الەمدەگى ەڭ ءىرى ورماندار.
تۇركىستان قالاسى
ءا. ناۋاي اتىنداعى №13 مەكتەپ – گيمنازيا
گەوگرافيا پانىنەن ءمۇعالىم: راحيموۆا ن.
6 سىنىبىندا گەوگرافيا پانىنەن قالالىق سەميناردا وتىلەتىن اشىق ساباق جوسپارى.
تاقىرىبى: الەمدەگى ەڭ ءىرى ورماندار.
ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا الەمنىڭ تابيعات زونالارى، تارالۋ ەرەكشەلىكتەرىن، ورمان زوناسىنىڭ ورنالاسۋىن ءتۇسىندىرۋ. ورمانداردىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرىن ۇيرەنۋ. وقۋشىلاردىڭ كەڭ اۋقىمدى تانىمىن قالىپتاستىرۋ، ولاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ ارقىلى جەكە پىكىرگە جەتەلەۋ.
دامىتۋ: ءوز بەتىنشە ىزدەنىسپەن شىعارماشىلىق تۇرعىدا جۇمىس ىستەۋگە داعدىلاندىرۋ. ءوز ويلارىن ەركىن دە ساۋاتتى، ناقتى جەتكىزۋ قابىلەتتەرىن ارتتىرۋ.
تاربيەلىك: جان - جاقتىلىققا، ىزدەنىمپازدىققا باۋلۋ، تىڭداي جانە سويلەي ءبىلۋ مادەنيەتىن ارتتىرۋ، ەكولوگيالىق تاربيە - تابيعاتتى ايالاۋعا ۇيرەتۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: پىكىر تالاس ساباعى
ساباقتىڭ ءادىسى: 1. سۇراق - جاۋاپ. سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ (س. ت. و.) تەحنولوگياسىنىڭ وي شاقىرۋ ستراتەگياسى، اكادەميالىق داۋ - داماي ستراتەگياسى، ەسسە ستراتەگياسى، توپتاستىرۋ ستراتەگياسىن قولداۋ.
2. اڭگىمە - ءدارىس
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، سۇرەتتەر، دۇنيەجۇزى كليماتتىق بەلدەۋلەر تابيعات زونالار كارتاسى
ءبىلىپ ايتقان سوزگە قۇن جەتپەيدى،
تاۋىپ ايتقان سوزگە شىن جەتپەيدى.
ءوزىڭ بىلمەسەڭ، بىلگەندەردەن ۇيرەن،
ۇيرەنگەننەن ەشتەڭەڭ كەتپەيدى.
تولە بي
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
وقۋشىلاردىڭ ساباققا دايىندىعى.
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ:
• كليماتتىق بەلدەۋلەردى اجىراتقان كىم؟
• قانداي كليماتتىق بەلدەۋلەر بار؟
• قازاقستان قايسى بەلدەۋدە ورنالاسقان؟
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
1. تايگا ورماندارى.
