڭشى مەن كاتورجاننىڭ اراسىندا ەجەلگى دۇشپاندىق ۇزىلمەي كەلە جاتقانىن توپشىلاۋعا بولادى. ولار بىر-بىرىنە بوگەت جاساپ ءجۇر. جان ۆالجان بارريكاداعا كەك قايتارۋ ءۇشىن كەلگەن. جانە باسقالاردان كەشىرەك جەتتى. زايىرى، جاۆەردىڭ تۇتقىنعا تۇسكەنىن بىلسە كەرەك. كورسيكالىق كەك قايتارۋ ءتاسىلى قوعامنىڭ تومەنگى تارابىنا ءسىڭىپ، وندا زاڭعا اينالعان عوي، ونىڭ داستۇرگە دەندەپ كىرگەنى جارتىلاي جاقسىلىققا ۇمتىلعانداردىڭ وزدەرىن دە تاڭداندىرمايدى، كەشىرىم تىلەپ، ۇرلىق-قارلىقتى كۇستانالاپ جۇرگەندەردىڭ ءوزى كەك الۋ ويىنان تانبايدى. جان ۆالجان جاۆەردىڭ كوزىن جويدى. بىلاي الىپ قاراعاندا، ماريۋسكە ول داۋسىز سياقتى.
ەڭ اقىرىندا، سوڭعى سۇراق. ءبىراق جاۋاپ بولمادى. سوندىقتان ول ءماريۋستىڭ جانىن قىزعان قىسقاشتاي قينادى. جان ۆالجان ءومىرىنىڭ ۇزاق ۋاقىت كوزەتتا ومىرىمەن ۇزەڭگىلەس ءوربۋى قالاي بولعان؟ ءسابيدى مۇنداي كىسىنىڭ قولىنا بەرۋ قۇدىرەتتىڭ قانداي تىلسىم ويىنى؟ دەمەك، جوعارىدا دا بۇعاۋ بولعانى عوي، پەرىشتەنى داۋپەرىمەن ءبىر شىنجىر ارقىلى كىسەندەۋدى قۇدايدىڭ ءوزى ءجون كورگەنى مە؟ دەمەك، قاسىرەتتىڭ قۇپيا تۇرمەسىندە كۇنا مەن پاكتىك كامەرالاس جولداس. سوتتالعانداردىڭ بۇل شەرۋىندە ادام تاعدىرى ەكى ءتۇرلى جان يەسىن؛ ءبىرى — اشىق تا تازا، ەكىنشىسى — سۇمدىق ۇسقىنسىز بولسا دا، ءبىرى — تاڭ شاپاعىنا بولەنىپ جارقىراپ، ەكىنشىسى قۇدايدىڭ قارعىسىنا ۇشىراپ، جاسىن وتىنا قارىلىپ قاۋدىراپ تۇرسا دا، قاتار جۇرۋگە كىرىپتار ەتەدى ەكەن-اۋ. مۇنداي تۇسىنىكسىز وداقتىڭ سىرىن كىم اشىپ بەرە الادى. قوزىنى قاسقىرعا كىم قوسىپ ءجۇر، بارىنەن دە اقىلعا قونبايتىنى قاسقىردىڭ قوزىعا بايلانىپ قالعانى، قوزىنى ولەردەي جاقسى كورگەنى. قالايشا، قانداي عالاحمات اسپاني جاپ-جاس جاراتىندىنىڭ تاعدىرىن بارىپ تۇرعان كۇناكاردىڭ تاعدىرىمەن ۇشتاستىردى ەكەن؟ دويىر قاتال پەندە ءالسىز، نازىك جان يەسىن ءتاڭىر تۇتقان، تابانى كۇرەكتەي توعىز جىل بويى تامۇق تۋماسى پەرىشتەگە تايانىش، سۇيەنىش بولعان. كوزەتتانىڭ بالالىق، جاستىق شاعىن، قىز بولىپ گۇل اتقان، ومىرگە قۇلشىنعان شاعىن، ساناسى ويانعان ءساتىن قىزعىشتاي قورعاعان وسى ازىرەيىل. بۇل ارادا سۇراقتار قيساپسىز كوپ جۇمباقتارعا شاشىراپ، ءبىر تەرەڭ قۇزدان ەكىنشىسى تۋىنداپ، ءماريۋستىڭ باسىن اڭكى-تاڭكى عىپ جىبەردى. تاعى دا جان ۆالجان تۋرالى ويلايدى. وسىناۋ ءتۇپسىز پەندە كىم بولدى ەكەن؟
بولمىس كىتابىنىڭ ەجەلگى بەينەلەرى ماڭگىلىك؛ قازىرگى قوعام جارىققا بەت بۇرمايىنشا، ادامداردىڭ ەكى ءتۇرىن تۋعىزا بەرەدى: اسقارالى دا ادام، ارامى دا ادام كەزدەسەدى؛ جاقسىلىقتى ۋاعىزدايتىندار ءابىلدىڭ ۇرپاقتارى دا، زالىمدىقتى جاقتايتىندار قابىلدىڭ ۇرپاقتارى. نازىك جۇرەكتى مىنا قابىل كىم بولعانى؟ مىناۋ قاراقشى قىز ابىرويى الدىندا اۋليەدەي تابىنىپ، ونى كۇزەتكەن، وسىرگەن، ساقتاعان، جاقسىلىققا باۋلىپ، تىلەۋىن تىلەگەن، ءوزى بۇلىنگەنىنە قاراماستان، ونىڭ پاكتىگىن ساقتاۋعا جانىن سالعان. سوندا كوزەتتانى قىلاۋسىز تاربيەلەگەن جان ۆالجان كىم؟ جالعىز عانا قام-قارەكەتى جۇلدىزدىڭ تۋۋىن ويلاعان ءبىراز دەڭگەيدە قىز جانىنىڭ جاراتۋشىسى بولدى. بۇل ەندى داۋسىز. ودان نە شىقتى؟
جۇمىسشىسى سۇمدىق ۇسقىنسىز ەدى، جۇمىسى تاڭعاجايىپ بوپ شىقتى. قانداي عاجايىپ جاسايمىن دەسە دە قۇدايدىڭ ءوز ەركى وزىندە عوي. ول تاڭداي قاعىپ تاڭدانارلىقتاي كوزەتتانى جاراتتى دا، تاربيەسىن جان ۆالجانعا جۇكتەدى. ونىڭ وزىنە وسىنداي وقشاۋ كومەكشى تاڭداعىسى كەلدى. وعان ءبىز نە امال جاساي الامىز؟ كوكتەمدە راۋشان ءوسىرۋ ءۇشىن دە العاشىندا كوڭدى پايدالانباۋشى ما ەدى؟
ماريۋس ءوز ساۋالىنا ءوزى جاۋاپ بەرىپ، ونىڭ دۇرىستىعىنا ءوزىن يلاندىردى. اتاپ كورسەتىلگەن كۇمان-كۇدىكتەردىڭ ءبارى بويىنشا جان ۆالجاننان جاۋاپ الۋعا باتپادى جانە ول باتىمسىزدىعىن مويىنداعىسى دا كەلمەدى. ول كوزەتتانى ءسۇيدى، كوزەتتاعا يە بولدى. كوزەتتا پاكتىگىمەن شىرايلانىپ، پاكتىگىمەن مەرەيلەندى. وعان وسى جەتەدى. ەندى قانداي زەرتتەۋ جۇرگىزۋ كەرەك. ونىڭ سۇيگەنى نۇر ساۋلە بولىپ شىقتى. نۇرساۋلە ءتۇسىندىرۋدى كەرەك ەتپەيدى. وندا كۇتۋگە بولاتىننىڭ ءبارى بار. ءبارى بولسا جەتپەيتىنى نە؟ جان ۆالجاننىڭ جەكە ىسىندە شارۋاسى قانشا؟ ويشا كادىكتى كولەڭكەگە ەڭكەيە وتىرىپ، ول الگى الاستالعاننىڭ: "مەن كوزەتتا ءۇشىن ەشكىم دە ەمەسپىن. بۇدان ون جىل بۇرىن ونىڭ دۇنيەدە بارىن دا بىلمەيتىنمىن" دەگەن سالتاناتتى مالىمدەمەسىنە تاپ بولادى. جان ۆالجان كەزدەيسوق جۇرگىنشى بولاتىن. ونىڭ ءوزى وسىلاي دەدى. مىنە، ول جاناپ ءوتىپ كەتتى. ول كىم بولسا دا، ەندى ونىڭ ءرولى اياقتالدى. قازىردەن باستاپ كوزەتتا قۇدىرەتىنىڭ ورنىن باسۋ ماريۋسكە قالدى. كوگىلجىم بيىگىندە كوزەتتا وزىنە لايىق جان يەسىن، سۇيگەنىن، ەرىن، اسپاننىڭ ءوزى جىبەرگەن جۇبايىن ىزدەپ تاپتى. قۋىرشاقتان شىققان كوبەلەكتەي تۇرلەنىپ، قاناتتانعان كوزەتتا اسپانعا سامعاپ، ءوزىنىڭ ۇسقىنسىز قۋىس قابىعى — جان ۆالجاندى تاستاپ كەتتى.
باسىندا قانداي ويلار شىر اينالىپ جۇرسە دە ماريۋس قايتا-قايتا جان ۆالجاننىڭ الدىنان ۇرەي كەشەدى. قاسيەتتى ۇرەي، بالكىم، ءبىز الگىندە عانا اتاپ وتكەندەي، ول بۇل كىسىدەن quid divinum31 سەزگەن شىعار. الايدا ول ءوزىن ءوزى قانشا كۇشتەسە دە، قاندايلىق جۇمسارتاتىن جاعداي ىزدەسە دە ءاينالىپ-ۇيىرىلىپ ءبىر ماسەلەگە ورالا بەرەدى: ونىسى — كاتورجان بولعانى ونىڭ، باسقاشا ايتقاندا قوعامدىق باسپالداقتا ورنى بولماعان، ونىڭ سوڭعى ساتىسىنا دا ىلىنبەي تومەن ءتۇسىپ كەتكەن پەندە. ەڭ سوڭعى ادامنان كەيىن ادەتتە كاتورجان جۇرەدى. شىن مانىندە كاتورجان تىرىلەردىڭ ساناتىنا قوسىلمايدى. زاڭ ونى ادامعا تيەسىلى نارسەنىڭ بارىنەن ايىرعان.
ماريۋس دەموكرات بولسا دا سوت جۇرگىزۋ ماسەلەلەرىنە كەلگەندە، زاڭ جازالاعاننىڭ ءبارىن اياۋسىز جازالاۋ جۇيەسى جاعىندا بولاتىن، كىمدى دە سول زاڭنىڭ تۇرعىسىنان ايىپتايتىن. ەسكەرتە كەتەيىك، ءماريۋستىڭ رۋحاني دامۋى ءالى جەرىنە جەتكەن جوق. ول ءالى ادامنىڭ سىزعانى مەن قۇدايدىڭ سىزعانىنىڭ اراسىن اجىراتىپ، قۇقىقتان زاڭدى ايىرا المايتىن. ول ءالى وزىنە ادام بەرگەن قۇقىقتى قايتا ورالماستاي، تۇزەتىپ جۇرمەستەي ەتىپ قولدانۋدى ويلاعان دا، بەزبەندەگەن دە جوق. ونى vindieta32 دەگەن ءسوز اشىندىرمايدى. جازىلعان زاڭعا قول سۇعۋ عۇمىر بويعى جازاعا لايىق دەپ ساناپ، قوعامدىق قارعىستى وركەنيەت ويلاپ تاپقان اسەر ەتۋدىڭ ادىلەتتى ءتاسىلى دەپ ءبىلدى. ول ءالى الدا ءسوزسىز جوعارىلايتىن ساتىدا تۇردى، ويتكەنى تابيعاتى قايىرىمدى بولاتىن، سوندىقتان پروگرەسس جولىنا ساناسىز-اق ءتۇسىپ ۇلگەرگەن.
وسىنداي يدەيالار اياسىندا جان ۆالجان وعان ۇسقىنسىز، جيىركەندىرەرلىك جان يەسى بولىپ كورىندى. ول الاستالعان جان. قاشقىن كاتورجان. سوڭعى ءسوز ونىڭ قۇلاعىندا ءادىل سوتتىڭ وكتەم ءۇنى بوپ جاڭعىردى، جان ۆالجان تۋرالى ۇزاق تولعانىستى ول ودان تەرىس اينالىپ ءتامامدادى. Vade retro33.
اينالىپ وتۋگە، ءتىپتى ايشىقتاپ كورسەتۋگە بولاتىنى، جان ۆالجاننان سۇراعاندا ونىڭ "ءسىز مەنى تاۋبەمە كەلتىردىڭىز" دەگەنىنە قاراماستان، ماريۋس وعان شەشۋشى ماڭىزى بولارلىق ەكى-ۇش سۇراق تا قويعان جوق. ونداي سۇراقتار الدىن كەس-كەستەمەگەندىكتەن ەمەس، ودان ءوزى قورىققاندىقتان قويمادى. جوندرەتتىڭ شاتىرى شە؟ بارريكادا شە؟ جاۆەر شە؟
كىم ءبىلسىن، بۇل اشكەرەلەۋلەردىڭ نەگە اكەپ سوعاتىنىن؟ جان ۆالجان، زايىرى، توقتاۋعا بەيىلدى ەمەس ەدى، ول شەگىنۋدى بىلمەيتىن، سوندىقتان وزدىگىنەن مويىنداۋعا ءماجبۇر ەتكەن ءماريۋستىڭ توقتاتقانى ابزال بولماس پا ەدى؟ سۇمدىق كۇمان-كۇدىكپەن قينالعان ءبارىمىز سول سۇراقتى بەرىپ جاۋابىن ەستىمەس ءۇشىن قۇلاعىمىزدى تىعىنداپ الساق شە؟ اسىرەسە وسى ىسپەتتى كوڭىلشەكتىك ءتان ادامدار سويتەر ەدى دەپ ويلايمىز. وزىمىزگە قارسى قاتەر بۇگىپ جاتقان ومىرىمىزدەن اجىراماس بايلانىستاعى جاعدايلاردى تۇبىنە دەيىن قازبالاپ زەرتتەۋ اقىلدىلىق تا ەمەس. كىم ءبىلسىن، جان ۆالجاننىڭ ايباتى مويىنداۋىنىڭ بارلىعىنا قاتەرلى جارىق تۇسىرمەسىن، كىم ءبىلسىن مىناۋ جيرەنىشتى شاپاقتىڭ كوزەتتاعا دەيىن جەتپەسىن؟ كىم ءبىلسىن، پەرىشتەنىڭ باسىندا توزاق جالىنىنىڭ جالتىلداعان جارىعى ماڭگى ءۇيىرىلىپ قالماسىن؟ نايزاعايدىڭ ەڭ قىسقا جالتىلىنىڭ ءوزى كۇن كۇركىرەتەدى، جاي تۇسىرەدى. جازمىشتىڭ جازۋى سونداي، ءتىپتى بەتى اشىلماعان پاكتىكتىڭ ءوزى تويتارىستىڭ تىلسىم زاڭىنىڭ قۇربانى بولىپ، كۇنانىڭ تاڭباسىن كوتەرۋگە ءماجبۇر. ەڭ تازا تۋمانىڭ وزىندە جيىركەنىشتى كورشىلىكتىڭ تابى قالاتىنى بار. دۇرىس بولسىن، بولماسىن ماريۋس وسىدان قورىقتى. ول ونسىز دا تىم كوپ بىلەتىن. وعان بارلىعىن تۇسىنگەننەن گورى، بارلىعىن ۇمىتقان ارتىق سياقتى. ابدەن اسىپ-ساسقان ماريۋس جان ۆالجاننىڭ جانارىنان اۋلاق كوزەتتانى قۇشاعىنا قىسىپ كەتىپ قالۋعا اسىقتى.
ول كىسى تۇنمەن، جاندى دا قورقىنىشتى تۇنمەن تۋىس. وعان ۇڭگىپ ۇڭىلۋگە قالاي باتىل بارماق؟ تۇنەكتەن جاۋاپ الۋدان ۇرەيلى ەشتەڭە جوق. ونىڭ قانداي جاۋاپ قايتاراتىنىن كىم بىلەدى. تاڭعى اراي ماڭگى كۇڭگىرت تارتۋى ىقتيمال عوي.
جانىنىڭ وسىنداي الاساپىران جاعدايىندا ءماريۋستى بۇل ادامنىڭ كوزەتتامەن قارىم-قاتىناسى ودان ءارى سوزىلاتىنى الاڭداتپاي قويعان جوق. بالكىم اياۋسىز، قايتا ورالماس شەشىم قابىلداۋعا جول اشۋى مۇمكىن كادىكتى ءۇش سۇراقتى قويماي، تارتىنا بەرگەنى ءۇشىن ول ءوزىن كىنالادى. تىم جالپاقشەشەي، تىم جۇمساق، تۋراسىن ايتقاندا، تىم وسال بولدىم دەپ سانادى ءوزىن. وسى وسالدىعى ونى ورىنسىز تالاپقا ابايلاماي كونۋگە يتەرمەلەدى. ول كوڭىلى بوساۋىنا بەكەر-اق جول بەردى. ءاي جوق، ءشاي جوق جان ۆالجاندى يتەرىپ شىعارىپ جىبەرۋى كەرەك ەدى. جان ۆالجان كەشىرىم ءۇشىن بەرگەن قۇرباندىق بولدى؛ سول قۇرباندىقتى قيىپ ءوز ءۇيىن ول كىسىدەن الاستاۋ قاجەت-تى. ماريۋس ءوزىن تيتىقتاتىپ كەنەتتەن لاپ بەرگەن قۇيىنعا بۇرقىلدادى، قۇلاعىن تىعىنداپ، كوزىن تۇمشالاپ ەرتىپ اكەتكەن سول دەپ ۇقتى. ول وزىنە وكپەلەدى.
ەندى نە بولادى؟ جان ۆالجان كوزەتتاعا كەلىپ تۇرادى دەگەن وي كەرەمەت جيىركەنىش تۋعىزدى. وعان بۇل كىسىنىڭ كەرەگى قانشا؟ نە ىستەۋ كەرەك؟ بۇعان كەلگەندە ول تۇيىققا تىرەلەدى. ءوزىن ءوزى تۇبىرلەپ، تەرەڭدەگىسى، تەكسەرگىسى كەلدى. ول ۋادە بەردى، ونىڭ ايتقانىنا ۇيىعانى سونداي، ۋادەنى بەرىپ تە سالدى. جان ۆالجان كەلىسىمىن الدى، ءتىپتى كاتورجان بولسا دا ءسوز بەرگەن سوڭ ونى ورىنداۋ شارت. ونىڭ ۇستىنە ول ەڭ الدىمەن كوزەتتانى ويلاۋى كەرەك بولدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جەڭىستىك بەرمەس جيىركەنىش وزگە سەزىمىنىڭ ءبارىن تىقسىردى.
ماريۋس شاتاسقان ويىنىڭ جۇيەسىن اقىلعا ساپ، ساراپتاۋعا تىرىستى. ويى بىردەن بىرگە جۇگىرىپ، ءوزىن ءوزى ىشتەي جەدى. ونى بىتپەيتىن ءبىر بەيمازالىق بيلەپ الدى. بۇل ماعىناسىزدىقتى كوزەتتادان جاسىرۋ وڭاي ەمەس، الايدا ماحاببات ۇلى تالانت قوي، ماريۋس ءوزىن ءوزى ۇستاي ءبىلدى.
ءوزىنىڭ شىن ماقساتىن ءوزى دە بىلمەي، كوزەتتا سىرىنا بويلاماعان بىرنەشە سۇراق قويدى، بەيكۇنا اق كوگەرشىننىڭ بالالىق ءھام جاستىق شاعى تۋرالى اڭگىمەلەرىن تىڭداي وتىرىپ، ول كاتورجاننىڭ كوزەتتاعا قارىم-قاتىناسى قايىرىمدىلىققا، قامقورلىققا، كىسىلىككە تولى بولعانىنا، وندايدى تەك پاراساتتى ادام عانا جاساي الاتىنىنا بارعان سايىن بەرىك سەندى. ءماريۋستىڭ بولجاپ سەزگەنى دۇرىس بوپ شىقتى. قاتەرلى جۇيە تىكەن لالا گۇلدى سۇيگەندىكتەن قورعايدى ەكەن عوي.
سەگىزىنشى كىتاپ
قاس قارايىپ كەلەدى
ءبىرىنشى تاراۋ
تومەنگى قاباتتاعى بولمە
كەلەسى كۇنى ىمىرت ءۇيىرىلىپ، قاس قارايا جان ۆالجان جيلنورمان ءۇيىنىڭ قاقپاسىن قاقتى. ونى باسك قارسى الدى. باسك بەلگىلەنگەن ۋاقىتتا اۋلادا بولىپ، بىرەۋدىڭ نۇسقاۋىن ورىنداعان سياقتى. كەيدە قىزمەتشىگە: "بالەنشە دەگەن مىرزا كەلەدى، كۇزەتە تۇر" دەپ تاپسىرما بەرىلەتىنى دە بولادى.
جان ۆالجاننىڭ جاقىنداپ كەلۋىن كۇتپەي-اق باسك ءسوزدى ءبىرىنشى باستادى:
— بارون مىرزا ءسىزدىڭ قۇزىرىڭىزدان جوعارىعا كوتەرىلگىسى كەلە مە، تومەندە قالعىسى كەلە مە ەكەن، سونى سۇرا دەپ تاپسىردى.
— مەن تومەندە قالايىن، — دەدى جان ۆالجان.
باسك قىلاۋسىز ىزەتتى كەيپىن ساقتاي تۇرىپ، تومەنگى قاباتتاعى زالدىڭ ەسىگىن اشتى دا:
— جاس قوجايىنعا حابارلاۋعا كەتتىم، — دەدى.
جان ۆالجان كىرگەن بولمە كۇمبەز ءتارىزدى، دىمقىل ەكەن، قىزىل كافەل ەدەنى بار، قاجەتىندە قويما بولعانى دا بايقالادى، ءوزى كوشەگە شىعادى، تەمىرتورلى جالعىز تەرەزەدەن جارىق ناشار تۇسەتىن ءتارىزدى.
بۇل جايعا سىپىرتقى، سىپىرعىش، ششەتكا دەگەندەر كوز قيىعىن سيرەك سالعانعا ۇقسايدى. توزاڭنىڭ قايماعى دا قوزعالماعان. ورمەكشىمەن كۇرەس باياعىدا توقتاعان سياقتى. قالىڭ، قارا، ولگەن شىبىندارمەن اشەكەيلەنگەن ورمەكشى ورمەگى ۇلكەن جەلدەتكىش بولىپ، تەرەزەنىڭ ءبىر جارماسىنا تۇگەل جايىلىپ جاتىر. وسىناۋ شاعىن، الاسا بولمەنىڭ جالعىز جاساۋى ءبىر بۇرىشقا ۇيىلگەن بوس شولمەكتەر عانا. سارى جوسامەن سىرلانعان سىلاق قابىرعادان جال-جال بولىپ ءتۇسىپ جاتىر. تۇكپىردە قارا اعاشقا ۇقساتىپ سىرلانعان پەش تاقتايى بار تورپەش تۇر. پەشتە وت جانىپ جاتىر؛ بۇل جان ۆالجاننىڭ "مەن تومەندە قالايىن" دەگەنى الدىن الا ەسكەرىلگەنىن بىلدىرەدى.
تورپەشتىڭ الدىندا ەكى مامىقتاق تۇر. مامىقتاقتىڭ اراسىنا كىلەم ورنىنا قىرىلعان الاشا توسەلىپتى، ونىڭ جۇنىنەن، تۇگىنەن گورى ءجىبى مولىراق پا قالاي.
بولمە تورپەشتىڭ وتىمەن جانە تەرەزەدەن تۇسكەن كومەسكى ساۋلەمەن عانا جارىق بوپ تۇر.
جان ۆالجان قاتتى قالجىراعان ەدى. بىرنەشە كۇن قاتارىنان نە اس ىشكەن جوق، نە ۇيقى كورگەن جوق. سىلق ەتىپ مامىقتاققا وتىرا كەتتى.
باسك ورالىپ، تورپەشتىڭ ۇستىنە جانعان شىراق قويدى دا، شىعا جونەلدى. جان ۆالجان باسىن كەۋدەسىنە ءيىپ، مىزعىپ كەتتى دە، باسكتى دا، شىراقتى دا بايقامادى.
كەنەت ول بىرەۋ وياتىپ جىبەرگەندەي بويىن تەز جيناپ الا قويىپ، ەڭسەسىن تىكتەدى. ونىڭ تۋ سىرتىندا كوزەتتا تۇر ەدى.
ول كورگەن جوق، ءبىراق ونىڭ قالاي كىرگەنىن سەزدى.
جالت بۇرىلىپ قىزىنا قارادى. ول تىلسىمداپ تاستايتىنداي عاجاپ ەكەن. الايدا ونىڭ سۇڭعىلا جانارى قىزىنىڭ كوركىن ەمەس، كوڭىلىن، جان دۇنيەسىن ىزدەدى.
— وي، اكە! — دەپ كوزەتتا شىڭعىرىپ جىبەردى. — ءسىزدىڭ قارت ادام ەكەنىڭىزدى بىلەمىن عوي، ءبىراق مۇنداي عالاماتتى ەشقاشان كۇتكەن ەمەن. بۇل نەتكەن جابايى قيال! ماريۋس ايتادى، مەنىڭ وسىندا قابىلداعانىمدى ءسىزدىڭ ءوزىڭىز قالادى-مىس دەپ.
— ءيا، مەن ءوزىم.
— سولاي ەكەنىن ءوزىم دە ءبىلىپ ەدىم. ال، ەندى اباي بولىڭىز. ەسكەرتەمىن، ءقازىر سىزگە قيعىلىقتى سالامىن كەپ. ەڭ باسىنان باستايىق. الدىمەن، مەنى ءسۇيىڭىز، اكە.
ول بەتىن توستى.
جان ۆالجان قوزعالعان جوق.
— ءسىز ءتىپتى بىلق ەتپەدىڭىز عوي. مۇنى ەسكەرەمىز. ءوزىڭىزدى كىنالى ادامداي كورەسىز بە، قالاي؟ ءبىراق ءبارىبىر كەشىرەمىن ءسىزدى. يسا پايعامبار "ءبىر بەتىڭدى وسا بەرسە، ءبىر بەتىڭدى توسا بەر" دەگەن. ول، مىنە!
جان ۆالجان ورنىنان قوزعالعان جوق. اياعى ەدەنگە شەگەلەنىپ قالعانداي كورىندى.
— ءىس ناسىرعا شاۋىپ بارادى، — دەدى كوزەتتا. — مەن نەدەن كىنالى بولىپ قالدىم؟ كەشىرىمگە ەنبەك ءسىڭىرۋىم كەرەك. ءجۇرىڭىز، بىزبەن بىرگە اس ءىشىڭىز.
— مەن اس ءىشىپ العانمىن.
— ول وتىرىك. مەن جيلنورمان مىرزانىڭ سىزگە ۇرسىپ، اقىل ايتۋىن وتىنەمىن. اتالار اكەلەردى ءبىر قۋىرىپ الۋ ءۇشىن جارالعان عوي. ال، مەنىمەن بىرگە قوناقجايعا ءجۇرىڭىز. ءدال وسى ساتتەن باستاپ.
— ول مۇمكىن ەمەس.
وسى ارادا كوزەتتا ءسال ابىرجىپ قالدى. ول بۇيرىقتى دوعارىپ سۇراققا كوشتى.
— ال، نەگە ولاي؟ سوسىن ءبىزدىڭ كەزدەسۋىمىز ءۇشىن بۇكىل ۇيدەگى ەڭ سۇمپايى بولمەنى تاڭداپ العاندارىڭىز نە؟ مۇندا جۇرەك اينىرلىق قوي.
— سەن بىلەسىڭ عوي...
جان ۆالجان تۇزەلىپ وتىردى:
— ءسىز بىلەسىز عوي، بارونەسسا، مەنىڭ اپەندى ەكەنىمدى، مەنىڭ قالاۋىم وعاشتاۋ كەلەدى.
كوزەتتا قولدارىن سەرمەي سالدى:
— بارونەسسا دەيدى؟.. ءسىز ءوزى؟.. مىنە، جاڭالىق! مۇنىڭ ءبارى نەنى بىلدىرەدى، ءوزى؟
جان ۆالجان وعان جان تۇرشىگەرلىك ازاپتى جىميىسپەن قارادى، كەيدە وسىلاي ەرنىنە ءوزىن كۇشتەگەندە ۇيىرىلەتىن بولماشى كۇلكى بار.
