InfoHub Logo

ونەردىڭ كلاسسيكالىق قازىناعا اينالعان وزات ۇلگىلەرىنە ۋاقىت وزدىرىپ بارىپ قايتا ورالىپ وتىرۋ — ۇلكەن مادەنيەتتىڭ اينىماس سالتىنىڭ ءبىرى. ادامزات اقىلى قالدىرعان وقشاۋ مۇرالار زاماننان-زامان وتكەن سايىن تەك قانا ەستەتيكالىق ءنار الىپ، كوڭىل كوتەرىپ قىزىقتاۋ ءۇشىن عانا ەمەس، نەگىزىندە ءار ۇرپاق، ءار بۋىننىڭ تاربيە الىپ وتىرار ۇستازى. ونىڭ كلاسسيكا اتالىپ، ولمەس-وشپەس ومىرشەڭدىككە يە بولار سيپاتى دا، قۇدىرەتى دە وسىندا جاتۋى ىقتيمال.

ال، تەاتر ونەرىندە كلاسسيكاعا ورالۋداعى ءبىر سەبەپ رۋحاني ەسەيۋى مەن بۇگىنگى جەتكەن پاراسات دەڭگەيىن پايىمداۋ نيەتىنەن تابىلسا، ەكىنشى ءبىر سەبەپ ءوزىن ونەردەن تاپقان ءاربىر بۋىننىڭ سىنعا ءتۇسىپ سالماق سىرىن تانىتاتىن، تالانت تاعدىرىن بەلگىلەيتىن قايىرىمسىز تارازىسى، قاتال مەكتەبىندە جاتىر. ويتكەنى، شىنايى ونەرمەن باعى زاماننان ۇزەڭگىلەس جۇرەتىن؛ جۇيرىك پەن جەلوكپەنىڭ، زەردەلى مەن جەتەسىزدىڭ، دارىن مەن داڭعويدىڭ، ساياز ساتىر مەن سارىننىڭ، ساۋلە مەن ساعىمنىڭ، قۇدىرەت پەن كۇشەنشەكتىڭ، ادۋىن مەن ءالجاۋىزدىڭ، ورەلى مەن ولەرمەننىڭ بەلدەسەر باسەكەسى دە، بەتى اشىلار بايگەسى دە، شەكارا تانىتار شايقاسى دا ايتا بەرەتىن وسى كلاسسيكانى مەڭگەرۋ ۇستىندە كورىنەدى.

ۇلى م. اۋەزوۆتىڭ وي مۇحيتىنىڭ مارجانى توگىلگەن اباي تراگەدياسىنىڭ ءبىر وزەگىن ايتۋلى وپەراعا ارقاۋ ەتكەن، بۇكىل ۇلتتىق مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ باس زەرگەرى، كيەلى كوش باسى، كوريفەيى احمەت جۇبانوۆپەن ونەرىمىزدىڭ مارقايۋ تاريحىندا مول ەنشىسى، وزىندىك ورنى بار، جەتپىس جىلدىعى تويلانعان لاتيف ءحاميديدىڭ تۆورچەستۆولىق، ىنتىماعىنان بۇدان وتىز ەكى جىل بۇرىن دۇنيەگە كەلگەن تۋىندى. ماقتانىش تۇتار مۇراعا، الگى ايتقان قاتال مەكتەپتىڭ بىرىنە اينالىپ وتىرعاندىعى بارشاعا ءمالىم.

تەاتردىڭ رۋحاني باۋىرلاستارى، ءار تابىسىن الاقايلاپ قارسى الار، كوڭىلىنەن شىقپاعاندى كوپ كەشىرە بەرمەيتىن كانىگى كورەرمەندەرىنىڭ «اباي» وپەراسىنىڭ ءۇشىنشى رەت قايتا قويىلۋىن اسىعا كۇتكەنى دە سودان.