2. قاتتى جاپىراقتى ورماندار
3. اۋىسپالى ىلعالدى ورماندار
4. ىلعالدى ەكۆاتوريال ورماندار
1. ورمان – جەر بەتىندەگى تابيعي قورلاردىڭ، ونىڭ ىشىندە وسىمدىكتەر جامىلعىسىنىڭ باستى ءبىر ءتيپى. قۇرامىندا ءبىر - بىرىنە جاقىن وسكەن اعاشتىڭ ءبىر نەمەسە بىرنەشە تۇرلەرى بار تابيعي كەشەن. ورمان ىلعال ارتىق نەمەسە جەتكىلىكتى جاعدايدا قالىپتاسادى. قازىرگى كەزدە دۇنيە جۇزىندە ورمان اۋماعى 3 ملرد. گا - دان استام، ياعني دۇنيە ءجۇزىنىڭ 27 – 28%- ن ورمان الىپ جاتىر. وكىنىشكە وراي، ادامزات قوعامى ءوز تاريحىندا بۇكىل و - نىڭ 2/3 بولىگىن جويعان، سونىمەن بۇرىن جەر بەتىنىڭ 75%- ن الىپ جاتقان ورمانداردىڭ كولەمى كوپ كەمىگەن. الەمدەگى ورماندار نەگىزىنەن 5 بەلدەمدە وسەدى جالپى ورماننىڭ تارالۋىنداعى زاڭدىلىق سالقىن ايماقتاردا قىلقان جاپىراقتى، قوڭىرجاي ايماقتاردا قىلقان جاپىراقتى جانە مايدا جاپىراقتى ورماندار ارالاس، ال جىلى ايماقتاردا نەگىزىنەن ءىرى جاپىراقتى ورماندار وسەدى
تايگا ورماندارى – تەك قانا قىلقان جاپىراقتى اعاشتار وسەتىن زونا. تايگانىڭ توپىراعى كۇلگىن، كوبىنەسە باتپاقتى بولىپ كەلەدى. قاراعاي مەن شىرشا وسەدى. رەسەي جەرىنىڭ ورالدان شىعىسقا قاراي جاتقان بولىگى – سىبىردە سۋىققا ءتوزىمدى ماي قاراعاي، ءسىبىر قاراعايى – سامىرسىن جانە قىستا قىلقاندارىن تۇسىرەتىن اعاش – بال قاراعاي تارالعان. ءسىبىر جەرىندە كليماتتىڭ قاتاڭ بولۋىنا بايلانىستى تايگا زوناسى ەۋروپالىق بولىكپەن سالىستىرعاندا وڭتۇستىككە قاراي ىعىسقان جانە نەعۇرلىم ۇلكەن اۋماقتى الىپ جاتىر.
ارالاس ورماندار تايگا مەن جالپاق جاپىراقتى ورماندار ارالاعىندا ورنالاسقاندىقتان، قۇرامىندا قىلقاندى، جالپاق جانە ۇساق جاپىراقتى اعاشتار ارالاس وسەدى، شوپتەسىن وسىمدىكتەرگە بايلانىستى توپىراعى شىمدى – كۇلگىن بولىپ كەلەدى. تىنىق مۇحيت جاعالاۋىنداعى ارالاس ورمانداردا مۋسسوندى كليمات اسەرىنەن ەمەن، جوكە، امۋر بارقىت اعاشى، جابايى ءجۇزىم مەن ءسىبىر ماي قاراعايى وسەدى.
جالپاق جاپىراقتى ورماندار بەلدەۋدىڭ جاۋىن – شاشىن كوپ تۇسەتىن باتىسى مەن شىعىسىندا عانا كوپ ورنالاسقان. قۇنارلى قوڭىر توپىراقتا وسەتىن بۇل ورماننىڭ اعاشتارى جىلۋ سۇيەدى، ىلعالدى كوپ قاجەت ەتەدى.
2. قاتتى جاپىراقتى ورماندار
جەرورتا تەڭىزدىك كليماتتى اتىراپتاردا قوڭىر توپىراقتاردا وسەتىن قاتقىل جاپىراقتى ورماندار مەن بۇتالار تاراعان — ماكۆيس، گاريگا، بۇرگەن (شيبلياك)، فريگانا.
3. سۋبتروپيكتىك اۋىسپالى ىلعالدى مۋسسوندىق ورماندار زوناسى جاپون ارالدارى مەن كورەيانىڭ وڭتۇستىگىنەن باستاپ، تىنىق مۇحيت جاعالاۋى ارقىلى ءۇندىقىتاي تۇبەگىن بويلاپ، سۋبەكۆاتورلىق بەلدەۋگە دە وتەدى. جەرورتا تەڭىزى جاعالاۋىمەن سالىستىرعاندا، مۇندا جاز ىلعالدى، قىس ءبىرشاما قۇرعاق جانە سالقىنىراق بولادى. ورمانداردا ماڭگى جاسىل اعاشتاردان ماگنوليا، كامەليا، كامفورا، لاۆر، بامبۋك، جالپاق جاپىراقتىلاردان ەمەن، شامشات، شەگىرشىن، قاراعاي مەن كيپوريس وسەدى. اعاشتار ليانالارمەن شىرمالىپ، نۋ ورمان سيپاتىنا ەنەدى. جانۋارلاردان جولبارىس، قابىلان، ايۋ، پاندا، گيببون جانە ماكاكا مايمىلدارى، توتىقۇستارمەن ۇيرەكتەر كەزدەسەدى.