— ءسىز ءوزىڭىز بارونەسسا بولۋدى تىلەگەن جوقسىز با؟ تىلەگىڭىز ورىندالدى.
— ول ءسىز ءۇشىن ەمەس قوي، اكە.
— مەنى ەندى قايتىپ اكە دەمەڭىز.
— نە؟
— مەنى جان مىرزا اتاڭىز. قالاساڭىز جاي عانا جان دەڭىز.
— ءسىز ماعان ەندى اكە ەمەسسىز بە؟ مەن قايتىپ كوزەتتا بولمايمىن با؟ جان مىرزا دەيسىز بە؟ بۇل نە ءوزى؟ ناعىز توڭكەرىس وسى بولدى عوي. نە بوپ قالدى؟ مەنىڭ بەتىمە تۋرا قاراڭىزشى. و نە، ءسىزدىڭ بىزبەن بىرگە تۇرعىڭىز كەلمەي مە؟ ءسىز ءوز بولمەڭىزدەن باس تارتاسىز با؟ سونشالىق مەن سىزگە نە جاسادىم؟ دەمەك، بىردەڭە بولعان عوي؟
— ەشتەڭە دە بولعان جوق.
— وندا مۇنىڭ ءبارى نە حيكمەت؟
— بارلىعى دا بۇرىنعىداي قاز-قالپىندا.
— ال ءسىز نەگە ەسىمىڭىزدى وزگەرتەسىز؟
— ءسىز دە ءاتى-جونىڭىزدى وزگەرتتىڭىز عوي.
ول تاعى دا سول باياعى جىميىسىمەن كۇلدى دە ءسوزىن ۇستەدى:
— ءسىز پونمەرسي حانىم بولعان جوقسىز با، ەندەشە مەن نەگە جان مىرزا بولمايمىن؟
— تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. وسىنىڭ ءبارى دە ەرسى. توقتاي تۇرىڭىز، ءسىزدى جان مىرزا اتاۋ ءۇشىن مەن ءالى كۇيەۋىمنەن رۇقسات سۇرايمىن. ونىڭ كەلىسەتىنىنە سەنىمىم جوق، كەلىسپەيدى دە. ءسىز مەنى قاتتى وكىندىرىپ وتىرسىز. قىڭىر مىنەز بولۋىن بولادى عوي، ءبىراق كىشكەنتاي كوزەتتانى بۇلاي رەنجىتۋدىڭ رەتى جوق. مۇنىڭىز تىم-اق جاقسى ەمەس. ءسىز قازىمىر دا قىتىمىر بولۋعا ءتيىس ەمەسسىز، ويتكەنى ءسىز سونداي قايىرىمدىسىز.
ول ۇندەمەدى.
كوزەتتا ونىڭ ەكى قولىنان ۇستاپ، ءوز بەتىنە تاقاپ، سول بويىمەن ونى يەگىنىڭ استىنا اكەپ، كەرەمەت ءبىر ەلجىرەگەن نازىكتىكپەن موينىنا باستى.
— و، — دەدى سوسىن قىزى، — بۇرىنعىداي قايىرىمدى بولساڭىزشى.
سوسىن ءسوزىن ءارى قاراي ساباقتادى:
— مىنە، مەن قايىرىمدى بولۋدى بىلاي ۇعامىن: سۇيىكتى اكە بولىپ بىزگە كوشىپ كەلەسىز، پليۋمە كوشەسىندەگىدەي مۇندا دا سايراۋىق قۇستار بار. بىزبەن بىرگە تۇرىپ، اناۋ قارۋلى ادام كوشەسىندەگى قۋ مولاداي ءۇيدى تاستايسىز، باسقاتىرعىشتى شەشىپ اۋرە بولۋدىڭ قاجەتى جوق، بارلىعى سياقتى بىزبەن بىرگە ەرتەڭگىلىك اس ءىشىپ، تۇستىك جاساپ، كەشكىلىك ۇستەل باسىندا قاتار وتىراسىز، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اكەم بولاسىز.
ول قولىن بوساتىپ الدى.
— سىزگە اكەنىڭ كەرەگى جوق، ەندى كۇيەۋىڭىز بار.
كوزەتتا كۇيىپ كەتتى:
— ماعان ەندى اكە كەرەك جوق دەيسىز بە؟ وسىنداي ءسوز ەمەس ءسوزدى ەستىگەندە نە ىستەرىڭدى بىلمەي قالادى ەكەنسىڭ.
— ەگەر وسى ارادا تۋسەن تۇرسا، — دەپ ءسوزىن جالعادى جان ۆالجان بەدەلدىلەردەن تىرەك ىزدەپ، كەز كەلگەن تالدى قارماي كەتۋگە ءازىر كىسىگە ۇقساپ، — مەنىڭ دۇرىس جاساپ وتىرعانىمدى ءبىرىنشى بولىپ راستار ەدى. مۇندا تۇرعان ەشقانداي جاڭالىق جوق. مەن ءوزىمنىڭ قاراڭعى تۇكپىرىمدى ىلعي دا جاقسى كورەمىن.
— ال مۇندا سۋىق قوي. جارىق تا ناشار. وسىنداي سۇمپايىلىقتى ويلاپ تاپقان ادام جان مىرزا اتالا ما! مەن ءسىزدىڭ ماعان "ءسىز" دەپ سىزىلۋىڭىزدى قالامايمىن.
— الگىندە وسىلاي قاراي كەلە جاتىپ سەن-لۋي كوشەسىندە مەن ءبىر دۇنيە كوردىم، - دەپ ءسوزىن ءبولدى جان ۆالجان. - كادىمگى قىزىل اعاش شەبەرىنەن. ەگەر مەن جاقسى ايەل بولسام سول زاتتى الار ەدىم. قازىرگى تالعام بويىنشا وتە تاماشا. ءسىرا، ول سىزدەرشە قىزعىلت اعاش اتالاتىن شىعار. ءوزى ادەمىلەپ ورنەكتەلگەن. ايناسى دا اجەپتاۋىر ۇلكەن. جاشىكتەرى بار. وتە ادەمى جيھاز.
— ۋ! قورباڭداعان ايۋ! — دەپ كوزەتتا اۋزىن ادەمى قيسايتىپ، تىستەنگەن تىستەرىنىڭ اراسىنان جان ۆالجانعا مىرس ەتتى. شامدانعان مىسىقتى بەينەلەگەن وسى قىلىعىنىڭ ءوزى تۇنىپ تۇرعان سۇلۋلىق ەدى.
— مەن انشەيىن جىندانىپ كەتكەلى تۇرمىن، - دەدى كوزەتتا.- كەشەدەن بەرى ءبارىڭىز مەنى تيتىقتاتىپ بىتتىڭىزدەر. مەن وتە اشۋلىمىن. ەشتەڭەگە دە تۇسىنبەيمىن. ءسىز مەنى ماريۋستەن قورعامايسىز. ماريۋس مەنى سىزگە قارسى قولدامايدى. مەن جاپادان جالعىز قالدىم. وي، ءسىزدىڭ بولمەڭىزدى سونداي اسەم ەتىپ جيناپ قويىپ ەم. ەگەر مەنىڭ اسپانداعى ايعا قولىم جەتسە، ونى سوعان ءىلىپ قويار ەدىم. ەندى نە؟ ەندى ول بولمەنى نە ىستە دەپ بۇيىراسىز؟ تۇرادى دەگەن كىسىم مەنىڭ قولىمدى قاعىپ، تاقىرعا وتىرعىزىپ كەتتى عوي. مەن نيكولەتتاعا ءدامدى ەتىپ اس قامدا دەپ تاپسىرامىن. "ءسىزدىڭ اسىڭىز ەشكىمگە كەرەگى جوق، حانىم" دەيدى. ءاي جوق، شاي جوق، مەنىڭ اكەم فوشليەۆان ءوزىن جان مىرزا اتاۋىمدى تالاپ ەتەدى، ال مەن ونى ەسكى، اشىق-تەسىك، جىرتىق-جاماۋ، سيقىنسىز جەرقويمادا قابىلدايمىن، قابىرعالارى ادام كورگىسىز، سىلاقتارى ءتۇسىپ، ساقالداي سالبىراپ تۇر، حرۋستالدىڭ ورنىندا بوس بوتەلكەلەر، پەردەنىڭ ورنىندا ورمەكشىنىڭ ورمەگى — جەتكەن جەرىمىزدى قاراشى! ءسىز قىزىق ادامسىز، وسىنىڭ ءبارى ءوز قالاۋىڭىزعا ساي كەلەتىنىنە كەلىسەمىن، الايدا تويدان كەيىن جۇرتقا ازىراق دامىل-تىنىشتىق بەرۋ كەرەك قوي. ءسىزدىڭ دە بىردەن بۇرىنعى انگە باسۋعا حاقىڭىز جوق ەدى. سول جەكسۇرىن قارۋلى ادام كوشەسىندەگى ءۇي قالايشا جاقسى كورىنىپ قالعانىن تۇسىنبەيمىن. ءوز باسىم وندا وتە باقىتسىز بولدىم. مەن سىزگە نە ىستەپ تاستادىم؟ ءسىز مەنى سۇمدىق رەنجىتىپ، قاتتى قامىقتىردىڭىز!
كەنەت جان ۆالجانعا تەسىلە قاراپ، ەندى ول بار شىنىمەن:
— ءسىز مەنىڭ باقىتتى بولعانىما ىزالىسىز با؟ — دەپ سۇرادى.
اڭقاۋلىق دەگەن ونىسىن ءوزى دە بىلمەي كەيدە وتكىر كەلەدى عوي.
كوزەتتا ءۇشىن سونداي وڭاي وسى ساۋالدىڭ جان ۆالجان ءۇشىن تەرەڭ ماعىناسى بار. كوزەتتا ونى تىرناپ العىسى كەلىپ ەدى، جارا سالىپ، قانىن اعىزدى.
جان ۆالجان قۇپ-قۋ بوپ كەتتى. قاپەلىمدە ول ەش جاۋاپ قايتارا الماي قالدى، سوسىن تۇسىنىكسىز ءبىر ماقاممەن وزىنە ءوزى بىردەڭە ايتقانداي سىبىرلاي سويلەدى:
— مەنىڭ ءومىرىمنىڭ بار ماقساتى — سەنىڭ باقىتىن ەمەس پە ەدى! ەندى مەنى قۇداي ءوز ەركىمە جىبەرەتىن شىعار. كوزەتتا، سەن باقىتتىسىڭ، مەنىڭ داۋرەنىم ءوتتى.
— اھ! ءسىز ماعان "سەن" دەدىڭىز عوي! — دەپ كوزەتتا ونىڭ موينىنا اسىلدى.
جان ۆالجان ابىرجىپ قالىپ ونى قۇشىرلانا كەۋدەسىنە باستى. ونى وزىنە قايتا ورالتقانداي كوردى ول
— راحمەت، اكە! — دەپ سىبىرلادى كوزەتتا.
قۋانىش قىزۋىنا بەرىلگەن جان ۆالجان ازاپتى سەزىمدى باستان كەشتى. كوزەتتانىڭ قۇشاعىنان باياۋ بوساپ، قالپاعىن قولىنا الدى.
— بۇل نە؟ — دەپ سۇرادى كوزەتتا.
— مەن كەتەمىن، حانىم، ءسىزدى كۇتىپ وتىر، — دەپ جاۋاپ بەرگەن جان ۆالجان ەسىك اۋزىندا تۇرىپ:
— مەن ءسىزدى "سەن" دەپ قالدىم. كۇيەۋىڭىزگە ايتا بارىڭىز، ونداي ەندىگارى قايتالانبايدى. مەنى كەشىرىڭىز، — دەپ قوستى.
وسى ءبىر جۇمباق قوشتاسۋمەن كوزەتتانى اڭ-تاڭ قىپ، جان ۆالجان شىعىپ كەتتى.
ەكىنشى تاراۋ
تاعى دا بىرنەشە ادىم كەيىن
جان ۆالجان كەلەسى كۇنى ءدال سول ساعاتتا كەلدى.
كوزەتتا ەندى سۇراق تا قويعان جوق، تاڭدانعان دا، سۋىققا شاعىنعان دا، قايتىپ قوناقجايعا شاقىرعان دا جوق؛ ول ونى اكە دەپ تە، جان مىرزا دەپ تە اتاۋدان جالتاردى. وزىنە "ءسىز" دەگەننەن ات-تونىن الا قاشقان جوق. ءوزىن حانىم اتاۋعا ەرىك بەردى. تەك كوڭىلدى ويناقىلىعى ازايعان سىڭايلى. مۇڭايا بىلسە ونى مۇڭلى دەۋگە دە بولعانداي.
شاماسى، ونىڭ ماريۋسپەن سۇيىكتى ازاماتى بارلىعىن بۇكپەي ايتاتىن اڭگىمەسى بولعان بولۋى كەرەك. وندايدا ەر ادام ويىنداعىسىنىڭ ءبارىن ايتىپ، ەشتەڭە ءتۇسىندىرىپ جاتپاي-اق سۇيگەن جارىن تىنىشتاندىرا الادى عوي. عاشىقتاردىڭ اۋەسقويلىعى ماحابباتتىڭ شەگىنەن شىعىپ كەتپەيدى.
تومەنگى زالدى ەپتەپ تارتىپكە كەلتىرگەن ەكەن. باسك شولمەكتەردى شىعارىپ، نيكولەتتا ورمەكتى سىپىرىپ تاستاپتى.
كەلەسى كۇندەردىڭ بارىندە جان ۆالجان بۇلجىتپاي ايتۋلى ۋاقىتتا كەلىپ وتىردى. ءماريۋستىڭ ءسوزىن ءوز ماعىناسىندا قابىلداماۋعا شاماسى جوق ول جانە كۇن سايىن كەلەدى. جان ۆالجاننىڭ كەلەتىن كەزىندە ماريۋس تە ءبىر جاققا كەتىپ قالاتىن بولدى. ۇيدەگىلەر فوشليەۆان مىرزا ەنگىزگەن تارتىپكە ۇزاماي ۇيرەنىپ الدى. وعان تۋسەن جاردەمدەستى. "قوجايىن قاشان دا وسىنداي بولاتىنىن" قۋاتتاپ قويادى ول اتاي "ول انشەيىن عانا مىنەزدى ادام" دەگەن بايلام جاسادى. وسى باعادا ءبارى دە بار. شىنىن ايتقاندا، توقسان جاستا جاڭا بايلانىستار ورناتۋ اۋىر، بارلىعى ارتىق سالماق بوپ كورىنەدى، جاڭا تانىس تەك جاعدايدى تارىلتادى، وعان ءومىردىڭ ۇيرەنشىكتى قالپىندا ورىن دا جوق. مەيلى فوشليەۆان، مەيلى كاشليەۆان اتانسىن، "سول مىرزادان" جيلنورمان شال ءۇشىن جەڭىلدىك بولدى. "بۇل مىنەزدى ادامداردىڭ ءبارى بىردەي، — دەپ ويىن ايقىنداي تۇسەدى ول. — ولار جايدان جاي، ەشقانداي سەبەپسىز كەز كەلگەن وشپەندىلىككە بارادى. ماركيز دە كاناپل ودان دا بەتەر بولاتىن. ول ساراي ساتىپ الىپ، ءوزى شاتىردا تۇردى. وسىنداي دا ەسۋاستىققا باراتىن ادامدار بار".
وسىنداعى "ەسۋاستىقتىڭ" استارىنا ەشكىم ۇڭىلگەن جوق. ونىڭ سەبەبىن كىم ويلاپ تابادى. ءۇندىستاندا سۋى ادەتتەن تىس، تۇسىنىكسىز ميباتپاقتار كەزدەسەدى: ولار كەنەت جەلسىز-اق شايقالىپ، تىپ-تىنىش جاتۋدىڭ ورنىنا بۇرقىلداپ قايناعانداي بولادى. ءبىز ايدىننان وعاش ءبىر ءدىرىلدى كورەمىز دە، تۇبىندە جورعالاپ جۇرگەن جىلانداردى كورە المايمىز.
سول سياقتى كوپتەگەن ادامداردا وزدەرى ازىقتاندىرىپ جۇرگەن قۇپيا قۇبىجىق استىرتىن ازاپ بار، ءتۇنى بويى جۇرەگىن كەمىرىپ مازا بەرمەيتىن اجداھا، تورىعۋ بار. ونداي ادامدار باسقالاردان ەشتەڭەسىمەن دارالانبايدى؛ جۇرەدى، تۇرادى. بۇل باقىتسىزداردىڭ بويىندا جەگى قۇرتتاي جەپ، اۋىر ازاپ تارتتىراتىن تالقانداعىش سۇمدىق دەرت بارىن ەشكىم بىلمەيدى. ولاردىڭ كەز كەلگەنى تەرەڭگە تارتىپ كەتەتىن ۇيىق ەكەنىن دە ەشكىم بىلە بەرمەيدى. بەتى تۇنىق، ءتۇبى تەرەڭ بۇل ۇيىقتىڭ ءۇستى اۋىق-اۋىق تولقىپ تۇراتىنى نەلىكتەن ەكەنى دە جۇرتقا تۇسىنىكسىز. قۇپيا ءدىرىل بەتىنەن جۇگىرىپ ءوتىپ جوق بولادى، كوبىك پايدا بولىپ، زامات جارىلىپ كەتەدى. بۇل بىلايشا ەشتەڭە ەمەس، ءبىراق سۇمدىق قورقىنىشتى. بۇل ءبىز بىلمەيتىن حايۋاننىڭ تىنىسى.
وزگە دە وعاش داعدىلار ۇشىراسادى — باسقالار كەتىپ جاتقان كەزدە كەلىپ، ۇدايى تاسالانىپ ءجۇرۋ، باسقالار جارقىلداپ ءوزىن كورسەتۋگە تىرىسسا، ۇنەمى ءتۇسسىز پلاشش كيىپ، بوس اللەيالاردى تاڭداۋ، كىسى جوق كوشەلەردى ارتىق كورۋ، اڭگىمەگە ارالاسپاۋ، توبىردان، كوپ جينالعان مەرەكەلەردەن قاشىپ ءجۇرۋ، كەدەي بولا تۇرىپ، داۋلەتتى كىسى بوپ كورىنۋ، بايلىعى ءبىراز بولا تۇرىپ، ءۇيىنىڭ كىلتىن ءوز قالتاسىندا ساقتاۋ، شىراقتى قاقپاشىدا قالدىرىپ كەتۋ، اۋلادان كىرىپ، جاسىرىن باسپالداققا كوتەرىلۋ — وسىنداي ازىن-اۋلاق وعاشتىقتاردىڭ، وسىنداي تولقىندار مەن كوبىكتەر ايدىنداعى ساتتىك ءدىرىل تورىعۋدىڭ تەرەڭىنەن شىعادى.
ءبىراز ۋاقىت وسىلاي ءوتتى. كوزەتتانى بىرتە-بىرتە جاڭا ءومىر باۋرادى: جاڭا تانىستىقتار، قوناققا بارۋ، ءۇي ءىشىنىڭ قام-قارەكەتى، كوڭىل كوتەرۋلەر — وسىلاردىڭ ءبارى ماڭىزدى ءىس سانالدى. كوڭىل كوتەرۋلەر قىمباتقا تۇسكەن جوق، ولار نەگىزىنەن ماريۋسپەن بىرگە بولىپ، بىرگە جۇرۋمەن شەكتەلدى. ونىمەن بىرگە شىعىپ، ۇيدە بىرگە وتىرۋ - ونىڭ ءومىرىنىڭ باستى ماعىناسىنا اينالدى. ولار ءۇشىن ماڭگى باقىتتىڭ سونىسى دا، كوكەسى دە تاپايدىڭ تال تۇسىندە كىسى كوپ كوشەمەن ەشكىمنەن تاسالانباي بۇكىل حالىقتىڭ الدىندا، بۇكىل جۇرتتىڭ ورتاسىندا قولتىقتاسىپ قاتار ءجۇرىپ سەرۋەندەۋى. كوزەتتانىڭ رەنىشى دە بولدى. تۋسەن نيكولەتتامەن كەلىسە المادى، ەكى كارى قىز سيىسپاي كەرىسە بەردى. تۋسەننىڭ كەتۋىنە تۋرا كەلدى.
ماريۋس ارا-تۇرا سوتتا ءباز-بىر ىستەردى قورعاپ ءجۇردى. اتاي ءوزىن تاماشا سەزىندى؛ جيلنورمان تاتەي ءوزىنىڭ كوڭىلسىز تىرلىگىن جاس جۇبايلارمەن ىرگەلەس جالعاستىرا بەردى، وسىعان ءوزى دە ابدەن رازى. جان ۆالجان كۇندە كەلىپ ءجۇردى.
"سەن" دەگەن ءسوزدى رەسمي "سىزبەن" الماستىرۋ، "حانىم"، "جان مىرزا" دەگەندەر كوزەتتامەن قارىم-قاتىناستى ەداۋىر وزگەرتتى. جان ۆالجاننىڭ ونى وزىنەن اۋلاقتاتۋعا تىرىسۋى ناتيجە بەرگەن سياقتى. ول بارعان سايىن كوڭىلدەنە ءتۇستى، ءبىراق اكەسىنە ەركەلىگى ەداۋىر ازايدى. الايدا ونى ءالى دە جاقسى كورەتىنى سەزىلىپ تۇردى. بىردە ول كەنەت: "ءسىز مەنىڭ اكەم بولىپ ەدىڭىز، ەندى قايتىپ اكە ەمەسسىز بە، اعام بولىپ ەدىڭىز، ەندى جاي عانا جان مىرزاسىز، -دەپ ايتىپ تا قالدى. — ەندى اعا دا، فوشليەۆان مىرزا دا بولماي شىقتىڭىز، سوندا كىمسىز ءوزى؟ وسىنىڭ ءبارى دە ماعان ۇنامايدى. ەگەر قانداي قايىرىمدى، جاقسى جان ەكەنىڭىزدى بىلمەسەم، سىزدەن قورقار ەدىم".
ول بۇرىنعىسىنشا ءبىر كەزدە كوزەتتا تۇرعان ورامدى قيماي، قارۋلى ادام كوشەسىندە قالىپ قويدى.
العاشقى كەزدە كوزەتتامەن بىرنەشە ءمينوت قانا وتىرىپ، كەتىپ قالۋشى ەدى.
بەرتىن ۋاقىتىن بىرتە-بىرتە ۇزارتتى. وعان اقتالار سەبەپ تە تاپقاندى: كۇن قىسقارىپ بارادى دەيدى، سوندىقتان ەرتەرەك كەلىپ، كەشىرەك قايتاتىن بولدى.
بىردە كوزەتتا ونى ءسوز اراسىندا "اكە" دەپ قالدى. قۋانىش نۇرى جان ۆالجاننىڭ قارت ءجۇزىن ارايلاندىرىپ جىبەردى. "جان دەڭىز" دەپ تۇزەتتى ول. "ءيا، راس، — دەپ كۇلدى كوزەتتا، — جان مىرزا". — "مىنە، سولاي" دەگەن ول كوزىنە كەلىپ قالعان جاسىن بايقاتپاي ءسۇرتۋ ءۇشىن تەرىس اينالدى.
ءۇشىنشى تاراۋ
ولار پليۋمە كوشەسىندەگى باقتى ەسكە الادى
قايتىپ بۇل قايتالانعان جوق. ول جارىقتىڭ اقتىق نۇرى ەدى، ەندى ماڭگى ءسوندى. بۇرىنعى جاقىندىق، كەزدەسكەندە ءسۇيۋ دەگەن توقتالدى، مەيىرىمگە تولى "اكە" دەگەن سوز ەشقاشان ەستىلمەيدى. ءوزىنىڭ تابانداپ تالاپ ەتۋىمەن ءارى ىقپالىمەن جان ۆالجان بىرتىندەپ بارلىق قۋانىشىنان كوز جازدى؛ ونى باقىتسىزدىق ءبىر-اق كۇنى تاپتى، كوزەتتادان ايىرىلعان كۇنى قۋانىشىنان دا ايىرىلدى، ارتىنان قايتا قاۋىشىپ ەدى، بىرتىندەپ ودان دا جەر سيپاۋعا جاقىن.
كوز اقىر سوڭىندا زىنداننىڭ كومەسكى جارىعىنا دا ۇيرەنەدى. كوزەتتانى كۇنىنە ءبىر رەت كورۋ وعان جەتكىلىكتى سياقتى. ونىڭ بارشا ءومىرى وسى ساعاتتارعا وشارىلعان سىندى. ول قاسىنا وتىرىپ وعان ءۇنسىز عانا قارايدى نەمەسە وتكەن جىلدار جايىندا، ونىڭ بالالىق شاعى، موناستىرداعى كۇندەرى، بۇرىنعى قۇربىلارى تۋرالى اڭگىمەلەسەدى.
بىردە تۇستەن كەيىن، ءساۋىردىڭ العاشقى كۇندەرىنىڭ بىرىندە، كوكتەم تۋعانمەن كۇن ءالى سالقىن كەزدە، كۇنى كۇلىمدەپ، تەرەزە الدىنداعى ب ا ق قۇلپىرىپ، ماريۋس پەن كوزەتتانىڭ جۇرەگىن قىتىقتاعاندا، ۇيقىسىنان ويانىپ، دولانا انە-مىنە ءبۇر جارعالى تۇرعاندا، سارقۇمىق ورمەلەپ ەسكى قابىرعاعا ءساندى ورنەگىن جايعاندا، ارىستان كومەي گۇلدەرى تاستاردىڭ جارىعىندا قىزارعاندا، ءشوپتىڭ اراسىنان تاماشا سارعالداقتار مەن داستۇرگۇلدەر قىلتيعاندا، كوكتەمنىڭ تۇڭعىشتارى — اق كوبەلەكتەر جالپىلداپ ۇشقاندا، تابيعاتتىڭ ۇيلەنۋ سالتاناتىنىڭ بۇلجىماس سازگەرى وكسىك جەل اعاش بۇتاقتارىندا تاڭعى ۇلى سيمفونيانىڭ نوتالارىن ويناپ، ءان سالعاندا، ەجەلگى اقىندار كوكتەمنىڭ جانى كىرىپ جاڭعىرۋى اتاعان ساتتە ماريۋس كوزەتتاعا:
— ەسىندە مە، ءبىز پليۋمە كوشەسىندەگى باقتى بارىپ كورەمىز دەپ كەلىسكەن ەدىك قوي. سوندا بارايىقشى. ءبىزدى قاۋىشتىرعان جاقسىلىعىن ۇمىتقانىمىز ءجون بولماس، — دەدى.
ءسويتىپ ولار قوس قارلىعاش قۇساپ كوكتەمدى قارسى الۋعا تۇرا ۇشتى. پليۋمە كوشەسىندەگى ب ا ق ولارعا تاڭعى شۇعىلا سياقتى كورىندى. ولاردىڭ ومىرىندە دە ماحابباتتارىنىڭ ەرتە كوكتەمى ءتارىزدى وتكەنگە ۇقساس بىردەڭە بارى انىق. پليۋمە كوشەسىندەگى جالعا الىنعان ءۇي ءالى دە كوزەتتاعا تيەسىلى. ولار سول ب ا ق پەن سول ۇيگە باردى. ولار وتكەننىڭ قۇشاعىنا قويىپ كەتىپ، قازىرگىنى ەستەن شىعاردى. كەشكىسىن ايتىلمىش ساعاتتا جان ۆالجان ءتاڭىردىڭ ءلاززات بيكەلەرى كوشەسىنە كەلدى.
— بارونەسسا حانىم مەن بارون مىرزا ءبىر جەرگە شىعىپ كەتىپ ەدى، ءالى ورالعان جوق، — دەدى باسك.
جان ۆالجان ءۇنسىز وتىرىپ، تابانداتقان ءبىر ساعات كۇتتى. كوزەتتا سول كەتكەننەن ورالعان جوق. باسى سالبىراپ ول كەتىپ قالدى.
كوزەتتانىڭ جانى سەرۋەننەن سونداي راقات تاۋىپ "ءوز باعىندا" "ۇزاقتى كۇن وتكەنىمەن" ءومىر سۇرۋگە قۋانىشتى ەكەنىن ءبىلدىرىپ، كەلەسى كەشتە ودان باسقا ەشتەڭە تۋرالى سويلەگەن جوق. ول ءتىپتى وسىنىڭ قارساڭىندا جان ۆالجاندى كورمەگەنىن دە ەسكە المادى.