وسى شىعارمانىڭ تۇڭعىش ابايى — ريشات ءابدۋلليننىڭ الپىس جىلدىعىنا ارنالعان العاشقى كۇن، شىن مانىندەگى ونەر مەرەكەسىنە اينالدى دەگەندى باسى اشىق ايتۋدىڭ ارتىقتىعى جوق دەپ بىلەمىز. ساحنا ادامىنا، اسىرەسە وپەرا انشىسىنە الپىس دەگەن وڭاي جاس بولماسا كەرەك. شىمىلدىق تۇرىلگەنشە، شىنىن ايتقاندا «ياپىراي، قالاي بولار ەكەن» دەگەن ەكىداي سەزىم-ۇمىت پەن كۇدىكتىڭ ارپالىسىندا وتىرعان كوپتىڭ ءبىرى ءبىز بولدىق. العاشقى كورىنىستە-اق ايدار مەن اجاردىڭ اراشاسىنا كەلگەن ابايدىڭ:

اعايىن، ادالدىقتان ايارىم جوق،
جاقسىڭنان جارىم جولدان تايارىم جوق
جالعىز-اق ەل ۇيالتار، ەر سىنالار
كەزەڭدە شاپپاي قالار ايالىم جوق، —

تاڭ قىلاڭ بەرگەن ءۇمىت ساۋلەسى كۇدىك بەتىن كولەگەيلەي كەلىپ ابايدى تانىتار العاشقى اريا:

قاي تالقى قۇل الدىندا قۇرىلماعان،
قاستىقپەن قاي كۇنىڭ بار قۇبىلماعان،
ايادىم، ايانىشپەن ارا ءتۇستىم،
جالعىز جول ادال جولىم بۇرىلماعاننان، —

باستالىپ شابىت شىرقاۋىنا بەت العان ارنالى اۋەن جەر بەتىنەن توياتىن تاۋىپ، ەندىگى بەرەكەنى بيىكتەن ىزدەگەن قىرانداي كوككە سامعاي بارىپ، كۇدىك اتاۋلىدان ءىز قالدىرماي، بولماي قويماس قايعىلى ءحالدىڭ قارا بۇلتىن ۇيىرە كۇرسىنىس كۇيزەلىسپەن درامالىق تۇيىنگە اكەلەتىن:

زار كوردىم شەر جۇرەكتەن جالىن اتقان،
ازالى اي كۇندەردىڭ ۋىن تاتقان،
ايادىم اينىمايمىن، جالىنبايمىن،
كورسەڭ دە مەنى بەتەر قاس پەن جاتتان.
بىلەمىن، الدىم ازاپ، التى باتپان،
مەن ەمەس ارام ىسكە ارىن ساتقان.
سۇم زامان سىباعاما سەنى بەردى،
تالاپ ب ا ق جاۋىڭ بولسام تاعى تاپقان، —