4. ىلعالدى ەكۆاتورلىق ورماندار
ەكۆاتورلىق بەلدەۋدىڭ كوپ جەرىن: ەكۆاتورلىق افريكانى، وڭتۇستىك امەريكاداعى امازونا وزەنىنىڭ الابىن، مالاييا توپارالدارىن جانە مۇحيتتىق ارالداردى ەكۆاتورلىق ىلعالدى، ماڭگى جاسىل ورماندار بەلدەمى (گيلەيا بەلدەمى) قامتيدى. كۇلگىندەنگەن فەررالليت توپىراقتا سان الۋان وسىمدىك تۇرلەرى وسەدى (پالمالار، ەپيفيتتەر جانە ليانالار). مۇحيت جانە تەڭىز جاعالاۋلارىندا مانگر توعايلارى كەزدەسەدى. تابيعات جاعدايلارى ماۋسىمعا بايلانىستى وزگەرمەيدى. سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك جارتى شارلارداعى سۋبەكۆاتورلىق بەلدەۋلەردە ەكۆاتوردان الىستاعان سايىن ۇدايى ىلعالدى ورماندار اۋىسپالى ىلعالدى ورماندار بەلدەمىنە وتەدى. مۇنداعى اعاشتاردىڭ ءبىرازى قۇرعاقشىلىق ماۋسىمدا سۋدى از بۋلاندىرۋ ءۇشىن جاپىراعىن تاستايدى.
اۋماعىنىڭ كەڭدىگىنە قاراماستان قازاق جەرىندە ورماندى جەرلەر كوپ ەمەس. ونىڭ باستى سەبەبى جەرىمىزدىڭ نەگىزگى بولىگى قۇرعاق، جارتىلاي ءشول، ءشولدى ايماقتاردا ورنالاسقاندىعى، ال ورمان اعاشتارى نەگىزىنەن ىلعال مول تۇسەتىن القاپتاردا وسەدى. رەسپۋبليكا اۋماعىنداعى ورماندار جانە بۇتالار الىپ جاتقان كولەم 21، 6 ملن. گا، بۇل قازاقستان جەرىنىڭ 4، 2%- ى عانا.
قىزىقتى فاكتتار.
**اۋستراليا ەۆكاليپتى ەڭ بيىك اعاش بولىپ تانىلعان، ءبىراق وتكەن عاسىردا ول اعاش قۋراپ قالعان. قازىرگى دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ بيىك اعاش بولىپ - سەكۆوييا اعاشى تانىلعان، ونىڭ بيىكتىگى 115، 8م، كاليفورنيا ورماندارىندا 2006ج. تابىلعان.
» دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇلكەن گۇل يندونەزيانىڭ جاڭبىرلى ورماندارىندا وسەتىن راففلەزيا گ ۇلى. راففلەزيا تاڭعاجايىپ - گ ۇلى توعىشار وسىمدىكتەر تۇقىمىنا جاتادى. ەرەكشە ءارى سيرەك كەزدەسەتىن بۇل وسىمدىك مالاككا تۇبەگىندە، سۋماترا، ياۆا، كاليمانتان، فيليپپين ارالدارىندا وسەدى. گۇلدىڭ ەرەكشەلىگى – ونىڭ كولەمى 60 سانتيمەتردەن 1 مەترگە دەيىن جەتەدى. گۇلدىڭ كولەمى 1 مەتردەن دە كوپ گۇلدىڭ اتاۋى - وسىمدىكتى ەڭ العاشقى اشقان ت. س. ءراففلزىڭ جانە اتاقتى ناتۋراليست د. ءارنولدتىڭ قۇرمەتىنە بەرىلگەن. ولار العاش رەت وسىمدىكتى سۋماترا ارالىنىڭ وڭتۇستىك - باتىسىنان تاۋىپ، ءدال سول جەردە وعان وسىمدىكتەر الەمىنىڭ «ۇلى كەرەمەتى» دەپ باعا بەرەدى.. راففلەزيانى ورمان شىبىندارى توزاڭداندىرادى. گۇل ولاردى ءوزىنىڭ كەلبەتىمەن جانە يىسىمەن باۋراپ الادى. ءيىسى مەن كەلبەتى كەرەمەت ەكەن دەپ ويلاپ قالماڭىز! گۇلدەن ءىرىپ - شىرىگەن ەتتىڭ ءيىسى شىعادى، ال كەلبەتى قىزىل، ۋلى - قىزىل، قوڭىر ءتۇستى، ياعني ءبىر قاراعاندا بۇزىلعان ەتكە ۇقساس كەلەدى.