— سىزدەر وندا قالاي جەتتىڭىزدەر؟ — دەپ سۇرادى جان ۆالجان.
— جاياۋ.
— ال قالاي قايتتىڭىزدار؟
— كۇيمە جالدادىق.
جان ۆالجان جاس جۇبايلاردىڭ قاراپايىم عانا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن ءبىرازدان بەرى بايقاپ ءجۇر. وسىلارى ونى وكىندىرەدى. ماريۋس قاتاڭ ۇنەم ءتارتىبىن ساقتايدى، ال جان ۆالجان بۇدان ايرىقشا ءبىر جاسىرىن ءمان بايقايدى. سوندىقتان ونىڭ ءمانىسىن دە سۇرادى:
— نەلىكتەن سىزدەردە مەنشىكتى كۇيمە جوق؟ ادەمى ەكى ورىندىق كۇيمە سىزدەرگە ايىنا بەس ءجۇز فرانكقا عانا تۇسەر ەدى عوي. ال سىزدەر باي ەمەسسىزدەر مە؟
— بىلمەيمىن، — دەپ جاۋاپ قاتتى كوزەتتا.
— مىنە، سونداي-اق تۋسەنگە قارا، — دەپ ءسوزىن جالعادى جان ۆالجان. — ول كەتىپ قالدى عوي. ءبىراق ونىڭ ورنىنا ەشكىمدى جالداعان جوقسىزدار. نەلىكتەن؟
— بىزگە نيكولەتتا جەتەدى.
— الايدا، بارونەسسا، سىزگە كۇتۋشى سەرىك كەرەك ەمەس پە؟
— ال مەندە ماريۋس بار ەمەس پە؟
— سىزدەردىڭ مەنشىكتى ۇيلەرىڭىز، كۇيمەلەرىڭىز، تەاتردا ءوز ورىندارىڭىز، جەكە كۇتۋشىلەرىڭىز بولۋى كەرەك. وزدەرىڭىز ءۇشىن تىم جاقسى بولاتىننان ەشتەڭەلەرىڭىز جوق. نەگە ءوز بايلىقتارىڭىزدى پايدالانبايسىزدار؟ بايلىق دەگەن باقىتتى ۇستەي تۇسۋگە ءتيىس.
كوزەتتا ەشقانداي جاۋاپ قايتارمادى.
جان ۆالجاننىڭ كەلىپ-كەتۋى استە قىسقارعان جوق. قايتا سوزىلا ءتۇستى. جۇرەك شىركىن تومەن سىرعىعاندا ەڭىستە توقتاپ قالۋ قيىن.
الدا-جالدا جان ۆالجاننىڭ كەزدەسۋدى سوزا تۇسكىسى كەلسە كوزەتتاعا ۋاقىتتى ۇمىتتىرىپ، ءماريۋستى ماقتاي جونەلەدى: دۇنيەدەگى جىگىتتىڭ سۇلۋى دا، ىزگىسى دە، باتىلى دا، اقىلدىسى دا، شەشەنى دە، كوسەمى دە، قايىرىمدىسى دا سول بولىپ شىعادى. كوزەتتا قۇيت-قۇيتتاپ قويسا، جان ۆالجان ءۇر جاڭا بولىپ قايتادان باستايدى. ەكەۋى دە جالىقپادى. "ماريۋس" تاقىرىبى تاۋسىلمايتىن ءتارىزدى؛ ونىڭ ەسىمىندەگى التى ءارىپ تۇتاس تومدارعا ازىق بولاتىنداي. سونداي تاسىلمەن جان ۆالجاننىڭ ۇزاعىراق وتىرۋىنا مۇمكىندىك تۋادى. كوزەتتانى كورۋ، ونىڭ قاسىندا وتىرىپ ءبارىن ۇمىتۋدان ارتىق ەشتەڭە جوق. جۇرەك جاراسىنىڭ داۋاسى وسى سەكىلدى. كەيدە باسك بىر-ەكى رەت كەلىپ:
— جيلنورمان مىرزا اس ءازىر ەكەنىن حابارلاۋعا جىبەردى، — دەپ ەسكەرتەتىنى دە سيرەك ەمەس.
مۇنداي كۇندەرى جان ۆالجان ۇيىنە اۋىر وي ۇستىندە ورالادى.
ءماريۋستىڭ ونى قۋىرشاقتىڭ اراسىنان ۇشىپ شىعاتىن كوبەلەككە تەڭەۋىندە دە ءبىر ءمان بار-اۋ، ءسىرا. جان ۆالجان شىنىندا دا وزىنەن ۇشىپ شىققان كوبەلەككە كەلگىشتەي بەرەتىن جىبەك قۇرتى سەكىلدى.
بىردە ول ادەتتەگىدەن كوبىرەك بوگەلىپ قالدى.
كەلەسى كۇنى تورپەشكە وت جاعىلماعانىن بايقادى. "مىنە، قالاي! - دەپ ويلانىپ قالدى. - وت جاعىلماپتى". سوسىن "بۇل دا تۇسىنىكتى، سۋىقتىڭ بەتى قايتتى عوي" دەپ ءوزىن ءوزى جۇباتتى.
— قۇدايىم-اۋ، مۇندا قانداي سۋىق! — دەپ داۋىستاي كىردى كوزەتتا.
— جو، جوق، سۋىق ەمەس، — دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى جان ۆالجان.
— دەمەك، باسككە وت جاققىزباعان ءسىز بولدىڭىز عوي.
— ءيا، مامىر تۋعاندا قايداعى وت!
— ءبىراق پەشتەردى ماۋسىمعا دەيىن جاعۋ كەرەك قوي. ال جەرقويمانى جىل بويى جىلىتۋ كەرەك.
— مەن تورپەشتى جاعۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار دەپ ويلاپ ەدىم.
— بۇل تاعى ءبىر ءسىزدىڭ ويلاپ تاپقانىڭىز، — دەپ رەنجىدى كوزەتتا.
كەلەسى كۇنى تورپەش جاعىلىپتى. الايدا ەكى مامىقتاقتىڭ ەكەۋى دە زالدىڭ ەكىنشى جاعىنا، ەسىككە تاياۋ اپارىپ تاستالىپتى.
"ءبۇل نەنى بىلدىرەدى ەكەن؟" - دەپ ويلادى جان ۆالجان.
ول مامىقتاقتاردى اكەلىپ، ادەتتەگى ورنىنا پەشتىڭ الدىنا قويدى.
جانعان وت ونى تىنىشتاندىردى. — ول اڭگىمەسىن ادەتتەگىدەن دە ۇزاق سوزدى. كەتكەلى ول ورنىنان تۇرعاندا كوزەتتا ءبىر سىردىڭ ۇشىعىن شىعاردى:
— كەشە كۇيەۋىم ءبىر قىزىق ءجايتتى ايتتى.
— ول نە تۋرالى؟
— ول بىلاي دەدى: "كوزەتتا! بىزدە وتىز مىڭ رەنتا بار. ونىڭ جيىرما سەگىز مىڭى ساعان تيەسىلى، ءۇش مىڭىن مەن اتامنان الامىن". "سوندا ول وتىز مىڭدى قۇرايدى عوي" دەدىم مەن. ال ول: "سونىڭ ءۇش مىڭىنا عانا ءومىر سۇرۋگە باتىلىڭ جەتەر مە ەدى سەنىڭ" دەيدى. "ارينە، — دەدىم مەن، - مەيلى رەنتا دەگەنىڭ مۇلدەم بولماي-اق قويسىن، تەك سەن قاسىمدا بولساڭ جەتەدى" دەدىم. سوسىن: "مۇنى ماعان نە ءۇشىن ايتىڭ؟" — دەپ سۇرادىم. ال ول: "انشەيىن عانا ايتقانىم عوي" دەپ جاۋاپ قاتتى.
جان ۆالجان ونىڭ ءبىر ءسوزىن دە قاعىس جىبەرگەن جوق. زايىرى، كوزەتتا ودان ءبازبىر تۇسىنىك كۇتكەن بولۋى كەرەك، الايدا ول قاباعى قارس جابىلىپ ۇندەگەن جوق. قارۋلى ادام كوشەسىنە ونىڭ ءتۇپسىز تەرەڭ ويعا باتىپ كەلگەنى سونداي، ءوز ءۇيىنىڭ ورنىنا باسقا بىرەۋدىكىنە كىرىپ كەتىپتى. تەك ءۇشىنشى قاباتقا كوتەرىلگەندە عانا ءوز قاتەلىگىن كورىپ، تومەن ءتۇستى.
ونى ازاپتى ويلار مەڭدەپ الدى. ءماريۋستىڭ التى ءجۇز مىڭ فرانكتىڭ شىعۋ تەگىنە ءبازبىر ارام كوزدەردەن الىنبادى ما ەكەن دەپ كۇماندانعانى ايقىن بولدى. كىم ءبىلسىن، بالكىم ول اقشانىڭ جان ۆالجانعا تيەسىلى ەكەنىن اشىپ، كۇماندى بايلىققا يە بولىپ، كۇدىكتى مۇرانى پايدالانعانشا كوزەتتامەن كەدەيلىكتە ءومىر ءسۇرۋدى ارتىق كوردى مە ەكەن؟
جان ۆالجان ءوزىن بۇل ۇيگە جولاتپاۋعا بەت العان جوق پا ەكەن بۇلار دەپ تە ويلادى.
ەرتەڭىنە تومەنگى قاباتتاعى زالعا باس سۇققاندا ول ءدىر ەتە قالدى. مامىقتاقتار ءىزىم-عايىم. بولمەدە ءتىپتى ورىندىق تا جوق.
— مىنە، قالاي! — دەپ شىڭعىرىپ جىبەردى كىرە بەرە كوزەتتا. — مامىقتاقتار جوق قوي، قايدا كەتكەن ولار؟
— ەندى ولار قايتىپ بولمايدى، — دەدى جان ۆالجان.
— ال بۇل بارىپ تۇرعان شەكتەن شىعۋ.
— باسككە ولاردى الىپ تاستا دەپ تاپسىرعان مىنا مەن، - دەپ مىڭگىرلەدى جان ۆالجان.
— ال نەگە ولاي؟
— بۇگىن مەن بار-جوعى بىرەر ءمينوت قانا بولامىن.
— از ۋاقىتقا كەلۋ تۇرەگەپ تۇرۋ دەگەن ءسوز ەمەس.
— باسككە مامىقتاقتار قوناقجاي ءۇشىن قاجەت بوپ قاپتى.
— نە ءۇشىن؟
— زايىرى، كەشكە قوناق كۇتەتىن شىعارسىزدار.
— ءبىز ەشكىمدى كۇتىپ وتىرعان جوقپىز.
جان ۆالجان ءبىر ءسوز دە ايتا الماي قالدى.
كوزەتتا يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى.
— مامىقتاقتاردى شىعارتىپ تاستاۋ دەگەن نە؟ وتكەن جولى وتتى ءسوندىرتتىڭىز. ءسىز ءوزى قىزىق بوپ باراسىز عوي.
— قوش بولىڭىز! — دەپ كۇبىر ەتتى جان ۆالجان.
ول "قوش بول، كوزەتتا!" دەي المادى، "قوش بولىڭىز، حانىم!" دەۋگە دە اۋزى بارمادى.
ەڭسەسى ءتۇسىپ تۇنجىراپ شىقتى ول
وسى جولى ءبارىن دە ءتۇسىندى.
كەلەسى كۇنى ول كەلگەن جوق. كوزەتتا ونى تەك كەشكىسىن عانا ەسىنە الدى.
— بۇل نە؟ — دەدى ول. — جان مىرزا بۇگىن كەلگەن جوق پا؟
ونىڭ جۇرەگى سىزدادى، ءبىراق بۇل ساتتىك قانا بولدى، ويتكەنى ماريۋس ونى سۇيىسىمەن كومىپ-كومىپ تاستادى. جان ۆالجان ەرتەڭىنە دە كەلگەن جوق.
كوزەتتا وعان ءمان بەرمەدى، كەشتى ادەتتەگىدەي وتكىزدى، جاقسى ۇيىقتادى، تەك ونى ويانعان سوڭ عانا ەسىنە الدى. ول سونداي باقىتتى بولاتىن. تۇرىسىمەن نيكولەتتانى اۋىرىپ قالعان جوق پا ەكەن، الدىڭعى كۇندەرى نەگە كەلمەگەنىن ءبىلىپ قايت دەپ جان مىرزاعا جىبەردى. نيكولەتتا جان مىرزانىڭ جاۋابىن الىپ تا كەلدى. ول اۋىرماپتى. جاي عانا شارۋاسى كوپ بولىپ قولى تيمەپتى. مۇمكىندىك تۋسا-اق ۇزاماي كەلمەكشى. ايتقانداي، ول شاعىن ءبىر ساياحات جاساپ قايتپاقشى كورىنەدى. پونمەرسي حانىم ونىڭ اۋىق-اۋىق ءبىر جاققا بارىپ-قايتىپ جۇرەتىنىن ءبىلۋى كەرەك. وعان الاڭداماي-اق قويسىن. ونى ويلاماسىن دا.
جان مىرزاعا كەلگەندە نيكولەتتا وعان ءوز حانىمىنىڭ سالەمىن سوزبە-سوز جەتكىزىپ: "حانىم جان مىرزانىڭ الدىڭعى كۇنى نەگە كەلمەگەنىن ءبىلىپ كەل دەپ جىبەردى"، — دەدى. "مەن ەكى كۇن قاتارىنان كەلگەن جوقپىن عوي" دەپ تۇزەتتى ونىڭ ءسوزىن جان ۆالجان.
نيكولەتتانىڭ ول قۇلاعىنان اعىپ كەتىپ، كوزەتتاعا ەشتەڭە ايتقان جوق.
ءتورتىنشى تاراۋ
بەرى تارتۋ جانە كەرى سەرپۋ
1833 جىلعى كوكتەمنىڭ اياعىندا جانە جازدىڭ باسىندا مارس ورامىنىڭ سيرەك وتكەن-كەتكەندەرى، دۇكەنشىلەر مەن قاقپاعا سۇيەنگەن اشىقاۋىزدار تاپ-تازا قارا كيىم كيگەن ءبىر شالدى ءبىر ۋاقىتتا بايقاپ ءجۇردى؛ ول ىمىرت ۇيىرىلە قارۋلى ادام كوشەسىنەن سەنت-كرۋا-دە-لا-برەتونري جاعىنا شىعادى دا، اق مانتيالار كوشەسىن وراي ءوتىپ، قاسيەتتى ەكاتەرينا القابىن كەسىپ، ەشارپ كوشەسىنە شىعىپ، سولعا قاراي سەن-لۋي كوشەسىنە بۇرىلادى.
وسى ارادا ول ادىمىن باياۋلاتىپ، ءىلبي باسىپ، ەشتەڭە ەستىمەي، ەشتەڭە كورمەي موينىن سوزىپ وزىنە جول كورسەتەر جارىق جۇلدىز بولىپ كورىنەتىن ءبىر نۇكتەگە قادالا قارايدى، بۇرىلىستان كەيىنىرەك تۇرعان ءتاڭىردىڭ ءلاززات بيكەلەرى كوشەسى. ول سول بۇرىشقا جاقىنداعاندا جانارىنا دا جان ءبىتىپ، كوزى ۋىتتانىپ، قۋانىشتىڭ ىشكى ساۋلەسى سىرتقا تەۋىپ، ءجۇزى جادىراپ، جايراڭداپ، ەرىندەرى بىردەڭە ايتقانداي كۇبىرلەپ، قيمىلعا كەلىپ، قينالا جىميىپ، سول جىميۋىمەن ءىلبىپ العا جىلجيدى. ول ءباز-بىر ماقساتقا ۇمتىلىپ، سوعان جەتۋ ءساتى جاقىنداۋىنان قورقاتىن سياقتى. ءوزىن ءبىر عالاماتىمەن تارتىپ كوشەگە بىرنەشە ءۇي قالعاندا ونىڭ ادىمى باياۋلايتىنى سونشاما، ول جۇرگەندەي ەمەس، تۇرعانداي بولىپ كورىنەدى.
شايقالاقتاعان باسى مەن قادالعان جانارى ءپوليۋستى ىزدەگەن قۇبىلانامانىڭ ءتىلى سياقتى. قانشا باياۋلاپ، ماقساتقا جاقىنداۋىن سوزعانىمەن ول وعان امالسىز جەتىپ، ءتاڭىردىڭ ءلاززات بيكەلەرى كوشەسىنە توقتاپ، تۇلا بويى دىرىلدەپ، تۇسىنىكسىز ءبىر يمەنشەكتىكپەن باسىن سوڭعى ءۇيدىڭ بۇرىشىنان قىلتيتىپ، كوشەگە كوز سالادى، ونىڭ قاسىرەتتى جانارىندا قول جەتپەيتىن الدەنەگە ساعىنىش، جوعالعان جۇماققا دەگەن وكىنىش بار سياقتى. وسى كەزدە بوتالاعان كوزىنىڭ يەگىندەگى مونشاقتاي جاستار بەتىمەن سىرعىپ، ەرنىنىڭ ەزۋىنە كەپ جيىلدى. شال ونىڭ كەرمەك ءدامىن سەزدى. تاس بوپ قاتقانداي تىرپ ەتپەي بىرنەشە ءمينوت تۇردى، سوسىن كەلگەن جولىمەن ۇيىنە قاراي كەرى قايتتى، ۇزاعان سايىن كوزى تۇنجىراپ، جانارى ءسونىپ بارا جاتقانداي.
بىرتە-بىرتە قاريا ءتاڭىردىڭ ءلاززات بيكەلەرى كوشەسىنىڭ بۇرىشىنا دەيىن بارۋدى توقتاتىپ، ورتا جولدا سەن-لۋي كوشەسىنە ايالدايتىن بولدى. بىردە ءتىپتى قاسيەتتى ەكاتەرينا كوشەسىنىڭ بۇرىشىندا توقتاپ، الىستان ءتاڭىردىڭ ءلاززات بيكەلەرى كوشەسىنە كوز سالدى. سوسىن بىردەڭەدەن باس تارتقانداي باسىن شايقاپ كەرى بۇرىلدى.
ۇزاماي ول سەن-لۋي كوشەسىنە دەيىن بارۋدى دا دوعاردى. تاس توسەلگەن كوشەنىڭ بۇرىلىسىنا دەيىن عانا جەتىپ، باسىن شايقاپ قايتىپ كەتەتىن بولدى، ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ءۇش جالاۋ كوشەسىنەن ءارى اسىپ، سوسىن اق مانتيالار كوشەسىنىڭ شەگىنەن شىقپاي قالدى. ول بۇرالعان ساعاتتىڭ ماياتنيگى سياقتى، بۇرانداسى ازايا كەلە اقىرىنداپ، تاۋسىلعان سوڭ ءبىر-اق توقتادى.
قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى ۇيدەن سول ساعاتتا شىعىپ، سول جولمەن ءجۇرىپ، اياعىنا دەيىن جەتپەي، ونىسىن ءوزى دە سەزبەي ساپارىن بارعان سايىن قىسقارتا بەردى. ونىڭ جۇزىنەن "نە ءۇشىن؟" دەگەن ءبىر عانا وي بىلىنەدى. جانارى ءسونىپ، ۇشقىن اتپايتىن بولدى. كوز جاسى سارقىلعان، شۇڭىرەيىپ ىشكە ءتۇسىپ كەتكەن كوزى قۇرعاق. شالدىڭ باسى ءالى دە العا سوزىلىپ، يەگى دىرىلدەيدى، ونىڭ ارىق، قاتپارلانعان موينىنا قاراۋدىڭ ءوزى ايانىشتى. كەيدە جاۋىندى كۇنى ول قولشاتىر الىپ شىعادى، ءبىراق ونى اشپايدى.
وسەكشىلەر: "وسىنىڭ ءوزى ەسىنەن اداسقان جوق پا ەكەن؟" دەسەدى. بالالار ونىڭ سوڭىنان شۋلاسا جۇگىرىپ، مازاق قىلادى.
توعىزىنشى كىتاپ
تاس قاراڭعى تۇنەك، كوز قارىقتىرار شاپاق
ءبىرىنشى تاراۋ
باقىتسىزعا قايىرىمدى، باقىتتىعا مەيىرىمدى بولىڭدار
باقىتتى بولۋ قانداي قورقىنىشتى! ادامنىڭ باقىتقا قولى جەتىسىمەن توقتاي قالاتىنى نەلىكتەن! سوسىن جانە باسقا ەشتەڭە تىلەمەيتىنىنە سەنىمدى بولاتىنى تاعى بار. ءومىردىڭ وسىناۋ جالعان ماقساتى — باقىتقا قول جەتكەن سوڭ، شىنايى مۇراتى — پارىزىن ۇمىتىپ كەتەتىنى قالاي!
الايدا ەسكەرتە كەتەيىك، ءماريۋستى بۇلاي كىنالاۋ ادىلدىك بولماس ەدى.
الدىندا ايتتىق قوي، نەكەگە تۇرعانعا دەيىن ماريۋس فوشليەۆان مىرزاعا سۇراق قويعان جوق، ۇيلەنگەننەن كەيىن سۇراۋعا باتىلى بارماي جۇرەكسىندى. ول ءوزىنىڭ اڭداۋسىزدا بايقاماي بەرىپ قالعان ۋادەسىنە وكىندى. ءبىراق بەكەر كونىپ قالعانىن ول وزىنە سان مارتە كىنا عىپ تاقتى. سوندىقتان دا ول بىرتىندەپ جان ۆالجاندى ۇيدەن اۋلاقتاتۋعا، مۇمكىندىگىنە قاراي ونىڭ بەينەسىن كوزەتتانىڭ جادىنان وشىرۋگە تىرىستى. شالدى كورۋدى توقتاتسا، ول تۋرالى ويلاۋدى ۇمىتادى دەگەن سەنىممەن ماريۋس قاشاندا جان ۆالجان مەن كوزەتتانىڭ اراسىنا قىستىرىلۋعا ۇمتىلدى. بۇل ەندى ونىڭ جادىنان جويىلۋىنان گورى ماڭگى جابىلىپ قالۋى سياقتى. ماريۋس قاجەتتى دە ادىلەتتى دەپ ساناعانىن جاسادى. ارتىق قاتالدىققا دا بارماي، وسالدىق تا جاساماي جان ۆالجاندى الاستاۋ كەرەك دەپ ويلادى، وعان ونىڭ ەلەۋلى سەبەپتەرى دە بار، ونىڭ ءبىرازىن وقىرمان بىلەدى، ال ودان باسقالارىن كەيىنىرەك بىلەر. ءبىر سوت پروسەسىن جۇرگىزە وتىرىپ ول لافيت ءۇيىنىڭ ءبىر قارت قىزمەتشىسىمەن كەزدەيسوق كەزدەسىپ قالدى دا، ودان ىزدەمەگەن كەيبىر قۇپيا ماعلۇماتتار الدى. شىن مانىندە ول ونى ساقتاۋعا ءسوز بەرگەن قۇپيانى قۇرمەتتەگەنى ءۇشىن، سونداي-اق جان ۆالجاننىڭ ءقاۋىپتى جاعدايىنا اياۋشىلىق جاساعانى ءۇشىن تولىقتىرعان جوق. قازىرگى كەزدە ول وتە-موتە ماڭىزدى مىندەتتى ورىنداۋ كەرەك دەپ سانايدى، اتاپ ايتقاندا، التى ءجۇز مىڭ فرانكتى مۇمكىن بولعان ساقتىقپەن ىزدەستىرىپ جۇرگەن بەلگىسىز يەسىنە قايتارۋ قاجەت. وعان دەيىن بۇل اقشانى قوزعاۋعا بولمايدى.
كوزەتتا بۇل ەكى قۇپيانىڭ ەكەۋىنەن دە حابارسىز. ءبىراق ونى كىنالاۋ قاتىگەزدىك بولار ەدى.
ماريۋس ەكەۋىنىڭ اراسىندا قۋاتتى ماگنيت توعى بار، سول كوزەتتانى ەرىكسىز، تىپتەن ويسىز كۇيەۋى نە تىلەسە، سونى جاساۋعا ءماجبۇر ەتەدى. "جان مىرزاعا" قاتىستى دا ءماريۋستىڭ ىرقىن اڭعارىپ، سونىڭ ەركىنە باعىندى. ەرى كوزەتتاعا ەشتەڭە ايتپاۋعا ءتيىس: ول ونىڭ جاسىرىن پيعىلىنىڭ بۋالدىر، ءبىراق بايقالارلىق اسەرىن سەزدى، سوندا دا وعان كوزسىز كوندى. ونىڭ كوزسىز كورىنۋى ءماريۋستىڭ زايىبى جادىنان سىزىپ تاستاعاندى ەسكە الماۋىنان كورىنەدى. جانە بۇل وعان كوپ كۇشكە دە تۇسكەن جوق. ونىڭ ىرقىنسىز ءھام كىناسىنسىز جانى كۇيەۋىنىڭ جانىمەن استاسىپ، ءماريۋستىڭ ويشا ۇمىتتىرۋ پەردەسىمەن تۇمشالاعانىنىڭ ءبارى كوزەتتانىڭ جادىندا كومەسكى تارتتى.
كەيدە كوزەتتانىڭ جان ۆالجان جونىندە ءسوز قوزعاپ، ونىڭ كەلمەي قويعانىنا تاڭدانعانى كەزدەستى. "مەنىڭ ويىمشا، ول ءقازىر پاريجدە جوق، — دەپ جۇباتتى ونى ماريۋس. — ءبىر جاققا بارىپ قايتۋىم قاجەت دەپ ونىڭ ءوزى ايتقان جوق پا ەدى. ءبىراق ونشا ۇزاق ەمەس دەگەن". "ول راس، — دەپ ويلادى كوزەتتا. — ونىڭ قاشاندا كەنەتتەن جوعالىپ كەتەتىن ادەتى بولاتىن". ەكى-ۇش مارتە ول نيكولەتتانى جان ۆالجاننىڭ ساپاردان ورالعان، ورالماعانىن ءبىلىپ كەل دەپ، قارۋلى ادام كوشەسىنە جىبەردى. جان ۆالجان ءالى ورالعان جوق دەپ جاۋاپ بەرۋىن ءوتىندى.
كوزەتتا سوعان جۇباندى، ويتكەنى ونىڭ بۇل دۇنيەدە ونسىز تاڭى اتىپ، كۇنى باتپايتىن جالعىز-اق ادامى ماريۋس بولاتىن. وعان قوسا ايتا كەتەرلىگى — ماريۋس پەن كوزەتتانىڭ ءوزى ءبىراز ۋاقىت مۇندا بولعان جوق. ولار ۆەرنونعا بارىپ قايتتى. ماريۋس كوزەتتانى اكەسىنىڭ زيراتىنا الىپ باردى.
از-ازداپ ول كوزەتتانىڭ ويىن جان ۆالجاننان اۋلاقتاتتى. جانە كوزەتتا وعان قارسىلىق تا جاسامادى.
اقىر اياعىندا، بالالاردىڭ جاقسىلىقتى بىلمەۋى دەپ اتالاتىن جايت كىنالاۋعا لايىق دەپ ويلاۋ ۇدايى دۇرىس بولا بەرمەيدى. بۇل جالپى تابيعاتتىڭ قايىرىمسىزدىعى. باسقا جەردە ايتقانىمىزداي، تابيعات "العا قارايدى". ول جاندى زاتتاردى كەلۋشى جانە كەتۋشى دەپ ەكىگە بولەدى. كەتۋشىلەردىڭ بەتى تۇنەككە قارايدى دا، جاڭادان كەلۋشىلەر جارىققا شومىلادى. وسىدان كەلىپ قارتتار ءۇشىن قاتەرلى، جاستار ءۇشىن تابيعي جاتىرقاپ جاتسىنۋ باستالادى. بۇل جاتسىنۋ اۋەلى بىلىنبەي، بارلىق ءوسۋ سياقتى باياۋ ۇدەيدى. بۇتاقتار اعاشتان بولىنبەي-اق الىستاي بەرمەي مە! بۇل ونىڭ كىناسى ەمەس. جاستىق قۋانىش، مەرەكە، جالىنداعان وت، ماحاببات بار جاققا اسىعادى. قارتتىق ءومىردىڭ اقىرىنا بەتتەيدى. ولار ءبىرىن ءبىرى كوزدەن تاسا قىلمايدى، ءبىراق بۇرىنعىداي ايقاسار قۇشاق جوق. جاستار نەمقۇرايدىلىقپەن ومىرگە كىرسە، قارتتار نەمقۇرايدىلىقپەن قابىرگە كىرەدى. ەندەشە بەيشارا بالالاردى كىنالامايىق.
