InfoHub Logo

(پرەزەنتاسياسىمەن)
ماقساتى: ۇبت - گە دايىندالۋعا كومەك رەتىندە 6 سىنىپ وقۋلىعىنىڭ ءى تاراۋى بويىنشا تەستتە كەزدەسەتىن ماتەريالدار توپتاستىرىلىپ جيناقتالعان. ۇستازدارعا كومەك رەتىندە پرەزەنتاسياسىمەن بەرىلگەن.

تەستتە كەزدەسەتىن سۇراقتار
العاشقى ادامداردىڭ ەڭبەك قۇرالدارى – قازعىش تاياق، ۇشكىر تاس، شوقپار
العاشقى ەڭبەك قۇرالدارى تاستان جاسالعان.
العاشقى ادام «ەپتى ادام» دەپ اتالدى
«ەپتى ادام» افريكادا كەنيا جەرىندەگى ولدۋۆاي شاتقالىنان تابىلدى. ول وسىدان 1 ملن 750 مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن.
العاشقى ادامنىڭ ءبىرى پيتەكانتروپ. پيتەكانتروپ 1891 جىلى العاش ياۆا ارالىنان تابىلعان. پيتەكانتروپ 1 ملن جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن.
سينانتروپ سولتۇستىك قىتايدان تابىلعان. سينانتروپتى «جۇڭگو ادامى» دەپ اتايدى. سينانتروپ بۇدان 500 - 200 مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن.
پيتەكانتروپ پەن سينانتروپتى «تىك جۇرەتىن ادام» دەپ اتاعان

نەاندەرتال گەرمانيا جەرىنەن تابىلعان.
نەاندەرتال ادامىنىڭ بويى ورتاشا، دەنەسى مىعىم، بەلى ەڭكىشتەۋ، ماڭدايى تايقى، قاباق سۇيەگى شىعىڭقى كەلگەن.
نەاندەرتال بالانىڭ سۇيەگى وزبەكستاننىڭ تەسىكتاس دەگەن ۇڭگىرىنەن تابىلعان.
نەاندەرتالدىقتار جەر بەتىندە بۇدان 100 - 35 مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن.
نەاندەرتالدىقتار تاستان، سۇيەكتەن، اعاشتان قۇرال جاساي بىلگەن.
نەاندەرتالدىقتار وتتى پايدالانعان

«سانالى ادام» ياعني قازىرگى ادام بۇدان 40 - 35 جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن.
ەرتەدەگى ادامداردىڭ ۇجىمى توبىر دەپ اتالدى.
تاس ءداۋىرى 3 كەزەڭگە بولىنەدى: پالەوليت، مەزوليت، نەوليت
پالەوليت – ەجەلگى تاس عاسىرى، مەزوليت - ورتا تاس عاسىرى، نەوليت - جاڭا تاس عاسىرى دەپ اتالادى.
سىبىرگە العاشقى ادامدار ەۋروپا مەن ازيادان قونىستانعان
قازاقستان اۋماعىندا العاشقى ادامدار شامامەن بۇدان 1 ملن-داي جىل بۇرىن پايدا بولعان.
قازاقستان اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن العاشقى ادامدار پيتەكانتروپتىڭ زامانداستارى.
العاشقى ادامداردىڭ تۇڭعىش باسپاناسى ۇڭگىرلەر بولدى.
العاشقى ادامدار تاياقتى ۇشتاۋ، ولتىرگەن اڭدار دەنەسىن بورشالاعاندا، تەرىسىن سىلعاندا چوپپەر قارۋىن پايدالانعان.
سۇيەكتەن ينە مەن ءبىزدى دايىنداعان.