» كەيبىر وسىمدىكتەر ەت جەيدى. ءشىقشوپ وسىمدىگى جاپىراقتارىنا قونعان شىبىن - شىركەيلەرمەن قورەكتەنەدى.
ەلەكتروندى وقۋلىق 6 - سىنىپ
ءىىى. قورىتىندىلاۋ
1. قىزىقتى سۇراقتار:
ءسۇت قورەكتىلەردەن قايسى جانۋار سۋ ىشپەيدى؟ (كوالا) الەمدەگى ەڭ ءىرى پالما (روتانگ) بامبۋك اعاشىن جاقسى كورەدى (پاندا) امازونكانىڭ اعاشتا وپ - وڭاي ورمەلەيتىن، سۋدا دا جاقسى جۇزەتىن، قۇرلىقتا دا جۇيرىك مىسىق تۇقىمداس، ءقاۋىپتى جانۋارى؟ (ياگۋار)
3. ميعا شابۋل
نەگە تايگا ورماندارىندا تەك قانا قىلقان جاپىراقتى اعاشتار وسەدى؟
ورماننىڭ ادامزات كوعامى ءۇشىن قانداي ماڭىزى بار؟
4. ەسسە
قۇستار ورمانداردىڭ دوسى......
5. ءبىز – تابيعات جاناشىرلارىمىز.
وي تولعانىس ساتىسى.
ادام – تابيعاتتىڭ دوسى ما؟ (اكادەميالىق داۋ - داماي ستراتەگياسى)
ءيا --------- جوق ----------- بەيتاراپ (كەستە)
ءار وقۋشى ءوز پىكىرىن ايتادى
6. حالىق پەداگوگيكاسى
قازاق داستۇرىندە جاڭا شىققان كوكتى جۇلمايدى، اعاش بۇرلەرىن ۇزبەيدى. كوك شىبىقتى، كوك وركەندى سىندىرمايدى. ويتكەنى جاس وركەننىڭ ءبارى باقىتتىڭ باستاماسى، بارلىق تىرلىكتىڭ قاينار كوزى دەپ بىلەدى. كوك جۇلساق كوكتەي سولاسىڭ دەپ ىرىمدالادى. سونداي - اق قازاق داستۇرىندە قوسارلانىپ وسكەن، قاتار بىتكەن اعاشتى كەسپەيدى. سەبەبى قوساعىڭنان ايىرىلاسىڭ، قاناتىڭنان قىرقىلاسىڭ دەپ تىيىم ەتكەن. ياعني، دۇنيە تۇگەل ەگىزدەن جارالعان، ال ەگىزدىڭ سىڭارىن قۇلاتقان وڭبايدى، كوڭىلى قاپالانىپ، زارىعىپ وتەدى دەپ قاتتى ىرىمدايدى.
7. كارتا مەن جۇمىس.
ساباقتى بەكىتۋ.
باعالاۋ.
ۇيگە تاپسىرما: 1. «ورمانداردىڭ تابيعاتتاعى ورنى» تاقىرىبىنا ەسسە جازۋ.
2. جاڭالىقتار.