ەكىنشى تاراۋ
مايى تاۋسىلعان شىراعداننىڭ
سوڭعى ۇشقىنى
بىردە جان ۆالجان باسپالداقتان ءتۇسىپ، كوشەمەن بىرنەشە قادام جەر ءجۇرىپ، ماۋسىمنىڭ 5-نەن 6-سىنا قاراعان ءتۇنى ويعا باتىپ وتىرعان جەرىنەن گاۆروش كورگەن تاستۇعىرعا وتىردى دا، قايتا تۇردى دا، وزىنە كوتەرىلدى. بۇل ماياتنيكتىڭ سوڭعى تەربەلىسى ەدى. كەلەسى كۇنى ول توسەگىنەن تۇرمادى.
ونىڭ ەرتەڭگىلىك بولىمسىز اسىن ازىرلەپ جۇرگەن قاقپاشى ايەل مايعا قۋىرىلعان كاپۋستا مەن بىرنەشە كارتوپتى اكەلىپ، ونىڭ قىش تارەلكەسىنە ءۇڭىلدى دە:
— كوكەم-اۋ، ءسىز كەشە ەشتەڭە ىشپەپسىز عوي، — دەدى.
— مەن ءىشتىم، — دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى جان ۆالجان.
— تارەلكەڭىز سول تولعان قالپى تۇر عوي!
— سۋ قۇيعان كۇرىشكەنى قاراڭىز. ول بوس.
— دەمەك، سۋ ىشكەنسىز دە، اس ىشپەگەنسىز.
— ەگەر مەنىڭ تەك قانا سۋ ىشكىم كەلسە نە ىستەۋىم كەرەك؟ — دەدى جان ۆالجان.
— مۇنىڭ اتى — شولدەۋ، ەگەر شولدەي تۇرىپ تاماق ىشكىڭىز كەلمەسە، ونى بەزگەك دەپ اتايدى.
— مەن ەرتەڭ ىشەمىن.
— ال، بالكىم ترويسا كۇنى ىشەتىن بولارسىز؟ نەلىكتەن ءدال بۇگىن ىشپەيسىز؟ "مەن ەرتەڭ ىشەمىن" دەيدى تاعى. مەنىڭ پىسىرگەنىمدى ىشپەي كور وسىدان! سونداي ءدامدى كەسپە!
جان ۆالجان كەمپىردى قولىنان ۇستاپ، ەركەلەتكەندەي:
— ءىشىپ كورەم دەپ ۋادە ەتەمىن، — دەدى.
— مەن سىزگە وكپەلىمىن، — دەدى قاقپاشى.
وسى ءبىر قايىرىمدى ايەلدەن باسقا جان ۆالجان بۇل ماڭنان ءتىرى جان كورگەن جوق. پاريجدە ەشكىم جۇرمەيتىن كوشەلەر، ەشكىم تۇرمايتىن ۇيلەر بار. وسىنداي كوشەلەردىڭ بىرىندە، وسىنداي ۇيلەردىڭ بىرىندە جان ۆالجان تۇرادى.
ۇيدەن شىعىپ جۇرگەن كەزىندە ول جەز بۇيىمدارمەن ساۋدا جاسايتىن ساۋداگەردەن عايسا پايعامباردىڭ كىرەسكە كەرىلگەن بەينەسىن العان ەدى، سونى شەگە قاعىپ، كەرەۋەتىنىڭ قارسىسىنا ءىلىپ قويدى. قارسى الدىنان كورۋ قاشاندا قۋانىش سىيلايتىن كىرەس وسى!
ءبىر اپتا ءوتتى، ال جان ۆالجان توسەگىنەن تۇرىپ بولمەدە ءبىر ادىم دا جۇرگەن جوق. ءالى كۇنگە دەيىن توسەكتە جاتىر.
— جوعارىداعى شال قايتىپ تۇرماي قويدى، ەشتەڭە ىشپەيدى، ۇزاققا بارا قويماس، — دەدى قاقپاشى ايەل كۇيەۋىنە. — راس، وندا ءبىر كۇيىنىش بار. مەنىڭ باسىمنان كەتپەيتىنى — ونىڭ قىزى تۇرمىسقا ءساتسىز شىقتى ما دەگەن كۇدىك.
قاقپاشى ءوزىنىڭ ەركەك رەتىندەگى ارتىقشىلىعىن تولىق سەزىنە وتىرىپ:
— باي ەكەنى راس بولسا، دارىگەر شاقىرسىن. كەدەي بولسا ءبىر ءسارى، وزدىگىمنەن جازىلامىن دەپ جاتا بەرەتىن. ەگەر دارىگەر شاقىرتپاسا، ءوز وبالى وزىنە، ولەدى.
— ەگەر شاقىرسا شە؟
— وندا دا ولەدى، — دەدى كۇيەۋى.
قاقپاشى ايەل توت شالعان پىشاعىمەن تاس پليتالاردىڭ اراسىنا وسكەن شوپتەردى قىرقۋعا كىرىستى، بۇل پليتالاردى ول "مەنىڭ تابانجولىم" دەپ اتايدى.
— قانداي وكىنىش! سوندايلىق جاقسى شال ەدى! بالاپان سياقتى اپپاق، — دەپ مىڭگىرلەدى ول ءشوپتى جۇلا ءجۇرىپ.
كوشەنىڭ شەتىنەن ول وسى ورامنىڭ ادامدارىن ەمدەپ جۇرگەن دارىگەردى كوردى دە، جوعارىداعى اۋرۋعا كوتەرىلۋىن وتىنۋگە بەل بايلادى.
— ول ءۇشىنشى قاباتتا، — دەدى ول. — بىردەن وزىنە كىرۋىڭىزگە بولادى. كىلت ەسىكتىڭ اۋزىندا. قاريا توسەكتەن تۇرمايدى.
دارىگەر جان ۆالجانعا كىرىپ، ونىمەن اڭگىمەلەستى.
ول تومەنگە تۇسكەندە قاقپاشى ايەل ونى سۇراقتىڭ استىنا الدى:
— ال قالاي، دوكتور؟
— ءسىزدىڭ شالدىڭ ءحالى وتە ناشار.
— اۋرۋى نە ەكەن، ءوزى؟
— وندا اۋرۋدىڭ ءبارى دە بار، ءبىرى دە جوق. بىلاي الىپ قاراعاندا ول ەڭ قىمبات جانىنان ايىرىلعان. ونىڭ اۋرۋى دا، اجالى دا سودان.
— ول ءوزى نە ايتتى؟
— ول ءوزىن جاقسى سەزىنەمىن دەدى.
— ءسىز تاعى كەلەسىز بە، دوكتور؟
— كەلەمىن، — دەدى دوكتور، — الايدا وعان مەنىڭ كەلگەنىمنەن پايدا جوق، مەنىڭ ورنىما ءوزى ىزدەپ جاتقان باسقا بىرەۋدىڭ كەلگەنى الدەقايدا جاقسى بولار ەدى دەپ ويلايمىن.
ءۇشىنشى تاراۋ
فوشليەۆاننىڭ ارباسىن كوتەرگەن كىسىگە قالام تىم اۋىر سياقتى
بىردە كەشكىسىن جان ۆالجان شىنتاعىنا سۇيەنىپ تۇرەگەپ وتىرۋدىڭ ءوزى قيىنداپ قالعانىن سەزدى؛ تامىرىن ۇستاپ كورسە، سوعىسى تىم سىلبىر، تىنىسى بىركەلكى ەمەس، ۇزدىك-سوزدىق؛ ءوزىنىڭ بۇرىنعى قاي كەزدەگىدەن دە السىزدىگىن بايقادى. بىردەڭەگە قاتتى مازاسىزدانعان ول كەرەۋەتتەن اياعىن ارەڭ ءتۇسىردى. ول ۇستىنە ەسكى جۇمىس كيىمىن ىلە سالدى. ۇيدەن قايتىپ شىقپاعالى ول باسقالاردان وسى كيىمىن ارتىق كورىپ الدى. توقتاپ-توقتاپ ارەڭ كيىندى، قولىن كۇرتەنىڭ جەڭىنە سۇعۋدىڭ ءوزى كۇش بولدى، قينالعانىنان ماڭدايىنان شىپ-شىپ تەر شىقتى.
جان ۆالجان جالعىز قالعاننان بەرى كەرەۋەتىن اۋىز ۇيگە قويدى، ونداعى ويى قاڭىراپ بوس تۇرعان بولمەلەردى كورە بەرمەۋ.
ول قوبديشانى اشىپ، كوزەتتانىڭ بالالىق جاساۋلارىن شىعاردى.
ولاردى توسەكتىڭ ۇستىنە جايدى.
تورپەشتە ادەتتەگى ورنىندا ەپيسكوپتىڭ شىراعداندارى تۇردى. جاشىكتەن ەكى بالاۋىز شىراق الىپ، ولاردى شىراعدانعا قويدى ول. ءالى جاز، كۇن جارىق بولعانىنا قاراماستان ولاردى تاعى دا جاعىپ قويدى. تاپا-تال تۇستە جاعىلعان شىراقتى ارا-تۇرا ولىك شىققان ۇيلەردەن عانا كورۋگە بولادى.
بولمەدە قوزعالىپ ءجۇرىپ باسقان ءاربىر قادامى ونىڭ كۇشىن الىپ، قالجىراعاننان تىنىعۋى قاجەت بولدى. بۇل كۇشىن كوپ جۇمساعاننان كەيىنگى قالپىنا كەلە قالاتىن جاي شارشاۋ ەمەس، ول ءازىر قوزعالۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن سوڭعى قۋات ەدى، ءومىردىڭ ءوشىپ بارا جاتقانىنىڭ بەلگىسى، اقتىق كۇش-جىگەردىڭ تامشىسى بولاتىن.
ول سىلق ەتىپ ارەڭ وتىرعان ورىندىق ءوزى ءۇشىن قاتەرلى، ال ماريۋس ءۇشىن قۇتتى اينانىڭ الدىندا تۇراتىن، وسى ارادا ول كوزەتتانىڭ زەركىتابىندا جازىلعان حاتتىڭ تەرىس تۇسكەن كوشىرمەسىن وقىعان ەدى. ايناعا قاراپ ول ءوزىن تانىماي قالدى. ءقازىر سەكسەندەگى شال، ماريۋس ۇيلەنگەنگە دەيىن وعان ەلۋ جاستى جۇرت ارەڭ بەرەتىن، ءبىر جىل ونى وتىز جاسقا قارتايتىپ جىبەردى. ماڭدايداعى ءاجىم ەندى كارىلىكتىڭ بەلگىسى ەمەس، اجالدىڭ قۇپيا باسقان ءمورى بولاتىن. ونىڭ تەرەڭدەي تۇسكەن ءاربىر سىزىعىندا تىرناق ءىزى بار. ونىڭ جاعى سۋالىپ، بەتى سالبىراپ، تەرىسى جەر رەڭكىنە ەنىپ، ەكى ەزۋى ءتۇسىپ كەتتى، كادىمگى ەجەلگى تابىتتاردا ويىپ جاسايتىن بەت پەردەگە ۇقسادى دا قالدى.
ول تيتىقتاۋدىڭ ەڭ سوڭعى ساتىسىنا جەتتى، مۇندايدا قايعى-مۇڭ شىعار جول ىزدەمەي كەۋدەدە قاتىپ قالادى دا، جۇرەككە شەمەن بولىپ تورىعۋ قالادى.
وسى ارادا ول ەسىنەن تانىپ قالدى. وزىنە ءوزى كەلگەندە ول قاتتى شولدەگەنىن سەزدى. قۇمىرانى كوتەرۋگە ءالى كەلمەي، ونى اۋزىنا ەڭكەيتىپ، تاڭدايىن ءجىبىتتى.
ءتۇن بولدى. تورپەشتىڭ الدىنا ۇستەل مەن مامىقتاقتى ارەڭ جىلجىتىپ، ۇستەلدىڭ ۇستىنە سياساۋىت پەن قالام جانە قاعاز قويدى.
سوسىن ەندى كوتەرىلە المايتىنىن ءبىلىپ، مامىقتاقتان قوزعالماي، توسەگىنە بۇرىلىپ، قارا كويلەككە، ءوزىنىڭ باسقا دا قىمبات قازىناسىنا قارادى.
ول وسىلاي ساعاتتار قىزىقتاپ وتىراتىن، ال ونىسى وزىنە ءبىر ءمينوت قۇرلى كورىنبەيتىن، كەنەت ول قالتىراپ كەتتى، دەنەسىن سۋىق ۇستاعانىن سەزدى؛ ەپيسكوپ شىراعدانى جانىپ تۇرعان ۇستەلدى شىنتاقتاپ قولىنا قالام الدى.
قالام، سيانى كوپتەن بەرى ەشكىم پايدالانعان جوق ەدى، قالامنىڭ ۇشى مايىسىپ، سيا تاۋسىلىپ قالىپتى؛ ول تۇرۋعا ءماجبۇر بولدى، سياساۋىتقا بىرنەشە تامشى سۋ قۇيدى، سونىڭ وزىندە بىرنەشە دۇركىن وتىرىپ، دەمالىپ الدى. قالامنىڭ ەكىنشى جاعىمەن جازۋعا تۋرا كەلدى، اۋىق-اۋىق ماڭدايىنىڭ تەرىن ءسۇرتىپ وتىردى.
قولى قالتىراپ، بىرنەشە جولدى بوگەلىپ-بوگەلىپ ارەڭ جازدى. ونىڭ مازمۇنى مىنانداي:
"كوزەتتا! ساعان باتامدى بەرەيىن! بارلىعىن دا ەندى تۇسىندىرەيىن. سەنىڭ كۇيەۋىڭ مەنىڭ كەتۋىم كەرەك ەكەنىن ءسوزسىز-اق سەزدىرىپ، دۇرىس جاسادى. ول عالامات ادام. ونى مەن ولگەن سوڭ دا ءسۇي. پونمەرسي مىرزا! مەنىڭ سۇيىكتى پەرزەنتىمدى ءسۇي! كوزەتتا! وسى ارادان مىناۋ حاتتى تاۋىپ الار، مەنىڭ ساعان ايتايىن دەگەنىم مىناۋ، سەن بارلىق ساندى بىلەسىڭ، ەگەر ولاردى ەسكە تۇسىرۋگە مەنىڭ شامام جەتسە؛ دۇرىستاپ تىڭدا، اناۋ اقشالار شىنىندا دا سەنىكى. ماسەلە مىنە مىنادا: اق گاگاتتى نورۆەگيادان، قارا گاگاتتى انگليادان، قارا شىنى تۇتىكتى گەرمانيادان الىپ كەلەدى. گاگات جەڭىل، باعالى ءارى قىمبات ءتۇرلى-تۇستى اشەكەيلەر جاساۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن كومىردىڭ ءبىر ءتۇرى. گەرمانياداعىداي فرانسيادا دا جاساندى گاگاتتى وڭاي جاساۋعا بولادى. ول ءۇشىن كىشكەنتاي ەكى كۆادرات ديۋيم ءتوس پەن بالاۋىزدى بالقىتاتىن سپيرت شامى كەرەك. باياعىدا بالاۋىز قارا ماي مەن كۇيەدەن جاسالىپ، ءبىر فۋنتىنىڭ باعاسى ءتورت فرانك بولعان. مەن شايىر مەن سكيپيداردان ونىڭ جاڭا قۇرامىن ويلاپ تاپتىم. ول بۇرىنعىدان الدەقايدا جاقسى ءارى وتىز سۋ عانا تۇرادى. سىرعا قىزعىلت كوك اينەكتەن جاسالادى، ونى وسى بالاۋىزبەن نازىك قارا مەتالل جيەكشەگە بەكىتەدى. مەتالل اشەكەيلەر ءۇشىن شىنى قىزىل كۇلگىن ءتۇستى بولۋى كەرەك، ال التىنعا قاراسى جاراسادى. يسپانيا ونى قىزىعا، قۇمارتا ساتىپ الادى. وندا گاگاتتى جاقسى كورەدى ەكەن..."
وسى ارادا ول توقتاپ قالدى، قولىنان قالامى ءتۇسىپ كەتتى، وكىنىشكە تولى ءبىر وكسىك بولمىسىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن ەڭىرەپ جىلاۋ بولىپ شىقتى. قاتتى تورىققان بەيباق باسىن قىسا ۇستاپ وتىرىپ قالدى.
"و! — دەپ ول ويشا ايقايلاپ جىبەردى (بۇل تەك ءتاڭىرىنىڭ ءوزى عانا ەستيتىن شاعىم ەدى). — ءبارى دە ءبىتتى. مەن ونى قايتىپ كورە المايمىن. ول مەنىڭ ءومىرىمدى ءبىر ءسات جادىراتقان جىميۋ عانا. مەن كوزەتتانى ءتىپتى اقتىق رەت تە كورمەي، ماڭگى ءتۇننىڭ قويىنىنا كىرەمىن. شىركىن-اي، ءبىر ساتكە، قاس قاعىمعا ونىڭ داۋىسىن ەستىسەم عوي، كويلەگىنە قولىمدى تيگىزىپ، پەرىشتەنىڭ بەتىنە ءبىر قاراپ، ءوتىپ كەتسەم دە وكىنىش جوق. ءولۋ وڭاي، ءبىراق ونى كورمەي ءولۋ قانداي قورقىنىشتى. ول ماعان قاراپ جىميار ەدى. ونىسى كىمگە زيان كەلتىرمەك؟ ال، جوق، ءبارى دە ءبىتتى، ماڭگى ءبىتتى. مەن مۇلدەم جالعىزبىن. قۇدايىم-اي، قۇدايىم-اۋ، مەن ونى قايتىپ كورمەيمىن عوي!"
وسى كەزدە ەسىك قاعىلدى.
ءتورتىنشى تاراۋ
اعارتۋعا FAHA جاراعان ءبىر شەلەك لاي
ءدال سول كۇنى، انىعىراق ايتقاندا ءدال سول كەشتە ءباز-بىر سوت ءىسىن زەرتتەگەلى ماريۋس ۇستەل باسىنان تۇرعاندا باسك وعان ءبىر حات تاپسىرىپ:
— وسى حاتتى اكەلگەن مىرزا الدىڭعى بولمەدە كۇتىپ وتىر، — دەدى.
كوزەتتا بۇل كەزدە اتاسىمەن قولتىقتاسىپ باقتا سەرۋەندەپ جۇرگەن-دى.
حاتتىڭ دا ادام ءتارىزدى ۇسقىنسىز ءتۇرى بولۋى مۇمكىن. قاعازىنىڭ قالىڭدىعىنا، بۇكتەلۋىنىڭ وراشولاقتىعىنا قاراپ، كەيبىر حاتتاردى بىردەن-اق جاراتپاي قالاسىڭ. باسك اكەلگەن مىناۋ حات تۋرا سول تەكتەس ەدى.
ماريۋس ونى قولىنا الدى. تەمەكى ساسيدى ەكەن. جادىنى يىستەن ارتىق جانداندىراتىن ەشتەڭە جوق. ماريۋس تە بۇل ءيىستى بىردەن ەسىنە ءتۇسىردى. كونۆەرتكە جازىلعان مەكەن-جايعا قارادى دا، وقي باستادى: "بارون پونمەرسي مىرزاعا. مەنشىكتى ءۇي". تەمەكىنىڭ يىسىمەن بىرگە ول قولتاڭبانى دا ەسىنە ءتۇسىردى. تاڭدانىسقا جالت ەتكەن جاسىنداي بولجام ءتان دەپ ايتۋعا بولار ەدى. وسىنداي ءبىر بولجامعا ماريۋس بوي الدىردى.
زەردەنىڭ قۇپيا قولعاناتى ءيىس سەزۋ ونىڭ جاعىنان تۇتاس الەم اشتى. ارينە بۇل باياعى قاعاز، باياعى حات بۇكتەۋ مانەرى، سيانىڭ كوكشىل ءتۇسى، تانىس قولتاڭبا — مۇنىڭ ءبارى سول تەمەكىنى ەسكە ءتۇسىردى. ونىڭ كوز الدىنا جوندرەتتىڭ قاسقىر اپانى تۇرا قالدى.
سونىمەن، تاعدىردىڭ توتەن كىدىلىگى دەگەن وسى — سونداي ۇزاق ىزدەۋ سالعان ەكى ىزدەن كەلىپ بىرەۋ شىقتى. وسى جۋىق ماڭعا دەيىن قانشاما كۇش-جىگەر جۇمساپ ىزدەگەن، قارماعىنا ءوزى دە ءىلىنىپ قالا جازداعان، جوعالتىپ العان ءىزى قولعا ەندى ءوزى كەلىپ ءتۇستى.
كونۆەرتتى شىدامسىزدانا اشىپ، وقي جونەلدى:
"بارون مىرزا،
ەگەر قۇداي-تاعالا ماعان تالانت سىيلاسا، مەن بارون تەنار بولىپ، اكادەميانىڭ مۇشەسى بولىپ جۇرمەس پە ەدىم، ءبىراق مەن بارون ەمەسپىن. مەن ونىمەن تەك اتتاس قانامىن، سول بارون تۋرالى ەستەلىك ماعان ءسىزدىڭ مارتەبەلى نازارىڭىزدى اۋدارسا، باقىتتى بولار ەدىم. ماعان كورسەتكەن قىزمەتىڭىزگە قارىزدار بوپ قالمايمىن. مەنىڭ ءبىر ادامعا قاتىستى قۇپيا دەرەكتەرىم بار. ول ادامنىڭ وزىڭىزگە قاتىسى بار. سول قۇپيانى ءوزىڭىزدىڭ قۇزىرىڭىزعا تاپسىرىپ، جوعارى مارتەبەڭىزگە پايدالى بولۋدى مارحابات سانايمىن. ەشقانداي حاقىسى بولماسا دا سىزگە جۇعىسىپ جۇرگەن ول پەندەنى سىيلى وتباسىڭىزدان قۋىپ شىعۋعا جارايتىن قاراپايىم قۇرال بەرمەكپىن قولىڭىزعا، ال بارونەسسا حانىمنىڭ ءوز شىققان تەگى جاقسى، جوعارى توپتان شىققان. قاسيەتتىنىڭ قاسيەتتىسى ىزگىلىك دەگەن بۇدان بىلاي قىلمىسپەن قاتار تۇرا المايدى، بىرگە تۇرسا ول دا قۇريدى.
مەن الدا باروننىڭ ءامىرىن كۇتەمىن.
قۇرمەتپەن ".
حاتقا "تەنار" دەپ قول قويىلىپتى.
باسقاسىن بىلاي قويعاندا، بەيبەرەكەت مىلجىڭى مەن ءورىپ جۇرگەن ورفوگرافيالىق اقاۋى اشكەرەلەنۋىنە كومەكتەستى. اۆتورلىعى كۇمانسىز انىقتالدى. وعان ەندى كۇدىك جوق.
ماريۋس تەرەڭ تولقىدى. ونىڭ تاڭدانىسى قۋانىشپەن الماستى. ەندى وعان ىزدەۋ سالىپ جۇرگەن ەكىنشى ادامدى — ءوزىن كىمنىڭ قۇتقارىپ قالعانىن تابۋ كەرەك. ماريۋسكە بۇدان باسقانىڭ كەرەگى جوق.
ول جازۋ ۇستەلىنىڭ تارتپاسىن اشىپ، ودان بىرنەشە بانك بيلەتىن سۋىرىپ، قالتاسىنا سالدى دا، ۇستەلدى قايتا جاپتى. سوسىن قوڭىراۋ شالىپ ەدى، باسك ەسىك اشتى.
— كىرسىن دەڭىز، — دەدى ماريۋس.
— تەنار مىرزا، — دەپ بايان ەتتى باسك.
بولمەگە ءبىر كىسى كىردى.
ماريۋسكە تاعى دا كۇتپەگەن جاڭالىق تاپ بولدى: كىرگەن كىسى مۇلدەم تانىس ەمەس.
كىرگەن كىسى دە قارتاڭداۋ ەكەن، مۇرنى دوڭكيگەندەۋ، يەگى گالستۋككە كومىلىپ قالعان، جاسىل جىبەك كۇنقاعارىنىڭ استىندا جاسىل كوزىلدىرىك، ماندايىن الىپ تۇرعان تىكىرەيگەن شاشى اقسۇيەك اعىلشىن وتباسىلارىنىڭ ات ايداۋشىلارىنىڭ قولاڭىنا ۇقسايدى. ونىڭ ۇستىنە كونەتوز، ءبىراق مۇقيات تازا قارا كوستيۋم كيگەن، جيلەتىنىڭ قالتاسىنان شىعىپ تۇرعان سالپىنشاقتار ساعاتى بارىن بايقاتادى. قولىندا — كونەتوز قالپاعى. بۇكىرلەۋ مە قالاي، تاعزىم ەتىپ ەڭكەيگەندە ارقا تۇسى دومالاق، دوڭەس كورىنەدى.
الايدا كوزگە ايرىقشا تۇسكەنى كوستيۋمىنىڭ وزىنە تىم كەڭدىگى، تۇيمەلەرى تۇگەل سالىنىپ تارتىپتەگەنمەن دە، باسقانىڭ يىعىنان تۇسكەن كيىم تارىزدەنە بەردى. وسى ارادا ءبىر قىسقا قايىرىم شەگىنىس جاساۋعا تۋرا كەلىپ تۇر.