جامبىل وبلىسىنان تابىلعان پالەوليت ءداۋىرىنىڭ 5 مىڭنان استام اسا ەڭبەك قۇرالدارىنىڭ ءبارى - قاشاۋ مەن ۇشكىر زاتتار.
پالەوليت ءداۋىرىنىڭ حرونولوگياسى – ب. ز. ب 2 ملن 500 مىڭ – 12 مىڭ جىل
مەزوليت ءداۋىرىنىڭ حرونولوگياسى - ب. ز. ب 12 - 5 مىڭ جىل
نەوليت ءداۋىرىنىڭ حرونولوگياسى - ب. ز. ب 5 - 3 مىڭ جىل بۇرىن بولعان

تاستان جاسالعان قۇرالدار ورتا عاسىر مەزوليتتە پايدالانۋعا ىڭعايلى قالىپقا تۇسە باستادى.
ب. ز. ب 5 مىڭجىلدىقتا نەوليتتە تاس وڭدەۋ نەعۇرلىم بيىك دەڭگەيگە كوتەرىلدى.
ادامدار نەوليتتە تاستى جىلتىراتا تەگىستەۋدى ۇيرەندى.
نەوليت كەزەڭىندە ەڭبەك قۇرالدارىنىڭ جاڭا تۇرلەرى: دانۇككىش، كەلى، بالتا، قايلانى ويلاپ تاپتى.
ەرتەدەگى ادامداردىڭ مايمىلدار مەن جانۋارلاردان ايىرماشىلىعى – ەڭبەك قۇرالدارىن جاساي ءبىلۋى ەدى.

بۇدان 100 مىڭنان 13 مىڭ جىلعا دەيىن جەردىڭ بەتىن مۇز باسىپ جاتتى.
العاشقى ادامدار ءجىپ ورنىنا جانۋارلاردىڭ سىڭىرلەرىن پايدالانعان.
العاشقى ادامدار ىدىس - اياقتى ساز بالشىقتى كۇيدىرىپ جاسادى.
پالەوليت ءداۋىرى ەرتە، ورتا جانە كەيىنگى بولىپ ۇشكە بولىنەدى.
ەرتە تاس عاسىرى ب. ز. ب 2 ملن 500 مىڭ جىلدان 40 - 35 مىڭ جىلعا دەيىنگى ۋاقىتتى قامتىعان.
ورتا تاس عاسىرى ب. ز. ب 100 - 40 مىڭ جىل ارالىعىن قامتىعان
كەيىنگى تاس عاسىرى ب. ز. ب 40 - 12 مىڭ جىلدىقتى قامتىعان.
ەرتە تاس عاسىرىنىڭ ەڭ كونە تۇراقتارى – ماڭعىستاۋ تۇبىندەگى شاقپاقاتا، قاراتاۋداعى، ارىستاندى وزەنى بويىنداعى ەسكەرتكىشتەر

بيفاس – ەكى جاعىنان دا وڭدەلگەن قاراپايىم شاپقىش تاس قۇرال
رەتۋش ءادىسى – ءبىر قابات وڭدەلگەن تاس قۇرالدىڭ ءجۇزىن ۇساق كەرتىك - ويىقتار جاساۋ ارقىلى وتكىرلەۋ
قىرعىشتاردىڭ سىرتقى ءپىشىنى سوپاقشا، ءۇشبۇرىشتى، ۇزىنشا ءتورتبۇرىشتى بولىپ كەلگەن.
قىرعىشتاردىڭ ءجۇزىن رەتۋشپەن وڭدەگەن.
جامبىل وبلىسىنداعى ءبورىقازعان، شاباقتى تۇراقتارىنان 5000 عا جۋىق تاس قۇرالدار تابىلعان. ورتاڭعى تاس عاسىرىندا نەاندەرتال ادامى ءومىر سۇرگەن.

نەاندەرتال بالانىڭ سۇيەگى 1938 جىلى وزبەكستاننىڭ تەسىكتاس دەگەن ۇڭگىرىنەن تابىلعان.
نەاندەرتال ادامدارى شاقپاق تاستارمەن وت جاعۋدى ۇيرەنگەن.
كەيىنگى تاس عاسىرىندا ب، ز، ب 40 - 12 جىلدارى قازىرگى ادامعا ۇقساس ادامدار «سانالى ادام» قالىپتاستى. بۇدان 40 - 30 مىڭ جىل بۇرىن «ەپتى ادام» «سانالى ادامعا» اينالدى.
«سانالى ادام» سۇيەگى العاش رەت فرانسيانىڭ كرو - مانون ۇڭگىرىنەن تابىلعان.
سانالى ادامدى كرومانوندىق دەپ اتايدى.
«سانالى ادامنىڭ» ميى «ەپتى ادامنىڭ» ميىنان ەكى ەسەگە ۇلكەن.