3. سەمانتيكالىق كارتا تولتىرۋ
ءا. ناۋاي اتىنداعى №13 مەكتەپ – گيمنازيا
گەوگرافيا پانىنەن ءمۇعالىم: راحيموۆا ن.
6 سىنىبىندا گەوگرافيا پانىنەن قالالىق سەميناردا وتىلەتىن اشىق ساباق جوسپارى.
تاقىرىبى: الەمدەگى ەڭ ءىرى ورماندار.
ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا الەمنىڭ تابيعات زونالارى، تارالۋ ەرەكشەلىكتەرىن، ورمان زوناسىنىڭ ورنالاسۋىن ءتۇسىندىرۋ. ورمانداردىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرىن ۇيرەنۋ. وقۋشىلاردىڭ كەڭ اۋقىمدى تانىمىن قالىپتاستىرۋ، ولاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ ارقىلى جەكە پىكىرگە جەتەلەۋ.
دامىتۋ: ءوز بەتىنشە ىزدەنىسپەن شىعارماشىلىق تۇرعىدا جۇمىس ىستەۋگە داعدىلاندىرۋ. ءوز ويلارىن ەركىن دە ساۋاتتى، ناقتى جەتكىزۋ قابىلەتتەرىن ارتتىرۋ.
تاربيەلىك: جان - جاقتىلىققا، ىزدەنىمپازدىققا باۋلۋ، تىڭداي جانە سويلەي ءبىلۋ مادەنيەتىن ارتتىرۋ، ەكولوگيالىق تاربيە - تابيعاتتى ايالاۋعا ۇيرەتۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: پىكىر تالاس ساباعى
ساباقتىڭ ءادىسى: 1. سۇراق - جاۋاپ. سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ (س. ت. و.) تەحنولوگياسىنىڭ وي شاقىرۋ ستراتەگياسى، اكادەميالىق داۋ - داماي ستراتەگياسى، ەسسە ستراتەگياسى، توپتاستىرۋ ستراتەگياسىن قولداۋ.
2. اڭگىمە - ءدارىس
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، سۇرەتتەر، دۇنيەجۇزى كليماتتىق بەلدەۋلەر تابيعات زونالار كارتاسى
ءبىلىپ ايتقان سوزگە قۇن جەتپەيدى،
تاۋىپ ايتقان سوزگە شىن جەتپەيدى.
ءوزىڭ بىلمەسەڭ، بىلگەندەردەن ۇيرەن،
ۇيرەنگەننەن ەشتەڭەڭ كەتپەيدى.
تولە بي
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
وقۋشىلاردىڭ ساباققا دايىندىعى.
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ:
• كليماتتىق بەلدەۋلەردى اجىراتقان كىم؟
• قانداي كليماتتىق بەلدەۋلەر بار؟
• قازاقستان قايسى بەلدەۋدە ورنالاسقان؟
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
1. تايگا ورماندارى.
2. قاتتى جاپىراقتى ورماندار
3. اۋىسپالى ىلعالدى ورماندار
4. ىلعالدى ەكۆاتوريال ورماندار
1. ورمان – جەر بەتىندەگى تابيعي قورلاردىڭ، ونىڭ ىشىندە وسىمدىكتەر جامىلعىسىنىڭ باستى ءبىر ءتيپى. قۇرامىندا ءبىر - بىرىنە جاقىن وسكەن اعاشتىڭ ءبىر نەمەسە بىرنەشە تۇرلەرى بار تابيعي كەشەن. ورمان ىلعال ارتىق نەمەسە جەتكىلىكتى جاعدايدا قالىپتاسادى. قازىرگى كەزدە دۇنيە جۇزىندە ورمان اۋماعى 3 ملرد. گا - دان استام، ياعني دۇنيە ءجۇزىنىڭ 27 – 28%- ن ورمان الىپ جاتىر. وكىنىشكە وراي، ادامزات