سول كەزدەرى پاريجدە، ارسەنال ماڭىنداعى بوترەلي كوشەسىندەگى كونە قارا ۇيدە ءبىر ۇسىناقتى جەبىرەي تۇرىپتى، ونىڭ اتى كەز كەلگەن مۇتتايىمگە ساليقالى ادامنىڭ كەيپىن بەرۋمەن شىققان؛ جاساندىلىقتىڭ ۇزاققا سوزىلمايتىنى بەلگىلى عوي، ونى وڭباعاننىڭ ءوزى دە ۇدايى ۇستاپ جۇرە المايدى. تونىن اينالدىرىپ اۋىستىرۋ وسىندا جۇرگىزىلىپ، ءبىر كۇنگە سوزىلادى، ءار كۇنى الاياق شەبەرگە وتىز سۋ پايدا تۇسىرەدى، ال ول ءتۇرىن وزگەرتۋشىگە لايىق كوستيۋم تاڭداپ، قازىرگى قوعامدا سىن تاعىلمايتىنداي دارەجەگە جەتكىزەدى. وعان جالعا كيىمىن بەرگەن ادام "ايىرباسشى" اتالادى، پاريج جۇلىكتەرى قويعان بۇل ات وعان ماڭگى جابىسىپ، ونىڭ ەسىمىن قايتىپ ەشكىم بىلمەيتىن بولادى. ونىڭ گاردەروبىنان كيىمنىڭ ءتۇر-تۇرى تابىلادى. جۇرتتى جارىلقاپ جۇرگەن ەسكى-قۇسقىنىڭ قاي تالعامعا دا ساي كەلەتىن نەشە اتاسى بار. ولار ءاp الۋان كاسىپتەردى، الەۋمەتتىك جاعدايلاردى بەينەلەيدى، قويمانىڭ ءاربىر شەگەسىندە ءاربىر ماماندىق يەسىنە ءتان كونەتوز كيىمدەر تۇرادى. ولاردىڭ اراسىندا قازىلاردىڭ قاپتالى، پوپتىڭ شاپانى، بانكيردىڭ بەشپەنتى، وتستاۆكاداعى اسكەريدىڭ ءمۋنديرى، جازۋشى نەمەسە ءىرى مەملەكەت قايراتكەرىنىڭ كوستيۋمى دە ۇشىراسادى. ەسكى-قۇسقى جيناۋشى بۇل موتتاكام ۇرى اعايىنداردىڭ كۇشىمەن پاريجدە وينالاتىن تاۋسىلماس درامانىڭ كوستيۋمەرى بولدى. شوقپىت كيگەن الاياق بۇل گاردەروبكا كىرىپ، وتىز سۋ تاستاسا، وينايتىن رولىنە سايكەس كوستيۋم كيىپ، تابالدىرىقتان باۋكەسپە ۇرى ەمەس، بەيبىت بۋرجۋا بوپ ءتۇسىپ جاتادى. ەرتەڭىنە ول كيىمدەر سول قالپىندا قايتىپ اكەلىنەدى؛ جالداپ ۇرى-قارىلارعا كامىل سەنەدى، سوندىقتان ونىڭ قويماسى ەشقاشان تونالمايدى دا تالانبايدى. بۇل كيىمدەردىڭ ءبىر عانا قولايسىزدىعى بار، ولاردىڭ ءبىرازى ارناپ تىگىلمەگەندىكتەن العان ادامىنا قونا بەرمەيدى. كەز كەلگەن پىسىقاي ورتا بويلىدان الاسا، نە بيىك بولسا ايىرباسشىنىڭ كوستيۋمىندە ءوزىن قولايسىز سەزىنەرى ءسوزسىز. ويتكەنى ول كيىمدەردى تەك ورتا بويلىلار ءۇشىن عانا جينايدى. ونشا تولىق ادامدارعا ولار جانە جارامايدى. زادى ول كيىمنىڭ ۇلگىسىن ارىق تا ەمەس، تولىق تا ەمەس، تاپال دا ەمەس، بيىك تە ەمەس ءبىر جۇگىرمەكتەن السا كەرەك. سوندىقتان جالداپتان كيىم الۋشىلار وعان بەيىمدەلەمىن دەپ اۋرەگە تۇسەدى. اسىرەسە باستان-اياق قارا كيىنەتىن مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ كەيپىنە كىرۋ قيىن، ونىڭ كيىمدەرى پيتتكە تىم ۇلكەن، كاستەلسيكالعا تىم تار بولۋى مۇمكىن. "مەملەكەت قايراتكەرىنىڭ" كوستيۋمى ايىرباسشىنىڭ كاتالوگىندا بىلايشا سيپاتتالادى، سونى كەلتىرىپ كورەلىك: "قارا شۇعا بەشپەنت، قارا شالبار، جىبەك جيلەت، ەتىك جانە ءىش كيىم". بۇيىرىندە كاتالوگتىڭ شەتىندە: "بۇرىنعى ەلشى" دەگەن جازۋ جانە مىنانداي ەسكەرتپە بار: "بولەك قاتىرعى قاعازدا مۇقيات تارالعان جاساندى شاش، جاسىل كوزىلدىرىك، اشەكەيلى سالپىنشاق جانە ماقتاعا ورالعان قۇس قاۋىرسىنىنان جاسالعان، ۇزىندىعى ەكى ديۋيم ەكى تۇتىك بار". وسىنىڭ ءبارى مەملەكەت ادامىنا، بۇرىنعى ەلشىگە ارنالعان. بۇل كوستيۋم، شىنىن ايتقاندا، شىقپا جانىم، شىقپامەن ارەڭ ءتۇر، تىگىستەرىنىڭ تۇسى اعارعان، ءبىر جەرىندە بولار-بولماس جىرتىعى بار، وڭىرىندەگى ءبىر تۇيمەسى ءتۇسىپ قالعان. ايتقانداي، سوڭعىدا تۇرعان ەشتەڭە جوق، مەملەكەت قايراتكەرىنىڭ قولى كوبىندە وڭىرىندە جۇرەدى دە، جەتپەيتىن تۇيمەنى بىلدىرمەي جىبەرەدى.
ەگەر ماريۋس ءپاريجدىڭ قۇپيا مەكەمەلەرىمەن تانىس بولسا، باسك ەرتىپ اكەلگەن كىسىنىڭ ۇستىندەگى "مەملەكەت قايراتكەرىنىڭ كيىمى" ايىرباسشىنىڭ قورداسىنان الىنعانىن بىردەن-اق بىلەر ەدى.
كۇتكەن ءۇمىتى الداعان ءماريۋستىڭ كەلگەن كىسىنى كورگەندەگى وكىنىشى ونى جاراتپاۋعا ۇلاستى. ول ەڭكەيىپ تاعزىم ەتىپ بولعانشا باستان-اياق شولىپ شىققان ماريۋس:
— سىزگە نە كەرەك؟ — دەپ سۇرادى سالقىن عانا.
الگى ادام قولتىراۋىننىڭ ەركەلەتە الداپ جىميعانىنداي قۇبىلعان ىلتيپاتپەن جاۋاپ قاتتى:
— مەنىڭ كۇنى وسى ۋاقىتقا دەيىن بارون مىرزانى جارىقتا كورمەگەنىم اقىلعا سىيمايتىن سياقتى. ءسىزدى بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن باگراتيون كنياگينيانىڭ ۇيىندە جانە فرانسيا پەرى دامبرە ۆيكونتتىڭ سالونىندا كورگەنىمە سەنىمدىمىن.
جالپى بىلمەيتىن ادامىڭدى بىلەمىن دەپ جىلمىڭداۋ — الاياقتاردىڭ تاڭداۋلى ءتاسىلى.
ماريۋس بۇل كىسىنىڭ ءسوزىن زەر سالا تىڭداپ، ماقامىن، ماشىعىن، قيمىلىن قاداعالاپ وتىردى. وكىنىشى ءورشي ءتۇستى، الدىنداعى ادامنىڭ ءۇنى بۇل كۇتكەندەي شالت، قاتال ەمەس، مىڭقىلداي شىعادى. ول مۇلدەم ەسىنەن جاڭىلىپ الدى.
— باگراتيون حانىممەن دە، دامبرە مىرزامەن دە تانىس ەمەسپىن، — دەدى ول. — ول ۇيلەردىڭ ەشقايسىندا بىردە-بىر رەت ءومىرى بولعانىم جوق.
جاۋاپ قاتال بولدى، وعان قاراماستان بەيتانىس سول جىمىسقى ۇنىمەن ءسوزىن جالعادى:
— ونداي جاعدايدا مەن ءسىزدى شاتوبرياننىڭ الدىندا كورگەن بولۋىم كەرەك. مەن ونىمەن جاقىن تانىسپىن. ول وتە سۇيكىمدى ادام، كوبىنە ماعان: "تەنار، دوستىم... ءبىر-بىر ستاقاننان تارتىپ جىبەرسەك قايتەدى؟" دەپ تۇرعانى.
ءماريۋستىڭ بەت ءپىشىنى تۇنەرىپ ىزبارلانا ءتۇستى.
— شاتوبريان مىرزانىڭ قابىلداۋىندا بولۋ قۇرمەتىنە ەشقاشان يە بولعان ەمەسپىن. ىسكە كوشسەڭىزشى. سىزگە كەرەگى نە؟
ءماريۋستىڭ ىزبارلى جۇزىنە بەيتانىس بۇرىنعىدان دا تومەن ءيىلىپ تاعزىممەن جاۋاپ قاتتى:
— بارون مىرزا! مەنى تىڭداۋعا مارحابات ەتىڭىزشى. امەريكادا، پانامادان ونشا الىس ەمەس جۋاييا دەگەن ەلدى مەكەن بار. ول ءوزى جالعىز عانا ۇيدەن تۇرادى. كۇنگە كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن قالانعان ءتورت بۇرىشتى ءۇش قابات ۇلكەن ءۇي. قابىرعالارىنىڭ ءار جاعىنىڭ ۇزىندىعى بەس ءجۇز فۋتقا تەڭ، ءاربىر قاباتى استىڭعىسىنان جيىرما فۋت ىشكە كىرىپ، الدى وزىندىك ءبىر الاڭ جاسايدى، ولارعا جوعارعى قاباتتان تۇسەتىن باسپالداقتار بار؛ ءتورت بۇرىش ەتىپ سالىنعان بۇل ءۇيدىڭ اۋلاسى ورتاسىندا، وعان دا باسپالداقپەن تۇسەدى، بولمەلەرىندە ەسىكتىڭ ورنىنا ليۋك، ادەتتەگىدەي ەمەس ساتىلارى المالى-سالمالى. تۇندە ليۋكتەردى جاۋىپ، ساتىلاردى الىپ تاستايدى، وقاتارلاردا بىلتە مىلتىقتار مەن مۋشكەتتەر جاتادى. ىشكە كىرۋگە ەشقانداي مۇمكىندىك جوق؛ كۇندىز ءۇي دە، تۇندە — قامال؛ نەبارى سەگىز ءجۇز تۇرعىنى بار، وسىنداي دا ەلدى مەكەن بولادى، و؟ ال وسىنشا ساقتىقتىڭ قاجەتى نە ەكەن دەيسىز عوي. ويتكەنى ول وتە ءقاۋىپتى جەر، وندا كىسى جەگىشتەر بار كورىنەدى. سويتە تۇرا جۇرت وعان نەگە بارادى؟ ويتكەنى وندا التىن كوپ دەيدى.
— مۇنى نەگە بۇرىپ اكەپ وتىرسىز؟ — دەپ توقتاتتى ونى وكىنىشى شىدامسىزدىققا اينالعان ماريۋس.
— مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم مىناۋ، بارون مىرزا. مەن بۇرىنعى ديپلوماتپىن، ومىردەن ابدەن باز كەشتىم. ەسكى وركەنيەت زىقىمدى شىعاردى. ەندى جابايىلاردىڭ ورتاسىندا تۇرعىم كەلەدى.
— ودان ءارى نە؟
— بارون مىرزا! الەمدى وزىمشىلدىك بيلەيدى. باسقانىڭ eگic القابىندا جۇمىس ىستەيتىن باتىراق ايەل ءوتىپ بارا جاتقان اربالىعا كوز سۇزەدى، ال ءوز جەرىندە ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن شارۋا ايەلدىڭ وعان قاراۋعا مۇرشاسى جوق، بۇرىلمايدى دا. كەدەيدىڭ ءيتى — بايعا، بايدىڭ ءيتى كەدەيگە ۇرەدى. اركىم ءوزىن عانا ويلايدى. جۇرتتىڭ تۇپكى ماقساتى — پايدا، ۇتىس. التىن دەگەنىڭ ماگنيت.
— ودان ءارى نە؟ ايتارىڭىزدى ايتىڭىز.
— جۋايياعا بارىپ تۇپكىلىكتى قونىس تەبەيىن دەپ ەدىم. ءبىز ءۇش ادامبىز. جانىمدا زايىبىم جانە قىزىم بار، قىزىم بەت بىتكەننىڭ بادەندىسى، سۇلۋ. ول ساياحات ۇزاق ءارى قىمبات تۇرادى. ماعان ازىن-اۋلاق اقشا كەرەك.
— وندا مەنىڭ شارۋام قانشا؟
بەيتانىس گالستۋكتەن مويىنىن شىعارىپ سوزعاندا قىرعيعا ۇقساپ كەتتى، ونىڭ سوزىنە ەسەلەنگەن ىلتيپاتپەن قارسىلىق ءبىلدىردى:
— بارون مىرزا مەنىڭ حاتىمدى وقىعان جوق پا ەدى؟
بۇل بولجام اقيقاتتان الشاق بولعان جوق. شىنىندا دا، حاتتىڭ ماعىناسى ءماريۋستىڭ ساناسىن ءسال شارپىپ ءوتتى. ول ونى وقىعاننان گورى قولتاڭباسىنا كوبىرەك ۇڭىلگەن ەدى. ءتىپتى وندا نە تۋرالى ءسوز بولعانى دا ەسىندە جوق. ءبىر ءمينوت بۇرىن وندا جاڭا ءبىر بولجام تۋدى. كەلۋشىنىڭ سوزىنەن ول "مەنىڭ ايەلىم مەن قىزىم" دەگەن ءسوزدى ۇستاپ قالدى. بەيتانىسقا ول كەز كەلگەن تەرگەۋشى قىزىعارلىقتاي سۇڭعىلالىقپەن تەسىلە قارادى.
— انىعىراق ايتىڭىز، — دەدى ول.
بەيتانىس ساۋساعىن جيلەتىنىڭ قالتاسىنا سالىپ، باسىن كوتەرىپ، ءبىراق ارقاسىن جازباي، جاسىل كوزىلدىرىگىمەن ماريۋسكە ول دا قادالا قارادى.
— جاقسى، بارون مىرزا. ويىمدى ايقىنىراق ايتايىن. مەن سىزگە ءبىر قۇپيانى ساتقالى وتىرمىن.
— قۇپيانى دەيسىز بە؟
— ءيا.
— ونىڭ ماعان قاتىسى بار ما؟
— ءيا، ءىشىنارا.
— ول قانداي قۇپيا؟
تىڭداي وتىرىپ ماريۋس بۇل كىسىگە مۇقيات سىناي قاراۋمەن بولدى.
— كىرىسپەمدى تەگىن جاسايمىن، — دەدى بەيتانىس. — كورەرسىز، ول ءسىزدى قىزىقتىرادى.
— ايتىڭىز.
— بارون مىرزا! ءسىزدىڭ ۇيدە ۇرى ءھام كىسى ءولتىرۋشى تۇرادى.
ماريۋس ءدىر ەتە قالدى.
— مەنىڭ ۇيىمدە مە؟ جوق، — دەدى ول.
بەيتانىس شىنتاعىمەن قالپاعىن ءسال ءسۇرتىپ، تۇك كورمەگەندەي ءسوزىن جالعادى:
— كىسى ءولتىرۋشى ءارى ۇرى. ەسكەرۋىڭىزدى سۇرايمىن، بارون مىرزا، بۇل ارادا مەن ونىڭ بۇرىنعى، ۇمىت بولعان، زاڭ الدىندا وتەلگەن، قۇداي الدىندا كەشىرىلگەن ەسكى كۇنالارىن كوپ جىل وتكەندىكتەن ايتپاي-اق قويايىن. ونىڭ تەك تاياۋداعى قىلمىستارى، ءالى ءادىل سوت بىلمەيتىن قىلىقتارى تۋرالى ايتايىن. تىڭداڭىز. بۇل كىسى ءسىزدىڭ سەنىمىڭىزگە ەنىپ، باسقا اتپەن ءتىپتى وتباسىڭىزعا دا ەنىپ كەتتى. ءقازىر ونىڭ شىن ەسىمىن ايتايىن. ونى جانە مۇلدەم تەگىن ايتىپ بەرەمىن.
— تىڭداپ وتىرمىن.
— ونىڭ اتى — جان ۆالجان.
— ونى بىلەمىن.
— ونىڭ كىم ەكەنىن سىزگە تاعى دا تەگىن ايتامىن.
— ايتىڭىز.
— ول قاشقىن كاتورجان.
— ونى دا بىلەمىن.
— ءسىز ونى مەن حابارلاعان ساتتەن كەيىن عانا بىلەسىز، ونى مەن ايتتىم.
— جوق. ول تۋرالى بۇدان بۇرىن دا بىلەتىنمىن.
ءماريۋستىڭ "ونى بىلەمىن" دەپ قاتال قايتارىپ تاستاعان ىزبارلى ءۇنى بەيتانىستى ورەكپىتىپ، ىزاسىن كەلتىردى. ول ماريۋسكە ىزالى جانارىن ۇرلانا قاداپ، ىزىنشە تۇنجىراي قالدى. ول قاراسى جاي وتىنداي قانشا شاپشاڭ بولعانىمەن ءماريۋستىڭ نازارىنان قاعىس قالمادى، مۇنداي كوزقاراستى ءبىر رەت كورسەڭ دە ۇمىتۋ مۇمكىن ەمەس. مۇنداي ىزالى وت كۇيكى جانداردىڭ جانارىندا عانا جانادى، ويدىڭ وسى تەرەزەسىنەن جالت ەتكەن ۇشقىندى كوزىلدىرىك تە جاسىرا المايدى.
بەيتانىس قارسىلىق ءبىلدىرىپ جىميدى:
— قارسىلىق ايتۋعا باتىلىم بارمايدى، بارون مىرزا. قايتكەنمەن دە، مەنىڭ بارىنەن دە حاباردار ەكەنىم سىزگە ايقىن بولار. ال سىزگە ەندى حابارلاعالى وتىرعانىم تەك مەنىڭ جالعىز وزىمە عانا ءمالىم. بۇل بارونەسسا حانىمنىڭ بايلىعىنا قاتىستى. بۇل سۇمدىق قۇپيا. ول ەندى ساتىلادى. مەن ونى سىزگە ءبىرىنشى ۇسىنىپ وتىرمىن. وتە ارزان، جيىرما مىڭ فرانككە عانا ساتامىن.
— باسقالار سياقتى بۇل قۇپيا دا ماعان بەلگىلى، — دەدى ماريۋس.
بەيتانىس باعانى ءسال-پال ءتۇسىرۋ قاجەت ەكەن دەپ ويلاپ:
— بارون مىرزا! ون مىڭ فرانكتى الاقانىما سالىڭىزشى، مەن ول قۇپيانى بىردەن اشايىن.
— قايتالاپ ايتايىن، ءسىزدىڭ حابارلايتىن ەشتەڭەڭىز جوق. ءسىزدىڭ نە ايتقالى تۇرعانىڭىزدى مەن بىلەمىن.
كەلىمسەكتىڭ كوزىندە وت قايتادان جالت ەتە قالدى دا، ول ايقايلاپ جىبەردى:
— ال مەنىڭ بۇگىن اۋقات جاساۋىم كەرەك قوي! بۇل سۇمدىق قۇپيا، سەنىڭىز ءسىز، بارون مىرزا! ايتىپ بەرەمىن، مىنە، ايتا دا باستادىم. تەك ماعان جيىرما فرانك بەرىڭىزشى!
ماريۋس وعان قادالا قارادى.
— مەن ءسىزدىڭ "سۇمدىق قۇپياڭىزدى" بىلەمىن، جان ۆالجاننىڭ اتىن بىلگەنىمدەي، ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز دە ماعان ءمالىم.
— مەنىڭ ەسىمىم بە؟
— ءيا.
— ول قيىن ەمەس قوي. مەن ءوز ءاتى-جونىمدى جازىپ، ەسىمىمدى اتادىم ەمەس پە. مەن — تەنار.
—... دەنى قوسىڭىز.
— قالاي؟
— كادىمگى تەناردە.
— ول كىم، ءوزى؟
قاتەر كەزىندە جايرا ينە تۇكتەرىن تىكىرەيتەدى، ال كۇيەقوڭىز ولگەن بولىپ سۇلىق تۇسەدى، قارت گۆارديا القا-قوتان تۇرا قالادى، ال مىناۋ كىسى بولسا، قارقىلداپ كەپ كۇلدى.
سونىڭ ىزىنشە بەشپەنتىنىڭ جەڭىنە قونعان توزاڭدى شەرتىپ ءتۇسىردى.
ماريۋس ءسوزىن جالعاستىردى:
— ءسىز سونداي-اق جۇمىسشى جوندرەتسىز، كۇلدىرگى اكتەر ءفابانتۋسىز، اقىن جانفلوسىز، يسپاندىق دون الۆارەسسىز جانە اقىر سوڭىندا، باليزار اپايسىز.
— اپاي دەيدى؟ ونىڭىز نە؟
— سىزدەردىڭ مونفەرمەيلدە ءدامحانالارىڭىز دا بولعان.
— ءدامحانا ما؟ ەشقاشان بولعان ەمەس.
— مەن سىزگە ايتىپ تۇرمىن عوي، ءسىز تەناردەسىز.
— مەن مۇنى جوققا شىعارامىن.
— ونىڭ ۇستىنە ءسىز وڭباعانسىز. ءما، الىڭىز!
قالتاسىنان بانك بيلەتىن الىپ ماريۋس ونى بەيتانىستىڭ بەتىنە لاقتىرىپ جىبەردى.
— راحمەت! كەشىرىڭىز! بەس ءجۇز فرانك پە! بارون مىرزا!
قايران قالعان ول جىپ-جىپ ەتىپ، باسىن قايتا-قايتا ءيىپ، بيلەتتى الا سالىپ شولىپ شىقتى.
— بەس ءجۇز فرانك ەكەن! — دەپ قايتالادى بەيتانىس ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي، كەكەشتەنىپ: — نەداۋىر كوپ اقشا! — دەپ مىڭگىرلەدى.
— جارايدى، بولعان ءىس بولدى! — دەپ قالدى ول كەنەتتەن. — ال ەندى، ءبىر ەركىن تىنىستايىق.
مايمىلداي شاپشاڭ شالت قيمىلمەن ماڭدايىنداعى شاشىن سەرپىپ تاستاپ، كوزىلدىرىگىن سىپىرىپ، تاناۋىنان ەكى قاۋىرسىن تۇتىكتى سۋىرىپ، تاباندا ءبىر جەرگە جىتىرىپ تىعىپ جىبەردى دە قالپاعىن شەشكەندەي بەت-پەردەسىن تاستاپ، تۇك كورمەگەندەي بولىپ شىعا كەلدى.
كوزى جايناپ، بۇرشىكتەنە سوقالانىپ تەرەڭ اجىمدەلگەن سۇرىقسىز ماڭدايى جازىلىپ، قۇستىڭ تۇمسىعىنداي يمەك مۇرنى ۇشكىرلەنىپ، ىزالى جىرتقىشتىڭ ايلاكەر ۇسقىنى قايتا كورىندى.
— بارون مىرزا، كەرەمەت بايقاعىش ەكەنسىز. مەن — تەناردەمىن، — دەدى ول مىڭقىلداپ ەشبىر نىشان جوق وتكىر ۇنمەن.
تەناردە، ارينە، سول، ءالى دە تاڭىرقاۋدان ايىعا الماي وتىر، ءبىراق قىسىلعان جوق؛ وندا جالپى ۇيالۋ دەگەن بولماعان عوي. بىرەۋدى قايران قالدىرامىن دەپ ءوزى قايران بولدى. وسى قورلانعانى ءۇشىن وعان بەس ءجۇز فرانك تولەندى، ونى ىنتاعا العانمەن، تاڭىرقاۋدان تيتتەي دە ارىلا العان جوق.
ومىرىندە ول بارون پونمەرسيدى ءتۇڭعىش رەت كورىپ وتىر، ال بارون ونى باسقاشا كيىنگەنىنە قاراماستان تانىپ قويدى، ول ول ما، مۇنىڭ ءوزىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن باقايشاقتاپ ءبىلىپ وتىر. بارون جالعىز تەناردەنىڭ عانا ەمەس، جان ۆالجاننىڭ دا بۇكىل ىسىنەن حاباردار سياقتى. بۇل ادام كىم ءوزى، جاپ-جاس بوزبالا دەسە دە بولادى، ءبىراق سونداي قاتال ءارى سونداي قايىرىمدى، كىسىلەردىڭ ەسىمدەرىن، ءتىپتى لاقاپ اتتارىنا دەيىن بەس ساۋساعىنداي بىلە تۇرىپ، ولارعا ءاميانىن اشىپ تاستايدى، قازى قۇساپ اشكەرەلەي وتىرىپ، اپەندى قۇساپ اقشا ۇلەستىرەدى.
وقىرماننىڭ ەسىندە بولار، تەناردە ءبىر كەزدە ماريۋسپەن كورشى تۇرعانىمەن، ونىڭ ءوزىن ەشقاشان كورگەن ەمەس، پاريجدە مۇنداي جاي سيرەك كەزدەسپەيدى؛ ول تەك قىزدارىنان وزدەرى تۇراتىن ۇيدە كەدەي ماريۋس اتتى ءبىر جاس جىگىت بار دەپ ءجۇردىم-باردىم ەستىگەن ەدى. حاتتى دا ول ونىڭ ءجۇزىن كورمەي-اق جازعان. ماريۋس پەن بارون پونمەرسيدىڭ اراسىندا ءباز-بىر بايلانىس بار دەگەن وي تەناردەنىڭ ميىنا كىرىپ تە شىققان ەمەس.
پونمەرسيدىڭ ەسىمىنە كەلەر بولساق، ول ۆاتەرلوو تۇبىندەگى ايقاس الاڭىندا ونىڭ اۋزىنان جالعىز-اق "مەرسي" دەگەن ءسوز ەسىتتى، سونى العىسقا تۇرمايتىن بىردەڭە دەپ ءالى دە ونشا جاراتپايدى.
ايتقانداي، جاس جۇبايلاردىڭ سوڭىنان قالماي، توي كۇنىنەن باستاپ اكەسىنىڭ ايتۋىمەن ءبىراز ماعلۇمات جيناعان قىزى ازەلمانىڭ كومەگىمەن ءوزى جۇرگىزگەن زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ارقاسىندا ءبىراز دەرەك جينادى، ءوزى كولەڭكەدە قالا وتىرىپ، قىرۋار قۇپيا جىپتەردىڭ كۇرمەۋىن شەشتى. ول ءوزىنىڭ ەپتىلىگى ارقاسىندا، قاماۋدان قاماۋعا تۇسە ءجۇرىپ كورگەنى ارقاسىندا بىردە باس سۋاعاردا وزىنە كەزدەسكەن جاننىڭ كىم ەكەنىن اڭعاردى. انعارعان ادامىنىڭ اقىرى اتىن دا ءبىلىپ الدى. ول بارونەسسا پونمەرسيدىڭ كوزەتتا ەكەنىن دە ءبىلدى. الايدا بۇل ارادا ابايلاۋ كەرەك بولدى. كوزەتتا دەگەن كىم؟ ونىڭ كىم ەكەنىن ول ناقتى بىلگەن جوق. ارينە، ول قىزدىڭ زاڭسىز تۋعانىن توپشىلايتىن — فانتينانىڭ حيكاياسى وعان قاشاندا كۇماندى كورىنەتىن. ءبىراق ونى جۇرتقا جاريا ەتۋدەن نە پايدا؟ ۇندەمەگەنى ءۇشىن بىردەڭە دامەتۋى كەرەك پە؟ باسقا بىردەڭەنى ودان دا قىمبات ساتۋعا بولار، دەپ ويلادى ول ونىڭ ۇستىنە قولىندا ەش دەرەك بولماي اشكەرەلەيمىن دەپ پونمەرسي بارونعا جەتىپ بارىپ: "ءسىزدىڭ ايەلىڭىز نەكەسىز تۋعان" دەپ بىلش ەتكىزسە، قۇيرىقتان ءبىر تەۋىپ، قۋىپ شىقپاي ما!
تەناردەنىڭ كوزقاراسى تۇرعىسىنان ونىڭ ماريۋسپەن اڭگىمەسى ءالى بولماعان سەكىلدى. راس، وعان شەگىنىپ، باعىتىنان اۋىپ، ستراتەگياسىن اۋىستىرۋعا، مايداندى باسقا جەردەن باستاۋعا تۋرا كەلگەنى انىق، سوعان قاراماستان بەس ءجۇز فرانك قالتادا جاتىر. سوندا دا ول بارونعا ەش داۋ تۋعىزبايتىن ءبىر جاڭالىق ايتاتىنىنا بەك سەنىپ، ءوزىن پونمەرسي مىرزانىڭ الدىندا بارىنەن حاباردار، جاقسى قارۋلانعان ادام ەتىپ كورسەتۋگە تىرىستى. تەناردە سياقتىلارعا كەز كەلگەن اڭگىمە — ايقاس. باستاۋعا بەل بۋعان سول ايقاستا قانداي باعىت ۇستاۋ كەرەك؟ ول كىممەن سويلەسەرىن بىلگەن جوق، ءبىراق نە سويلەرىن ءبىلدى. ءوز كۇشىنە دەگەن وسى ىشكى بايقاۋىن ول جاي وتىنداي لەزدە وتكىزىپ، "مەن تەناردەمىن" دەگەن سوزدەن كەيىن ءالىپتىڭ اقىرىن كۇتىپ، ۇندەمەي قالعان.
ماريۋس تە وي ۇستىندە تۇر. سونىمەن ول اقىر سوڭىندا تەناردەنى تاپتى. ىزدەپ تابۋعا قاتتى قۇلشىنعان ادامى الدىندا. ولاي بولسا بۇل اكەسى پولكوۆنيك پونمەرسيدىڭ اماناتىن ورىنداي الادى. ونى باتىردىڭ بانديتكە قارىزدار بولعانى، اكەسىنىڭ وعان تابىتتىڭ تۇبىنەن تاپسىرعان اماناتى ءالى ورىندالماعانى قورلادى. ونىڭ تەناردەگە دەگەن كۇردەلى كۇردەلى ءھام قاراما-قايشا قارىم-قاتىناسىندا ول مىناداي جەكسۇرىن ارقىلى قۇتقارىلعان اكەسىنىڭ دە قارىزىن وتەيتىندەي كورىندى. ءسويتىپ ول پولكوۆنيكتىڭ ارۋاعىن سونشالىق لايىقسىز نەسيە بەرۋشىدەن قۇتقارىپ، ءوزىنىڭ اكە تۋرالى ەستەلىگىن قارىز تۇرمەسىنەن شىعارادى.