شىعىس قازاقستانداعى شۋلبينكا، وڭتۇستىك قازاقستانداعى ارىستاندى وزەنىنىڭ جانىنان كەيىنگى تاس عاسىرىنىڭ تۇراقتارى تابىلعان.
مۇندا قىرعىش قۇرالدار تابىلعان. حرونولوگياسى 25 مىڭ جىل بۇرىن.
ورتالىق قازاقستان جەرىندەگى سەمىزبۇعى تۇراعىنان تابىلعان قىرعىشتار ءجۇزى ءتۇزۋ، كەيدە قايقى تاس پىشاق بولىپ كەلەدى.

ورتالىق قازاقستانداعى كەيىنگى پالەوليتكە جاتاتىن ەسكەرتكىشتەردىڭ ىشىندەگى ەڭ كورنەكتىسىنىڭ ءبىرى - باتپاق. ونىڭ مادەني قاباتى جەر بەتىنەن 6 مەتردەي تەرەڭدىكتەن تابىلعان. تۇراقتىڭ جاس مولشەرى – ب. ز. ب 30 - 25 مىڭىنشى جىل. قىرعىشتار ۇزىنشا كەلگەن تاس سىنىعىنان تابىلعان.
ادامدار توبى بىرتە - بىرتە تۋىسقانداردىڭ ۇجىمىنا - رۋلىق قاۋىمعا اينالدى.
رۋلىق قاۋىم شامامەن «سانالى ادامنىڭ» شىعۋ ۋاقىتىنا سايكەس كەلەدى.
رۋ ىشىندەگى تىرشىلىك پەن ءىس - ارەكەتكە قاتىستى ماسەلەلەردى جالپى جينالىستا شەشتى.
جالپى جينالىسقا ەرەسەك ادامداردىڭ ءبارى ەركەكتەر مەن ايەلدەر تۇگەل قاتىستى. جالپى جينالىس اقساقالداردى سايلادى.

مەزوليتتىڭ حرونولوگيالىق شەڭبەرى – ب. ز. ب 12 - 5 مىڭىنشى جىلدىقتار ارالىعىن قامتيدى.
مەزوليت زامانىنىڭ ۇلكەن جاڭالىعى - ميكروليتتەر.
ميكروليت ۇزىندىعى 1 - 2 سم ۇساق جاڭقا تاستاردان جاسالعان قۇرال.
ميكروليت دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى ۇساق تاستار.
مەزوليت زامانىنىڭ تاعى جاڭالىعى ساداق پەن جەبەنىڭ جاسالۋى.
مەزوليتتىك اڭشىلار ەرتىس، ەسىل، توبىل، تورعاي، جايىق وزەندەرىنىڭ جاعالاۋلارىن مەكەندەدى.

قازاقستان اۋماعىندا 20 - دان استام مەزوليتتىك تۇراقتار بەلگىلى.
قابىرعالارى تەرەڭ كومىلگەن، كولەمى 40 - 60 شارشى مەتر بولاتىن مەزوليتتىك باسپانا ەسىل وزەنىنىڭ اڭعارىنان تابىلعان.
ب. ز. ب 8 مىڭجىلدىقتا قازاقستان جەرىندە قولايلى كليمات ورنادى.
مەزوليت ءداۋىرىنىڭ ەرەكشەلىگى جانۋارلاردى قولعا ۇيرەتۋ مەن ءداندى داقىلداردى ءوسىرۋ.
مەزوليت زامانىندا رۋلىق قاۋىم كۇشەيىپ، تايپالارعا بىرىكتى.
مەزوليت زامانىندا ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ اراسىندا ەڭبەك ءبولىنىسى قالىپتاستى.
مەزوليت زامانىندا قاۋىم مۇشەلەرىنىڭ قۇقىقتارى تەڭ بولدى. قاۋىم ءۇش توپقا ءبولىندى: قاريالار، ەرەسەكتەر، بالالار. بالالار توبىنان ەرەسەكتەر توبىنا ءوتۋ – باعىشتاۋ (ينيسياسيا) عۇرىپتارى ارقىلى جۇزەگە استى.
بۇدان 10 مىڭ جىل بۇرىن ەگىنشىلىك پايدا بولدى.
العاشقى ەگىنشىلەر جەردى تاياق قازعىشپەن قوپسىتتى.
جاڭا تاس عاسىرى ب. ز. ب 5 - 3 مىڭ جىلدىقتار ارالىعىن قامتىدى.
نەوليت زامانىندا ادامدار ماتا توقىپ، كيىم تىگۋدى ۇيرەندى. كەراميكالىق ىدىستارعا ورنەكتەر سالا ءبىلدى.