قوعامى ءوز تاريحىندا بۇكىل و - نىڭ 2/3 بولىگىن جويعان، سونىمەن بۇرىن جەر بەتىنىڭ 75%- ن الىپ جاتقان ورمانداردىڭ كولەمى كوپ كەمىگەن. الەمدەگى ورماندار نەگىزىنەن 5 بەلدەمدە وسەدى جالپى ورماننىڭ تارالۋىنداعى زاڭدىلىق سالقىن ايماقتاردا قىلقان جاپىراقتى، قوڭىرجاي ايماقتاردا قىلقان جاپىراقتى جانە مايدا جاپىراقتى ورماندار ارالاس، ال جىلى ايماقتاردا نەگىزىنەن ءىرى جاپىراقتى ورماندار وسەدى
تايگا ورماندارى – تەك قانا قىلقان جاپىراقتى اعاشتار وسەتىن زونا. تايگانىڭ توپىراعى كۇلگىن، كوبىنەسە باتپاقتى بولىپ كەلەدى. قاراعاي مەن شىرشا وسەدى. رەسەي جەرىنىڭ ورالدان شىعىسقا قاراي جاتقان بولىگى – سىبىردە سۋىققا ءتوزىمدى ماي قاراعاي، ءسىبىر قاراعايى – سامىرسىن جانە قىستا قىلقاندارىن تۇسىرەتىن اعاش – بال قاراعاي تارالعان. ءسىبىر جەرىندە كليماتتىڭ قاتاڭ بولۋىنا بايلانىستى تايگا زوناسى ەۋروپالىق بولىكپەن سالىستىرعاندا وڭتۇستىككە قاراي ىعىسقان جانە نەعۇرلىم ۇلكەن اۋماقتى الىپ جاتىر.
ارالاس ورماندار تايگا مەن جالپاق جاپىراقتى ورماندار ارالاعىندا ورنالاسقاندىقتان، قۇرامىندا قىلقاندى، جالپاق جانە ۇساق جاپىراقتى اعاشتار ارالاس وسەدى، شوپتەسىن وسىمدىكتەرگە بايلانىستى توپىراعى شىمدى – كۇلگىن بولىپ كەلەدى. تىنىق مۇحيت جاعالاۋىنداعى ارالاس ورمانداردا مۋسسوندى كليمات اسەرىنەن ەمەن، جوكە، امۋر بارقىت اعاشى، جابايى ءجۇزىم مەن ءسىبىر ماي قاراعايى وسەدى.
جالپاق جاپىراقتى ورماندار بەلدەۋدىڭ جاۋىن – شاشىن كوپ تۇسەتىن باتىسى مەن شىعىسىندا عانا كوپ ورنالاسقان. قۇنارلى قوڭىر توپىراقتا وسەتىن بۇل ورماننىڭ اعاشتارى جىلۋ سۇيەدى، ىلعالدى كوپ قاجەت ەتەدى.
2. قاتتى جاپىراقتى ورماندار
جەرورتا تەڭىزدىك كليماتتى اتىراپتاردا قوڭىر توپىراقتاردا وسەتىن قاتقىل جاپىراقتى ورماندار مەن بۇتالار تاراعان — ماكۆيس، گاريگا، بۇرگەن (شيبلياك)، فريگانا.
3. سۋبتروپيكتىك اۋىسپالى ىلعالدى مۋسسوندىق ورماندار زوناسى جاپون ارالدارى مەن كورەيانىڭ وڭتۇستىگىنەن باستاپ، تىنىق مۇحيت جاعالاۋى ارقىلى ءۇندىقىتاي تۇبەگىن بويلاپ، سۋبەكۆاتورلىق بەلدەۋگە دە وتەدى. جەرورتا تەڭىزى جاعالاۋىمەن سالىستىرعاندا، مۇندا جاز ىلعالدى، قىس ءبىرشاما قۇرعاق جانە سالقىنىراق بولادى. ورمانداردا ماڭگى جاسىل اعاشتاردان ماگنوليا، كامەليا، كامفورا، لاۆر، بامبۋك، جالپاق جاپىراقتىلاردان ەمەن، شامشات، شەگىرشىن، قاراعاي مەن كيپوريس وسەدى. اعاشتار ليانالارمەن شىرمالىپ، نۋ ورمان سيپاتىنا ەنەدى. جانۋارلاردان جولبارىس، قابىلان، ايۋ، پاندا، گيببون جانە ماكاكا مايمىلدارى، توتىقۇستارمەن ۇيرەكتەر كەزدەسەدى.