بۇدان بولەك ونىڭ مويىنىندا باسقا دا مىندەت بار؛ ول ءساتى تۇسسە كوزەتتا بايلىعىنىڭ كوزىنە جارىق ءتۇسىرۋ. سونداي مۇمكىندىك تۋعان دا ءتارىزدى ەدى. بالكىم، تەناردە بۇل تۋرالى بىردەڭە بىلەتىن شىعار. بالكىم، ونىڭ بارلاپ ءبىلىپ جۇرگەنى پايدالى دا بولار. نە دە بولسا، ءبىلۋ كەرەك. ماريۋس، مىنە، وسىدان باستادى.
تەناردە "ەداۋىر كوپ اقشانى" قالتاسىنا تىعىپ، ماريۋسكە جىلى شىرايمەن قارادى.
— تەناردە! مەن سىزگە ەسىمىڭىزدى ايتتىم عوي. ەندى ءسىز ماعان حابارلاۋعا ءتيىس بولعان قۇپياعا كەلەيىك. قالايسىز با، ونى سىزگە مەن ايتىپ بەرەيىن. مەندە دە مالىمەت جەتەرلىك. مەنىڭ سىزدەن كوبىرەك بىلەتىنىمە ءقازىر كوزىڭىز جەتەدى. ءسىز ايتقانداي، جان ۆالجان كىسى ءولتىرۋشى ءارى ۇرى. ۇرى بولاتىن سەبەبى، ول فابريكانت مادلەن مىرزانى تۇگىن قالدىرماي توناپ كەتتى. كىسى ءولتىرۋشى بولاتىن سەبەبى، ول پوليسيا ۋاكىلى جاۆەردى ءولتىردى.
— بارون مىرزا، مەن مۇنىڭىزعا تۇسىنبەي قالدىم، — دەدى تەناردە.
— ءقازىر تۇسىنەسىز. قۇلاق قويىڭىز. پا-دە-كالە ايماعىندا مىڭ دا سەگىز ءجۇز جيىرما ەكىنشى جىلدىڭ شاماسىندا وتكەن كەزدە سوت ادىلدىگىنە كونبەي كۇمان كەلتىرگەن مادلەن ەسىمدى ءبىر كىسى بولعان، كەيىن تۇزەلىپ، ءوزىنىڭ جاقسى اتىن قايتارىپ العان. بۇل كىسى ءسوزدىڭ تولىق ماعىناسىندا تاقۋا، ءادىل بولعان. ونەركاسىپ ورنىنىڭ ىرگەتاسىن قالاپ، قارا شىنىدان ۇساق بۇيىمدار جاسايتىن فابريكا اشقان. تۇتاس قالانىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرگەن. كەيىن ول ءوزى دە كەزدەيسوق داۋلەت جيناعان. كەدەيلەردىڭ جارىلقاۋشىسى، اسىراۋشىسى بولعان. اۋرۋحانالار سالدىرىپ، مەكتەپتەر اشقان، اۋرۋلاردىڭ كوڭىلىن ءبىلىپ تۇرعان، قىزدارعا جاساۋ جاساپ بەرگەن، جەسىرلەرگە كومەك كورسەتكەن، جەتىمدەردى باۋىرىنا سالعان؛ جالپى وسى قالانىڭ قامقورشىسى بولعان. قۇرمەتتى لەگيون وردەنىنەن باس تارتقان. ونى قالانىڭ مەرى ەتىپ سايلاعان. مەرزىمىن وتەپ شىققان ءبىر كاتورجان بۇل ادامنىڭ بۇرىن جاساعان قىلمىسىن بىلەدى ەكەن. ول ونىڭ ۇستىنەن ارىز ايتىپ، تۇرمەگە وتىرعىزىپ، سودان پاريجگە اتتانىپ، لافيت بانك ۇيىنەن چەك بويىنشا جالعان قولمەن جارتى ميلليوننان استام مادلەن مىرزاعا تيەسىلى فرانكتى الۋعا پايدالانعان. مۇنى مەن كاسسيردىڭ سوزىنەن بىلەمىن. مادلەن مىرزانى توناپ كەتكەن كاتورجان جان ۆالجان بولاتىن. ەندى ەكىنشى قىلمىستى ءىس. جان ۆالجان پوليسيا ۋاكىلى جاۆەردى ءولتىردى، ونى تاپانشادان اتىپ ءولتىردى. ول وقيعاعا ءوزىم قاتىستىم.
تەناردە ماريۋسكە ماسايراعان كوزبەن قارادى؛ ول ۇرىستىڭ نەمەن تىنارىن قولىندا ۇستاپ وتىرعانىنا سەنىپ، ايىرىلىپ قالعان باعىن ءبىر-اق ساتتە قايتارىپ الاتىن بولدى. سول ءسات جاعىنا جىميىپ قويدى ول؛ تومەندەگىلەرگە جەڭىسكە جەتە تۇرىپ تا باعىنىشتىلىق تانىتۋ كەرەك، سوندىقتان تەناردە ماريۋسكە ايتقان سوزىمەن عانا تىندى:
— ءسىز تەرىس جولدا ءجۇرسىز، بارون مىرزا!
— قالايشا؟ — دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى ماريۋس. — ءسىز مۇنى جوققا شىعارماقسىز با؟ ال بۇل شىن دەرەك قوي.
— بۇل تاپ-تازا قيال بارون مىرزانىڭ ماعان دەگەن سەنىمى وسىنى ايتۋىما مىندەتتەيدى. بارىنەن بۇرىن كەرەگى — اقيقات پەن ادىلەت. جۇرتتى ادىلەتسىز ايىپتاعاندى جانىم سۇيمەيدى. بارون مىرزا! جان ۆالجان مادلەن مىرزانى جالپى توناعان جوق جانە جاۆەردى دە ولتىرگەن جوق.
— مىنە، مەن مۇنى جاڭالىق اشۋ دەپ بىلەمىن. سوندا بۇل قالاي؟
— مەن ەكى بىردەي دالەل كەلتىرە الامىن.
— قانداي دالەلدەر؟ ايتىڭىز.
— مىنە، ءبىرىنشى دالەل: ول مادلەن مىرزانى توناعان جوق، ويتكەنى مادلەن مىرزا دەپ جۇرگەنى جان ۆالجاننىڭ ءوزى.
— ايتىپ تۇرعانىڭىز نە ساندىراق؟
— ال ەكىنشىسىن تىڭداڭىز: ول جاۆەردى ولتىرگەن جوق، جاۆەردى جاۆەردىڭ ءوزى ءولتىردى.
— مۇنىمەن نە ايتقىڭىز كەلەدى؟
— جاۆەر وزىنە ءوزى قول جۇمساپ ولگەن.
— دالەلدەڭىز! دالەلدەڭىز! — دەپ ايقايلادى تەرىسىنە سىيماعان ماريۋس.
تەناردە ءسوز ساپتاۋىن انتيكالىق الەكساندريا جىرىنىڭ ماقامىنا سالىپ:
— جاۆەر-اگەنت-پوليسەي-سۋ تۇبىنەن تابىلعان-ايىرباس-كوپىر ماڭىنان!
— دالەلدەسەڭىزشى!
تەناردە جان قالتاسىنان سۇر قاعازدان جاسالعان كولەمدى كونۆەرت الىپ شىقتى، ونىڭ ءىشى تولعان ءار ۇلگىدەگى پاراقشالار.
— مىنە، مەنىڭ قۇجاتتارىم، — دەدى دە، ماردىمسىپ ءسوزىن جالعادى. — بارون مىرزا! ءسىزدىڭ مۇددەڭىز ءۇشىن مەن جان ۆالجان تۋرالى بارلىعىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بىلۋگە تىرىستىم. جان ۆالجان مەن مادلەن ءبىر ادام ەكەنىنە سەندىرەمىن، سونداي-اق جاۆەردى وزىنەن باسقا ەشكىم ولتىرمەگەنىنە سەندىرەمىن. سەندىرەدى ەكەنمىن، دالەلدەرىم دە بار. دالەلدەر جانە قولدان جاسالعان ەمەس، حاتقا ونشا سەنۋگە بولمايدى، ونى تۇزەتۋى مۇمكىن، ال مەنىڭ دالەلدەرىم تاسقا باسىلعان.
وسىنى ايتىپ تەناردە كونۆەرتتەن گازەتتىڭ سارعايعان، ءوڭى كەتە باستاعان، تەمەكى ساسىعان ەكى ءنومىرىن شىعاردى.
گازەتتەردىڭ ءبىرى بۇكتەگەن جەرىنەن قىرقىلىپ، تورتكە ءبولىنىپتى، بۇل اجەپتاۋىر ءۇشپاراق بولعانى.
— ەكى ءىس، ەكى دالەل، — دەپ ەسكەرتىپ، تەناردە جازىلعان ەكى گازەتتى دە ماريۋسكە ۇسىندى.
وقىرمانعا بۇل گازەتتەر تانىس. بىرەۋى — ەسكىرەگى 1823 جىلعى 25 شىلدەدەگى "اق تۋ" گازەتىنەن، ءۇزىندىسىن وسى روماننىڭ ەكىنشى بولىمىنەن وقي الاتىن جاعدايمەن تانىسالىق، وندا جان ۆالجان مەن مادلەننىڭ ءبىر ادام ەكەنى ايتىلعان. ەكىنشىسى 1832 جىلعى 15 ماۋسىمداعى "مونيتەر" گازەتى جاۆەردىڭ ءوزىن ءوزى ولتىرگەنىن راستاپ، ونىڭ سەبەپ-سالدارىن اشقان؛ جاۆەردىڭ پرەفەكتكە بەرگەن اۋىزشا بايانىندا ونىڭ بارريكادادا تۇتقىنعا الىنعانى، مۇنىڭ شانۆرەري كوشەسىندە بولعانى، ول ءوز ءومىرى ءۇشىن بۇلىكشىنىڭ بىرىنە قارىزدار ەكەنى، ونىڭ مۇنى نىساناعا الىپ تۇرىپ، وعىن ماڭدايدان تۋرا تۇسىرمەي ادەيى اسپانعا اتقانى تۇگەل باياندالعان.
ماريۋس وقىپ شىقتى. ونىڭ الدىندا ناقتى داتالار، بۇلتارتپاس، تالاس تۋعىزباس دالەلدەر جاتتى. گازەتتىڭ ەكى بىردەي ءنومىرى تەناردەنىڭ ساندىراعىن دالەلدەۋ ءۇشىن باسىلماعانى ايدان انىق. "مونيتەردە" جاريالانعان ماقالا پرەفەكتۋرانىڭ رەسمي حابارى. ماريۋستە كۇمان-كۇدىك قالعان جوق. كاسسيردىڭ مالىمەتى دۇرىس بولماي، مۇنىڭ ءوزىن اداستىرعان. جان ۆالجاننىڭ بەينەسى اسقاقتاپ، تۇنەكتىڭ اراسىنان شىعا كەلگەندەي بولدى. ماريۋس قۋانعانىنان ايقايلاماي قالا المادى:
— ال، دەمەك، بۇل بەيباق ايرىقشا ابزال ادام بولىپ شىقتى عوي. دەمەك، بۇل بايلىقتىڭ ءبارى ونىڭ وزىنە تيەسىلى ەكەن. تۇتاس ءبىر ولكەنىڭ قۇدىرەتى بولعان مادلەن وسى. جاۆەردىڭ قۇتقارۋشىسى دا وسى جان ۆالجان. بۇل — باتىر. بۇل — اۋليە.
— ول اۋليە دە، باتىر دا ەمەس. ول كىسى ءولتىرۋشى ءھام ۇرى، — دەدى تەناردە ءوزىنىڭ سالماعىن سەزە باستاعان ادامنىڭ ۇنىمەن. — سابىر ەتىڭىز!
ماريۋس "ۇرى، كىسى ءولتىرۋشى" دەگەن سوزدەردى قايتا ەستىدى، ەندى ءبىتتى، قايتالانىپ ايتىلماس دەپ وتىرعان سوزدەر جاڭادان جاڭعىرعاندا ۇستىنە بىرەۋ مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى.
— تاعى دا ما؟ — دەپ داۋىستاپ جىبەردى ول.
— ءيا، تاعى دا، — دەدى تەناردە. — جان ۆالجان مادلەندى توناعان جوق، ءبىراق ۇرى، جاۆەردى ولتىرگەن جوق، ءبىراق كىسى ءولتىرۋشى.
— ءسىز سوناۋ قىرىق جىل بۇرىنعى بولماشى ۇرلىقتى ايتىپ تۇرسىز با، ول كىناسىن جۋىپ، دۇرىس جولعا تۇسكەنى تۋرالى ءوز گازەتىڭىز جازىپ وتىرعان جوق پا، بۇكىل ءومىرى وكىنىش پەن جانپيدالىققا، جاقسىلىق پەن قايىرىمدىلىققا تولى دەپتى عوي.
— مەن كىسى ءولتىرۋ مەن ۇرلىعى تۋرالى ايتىپ وتىرمىن، بارون مىرزا. جانە قايتالاپ ايتايىن، وسى تاياۋدا بولعان وقيعا ول. مەنىڭ سىزگە اشقالى وتىرعانىم ءالى ەش پەندەگە بەلگىسىز، ەش جەردە جاريالانباعان. بالكىم، ءسىز جان ۆالجاننىڭ بارونەسساعا ايلامەن بەرە سالعان بايلىعىنىڭ شىققان كوزىن وسى جەردەن تابارسىز. "ايلاكەرلىكپەن" دەپ وتىرمىن، ويتكەنى وسىنداي تارتۋ-تارالعىنىڭ ارقاسىندا ءقادىرلى اۋلەتكە جاناسىپ، راقاتقا ولارمەن بىرگە باتۋ، ءسويتىپ قىلمىسىن جاسىرىپ، ۇرلىقتىڭ جەمىسىن پايدالانۋ، ءوز ەسىمىن جاسىرىپ، جاڭادان تۋعاندار تاۋىپ الۋ، قالاي دەسەڭ دە ەپتىلىكتىڭ كوكەسى.
— مەن وسى ارادا ءسوزىڭىزدى بولەر ەدىم، — دەپ ەسكەرتتى ماريۋس. — ايتكەنمەن ايتا بەرىڭىز.
— بارون مىرزا! مەن بارلىعىن باستان-اياق ايتىپ بەرەيىن، ول ءۇشىن مەنى نەمەن سىيلايتىنىڭىزدى جانىڭىزدىڭ جومارتتىعى بىلەدى. بۇل قۇپيانى تەك التىنمەن عانا باعالاۋ كەرەك. "سەن نەگە جان ۆالجانعا بارمادىڭ؟" — دەپ سۇرارسىز. ونىڭ سەبەبى قاراپايىم: ول وندا بارىنەن دە باس تارتار ەدى جانە ءسىزدىڭ پايداڭىزعا جىعىپ بەرەر ەدى. بۇل وتە ايلاكەرلىكپەن جاسالعان شارۋا دەپ ويلايمىن. ال ءقازىر وندا سوقىر تيىن دا جوق، قاعىلعان قالتاسىن اۋدارىپ كورسەتە سالادى. ال ماعان جۋايياعا بارۋ كەرەك بولعاندىقتان وزىڭىزگە كەلۋدى ارتىق كوردىم؛ سىزدە ءبارى بار، وندا تۇك تە جوق. مەن ازداپ شارشادىم، وتىرۋعا رۇقسات ەتىڭىزشى.
ماريۋس ءوزى دە وتىرىپ، وعان دا وتىر دەپ ىم قاقتى.
تەناردە جۇمساق ورىندىققا سىلق ەتە ءتۇسىپ، ەكى گازەتتى دە الىپ كونۆەرتكە قايتا سالىپ "اق تۋدى" ساۋساعىمەن شەرتە وتىرىپ:
— بۇل قاعازداردى قولعا ءتۇسىرۋ وڭاي دا بولعان جوق، — دەپ مىڭگىرلەدى.
سوسىن ءبىر اياعىن ءبىر اياعىنىڭ ۇستىنە سالىپ، ورىندىقتىڭ ارقاسىنا شالقايا كەتىپ، ءار ءسوزىن سالماقتاپ ماڭعازدانا سويلەدى، بۇلاي ماردىمسۋ ءوز كۇشىنە سەنىمدى ادامعا عانا ءتان.
— بارون مىرزا! مىڭ دا سەگىز ءجۇز وتىز ەكىنشى جىلدىڭ التىنشى ماۋسىمىندا، شامامەن بۇدان ءبىر جىل بۇرىن، تۋرا بۇلىك بولعان كۇنى ءبىر كىسى پاريج سوربۇلاعىنىڭ باس سۋاعارىندا، سۋاعار سەناعا شىعاتىن جاعىندا مۇگەدەكتەر مەن يەن كوپىرلەرىنىڭ اراسىنداعى تۇستا جەر استىندا بولدى.
ماريۋس ويلاماعان جەردە ورىندىعىن تەناردەگە قاراي سىرعىتتى. اناۋ بۇل قوزعالىستى بايقاپ، تىڭداۋشىسىن باۋراپ العان شەشەندەي باياۋلاتىپ، سوققىنىڭ استىنداعى قارسىلاسىنىڭ جۇرەگى قالاي تەبىرەنگەنىن سەزگەندەي ءسوزىن ءارى قاراي ساباقتادى:
— ساياساتقا مۇلدەم قاتىسى جوق سەبەپپەن جاسىرىنۋعا ءماجبۇر بولعان ول كىسى سوربۇلاقتى تۇراعى ەتىپ تاڭداپ، ونىڭ كىلتىنە يە بولعان ەدى. قايتالايمىن، بۇل التىنشى ماۋسىمدا كەشكى ساعات سەگىزدىڭ شاماسىندا بولعان وقيعا. الگى كىسى سۋاعاردان ءبىر شۋ ەستىدى. وتە-موتە تاڭدانعان ول قابىرعاعا جابىسا قاپ تىڭ تىڭدادى. باقسا الگى شۋ اياق ءدۇرسىلى ەكەن؛ ءباز بىرەۋ قاراڭعىدان جول تاۋىپ قارسى كەلە جاتىر. قىزىق شارۋا. سۋاعاردا ودان باسقا تاعى ءبىر ادام بار بولىپ شىقتى. شىعار ەسىكتىڭ تورتەمىرى قاشىق بولمايتىن. سول ارقىلى تۇسكەن ءالسىز ساۋلە وعان سول ادامدى تۇستەپ كورۋگە مۇمكىندىك تۋعىزدى، ونىڭ ارقاسىندا بىردەڭە بار، بۇگىلىپ ارەڭ كەلەدى. بۇگىلىپ كەلە جاتقان قاشقىن كاتورجان ەدى، ول يىعىنا ارتىپ، ارقالاپ كەلە جاتقانى ءمايىت بولاتىن. بۇل ارادا كىسى ءولىمى بولسا، ءولتىرۋشى ايعاعىمەن قولعا ءتۇسىپ تۇر. ال توناۋ دەگەنگە كەلسەك، ول ءوز وزىنەن بەلگىلى. كىسىنى جايدان جاي ولتىرمەيدى عوي. كاتورجان ولىكتى وزەنگە اعىزىپ جىبەرۋگە قامدانعان. جانە ءبىر اتاپ وتەرلىگى، سىرتقا شىعار تورتەمىرگە جەتۋ ءۇشىن كاتورجان بۇكىل سوربۇلاقتى ءسۇزىپ ءوتىپ، ميباتپاق قورىسقا تاپ بولماۋ مۇمكىن ەمەس. سول سۇمدىق قورىسقا ولىكتى تاستاي سالۋىنا دا بولاتىن ەدى. كەلەسى كۇنى سوربۇلاقتى تازالاۋشى ولگەن ادامدى تاۋىپ الار ەدى، ءبىراق بۇل كىسى ءولتىرۋشىنىڭ ەسەبىنە كىرمەگەن. ول قورىستان اۋىر جۇگىن ارقالاپ وتكەندى ارتىق كورگەن، ارينە، ونىڭ قانداي الاپات كۇش-جىگەرگە تۇسكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى، ءوز ءومىرىڭ ءۇشىن بۇدان ارتىق قاتەردى ويلاپ تابۋ قيىن بولار. سول ارادان ونىڭ ولمەي ءتىرى قالعانىنا تاڭىم بار.
ماريۋس ورىندىعىن بۇرىنعىدان دا جاقىنداتا ءتۇستى. تەناردە دەمالىپ الۋ ءۇشىن وسى ءساتتى پايدالاندى. سوسىن ءسوزىن جالعادى.
— بارون مىرزا! سوربۇلاق مارس الابى ەمەس. وندا بارلىعى قات، ءتىپتى ورىنعا دەيىن. ەگەر وعان ەكى ادام تۇسسە، ولار بىر-بىرىمەن ءسوزسىز سوقتىعىسىپ قالۋى كەرەك. سولاي بولىپ شىقتى دا. بۇل جەردىڭ ەجەلگى تۇرعىنى مەن جۇرگىنشى بەتپە-بەت كەزدەسىپ قالدى. جۇرگىنشى ەجەلگى تۇرعىنعا: "سەن مەنىڭ ارقامداعىنى كورىپ تۇرسىڭ با، مەنىڭ بۇل جەردەن شىعۋىم كەرەك، سەندە كىلت بار ما، بولسا ماعان بەر" دەدى. ول كاتورجان — قيساپسىز كۇشتىڭ يەسى. وعان ايتقانىن بەرمەي، باس تارتۋدى ويلاۋدىڭ ءوزى كۇپىرلىك. سوعان قاراماستان كىلت يەسى ونىمەن كەلىسسوزگە كىرىسىپ ۋاقىتتى سوزعىسى كەلدى. ول ولىكتى شولىپ شىقتى، اجىراتقانى — تەك ونىڭ تىم جاس ەكەنى، جاقسى كيىنگەنى، زايىرى باي بولۋى كەرەك، ءبىراق ءۇستى-باسى قان-جوسا ەكەنى. اڭگىمە كەزىندە ول امالىن تاۋىپ كىسى ولتىرۋشىگە بىلدىرتپەي ولىكتىڭ بەشپەنتىنىڭ ەتەگىنەن جىرتىپ الدى. زاتتاي ايعاق دەگەندى بىلەسىز عوي، ىزگە ءتۇسۋدىڭ، قىلمىسكەردىڭ قىلمىسىن مويىنىنا قويۋدىڭ قۇرالى ول ول زاتتاي ايعاقتى الگى كىسى قالتاسىنا سالىپ الدى. سوسىن ول تورتەمىردى اشىپ، جۇرگىنشىنى جۇگىمەن شىعارىپ جىبەردى دە، قايتا قۇلىپتاپ، كىسى ءولتىرۋشىنىڭ ولىكتى وزەنگە قالاي لاقتىرعانىنىڭ كۋاسى بولعىسى كەلمەي، بوي تاسالاپ قالىپ قويدى. ەندى سىزگە تۇسىنىكتى بولار. ولىكتى ارقالاپ جۇرگەن جان ۆالجان بولاتىن، ال كىلتتىڭ يەسى وزىڭىزبەن اڭگىمەلەسىپ وتىر.
ءسوزىن تولىق ءتامامداماي، تەناردە قالتاسىنان الىپ، باس بارماعى مەن سۇق ساۋساعىنىڭ اراسىنا قىسىپ، قارايعان داقتارى بار قارا شۇعانىڭ قيقىمىن كوزىنىڭ دەڭگەيىنە دەيىن كوتەردى.
كوزىن سول قيقىمعا قاداپ، دەمىن ارەڭ الىپ، ولىكتەي قۇپ-قۋ بولىپ كەتكەن ماريۋس ورنىنا تۇرىپ، كوزىن شۇبەرەكتەن الماي، ءبىر دە ءسوز ايتپاي قابىرعاعا شەگىندى؛ وڭ قولىن كەرى سوزىپ، تورپەشتىڭ تۇسىنداعى قابىرعانى سيپالاپ، كىلتتى تاۋىپ الىپ قابىرعا شكافىن اشتى دا قولىن سۇقتى، ونىڭ اپالاقتاعان جانارى تەناردە ۇستاپ تۇرعان قيقىمدا.
سوعان قاراماستان تەناردە سويلەپ وتىر:
— بارون مىرزا! ولگەن جاس جىگىتتىڭ شەتەلدىك بولعانىنا مەنىڭ بۇلتارتپاس دەرەگىم بار، شاماسى ونىڭ قالتاسىندا قيساپسىز كوپ اقشا جۇرسە كەرەك، جان ۆالجاننىڭ الداپ تۇزاعىنا ءتۇسىرىپ جۇرگەنى سودان.
— سول جاس جىگىت مىنا مەن بولاتىنمىن، مىناۋ سول بەشپەتىم! — دەپ ايقايلاپ جىبەرگەن ماريۋس قان قاتقان ەسكى قارا بەشپەنتتى ەدەنگە تاستاي سالدى.
سوسىن تەناردەنىڭ قولىنان قيقىمدى جۇلىپ الىپ ەڭكەيىپ بەشپەنتتىڭ جىرتىلعان ەتەگىنە سالا قويىپ ەدى، ورنىنا ءدال كەلدى. ەندى ەتەك تۇتاس سياقتى كورىندى.
مۇنى كۇتپەگەن تەناردە سىلەيىپ تۇردى دا قالدى. تەك قانا: "ەھ، تاعى دا اتىستان شىعىپ كەتكەنىن قاراشى!" دەپ ويلاپ ۇلگەرۋگە عانا شاماسى جەتتى.
ماريۋس ءارى وكىنىش، ءارى قۋانىش بويىن قاتار بيلەپ قالش-قالش ەتىپ تۇرەگەلدى.
قالتاسىن قايتا اقتارىپ، قاتتى ىزامەن تەناردەگە قاراي اتتاپ كەلىپ قولىنا قىسقان بەس ءجۇز جانە مىڭ فرانكتىك بانك بيلەتتەرىن بەتىنە شاشىپ جىبەردى.
— ءسىز وڭباعان ارامزاسىز! سۋايت، جالاقور، قانىشەرسىز! ءسىز ول ادامدى ايىپتاماق بولدىڭىز، ءبىراق اقتاپ شىقتىڭىز، ونى جەرمەن جەكسەن قىپ قۇرتقىڭىز كەلدى، الايدا اسقاقتاتىپ، ابىرويىن كوتەرىپ بەردىڭىز. ۇرى مىنا ءسىز! كىسى ءولتىرۋشى مىنا ءسىز! مەن ءسىزدى، تەناردە — جوندرەت، گوسپيتال بۋلۆارىنداعى اپاندارىڭىزدا كورگەنمىن. مەن ءسىزدى كاتورگاعا، قالاسام ودان دا ءارى ايداپ جىبەرەردەي-اق بىلەمىن. ءما ساعان مىڭ فرانك، كەركەتكەن قاسكۇنەم، ارامزا!
تەناردەگە الگى مىڭ فرانكتىك بيلەتتى تاعى دا لاقتىردى.
— ا، جوندرەت-تەناردە، ءقۋمۇيىز قاسەكى! بۇل سىزگە سوڭعى ساباق بولسىن، باسقانىڭ قۇپياسىن ساۋداعا سالۋشى ساتقىن، قورقازعىش، جەكسۇرىن، سۇمپايى سۇرقيا. تاعى دا بەس ءجۇز فرانك، ال دا تابانىڭدى جالتىرات. ءسىزدى تەك ۆاتەرلوو عانا قۇتقارادى.
— ۆاتەرلوو دەيدى؟ — دەپ مىڭگىرلەدى قايران قالعان تەناردە قالتالارىنا بەس ءجۇز جانە مىڭ فرانكتىك بيلەتتەردى تىققىشتاپ جاتىپ.
— ءيا، بانديت! ءسىز سوندا پولكوۆنيكتىڭ ءومىرىن اراشالاپ قالعانسىز...
— گەنەرالدىڭ دەڭىز، — دەپ تۇزەتتى تەناردە باسىن سىلكە كوتەرىپ.
— پولكوۆنيكتىڭ! — دەپ ايقاي سالدى قىزىپ كەتكەن ماريۋس. — گەنەرال ءۇشىن مەن سىزگە سوقىر تيىن دا بەرمەس ەدىم. ءسىز جانە مۇندا ۇيالماي باسقانىڭ ابىرويىن توككەلى كەلگەنسىز! ءسىز جاساماعان قىلمىس جوق. تايىپ تۇرىڭىز! كوزىمە قايتىپ كورىنبەڭىز. باقىتتى بولىڭىز. سىزگە بار تىلەگىم وسى. اي، تاسجۇرەك زالىم! مىنە، ساعان تاعى دا ءۇش مىڭ فرانك. ۇستاڭىز. ەرتەڭنەن باستاپ قىزىڭىز ەكەۋىڭىز امەريكاعا كەتەسىز. ويتكەنى ايەلىڭىز ولگەن، ارسىز سۋايت! مەن ءسىزدىڭ كەتۋىڭىزدى قاداعالايمىن، قاراڭىزشى، ءسىز كەتكەن سوڭ تاعى دا جيىرما مىڭ فرانك چەك جازىپ بەرەمىن. اتتانىڭىز، دارعا اسسا، ءسىزدى باسقا جەردە اسسىن!