نەوليت كەزەڭىنىڭ تۇراقتارى شىعىس قازاقستانداعى ۋست - نارىم، ورتالىق قازاقستانداعى قاراعاندى، زەلەنايا بالكا، سولتۇستىك قازاقستانداعى پەنكي. بۇلار سارىارقانىڭ سولتۇستىگىندە، ەرتىستەن ەسىلگە دەيىنگى ارالىقتا ورنالاسقان. ولار جاڭا تاس عاسىرىنىڭ سوڭعى كەزىنە ياعني ب. ز ب. 5 مىڭجىلدىققا جاتادى.

قازاق جەرىندە كەزدەسەتىن نەوليت تۇراقتارىنىڭ ەڭ كونەسى ب. ز. ب 5 مىڭجىلدىققا ءتان.
سولتۇستىك قازاقستانداعى پەنكي سەلوسى ماڭىنداعى تۇراقتا تاس شاپقىلار، جالپاق پىشاقتار، جاڭقادان جاسالعان قىرعىشتار تابىلعان.
بالقاشتىڭ سولتۇستىگىندە شاقپاق تاستان جاسالعان ۇساق قۇرالدار: تىلىكشەلەر، جاڭقالار، نۋكلەۋستار جانە جەبە ۇشتارى جاسالعان.

ورتالىق قازاقستاندا قاراعاندى، زەلەنايا بالكا تۇراقتارىنان ءۇي مالىنىڭ سۇيەكتەرى تابىلعان.
جەزقازعان وڭىرىنەن 150 گە جۋىق تۇراق، كونە كەن شىعارۋ، جەرلەۋ ورىندارى تابىلعان.
شىعىس قازاقستاننان تابىلعان قۇرال سايماندار قۇرامالى بولىپ كەلگەن.
تاس ءداۋىرىنىڭ دامىعان كەزەڭى – نەوليت

نەوليت تۇرعىندارى شىبىقتان شارباق توقۋدى مەڭگەردى، ءورۋ مەن توقۋ ىسىمەن شۇعىلداندى.
نەوليت كەزەڭىندە ادامدار كەن كاسىبى جانە توقىماشىلىقپەن اينالىستى.
نەوليت زامانىنا جاتاتىن سەكسەۋىل تۇراعى قىزىلوردا وبلىسىندا ورنالاسقان.
سەكسەۋىل تۇراعىنان 80 پايىزى قوي مەن سيىردىڭ، قالعاندارى جابايى جىلقىلاردىڭ قاڭقاسىن تاپقان.

نەوليت ءداۋىرىنىڭ ۇلكەن جاڭالىعى - قىش قۇمىرا (كەراميكا) جاساۋدى ۇيرەنۋى. بۇل ءداۋىردى سوندىقتان «قىش قۇمىرالار زامانى» دەپ تە اتاعان.
قازاقستان اۋماعىنان نەوليتتىڭ 500 - دەن اسا تۇراقتار تابىلعان.
كوزە - سازدان جاسالعان قىش ىدىس.

ادامزات بالاسىنىڭ مەتالدان جاسالعان قۇرالداردى يگەرە باستاۋى مىس - تاس عاسىرىنان (ەنەوليت) باستالادى. حرونولوگياسى شامامەن ب. ز. ب 3000 - 2800 جىلدارى وتكەن.
ەڭ ءبىرىنشى قولدانىلعان مەتالل - مىس.