4. ىلعالدى ەكۆاتورلىق ورماندار
ەكۆاتورلىق بەلدەۋدىڭ كوپ جەرىن: ەكۆاتورلىق افريكانى، وڭتۇستىك امەريكاداعى امازونا وزەنىنىڭ الابىن، مالاييا توپارالدارىن جانە مۇحيتتىق ارالداردى ەكۆاتورلىق ىلعالدى، ماڭگى جاسىل ورماندار بەلدەمى (گيلەيا بەلدەمى) قامتيدى. كۇلگىندەنگەن فەررالليت توپىراقتا سان الۋان وسىمدىك تۇرلەرى وسەدى (پالمالار، ەپيفيتتەر جانە ليانالار). مۇحيت جانە تەڭىز جاعالاۋلارىندا مانگر توعايلارى كەزدەسەدى. تابيعات جاعدايلارى ماۋسىمعا بايلانىستى وزگەرمەيدى. سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك جارتى شارلارداعى سۋبەكۆاتورلىق بەلدەۋلەردە ەكۆاتوردان الىستاعان سايىن ۇدايى ىلعالدى ورماندار اۋىسپالى ىلعالدى ورماندار بەلدەمىنە وتەدى. مۇنداعى اعاشتاردىڭ ءبىرازى قۇرعاقشىلىق ماۋسىمدا سۋدى از بۋلاندىرۋ ءۇشىن جاپىراعىن تاستايدى.
اۋماعىنىڭ كەڭدىگىنە قاراماستان قازاق جەرىندە ورماندى جەرلەر كوپ ەمەس. ونىڭ باستى سەبەبى جەرىمىزدىڭ نەگىزگى بولىگى قۇرعاق، جارتىلاي ءشول، ءشولدى ايماقتاردا ورنالاسقاندىعى، ال ورمان اعاشتارى نەگىزىنەن ىلعال مول تۇسەتىن القاپتاردا وسەدى. رەسپۋبليكا اۋماعىنداعى ورماندار جانە بۇتالار الىپ جاتقان كولەم 21، 6 ملن. گا، بۇل قازاقستان جەرىنىڭ 4، 2%- ى عانا.
قىزىقتى فاكتتار.
**اۋستراليا ەۆكاليپتى ەڭ بيىك اعاش بولىپ تانىلعان، ءبىراق وتكەن عاسىردا ول اعاش قۋراپ قالعان. قازىرگى دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ بيىك اعاش بولىپ - سەكۆوييا اعاشى تانىلعان، ونىڭ بيىكتىگى 115، 8م، كاليفورنيا ورماندارىندا 2006ج. تابىلعان.
» دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇلكەن گۇل يندونەزيانىڭ جاڭبىرلى ورماندارىندا وسەتىن راففلەزيا گ ۇلى. راففلەزيا تاڭعاجايىپ - گ ۇلى توعىشار وسىمدىكتەر تۇقىمىنا جاتادى. ەرەكشە ءارى سيرەك كەزدەسەتىن بۇل وسىمدىك مالاككا تۇبەگىندە، سۋماترا، ياۆا، كاليمانتان، فيليپپين ارالدارىندا وسەدى. گۇلدىڭ ەرەكشەلىگى – ونىڭ كولەمى 60 سانتيمەتردەن 1 مەترگە دەيىن جەتەدى. گۇلدىڭ كولەمى 1 مەتردەن دە كوپ گۇلدىڭ اتاۋى - وسىمدىكتى ەڭ العاشقى اشقان ت. س. ءراففلزىڭ جانە اتاقتى ناتۋراليست د. ءارنولدتىڭ قۇرمەتىنە بەرىلگەن. ولار العاش رەت وسىمدىكتى سۋماترا ارالىنىڭ وڭتۇستىك - باتىسىنان تاۋىپ، ءدال سول جەردە وعان وسىمدىكتەر الەمىنىڭ «ۇلى كەرەمەتى» دەپ باعا بەرەدى.. راففلەزيانى ورمان شىبىندارى توزاڭداندىرادى. گۇل ولاردى ءوزىنىڭ كەلبەتىمەن جانە يىسىمەن باۋراپ الادى. ءيىسى مەن كەلبەتى كەرەمەت ەكەن دەپ ويلاپ قالماڭىز! گۇلدەن ءىرىپ - شىرىگەن ەتتىڭ ءيىسى شىعادى، ال كەلبەتى قىزىل، ۋلى - قىزىل، قوڭىر ءتۇستى، ياعني ءبىر قاراعاندا بۇزىلعان ەتكە ۇقساس كەلەدى.