— بارون مىرزا! — دەدى جوندرەت، باسىن جەرگە جەتكەنشە ءيىپ. — سىزگە عۇمىر بويى ريزا بولامىن.
ول ەشتەڭەگە دە تۇسىنبەي، تاڭدانعان، تاڭىرقاعان، توتەننەن تۇسكەن بايلىقتىڭ قۋانىشتى جۇگىمەن ءھام ويدا جوقتا شاتىر-شۇتىر ەتە قالعان نايزاعايداي ۇننەن جانشىلعان قالپى شىعىپ كەتتى.
راس، ول وقساپ كەتتى، ءبىراق شات بوپ كەتتى، مۇنداي نايزاعايعا قارسى جايسەرپەرى بولسا، ۇيالار ەدى، الايدا وندا ونداي قاسيەت قايدان بولسىن.
بۇل پەندەنى وسىمەن ءتامامدايىق. ەكى كۇننەن كەيىن، وسىندا سيپاتتالعان وقيعالاردان سوڭ ماريۋس كومەگى ارقاسىندا ول قىزى ازەلمامەن ەكەۋى باسقا ەسىممەن امەريكاعا اتتاندى، قالتاسىندا نيۋ-يوركتەگى بانكير ۇيىنە جولدانعان جيىرما مىڭ فرانكتىڭ اۋدارما ۆەكسەلى قوسا كەتتى. بولا الماي قالعان بۋرجۋا بۇل تەناردەنىڭ قاسكۇنەم زالىمدىعى جازىلمايتىن دەرت قوي، امەريكادا دا ول ەۋروپاداعى داعدىسىنان تانعان جوق. جامان ادام جاقسى ىسكە جاناسىپ كەتسە بولدى، ءبارىن قۇرتادى، جاقسىلىقتى جاماندىققا اينالدىرادى. ءماريۋستىڭ اقشاسىمەن تەناردە قۇل ساتۋشى بولىپ الدى.
تەناردە ۇيدەن شىعىسىمەن ماريۋس كوزەتتا ءالى دە سەرۋەندەپ جۇرگەن باققا جۇگىرە جونەلدى.
ول القىنىپ، قولىمەن ءدۇرس-دۇرس سوققان جۇرەگىن سىعىمدادى. ارلى-بەرلى ارشىنداي ادىمداپ كەلىپ كوزەتتانى قۇشاقتاي الدى.
— اھ، كوزەتتا! مەن قانداي وڭباعانمىن! — دەدى ءسوزىن نىقتاپ.
ءماريۋستىڭ ەسى شىقتى. جان ۆالجاننىڭ ابزال جاندى، اسقاق رۋحتى ادام ەكەنىنە كوزى ەندى جەتتى. ونىڭ كوز الدىنا تەڭدەسى جوق بيىك ادامگەرشىلىكتىڭ بەينەسى، اسقاق تا مومىن، ۇلىق ايبىنىنا قاراماي قاراپايىم، بايسالدى دا پاراساتتى ادامنىڭ بەينەسى كەلدى. كاتورجان اۋليەگە اينالدى. وسىناۋ عالامات وزگەرىس، تۇلەپ تۇرلەنۋ ءماريۋستىڭ كوڭىلىن شالقىتىپ، كوزىن قارىقتىردى. ول ءقازىر ءوز سەزىمىنە تولىق ەسەپ بەرەر حالدە ەمەس ەدى — بار بىلەتىنى كەرەمەت ءبىر ۇلىلىقتى كوردى.
ءبىر ءمينوت وتەر-وتپەستە ارباكەش ەسىكتىڭ الدىندا بولدى، ماريۋس كوزەتتاعا كومەكتەسىپ، شاپشاڭ ارباعا وتىردى.
— تەزىرەك! — دەدى ول كوشىرگە. — قارۋلى ادام كوشەسى، جەتىنشى ءۇي.
كۇيمە زىرلاي جونەلدى
— اھ، قانداي باقىت بۇل! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى كوزەتتا. — قارۋلى ادام كوشەسى. ول تۋرالى ساعان ايتۋعا باتىلىم بارماي ءجۇر ەدى. ءبىز جان مىرزاعا بارا جاتىرمىز عوي.
— سەنىڭ اكەڭە بارامىز! ول ەندى قاي كەزدەگىدەن دە ارتىق كورىنەتىن اكەڭ، كوزەتتا! كوزەتتا، مەن ەندى توپشىلاپ وتىرمىن. سەن مەنىڭ گاۆروشتان جىبەرگەن حاتىمدى المادىم دەپ ەدىڭ عوي. بالكىم، ول حات ونىڭ قولىنا ءتۇسىپ، ول مەنى قۇتقارۋ ءۇشىن بارريكاداعا تارتقان بولار، كوزەتتا. ونىڭ ماڭدايىنا اراشاشى-پەرىشتە بولۋ جازىلعان، سوندىقتان ول باسقالاردى دا، جاۆەردى دە قۇتقاردى. ول مەنى ساعان بەرۋ ءۇشىن قۇلاعان شىڭىراۋ قۇزدان سۋىرىپ الدى. مەنى ول ارقالاپ مىناۋ سۇمدىق قاتەرلى سۋاعاردان ءوتتى. اھ، مەن عوي جاقسىلىقتى بىلمەيتىن حايۋانمىن! كوزەتتا! ول سەنىڭ قۇدىرەتتى ءپىرىڭ بولدى، سوسىن مەنىڭ قۇتقارۋشى ءپىرىم بولدى. تەك وي جىبەرىپ كورشى، اناۋ سوربۇلاقتا ءجۇز رەت باتىپ كەتۋگە بولاتىن سۇمدىق قاتەرلى قورىس بار-تۇعىن. ەستيمىسىڭ، كوزەتتا! ميباتپاققا باتىپ كەتۋ دەگەن سۇمدىق قوي! ول مەنى سودان الىپ شىقتى. مەن ەسىمدى بىلمەيمىن، ەشتەڭە كورگەنىم دە، سەزگەنىم دە، ەستىگەنىم دە جوق. ءوزىمنىڭ نە بولىپ، نە قويعانىمدى ەكى باستان بىلمەيمىن. ەندى جەتتى، ءبىز ءقازىر ونى وزىمىزبەن بىرگە الىپ كەتەمىز، كونسىن-كونبەسىن، ەندى بىزدەن اجىراماسىن ول. تەك قانا ۇيىندە بولسا ەكەن ءوزى! تەك قانا ورنىنان باسساق بولدى! مەن وعان اقتىق دەمىم قالعانشا، اقتىق كۇشىم بىتكەنشە تابىنىپ وتەمىن. ءيا، كوزەتتا، كوردىڭ عوي، بارلىعى ءدال وسىلاي بولعان. مەنىڭ حاتىمدى وعان بەرىپ جۇرگەن گاۆروش. ەندى بارلىعى ايان بولدى. تۇسىنەسىڭ بە ونى؟
كوزەتتا ەشتەڭە تۇسىنگەن جوق.
— سەنىكى دۇرىس! — دەدى ول.
كۇيمە زىرلاپ كەلەدى.
بەسىنشى تاراۋ
سوڭىنان كۇن شاشىراعان ءتۇن
ەسىكتىڭ قاعىلعانىن ەستىپ جان ۆالجان جالت قارادى.
— كىرىڭىز، — دەدى ءالسىز داۋىسپەن.
ەسىك اشىلدى. تابالدىرىقتان كوزەتتا مەن ماريۋس كورىندى.
كوزەتتا بولمەگە جۇگىرىپ كىردى.
ماريۋس ەسىكتىڭ بوساعاسىنا سۇيەنىپ، تابالدىرىقتا تۇرىپ قالدى.
— كوزەتتا! — دەدى جان ۆالجان، سوسىن وعان قاراي دىرىلدەگەن قولىن سوزىپ، كوزىنەن شەكسىز قۋانىشتىڭ شىراعى جىلتىراپ، تولقىعان، ولىكتەي بوپ-بوز ول مامىقتاعىنا تىكتەلىپ وتىردى.
قاتتى تولقىعاننان القىنىپ كوزەتتا ونىڭ كەۋدەسىنە قيسايدى.
— اكە! — دەدى ول.
تەرەڭ تەبىرەنگەن جان ۆالجان تۇسىنىكسىزدەۋ ءبىر سوزدەردى قايتالاي بەردى:
— كوزەتتا! ءوزى عوي! ءسىز بە، حانىم! بۇل سەن بە؟ و، قۇداي-تاعالا! — سوسىن كوزەتتانىڭ قۇشاقتاعانىن ءتۇيسىنىپ، ىشقىنا ايقايلاپ جىبەردى: — بۇل سەن بە؟ سەن وسىنداسىڭ با؟ دەمەك، مەنى كەشىرەسىڭ عوي.
ماريۋس جاسىن ىركۋ ءۇشىن كوزىن جارتىلاي جۇمىپ، العا ءبىر ادىم اتتاپ ەڭىرەپ جىبەرمەس ءۇشىن سىبىرلاپ:
— اكەم مەنىڭ! — دەدى.
— جانە ءسىز، ءسىز دە مەنى كەشىرەدى ەكەنسىز عوي، — دەدى جان ۆالجان.
ماريۋس ءبىر اۋىز ءسوز ايتا المادى.
— سىزگە راحمەت ايتامىن! — دەپ قوستى جان ۆالجان.
كوزەتتا باسىنان ءشالىسىن سىپىرىپ، قالپاعىن توسەكتىڭ ۇستىنە قويدى.
— ماعان بۇلار بوگەت بوپ تۇر، — دەدى ول.
سوسىن قاريانىڭ تىزەسىنە وتىرىپ، ونىڭ اپپاق شاشىن ابايلاي كەرى قايىرىپ، ماڭدايىنان ءسۇيدى.
ابدەن ابدىراعان جان ۆالجان قارسىلىق كورسەتپەدى.
نە بولىپ جاتقانىن بۋالدىر تۇسىنگەن كوزەتتا ءماريۋستىڭ بورىشىن وتەۋگە تىرىسقانداي ماپەلەپ ايالاۋىن ۇدەتە ءتۇستى.
جان ۆالجان سىبىرلاي سويلەدى.
— ادام قانداي اقىماق! مەن عوي سەنى قايتىپ كورمەيمىن دەپ ويلادىم. ەلەستەتىپ كورىڭىزشى ءوزىڭىز، پونمەرسي مىرزا، ءسىز كىرىپ كەلگەن ساتتە مەن وزىمە: "بارلىعى دا ءبىتتى. مىنە، كوزەتتانىڭ كىشكەنتاي كۇنىندەگى كويلەگى، ونى ەندى قايتىپ كورمەيتىن بولدىم عوي" دەپ ەدىم. ول ءسوزدى مەن باسپالداقپەن كوتەرىلە بەرگەن ساتتە ايتقانمىن. ەندى مەنى قالاي ەسۋاس دەمەسكە بولادى؟ مىنە، ادامدار قانداي كوزسىز! ولار قۇدايدىڭ راقىمىن ەسەپكە المايدى عوي. ال مارحابات مەيىرىمى كوپ جاراتقان بىلاي دەيدى: "ەي، بەيشارا پەندەم، سەنى بارلىعى جالعىز تاستاپ كەتتى دەپ ويلايسىڭ عوي؟ جوق، ەشقاشان ولاي بولمايدى! مەن بىلسەم، جۇباتار پەرىشتە كەرەك وسىندا ءبىر بەيشارا شال بار". سويتسە پەرىشتەسى كەلىپ تۇر ەكەن، قاريا ودان ءوزىنىڭ كوزەتتاسىن تانيدى! Ah، مەن قانداي باقىتسىز بولىپ ەدىم!
ول قاس-قاعىم عانا ۇندەمەي قالىپ، ءسوزىن ايتا جالعاستىردى:
— ماعان شىنىندا دا كوزەتتانى ارا-تۇرا ءبىر ساتكە بولسا دا كورىپ تۇرۋ قاجەت. بايقايسىز با، جۇرەككە تە ءمۇجيتىن سۇيەك كەرەك. سويتە تۇرا مەن ءوزىمدى ارتىق سانادىم. وزىمنەن ءوزىم قاشتىم. "سەن ولارعا كەرەك ەمەسسىڭ، ءوز بۇرىشىندا شىقپاي جات، ولاردى مەزى قىلۋعا حاقىڭ جوق" دەدىم وزىمە. قۇداي-اي، تاۋبە، مەن ونى قايتا كورىپ وتىرمىن. بىلسەڭ بار عوي، كوزەتتا، سەنىڭ كۇيەۋىڭ وتە كورىكتى جىگىت. مىناۋ كەستەلەنگەن جاعاڭ قانداي اسەم، يگىلىگىڭە كي! ماعان مىناۋ ورنەگى ۇنايدى. مۇنى كۇيەۋىڭ تاڭداعان شىعار، راس قوي. پونمەرسي مىرزا! وعان "سەن" دەپ ايتۋىما رۇقسات ەت. ول ۇزاق تا ەمەس قوي.
ال كوزەتتا بولسا، ونى تىقسىرىپ جاتىر.
— ءبىزدى تاستاپ كەتۋىڭىز ءسىزدىڭ تاراپىڭىزدان جاقسى بولعان جوق. ءسىز قاي جاققا بارىپ قايتتىڭىز؟ وسىنشا ۇزاق جۇرگەنىڭىز نە؟ بۇرىن ءسىزدىڭ ساپارلارىڭىز ءۇش-تورت كۇننەن اسپاۋشى ەدى عوي. مەن نيكولەتتانى ىلعي جىبەرىپ وتىردىم، وعان "ول جوق" دەپ جاۋاپ بەرەدى ەكەن ىلعي. قاشان ورالدىڭىز؟ كەلگەنىڭىزدى نەعىپ بىزگە بىلدىرمەدىڭىز؟ ال، بىلسەڭىز بار عوي، ءسىز وتە وزگەرىپ كەتىپسىز. ءسىز اۋىرىپ قالىپسىز، ال ونى ءبىز بىلمەيمىز. وسىڭىز وزىڭىزگە ۇيات ەمەس پە، اكە؟ قاراشى، ماريۋس، قولىن ۇستاپ كورشى، سۇپ-سۋىق.
— سونىمەن، سىزدەر كەلدىڭىزدەر، و! دەمەك، ءسىز مەنى كەشىرەسىز عوي، پونمەرسي مىرزا؟ — دەپ قايتالادى جان ۆالجان.
وسى ءسوزدى جان ۆالجان ەكىنشى قايتارا ايتقاندا ماريۋس شىداي الماي، جۇرەگىنە شۇپىلدەي تولىپ تۇرعان سەزىمىن لاق ەتكىزىپ، ايقايلاي سويلەدى:
— تىڭداپ تۇرسىڭ عوي، كوزەتتا! ول الدىندا ايتقانىن قايتالاپ، مەنەن تاعى دا كەشىرىم سۇرايدى. ال ونىڭ نەسىمەن مەنىڭ الدىمدا كىنالى ەكەنىن بىلەسىڭ بە، كوزەتتا؟ ول مەنىڭ ءومىرىمدى اجالدان اراشالاپ قالدى. ودان دا ارتىعىن جاساپ، سەنى ماعان قوستى. ال مەنى قۇتقارىپ، سەنى ماعان بەرگەننەن كەيىن، ونىڭ وزىنە ءوزى نە ىستەگەنىن بىلەسىڭ بە؟ ول ءبىزدىڭ جولىمىزعا ءوزىن قۇرباندىققا شالدى. مىنە، بۇل وسىنداي جان. ماعان، جاقسىلىعىن بىلمەگەن مەن يتكە، بەزبۇيرەك، تاسجۇرەك، ۇمىتشاق ءھام كىنالى ماعان، "راحمەت ايتامىن" دەيدى. كوزەتتا! قالعان ءومىرىمنىڭ بارلىعىن وسى كىسىنىڭ اياعىنىڭ استىندا وتكىزسەم، سونىڭ ءوزى دە ازدىق ەتەر ەدى دەپ ويلايمىن. بارلىعىن، بارريكادانى دا، جەراستى كانالىن دا، اناۋ وتتى پەشتى دە، اناۋ سوربۇلاقتى دا ول مەن ءۇشىن، مىنا سەن ءۇشىن كەشىپ ءوتتى، كوزەتتا". ول مەنى قورعاپ، وققا ءوز كەۋدەسىن توسا وتىرىپ، مىڭ اجالدان امان الىپ شىقتى. بۇل دۇنيەدە بار ەرجۇرەكتىكتىڭ، مەيىرباندىقتىڭ، باتىرلىقتىڭ، اۋليەلىكتىڭ ءبار-بارى وسى كىسىنىڭ بويىندا. كوزەتتا، بۇل پەرىشتە عوي، پەرىشتە!
— اقىرىن، اقىرىن! — دەپ سىبىرلادى جان ۆالجان. — ول تۋراسىندا ايتىپ قاجەتى قانشا؟
— جارايدى، ال ءسىز شە؟ — دەپ ءارى ىزالانىپ، ءارى رازى بولىپ، ءىلتيپات قۇرمەتى ارالاس ايقايلاپ جىبەردى ماريۋس. — ءسىز ءوزىڭىز نەگە ەشتەڭە ايتپادىڭىز؟ ءسىزدىڭ كىناڭىز، مىنە، وسىندا. ءسىز جۇرتتىڭ ءومىرىن قورعاپ، اجالدان قۇتقاراسىز دا، ونى ولاردىڭ وزىنەن جاسىرىپ قوياسىز. ول از بولعانداي اشكەرەلەۋ جەلەۋىمەن ءوزىڭىزدى ءوزىڭىز جازعىرىپ جالا جاباسىز. بۇل ەندى سۇمدىق.
— مەن شىندىقتى ايتتىم، — دەپ ەسكەرتتى جان ۆالجان.
— جوق، — دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى ماريۋس. — شىندىق بولعان سوڭ اقىرىنا دەيىن شىندىق بولۋى كەرەك، ال ءسىز بارلىعىن ايتقان جوقسىز. ءسىز مادلەن مىرزا بولعانسىز، ونى نەگە ايتپادىڭىز؟ ءسىز جاۆەردى قۇتقاردىڭىز، ونى نەگە ايتپادىڭىز؟ مەن سىزگە ءومىرىم ءۇشىن قارىزدارمىن، ونى نەگە ايتپادىڭىز؟
— ويتكەنى مەن دە تۋرا ءسىز سياقتى ويلادىم. مەن ءسىزدىڭ تالابىڭىز دۇرىس ەكەنىن ءتۇسىندىم. كەتۋگە ءتيىس بولدىم. ەگەر ءسىز سوربۇلاق تۋرالى بىلسەڭىز، وندا مەنى قالۋعا ءماجبۇر ەتەتىن ەدىڭىز. سوندىقتان مەن ۇندەمەۋگە ءتيىس بولدىم. الدا-جالدا مەن ونى ايتىپ قويسام، بارلىعىڭدى قىسىپ، ىڭعايسىزدىق تۋعىزار ەدىم.
— نەمەن قىساسىز؟ كىمدى قىساسىز؟ — دەپ رەنجىدى ماريۋس. — ءسىز وسىندا قالامىن دەپ ويلاپ وتىرسىز با؟ جوق، ءبىز ءسىزدى الىپ كەتەمىز. و، قۇدايا! بارلىعى جايىندا كەزدەيسوق قانا ءبىلىپ قالدىم عوي مەن! ءبىز ءسىزدى الىپ كەتەمىز. ءسىز بەن ءبىز — بالە-جارعىسىز، ءبىر تۇتاسپىز. ءسىز ونىڭ اكەسىسىز، مەنىڭ دە اكەمسىز. مىناۋ ۇسقىنسىز ۇيدە ەندى ءبىر كۇن دە قالمايسىز. ەرتەڭ وسىندا بولادى ەكەم دەپ جانە دە ويلاماڭىز.
— ەرتەڭ، — دەدى جان ۆالجان، — مەن مۇندا بولمايمىن، ءبىراق سىزدەردىكىندە دە بولمايمىن.
— مۇنىمەن نە ايتقىڭىز كەلىپ وتىر؟ — دەپ سۇرادى ماريۋس. — و، جوق، ءبىز ءسىزدىڭ باسقا جاققا كەتىپ قالۋىڭىزعا رۇقسات بەرمەيمىز. ءسىز بىزدەن ەندى قايتىپ اجىرامايسىز. ءسىز ماعان تيەسىلىسىز. ەشقايدا جىبەرمەيمىز.
— بۇل جولى ءبىز ويناپ ايتىپ وتىرعان جوقپىز، — دەپ سوزگە ارالاستى كوزەتتا. — تومەندە كولىگىمىز تۇر. مەن ءسىزدى ۇرلاپ اكەتەمىن. ەگەر قاجەت بولسا، كۇش تە قولدانامىز.
كۇلە تۇرىپ ول قاريانى كوتەرگەندەي ىڭعاي تانىتتى.
— ءسىزدىڭ بولمەڭىز ءوزىڭىزدى كۇتىپ ءالى كۇنگە بوس تۇر، — دەپ ءسوزىن جالعادى قىزى. — ءقازىر باقتىڭ قانداي كورىكتى ەكەنىن كورسەڭىز عوي. ازاليا بيىل عاجايىپ گۇلدەپ تۇر. اللەيالارعا وزەن قۇمى اكەپ توگىلىپ ەدى، ودان كۇلگىن ۇلۋلار كەزدەسەدى. مەن ەككەن قۇلپىنايدىڭ ءدامىن تاتاسىز. ونى ءوزىم سۋارىپ تۇرامىن. ەندى قايتىپ "حانىم" دەگەن دە، "جان مىرزا" دەگەن دە بولماسىنشى! ءبىز رەسپۋبليكادا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز، جۇرتتىڭ ءبارى ءبىر بىرىنە "سەن" دەپ سويلەيدى، راس قوي، ماريۋس؟ ساياسي باعدارلاما وزگەردى. مەنى قانداي قايعى كۇيرەتىپ كەتكەنىن بىلسەڭىز عوي، اكە؟ قابىرعانىڭ جارىعىنا سۇر شىمشىق ۇيا سالىپ ەدى، وڭباعان مىسىق ونى جەپ قويدى. بەيشارا مەنىڭ ءانشى قۇسىم سولاي قۇرىدى. ول ۇياسىنان باسىن قىلتيتىپ ماعان قاراپ وتىرۋشى ەدى. مەن وعان سونداي جىلادىم. قولىما تۇسسە جاۋىز مىسىقتى ءولتىرىپ تاستاعىم كەلەدى. ال ءقازىر ەشكىم دە قايتىپ جىلامايدى عوي. بارلىعى جايراڭداپ كۇلەدى، بارلىعى باقىتتى ءسىز بىزبەن بىرگە جۇرەسىز. وعان اتايدىڭ رازى بوپ قالاي قۋانعانىن ءوزىڭىز كورەسىز. ءبىز باقتان سىزگە ارنايى كوشەت وتىرعىزامىز، ونى ءوزىڭىز كۇتىپ، وسىرەسىز، سوندا قۇلپىنايىڭىز مەن وسىرگەننەن دە ءتاتتى بولار ما ەكەن، كورەرمىز.
ءسىز نە قالاساڭىز، سونى جاسايتىنىما ۋادە بەرەمىن، تەك مەنى تىڭدايتىن بولاسىز.
جان ۆالجان ونى تىڭداپ وتىر، ءبىراق سوزدەرىن ەستىگەن جوق. ول ونىڭ ءۇنىنىڭ سازىن تىڭدادى، ءبىراق ءسوزىنىڭ ماعىناسىن تۇسىنگەن جوق. جاننىڭ قۇپيا مارجاندارى — ءىرى كوز جاستارى جانارىنا ىركىلىپ ءمولت-مولت ەتەدى. ول سىبىرلاپ:
— قۇداي-تاعالانىڭ مەيىرىمى مول ەكەنىنىڭ دالەلى مىناۋ: ول وسىندا، — دەدى.
— اكە! — دەپ قالدى كوزەتتا.
جان ۆالجان ءسوزىن جالعاستىردى:
— راس، بىرگە تۇرعان قانداي جاقسى بولار ەدى! وندا اعاشتاردىڭ باسى قاپتاعان قۇس قوي. مەن كوزەتتامەن سەرۋەندەر ەدىم. تىرىلەردىڭ اراسىندا بولۋ قۋانىشتى عوي، بىر-بىرىڭمەن سالەمدەسىپ، باقتا داۋىستاسىپ جۇرگەننىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت. تاڭ اتىسىمەن-اق بىرگە بولعانعا نە جەتسىن. اركىم باقتاعى ءوز بۇرىشىن كۇتىپ باپتاسا جاقسى ەمەس پە. ماعان ول قۇلپىناي تەرىپ بەرىپ، مەن ونىڭ راۋشان قيىپ الۋىنا رۇقسات ەتەر ەدىم. بۇل كەرەمەت عاجاپ بولار ەدى. تەك...
ول بوگەلىپ باياۋ عانا:
— قانداي وكىنىشتى! — دەدى.
جان ۆالجان كوز جاسىن ىركىپ جىميدى.
كوزەتتا ءوز قولىمەن قاريانىڭ قولىن قىستى.
— قۇدايىم-اۋ! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى ول، — ءسىزدىڭ قولىڭىز بۇرىنعىدان دا سۋىپ بارادى عوي. ءسىز اۋىراسىز با؟
— مەن بە؟ جوق، — دەپ جاۋاپ قاتتى جان ۆالجان. — جاعدايىم وتە جاقسى. تەك قانا...
ول ۇندەمەي قالدى.
— تەك قاناڭىز نە؟
— مەن ءقازىر ولەمىن.
كوزەتتا مەن ماريۋس ءدىر ەتە قالدى.
— ولەسىز بە؟ — دەپ ماريۋس ايقايلاپ جىبەردى.
— ءيا، ءبىراق ول ەشتەڭە ەتپەيدى، — دەدى جان ۆالجان.
ول اۋىر كۇرسىنىپ، جىميدى دا، قايتادان سوز باستادى:
— كوزەتتا! سەن ماعان اڭگىمە ايتىپ ەدىڭ عوي، جالعاستىر، تاعى دا سويلە. ايتقانداي، ءانشى قۇس ولگەن ەكەن عوي. سويلە، مەن سەنىڭ داۋسىڭدى ەستىگىم كەلەدى.
ماريۋس تاس بوپ قاتىپ قالعانداي قارادى.
كوزەتتا جانتۇرشىگەرلىكتەي ويبايعا باستى:
— اكە! اكەم مەنىڭ! ءسىز ءومىر سۇرەتىن بولاسىز!
— ءسىز ءومىر سۇرۋگە تيىستى-دەسىز، ەستيسىز بە؟
جان ۆالجان باسىن كوتەرىپ، كوزەتتاعا ەلجىرەي قارادى:
— ءيا، ايتقانداي، مەنىڭ ولۋىمە تىيىم سالشى! كىم بىلەدى. مۇمكىن، مەن سەنى تىڭدايتىن شىعارمىن. وسى دا مەنى توقتاتىپ تۇر عوي، ماعان جانىم قايتا كىرىپ، جازىلىپ كەلە جاتقانداي كورىنەدى.
— ءسىزدىڭ تىرشىلىگىڭىز بەن كۇشىڭىز ءالى تولىق، — دەدى ماريۋس داۋسىن شىعارا. — قالايشا ءسىز كىسىلەر جايدان جاي وسىلاي ولە قالادى دەپ ويلايسىز؟ ءسىزدىڭ ۋايىم-قايعىڭىز بولعان، ول ەندى ءوتتى دە كەتتى. سىزدەن مىنا مەن كەشىرىم سۇراۋىم كەرەك جانە تىزەرلەپ تۇرىپ سۇراۋعا ءتيىسپىن. ءسىز ءومىر سۇرۋگە ءتيىسسىز، بىزبەن بىرگە تۇرۋعا جانە ۇزاق جاساۋعا ءتيىسسىز. ءبىز ءسىزدى وزىمىزبەن بىرگە الا كەتەمىز. بۇدان بىلاي ەكەۋمىزدە ءبىر عانا وي بولادى، ول — ءسىزدىڭ باقىتىڭىزدىڭ قامى.