بۇدان 7 مىڭ جىل بۇرىن ادامدار مىس وڭدەۋدى ۇيرەندى.
ەنەوليت ءسوزى - مىس - تاس عاسىرى دەگەندى بىلدىرەدى.
مىس - تاس عاسىرىندا قوعامدا ەكى ءىرى وزگەرىس ورىن الدى: ەڭبەك ءبولىنىسى پايدا بولدى جانە اتالىق رۋ ۇستەمدىگى قالىپتاستى.
ەڭ العاشقى ءىرى قوعامدىق ەڭبەك ءبولىنىسى شارۋاشىلىقتىڭ – ەگىنشىلىك پەن مال شارۋاشىلىعى بولىپ ءبولىندى.

ەنەوليت كەزەڭىنىڭ ەسكەرتكىشى سولتۇستىك قازاقستانداعى بوتاي تۇراعى.
بوتاي تۇراعى ب. ز. ب 3 - 2 مىڭجىلدىقپەن مەرزىمدەلەدى. تۇراق 15 گەكتەر جەردى الىپ جاتىر. تۇراقتان 158 تۇرعىن ءۇي تابىلعان. ۇيلەردىڭ قابىرعالارى جانۋارلار تەرىسىمەن قاپتالعان، ورتاسىنا وشاق ورنالاسقان.
بوتاي تۇراعىنان جىلقى سۇيەكتەرى وتە كوپ تابىلدى.

ەنەوليت ەسكەرتكىشى ماڭعىستاۋداعى شەبىر جەرىنەن تابىلعان. مۇندا تاس پەن قىشتان جاسالعان ەڭبەك قرالدار. ىدىستارى ساز بالشىقتان جاسالعان، ءتۇبى جۇمىرتقا ءتارىزدى بولىپ كەلەدى. ىدىستاردى اشەكەيلەۋ ءۇشىن تاراق سياقتى ورنەك پايدالانعان.
شەبىر تۇراعىنىڭ تۇرعىندارى تەڭىز مولليۋسكاسىنىڭ قابىقتارىن مونشاق ەتىپ تاققان.
العاشقى ادامدار ەگىندى جيناۋ ۋاقىتىن اسپانداعى جۇلدىزداردىڭ ورنالاسۋىمەن انىقتاعان.
ايدىڭ قوزعالىسىن باقىلاۋ ارقىلى العاشقى قاراپايىم كۇنتىزبە جاساپ، جىلدى تەپە - تەڭ ايلارعا بولگەن.
ادامدار ءوز بىلىمدەرىن سۋرەتتى حات - پيكتوگرافيا (تاسقا تۇسىرىلگەن حات - سۋرەتتەر) ارقىلى حابارلاعان.

شۇبار اتتى سالۋ ارقىلى مالدىڭ ىندەت اۋرۋىنان قىرىلعانىن بىلدىرگەن.
وتە ەرتە زامانعى جەرلەۋ عۇرپىندا ولگەن ادامنىڭ ۇستىنە قىزىل مينەرال بوياۋ سەپكەن. مۇنداي سەنىمدى انيميزم دەيدى.
توتەميزم - ادامداردىڭ شىعۋ تەگىن جانۋارلار، وسىمدىكتەر نەمەسە تابيعات قۇبىلىستارىمەن بايلانىستىرعان.

ادامدار مەن جانۋارلاردىڭ ويما سۋرەتتەرى (گراۆيۋرا)، رەلەفتەر، سۋرەتتەر ۇڭگىردىڭ قابىرعالارىندا بەينەلەنگەن.
العاشقى قاۋىم سۋرەتشىلەرى سۋرەتكە اعاش كومىرىن پايدالانعان.
قاراتاۋداعى قاراۇڭگىر مەكەنىنەن تابىلعان قىش ىدىستاردىڭ دوڭگەلەك تۇپتەرى قىزىل بوياۋمەن بويالعان.
قاراعاندى وبلىسىنان تابىلعان ورىندالۋى بىرەگەي قىش ىدىس تولقىن ءتارىزدى جانە گەومەتريالىق ورنەكتەرمەن اشەكەيلەنگەن.