» كەيبىر وسىمدىكتەر ەت جەيدى. ءشىقشوپ وسىمدىگى جاپىراقتارىنا قونعان شىبىن - شىركەيلەرمەن قورەكتەنەدى.
ەلەكتروندى وقۋلىق 6 - سىنىپ
ءىىى. قورىتىندىلاۋ
1. قىزىقتى سۇراقتار:
ءسۇت قورەكتىلەردەن قايسى جانۋار سۋ ىشپەيدى؟ (كوالا) الەمدەگى ەڭ ءىرى پالما (روتانگ) بامبۋك اعاشىن جاقسى كورەدى (پاندا) امازونكانىڭ اعاشتا وپ - وڭاي ورمەلەيتىن، سۋدا دا جاقسى جۇزەتىن، قۇرلىقتا دا جۇيرىك مىسىق تۇقىمداس، ءقاۋىپتى جانۋارى؟ (ياگۋار)
3. ميعا شابۋل
نەگە تايگا ورماندارىندا تەك قانا قىلقان جاپىراقتى اعاشتار وسەدى؟
ورماننىڭ ادامزات كوعامى ءۇشىن قانداي ماڭىزى بار؟
4. ەسسە
قۇستار ورمانداردىڭ دوسى......
5. ءبىز – تابيعات جاناشىرلارىمىز.
وي تولعانىس ساتىسى.
ادام – تابيعاتتىڭ دوسى ما؟ (اكادەميالىق داۋ - داماي ستراتەگياسى)
ءيا --------- جوق ----------- بەيتاراپ (كەستە)
ءار وقۋشى ءوز پىكىرىن ايتادى
6. حالىق پەداگوگيكاسى
قازاق داستۇرىندە جاڭا شىققان كوكتى جۇلمايدى، اعاش بۇرلەرىن ۇزبەيدى. كوك شىبىقتى، كوك وركەندى سىندىرمايدى. ويتكەنى جاس وركەننىڭ ءبارى باقىتتىڭ باستاماسى، بارلىق تىرلىكتىڭ قاينار كوزى دەپ بىلەدى. كوك جۇلساق كوكتەي سولاسىڭ دەپ ىرىمدالادى. سونداي - اق قازاق داستۇرىندە قوسارلانىپ وسكەن، قاتار بىتكەن اعاشتى كەسپەيدى. سەبەبى قوساعىڭنان ايىرىلاسىڭ، قاناتىڭنان قىرقىلاسىڭ دەپ تىيىم ەتكەن. ياعني، دۇنيە تۇگەل ەگىزدەن جارالعان، ال ەگىزدىڭ سىڭارىن قۇلاتقان وڭبايدى، كوڭىلى قاپالانىپ، زارىعىپ وتەدى دەپ قاتتى ىرىمدايدى.
7. كارتا مەن جۇمىس.
ساباقتى بەكىتۋ.
باعالاۋ.
ۇيگە تاپسىرما: 1. «ورمانداردىڭ تابيعاتتاعى ورنى» تاقىرىبىنا ەسسە جازۋ.
2. جاڭالىقتار.
3. سەمانتيكالىق كارتا تولتىرۋ
You Might Also Like
-
اتىراۋ وبلىسى، جىلىوي اۋدانى، قۇلسارى قالاسى.
-
الماتى وبلىسى، تالعار قالاسىنداعى