— ال ەندى كوردىڭىز عوي، — دەدى كوزەتتا جاسقا بۋلىعىپ تۇرىپ، — ماريۋس تە ءسىز ولمەيسىز دەيدى.
جان ۆالجان جىميدى.
— پونمەرسي مىرزا، ەگەر سىزدەر مەنى وزدەرىڭىزگە الساڭىزدار، مەن قازىرگىمدەي بولۋدان قالامىن با؟ جوق. جاراتقان ءتاڭىرى دە ءسىز بەن ءبىز قۇساپ ويلايدى. جانە ءوز شەشىمىن وزگەرتپەيدى؛ وعان كەرەگى دە مەنىڭ كەتۋىم. اجال — الماعايىپ جاعدايدان شىعۋدىڭ تاماشا جولى. بىزگە نە كەرەگىن قۇداي بىزدەن گورى جاقسىراق بىلەدى. ودان دا پونمەرسي مىرزا كوزەتتامەن باقىتتى بولسىن، جاستىق ارايلى تاڭمەن استاسسىن، سىزدەردى جايناعان گۇلدەر مەن سايراعان بۇلبۇلدار قۋانتسىن، بالالارىم، ومىرلەرىڭ كۇن شاپاعىنا شومىلسىن، گۇل-بايشەشەك جازيراداي شالقىسىن، اسپاننىڭ راقىمى، جاراتقاننىڭ شاپاعاتى جۇرەكتەرىڭدى نۇرلاندىرسىن، ال مەن ەندى ەشتەڭەگە دە جارامايمىن، ولەمىن، سولاي بولۋى كەرەك، سونىڭ ءوزى جاقسى دا. تۇسىنىڭدەرشى، اقىلدىراق بولىڭىزدار، ەندى ەشتەڭە دە جاساۋعا بولمايدى، بارلىعى دا بىتكەنىن ءوزىم سەزىپ وتىرمىن. ءبىر ساعات بۇرىن ەسىمنەن تانىپ قالدىم. ال بۇگىن تۇندە مىناۋ ءبىر قۇمىرا سۋدى ءىشىپ قويدىم. كوزەتتا، سەنىڭ كۇيەۋىڭ قانداي جاقسى جان! ساعان مەنەن گورى ونىمەن بولعان الدەقايدا جاقسى.
ەسىكتىڭ اۋزىنان اياق ءدۇسىرى ەستىلدى. دوكتور كىردى.
— سالەمەتسىز بە، دوكتور، ال قوش بولىڭىز! — دەدى جان ۆالجان.
— مىناۋ مەنىڭ بەيشارا بالالارىم.
ماريۋس دارىگەردىڭ قاسىنا كەلدى. ول وعان "مىرزا..." دەگەن جالعىز عانا ءسوز ايتتى، سونى ايتقاننىڭ وزىندە ارجاعىندا سامساپ سان سۇراق تۇرعانى اڭعارىلدى.
بۇل ساۋالعا دوكتور جىلى شىرايىمەن، استارلى كوز قاراسىمەن عانا جاۋاپ قاتتى.
— ەگەر سىزگە باز-بىردەڭە ۇنامايتىن بولسا، — دەدى جان ۆالجان، — ول قۇدايعا كۇپىرلىك جاساپ، ءشۇبا كەلتىرۋگە قۇقىق بەرمەيدى.
ۇنسىزدىك ورنادى. بارلىعىنىڭ جۇرەگى سىزدادى.
جان ۆالجان كوزەتتاعا بۇرىلدى. وعان قيىلا قاراعانى سونشالىق، ونىڭ نۇر بەينەسىن ماڭگىلىككە الىپ كەتكىسى كەلەتىن سىڭايلى. ول ءوزى ءتۇسىپ ۇلگەرگەن تۇڭعيىق تەرەڭدە جاتىپ كوزەتتاعا تاڭىرقاۋ سەزىمىنەن ايىرىلعان جوق. ونىڭ بوزارعان وڭىندە قىزدىڭ نازىك ءجۇزىنىڭ نۇر ساۋلەسى جاتتى. باقسا، ءقابىردىڭ دە ءوز قۋانىشى بولادى ەكەن.
دوكتور ونىڭ تامىرىن باسىپ كوردى.
— ءا، بۇل كىسى سىزدەردى ساعىنىپ قاپالانىپ ءجۇر ەكەن عوي! — دەدى ول كوزەتتا مەن ماريۋسكە قاراپ. سوسىن ماريۋسكە ەڭكەيىپ قۇلاعىنا: — ەندى كەش، — دەپ سىبىرلادى.
جان ۆالجان ءبىر ءسات كوزەتتادان كوزىن الىپ، ايقىن جانارىن ماريۋس پەن دوكتورعا اۋداردى. ونىڭ اۋزىنان بولار-بولماس ەستىلەتىن ءبىر ءسوز شىعىپ كەتتى:
— ءولۋ ۋاقا ەمەس، سۇمدىعى — ءومىر سۇرمەۋ.
كەنەت ول ورنىنان تۇردى. مۇنداي قۋات ادەتتە جانتالاسقان، ءجانتاسىلىم ەتەر تۇستا بولادى. سەنىمدى قاداممەن ول قابىرعاعا جاقىنداپ، كومەكتەسكەلى ۇمتىلعان ماريۋس پەن دوكتوردى ىسىرىپ تاستاپ، cay ادامداي جەڭىل قيمىلداپ، ءىلۋلى تۇرعان عايسا پايعامباردىڭ كىرەسكە كەرىلگەن بەينەسى بار كىشكەنتاي جەز تاقتاشانى الىپ ۇستەلدىڭ ۇستىنە قويدى دا، اپ-ايقىن عىپ:
— مىنە، بۇل ۇلى ازاپكەر! — دەدى.
سودان سوڭ ونىڭ يىعى ءتۇسىپ، باسى سالبىراپ، ەسىنەن تانعانداي كورىندى، ال تىزەسىنە قويعان قولدارى تىرناعىمەن شالبارىن تىرنالاي باستادى.
كوزەتتا ونى قولتىعىنان سۇيەپ، ونىمەن سويلەسكىسى كەلدى، ءبىراق سويلەسە الماي، جىلاپ جىبەردى. قايعى-زارىنىڭ اراسىنان ونىڭ بىرەر عانا ءسوزىن ەستۋگە بولاتىنداي ەدى.
— اكە! ءبىزدى قالدىرىپ قايدا باراسىز؟ ءسىزدى تاپقاندا، قايتادان ايىرىلىپ قالۋ ءۇشىن تاۋىپ پا ەدىك؟
جانتالاس ولگەلى جاتقان ادامدى بۇرالاڭ، سوقپاققا سالادى: العا دا، ارتقا دا تارتادى، مولاعا جاقىنداتىپ اپارىپ، ومىرگە قايتا قايتارادى. اجالعا قارسى ول سيپالاپ قوزعالاتىن سياقتى.
جان ۆالجان وسى ەسىنەن تانعاننان قايتا تۇزەلىپ كەتتى. باسىن ءبىر سىلكىپ، تۇمشالاپ تۇرعان كولەڭكەنى سەرپىپ تاستاعانداي، ايقىن ساناسى قايتا ورالعانداي بولدى. كوزەتتانىڭ جەڭىن ءسال ءتۇرىپ قولىنان ءسۇيدى.
— ول جاندانىپ كەلەدى. دوكتور، ول جاندانىپ كەلەدى! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى ماريۋس.
— ءسىز ەكەۋىڭىز دە سونداي قايىرىمدىسىڭدار! — دەدى جان ۆالجان. — مەن سىزدەرگە ءوزىمدى رەنجىتىپ جۇرگەن ءبىر جايدى ايتايىن. پونمەرسي مىرزا، مەنى رەنجىتكەنى — ءسىزدىڭ اناۋ اقشالاردى قوزعاعىڭىز كەلمەۋى. ولار شىنىندا دا ءسىزدىڭ زايىبىڭىزعا تيەسىلى. ءقازىر مەن ءبارىن دە باياندايىن. بالالارىم، سەندەردى كورگەنىمە سونشالىق قۋانعانىم دا سوندىقتان. قارا گاگاتتى — انگليادان، اق گاگاتتى گەرمانيادان العىزاتىنبىز. ول جايىندا اناۋ قاعازدا جازىلعان، ونى وزدەرىڭ وقيسىڭدار عوي. مەن بىلەزىكتەردىڭ ىلگەكتەرىن قۇيمالى عىپ جاساۋدىڭ ءتاسىلىن ويلاپ تاپتىم. بۇل جانە اسەمىرەك، تاۋىرىرەك ءارى ارزانىراق بولىپ شىقتى. بۇدان قانداي مول اقشا تابۋعا بولاتىنىن بىلەسىزدەر مە؟ دەمەك، كوزەتتانىڭ بايلىعى زاڭ بويىنشا وزىنە تيەسىلى. سەندەرگە مۇنى باقايشاقتاپ ايتىپ وتىرعان سەبەبىم — ارتى تىنىش بولسىن.
جارتىلاي اشىق ەسىكتەن قاقپاشى ايەل سىعالادى. دارىگەر وعان كەت دەسە دە، ونىڭ ءسوزى قامقورشى كەمپىردىڭ كەتەر الدىندا ولگەلى جاتقان كىسىگە:
— پوپتى شاقىرتساق قايتەدى؟ — دەپ ايقايلاۋىنا بوگەت بولعان جوق.
— ول مەنىڭ وزىمدە بار، — دەپ جاۋاپ قاتتى جان ۆالجان. باسىنىڭ جوعارى جاعىندا وزىنە عانا كورىنەتىن بىرەۋدى نۇسقاعانداي ساۋساعىن شوشايتتى.
بالكىم تىرلىكپەن اجىراسار وسى ساتتە ونىڭ تۋ سىرتىنان ەپيسكوپ كەلىپ تۇرعان شىعار.
كوزەتتا ماپەلەپ ونىڭ ارقاسىنا جاستىق قويدى.
جان ۆالجان قايتا سويلەدى:
— پونمەرسي مىرزا! سىزدەن وتىنەرىم — مازاسىزدانباڭىز. بۇل التى ءجۇز مىڭ فرانك شىنىندا دا كوزەتتاعا تيەسىلى. ەگەر ءسىز ودان باس تارتساڭىز، مەنىڭ كۇللى ءومىرىم تەككە وتكەن بولىپ شىعادى. ءبىز الگى شىنى اشەكەيلەردىڭ شەبەرلىگىن شىڭداپ، كەرەمەت جەتىستىكتەرگە جەتىپ ەدىك. ولار "بەرلين اسىل تاستارى" اتالاتىنمەن باسەكەلەسە الاتىن ەدى. الايدا ولاردىڭ باعاسىن نەمىستىڭ قارا شىنى تۇتىكتەرىمەن سالىستىرۋعا بولا ما؟ ون ەكى ديۋجينا تاماشا قىرلانعان مونشاقتارى بار ءبىزدىڭ تۇتاس گروسس نەبارى ءۇش فرانك تۇرادى.
قىمبات جانىمىز قايتىس بولاردا ءبىز ونى كوزىمىزبەن كىسەندەپ ۇستاي تۇرۋ ءۇشىن وعان ۇزاق قيىلا قارايمىز. كوزەتتا مەن ماريۋس تە قولىنان ۇستاپ، جان ۆالجاننىڭ الدىندا قايعىدان ءتىلى بايلانىپ، قاتتى قامىعىپ دىرىلدەپ، قالشىلداپ تۇردى دا قويدى.
جان ۆالجان مينۋت سايىن السىرەي بەردى. ول بارعان سايىن ەكىندىگە ەڭىستىگەندەي تومەندەپ، سونە باستادى. تىنىسى بىركەلكى بولماي قىرىل كىرەيىن دەدى. قولىن قيمىلداتۋى قيىنداپ، اياقتارى سىرەسىپ قالدى. الايدا السىزدىك مەڭدەي تۇسۋىنە وراي ونىڭ ماڭدايىنان جانىنىڭ ۇلىلىعى، ايبىندىلىعى ايقىن كورىنىس بەردى. كوزىنەن بۇل دۇنيەگە ءتان ەمەس جارقىل جىلتىرادى.
جىميعان ءجۇزى بۇرىنعىسىنان دا قۋارىپ كەتتى. وندا تىرلىك توقتاپ، ءبىراق ءباز-بىر جارىق ءبىلىندى. دەمالىسى السىرەپ، كوزىنىڭ قاراسى تەرەڭدەي ءتۇستى. بۇل ارقاسىنا بايلانعان قاناتى ءبىلىنىپ تۇرعان ولىك ەدى.
ول بەلگى بەرىپ كوزەتتانى، سوسىن ءماريۋستى شاقىرىپ الدى. زايىرى، ءومىرىنىڭ اقتىق ساتتەرى تايانسا كەرەك. ول الىستان شىققانداي ءالسىز ۇنمەن ازەر سويلەدى، ارالارىندا ءباز-بىر قابىرعا تۇرعانداي ەستىلدى داۋىسى:
— جاقىنداڭدار، ەكەۋىڭ دە جاقىنداڭدار. مەن سەندەردى وتە جاقسى كورەمىن. سەن دە مەنى سۇيەسىڭ عوي، مەنىڭ كوزەتتام. سەن ءوز قارياڭا ابدەن باۋىر باسىپ، ۇدايى اجىرامايتىنسىڭ. اينالايىن، سەن مەنىڭ ارقاما جاستىق قويدىڭ با؟ سەن مەنى جوقتاپ ەپتەپ جىلايسىڭ عوي. تەك تىم كوپ جىلاما. مەن سەنىڭ شىن قايعىرىپ قاپالانعانىڭدى قالامايمىن. سەندەردىڭ كوبىرەك كوڭىل كوتەرۋلەرىڭ كەرەك، بالالارىم مەنىڭ! سەندەرگە ايتۋدى ۇمىتىپ بارادى ەكەم، قوسپاسى جوق يىرىلگەن جىپتەن باسقالارعا قاراعاندا الدەقايدا كوپ تابىس تۇسىرۋگە بولادى. ءجىپتىڭ ون ەكى ديۋجيناسى، ياعني ءبىر گروسى ون فرانككە تۇسەدى، ال ونى الپىس فرانككە ساتۋعا بولادى. شىنىندا دا ول پايدالى شارۋا بولدى. سوندىقتان دا بۇل التى ءجۇز مىڭ فرانك ءسىزدى تاڭداندىرماۋعا ءتيىس، پونمەرسي مىرزا! ول ادال ەڭبەكپەن تابىلعان اقشا. سوندىقتان قىسىلماي-قىمتىرىلماي ول بايلىقتى ەركىن پايدالانۋىڭىزعا بولادى. سىزدەرگە ءبىر باستان كۇيمە ساتىپ الۋ شارت، ارا-تۇرا تەاترلاردان ورىن الىپ قويعان ابزال، ساعان بالعا كيەتىن اشەكەيلى كيىم كەرەك، كوزەتتام مەنىڭ، ءوز دوستارىڭىزدى ءدامدى تاماقپەن اۋقاتتاندىرىپ، باقىتتى ءومىر كەشۋگە تيىسسىزدەر. الگىندە عانا بۇل جونىندە كوزەتتاعا جازعانمىن. ول مەنىڭ حاتىمدى تاۋىپ الادى. وعان مەن اناۋ تورپەشتىڭ ۇستىندە تۇرعان ەكى شىراعداندى امانات ەتىپ، مۇراعا قالدىرامىن. راس، ولار كۇمىستەن قۇيىلعان، ءبىراق مەن ءۇشىن ساف التىننان ارتىق، ءتىپتى گاۋھارىڭنان دا ارتىق، وعان قويعان قاراپايىم شىراقتارىڭنىڭ ءوزى التارداعىداي جارقىرايدى. مۇنى ماعان سىيلاعان اناۋ جوعارىداعىلار وزىمە ريزا ما، ريزا ەمەس پە، و جاعىن بىلمەيمىن. ءوز قولىمنان كەلگەنىنىڭ ءبارىن دە ىستەدىم. بالاپاندارىم مەنىڭ! مەنىڭ كەدەي ەكەنىمدى ۇمىتپاڭدار، اۋلاعىراق ءبىر تۇسقا جەرلەڭدەر دە، جاي بەلگى بولۋ ءۇشىن مولاما تاس قويارسىڭدار. مەنىڭ سوڭعى قالاۋىم وسىنداي. تاسقا ەشقانداي ەسىم جازىلماسىن. ەگەر كوزەتتا ارا-تۇرا باسىما كەلىپ-كەتىپ تۇرسا، ارۋاعىم رازى بولادى. مۇنىڭ سىزگە دە قاتىسى بار، پونمەرسي مىرزا! مويىنداۋىم كەرەك، ءسىزدى ىلعي دا جاقسى كوردىم دەپ ايتا المايمىن، وعان كەشىرىڭىز. ەندى كوزەتتامەن ەكەۋىڭ مەن ءۇشىن ءبىر كىسىسىڭدەر. مەن سىزگە وتە-موتە رازىمىن. ونىڭ قىزىل شىرايلى سۇيكىمدى ءجۇزى مەنى قانداي قۋانىشقا بولەگەنىن سەزسەڭىز عوي، پونمەرسي مىرزا! ءجۇزىن كىربىڭ شالىپ سول بوزارسا، قاتتى قاپالاناتىنمىن. كومودتىڭ تارتپاسىندا بەس ءجۇز فرانكتىق بيلەت جاتىر. ونى مەن قوزعاعانىم جوق. ول كەدەيلەر ءۇشىن، كوزەتتا! اناۋ توسەكتىڭ ۇستىندەگى كىشكەنتاي كۇنىڭدەگى كويلەگىڭدى كوردىڭ بە؟ تانيسىڭ با ءوزىن؟ ال ودان بەرى نەبارى ون-اق جىل ءوتتى. ۋاقىت قالاي شاپشاڭ زىرلايدى! ءبىز سونداي باقىتتى ەدىك قوي! ءبارى ءبىتتى. جىلاماڭدار، بالالار، مەن ونشا الىسقا كەتىپ بارا جاتقان جوقپىن، سەندەردى ول جاقتان دا كورىپ وتىرامىن. ال تۇندە قاراڭعىعا كوز تىگىڭدەرشى، سەندەرگە قاراپ جىميىپ تۇرعان مەنى كورەسىڭدەر. كوزەتتا! سەن مونفەرمەيلدى ۇمىتقان جوقسىڭ با؟ سەنى ورمانعا جۇمساپ، قاتتى قورىققانىڭ ەسىڭدە مە؟ مەن تۇتقاسىنان ۇستاپ ءبىر شەلەك سۋدى كوتەرىپ تۇردىم عوي. سوندا مەن العاش رەت قۇيتىمداي قولىڭنان ۇستادىم. سۇپ-سۋىق ەكەن! اھ، بيكەش، ون دا قولىڭ قانداي قىپ-قىزىل ەدى، ءقازىر قانداي اپپاق. ال ۇلكەن قۋىرشاق شە؟ ونى ۇمىتقان جوقسىڭ با؟ سەن وعان كاتەرينا دەپ ات قويعان جوق پا ەدىڭ! سەن ونى موناستىرعا وزىممەن بىرگە الا كەتپەدىم دەپ سونداي وكىنىپ ەدىڭ عوي. مەنى ءجيى كۇلدىرۋشى ەدىڭ-اۋ، سۇيىكتى پەرىشتەم! جاڭبىردان كەيىن سۋعا ساباننىڭ تالىن تاستاپ، ونىڭ قالاي اققانىن قىزىقتايتىنسىڭ. كىشكەنتاي كۇنىڭدە ۇشىپ-قونعان ۇشقالاق بولدىڭ. بىردە ساعان ءسامبى تالدىڭ بۇتاقتارىنان توقىلعان راكەتكا مەن كوك جانە جاسىل قاۋىرسىندى جەلبىرشەك سىيلادىم. شاماسى، ونى ۇمىتىپ قالعان شىعارسىڭ. كىشكەنتايىندا قولدى-اياققا تۇرمايتىن ويناقى ەدىڭ. ويناۋدى ۇناتاتىنسىڭ. قۇلاعىڭا سىرعا قىپ شيەنى ءىلىپ الاتىنسىڭ. ەندى ونىڭ ءبارى وتكەننىڭ ەنشىسى بولىپ، كوزدەن بۇلبۇل ۇشتى. ءوز قىزىممەن ارالاعان ورمان دا، ساياسىندا سەرۋەندەگەن اعاشتارى دا ەكەۋمىز بوي تاسالاعان موناستىر دا، اسىر سالعان ويىن دا، ءسابي كۇلكىسى دە ۇمىت بولىپ، بارلىعى كولەڭكەگە اينالدى. ال مەن بەيباق سونىڭ ءبارىن وزىمە عانا تيەسىلى دەپ ءجۇرىپپىن. مەنىڭ اقىماقتىعىم، مىنە وسىندا. تەناردەلەر زۇلىم جاندار بولدى. ولاردى كەشىرۋ كەرەك، كوزەتتا! ەندى سەنىڭ اناڭنىڭ اتىن ايتاتىن ۋاقىت كەلدى. ونىڭ اتى فانتينا بولاتىن. فانتينا! وسى ەسىمدى ەسىنە ۇستا. ونى اۋىزعا الار بولساڭ، تاعزىم ەتىپ، تىزەڭدى بۇك. ول كوپ ازاپ شەكتى. سەنى ولەردەي ءسۇيۋشى ەدى. سەن قانداي باقىتتى بولساڭ، ول سوندايلىق باقىتسىز بولدى. قۇداي-تاعالانىڭ بۇيرىعى سول. ءقازىر سوناۋ زاڭعاردا، جارىق جۇلدىزداردىڭ اراسىندا. جاراتقان جالعىز بارلىعىمىزدى بىلەدى، نە ىستەپ، نە قويىپ جاتقانىمىزدى تۇگەل كورىپ تۇر. مىنە، سولاي، مەنىڭ بالاپاندارىم، مەن كەتىپ بارامىن. ءبىرىڭدى ءبىرىڭ ماڭگى ءسۇيىپ وتىڭدەر. ءبىر-بىرىڭدى سۇيۋدەن ارتىق بۇل پانيدە ەشتەڭە جوق. ارا-تۇرا وسىندا كوز جۇمعان بەيشارا شالدى دا ويلاڭدار. كوزەتتا! بولدى! وسىنشا مەرزىمنىڭ ىشىندە سەنى كورە الماعانىم ءۇشىن مەن كىنالى ەمەسپىن، سول دا مەنىڭ جۇرەگىمدى قاۋساتتى؛ مەن تەك كوشەلەرىڭنىڭ بۇرىشىنا دەيىن بارىپ، كەرى قايتىپ ءجۇردىم، سىرت جۇرت مەنى اپەندى نەمەسە جىندى دەپ ويلاعان شىعار، شىنىندا دا مەن ەسى اۋىسقان جانعا ۇقساپ كەتتىم، بىردە ۇيدەن ءتىپتى بورىكسىز شىعىپپىن. بالالارىم مەنىڭ! كوزىمنىڭ الدى قاراۋىتىپ بارادى، ءالى دە كوپ جايدى ايتۋىم كەرەك ەدى، ءبىراق ەندى ءبارىبىر. كەيدە مەنى ەسكە الىپ تۇرىندار. سەندەرگە قۇدايدىڭ شاپاعاتى جاۋسىن! ماعان نە بولعانىن بىلمەيمىن. ءبىر جارىق كورىپ تۇرمىن. جاقىنىراق كەلىڭدەر. مەن باقىتتى بوپ ءولىپ بارامىن. قىمباتتىلارىم، باقىتتىلارىم، قانە قولىمدى باستارىڭا قويايىنشى.
قاتتى وكىنىپ وپىنعان كوزەتتا مەن ماريۋس جاسقا بۋلىعا ءجۇرىپ، تىزەرلەپ وتىرا قاپ ونىڭ قولىنا قۇلاي بەردى. ءبىراق بۇل كيەلى قولدار سۋىپ قالعان ەكەن.
ول شالقالاي بەرىپ، سۇلىق ءتۇستى، قوس شىراعداننان تۇسكەن جارىق نۇرلاندىردى؛ بوپ-بوز ءجۇزى اسپانعا قاراپ قالدى، ءبىراق كوزەتتا مەن ماريۋسكە ونىڭ قولىن ايمالاپ سۇيۋلەرىنە بوگەت بولعان جوق؛ ول دۇنيە سالعان ەدى.
ءتۇن جۇلدىزسىز، كوزگە تۇرتسە كورمەيتىن قاراڭعى بولدى. زايىرى مارقۇمنىڭ كەۋدەدەن ۇشقان جانىن ءىلىپ اكەتۋگە ازىرلەنىپ قاسىندا قاناتتارىن كەرىپ تۇنەك جامىلىپ پەرىشتە تۇرسا كەرەك.
التىنشى تاراۋ
ءشوپ جاسىرادى، جاڭبىر شايادى
پەر-لاشەز قورىمىندا، جالپى مولادان ونشا الىس ەمەس، زيراتتار قالاسىنىڭ ءساندى ورامىنان اۋلاعىراق، عالامات قۇلپىتاس ەسكەرتكىشتەردەن جىراق، اجالدىڭ ماڭگىلىك الدىنداعى جيىركەنىشتى سانىنە اينالعان اشەكەيلەرگە جولاماي، ەسكى قابىرعانىڭ تۇبىندە، بيىك ارشانىڭ ساياسىندا، شىرماۋىق پەن ارامشوپتەردىڭ اراسىندا قىنا باسقان تاس جاتىر. بۇل تاس تا ۋاقىت الاپەسىنە باسقالاردان كەش شالدىقپاعان: كوك شالىپ، بالدىر باسىپ، قۇستار ساڭعىپ بىلگەنىن ىستەگەن. ول جاڭبىردان كوگەرىپ، اۋادان قارايىپ كەتكەن. ماڭىندا بىردە-بىر سۇرلەۋ جوق؛ جۇرت بۇل جاققا قادام باسۋدى جاراتپايدى — ءشوبى قالىڭ ءارى بيىك، اياعىن سۋلاۋى مۇمكىن. كۇن جىلتىراسا بولدى وعان كەسىرتكەلەر قاپتاپ كەتەدى. اينالا جابايى س ۇلىنىڭ ساباقتارى سىڭسيدى. كوكتەمدە اعاش باسىندا شىمشىقتار شىقىلىقتايدى.
بۇل مۇلدەم جالاڭاش تاس. ونى زيراتقا قانداي قاجەت بولسا، سونداي قىپ قاشاعان، تەك قانا ۇزىندىعى مەن ەنى جەتكىلىكتى بولىپ، ءقابىردىڭ بەتىن تۇگەل جاۋىپ تۇرۋىن قامداستىرعان.
تاستا ويىپ جازىلعان كىسى اتى جوق.
تەك بىرنەشە جىل بۇرىن بىرەۋدىڭ قولى وعان ءتورت جول جازىپتى، ونى ايىرىپ وقۋ كۇن وتكەن سايىن جاڭبىر مەن توزاڭنىڭ قىرسىعىنان قيىنداپ بارادى، ال ءقازىر شاماسى ءوشىپ تە قالعان شىعار.
تىرلىك كەشتى ول قاسكوي تاعدىر كۇنى-تۇنى قۋدالاپ،
پەرىشتەلەر تاستاي قاشىپ، ۇيقىعا ەندى ءبىر عاجاپ.
اجال جەتتى، ءولىپ كەتتى كەزەگىمەن جان ءۇزدى،
كۇن جىلىسسا-اق جەتىپ كەلەر قاپ-قارا ءتۇن ءتارىزدى.
1862 ج.
You Might Also Like
-
ءدىنتانۋ – بۇل ءدىني ىلىمدەر تاريحىن جانە ءدىني ءومىردىڭ ينستيتۋسيالىق فورماسىن دىني-مادەني مۇرا، ءدىني ونەر، ءدىني جازبا ەسكەرتكىشتەرىن، ءدىني ءبىلىم جانە عىلىمي زەرتتەۋ قىزمەتى، دىنگە ءتان قۇقىقتى، ...
-
2018-جىلى 13-ماۋسىمدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ قوعامدا ۇلتتىق مادەنيەت پەن تاريحتى قايتا جاڭعىرتۋ يدەياسىنىڭ توڭىرەگىندە شىلدە ايىنىڭ ءبىرىنشى جەك...