دەپ بۇكىل زالدى قۇشاعىنا الا قايتا قۇيىلعاندا، ريشات-ابايىمەن قابات كۇرسىنگەن قاۋىم، ۇلكەن ريزاشىلىق ءبىلدىردى. داۋىستاعى جوعارىلى-تومەندى ىرعاق جەلىسىندە سەزىك تۋعىزار سەلكەۋلىك، سۇيىلعان بوياۋ جوق. مۇڭدى ساز، زارلى ساز، ارماندى ادامنىڭ ويىنا تولى سالماقتى ساز. ەفيردەن اڭساي كۇتەتىن، تالاي مەرەكەلىك كەشتەردىڭ، ارناۋلى كونسەرتتەردىڭ اجارى بولىپ جۇرگەن ريشاتتىڭ ورىنداۋىنداعى ايگىلى اريا ءالى سول قاز-قالپىنداعىداي اسەر قالدىردى... بۇكىل قازاق دالاسىن دۇبىرگە تولتىرعان دۇربەلەڭى مول سوناۋ ايگىلى ون التىنشى جىلدىڭ كوكتەمى، كەنشى دەگەن اتى بولماسا، كوز اشقالى تاس اۋدارىپ، توپىراق تارتۋمەن، كۇن كەشىپ كەلە جاتقان كۇس الاقان كيىز تابان جۇمىسشى مۇقىمنىڭ ۇيىنە ايرىقشا قۋانىش اكەلدى. دۇنيەگە ەگىز ۇل كەلدى. ءمۇسىلىم، ريشات دەپ اتتارىن دا قويدى. كەدەي ءۇيدىڭ شاعىن شىلدەحاناسىنىڭ كەمىسىن از عانا «جاياۋ جورعاسى» بار مۇقىم ءوز انىمەن تولتىردى. بۇعاسى بەكي كەلە بۇلار وتباسىنىڭ داستۇرىمەن ەڭبەككە ەرتە ارالاستى. ون ەكى جاسار ءمۇسىلىم اكەسىنىڭ قاسىندا رۋدنيكتە اربا ايداسا، ريشات مال باعىپ، جەر جىرتتى. الەمدى اۋزىنا قاراتىپ، تىرلىك اتاۋلىنى تۇلەتە كەلگەن جاڭا زاماننىڭ ارقاسىندا ەكى جاس وقۋدان دا قالعان جوق. اتا-اناعا قولقانات بولا جۇرە جەتى جىلدىق مەكتەپتى دە ءبىتىردى. وزدەرىنىڭ اتا-مەكەنىنە اينالعان وسكەمەن ءوڭىرى مەن ەجەلگى ەرتىس بويىنداعى اۋىل-قىستاقتاردىڭ توي-تومالاق، مەرەكە مەيرامدارىندا ەگىز قوزىداي ءمۇسىلىم مەن ريشاتتىڭ قازاقشا، تاتارشا، كەيدە ورىسشا سالعان اندەرى ەل نازارىن وزدەرىنە ەرتە اۋداردى. حالىق قاشاندا سىنشى، بابى بولسا باعىن ونەر بايگەسىنەن تابار بالالاردىڭ سىڭايىن تانىدى. ەندى مۇقىمعا ۇلدارىڭدى وقۋعا جىبەر دەگەن اقىلشىلار دا كوبەيدى. ءا دەگەننەن حالىق اندەرىمەن قوسا، ابايدىڭ ءان-جىرلارى تۋىن تىككەن ولكەدە' تۋىپ وسكەن ءمۇسىلىم مەن ريشاتتىڭ ءسوز اتاۋلىنىڭ ءدامى مەن ءيىسىن سەزىنۋدەگى ەرەكشەلىگى دە ۇلگى تۇتار قاسيەت.

قازاق قاۋىمى ەجەلدەن ءاندى قوس قاناتتى دەپ تانىعان. ءبىر قاناتى ىرعاق اۋەن بولسا، ەكىنشى قاناتى ورنەكتى ويعا قۇرىلعان قۇنارلى ءسوز. ۇلى ابايدىڭ «قۇر ايقاي باقىرعان، قۇلاققا ءان بە ەكەن»، دەيتىنى دە سودان. جالعىز قاناتتى قۇستىڭ ۇزاققا بارمايتىنى بەلگىلى. ءسوز دەمەكشى، بىزدە تىم ءتاۋىر داۋسى بار جىگىتتەر مەن قىزداردىڭ كەيدە ءوز ۇنىنە ءوزى عاشىق بولىپ، اۋلەكىلەنە جونەلگەنىن كورگەندە ءسوز سورلىنىڭ قاي جەردە جانى شىعىپ، قاي سايدا قاڭقاسى قالعانىن دا اڭعارماي قالاسىڭ. بۇكىل ءان تەكسىندەگى ون شاقتى داۋىستى دىبىستى قىل ارقانعا كوگەندەپ الىپ، يە مەكتەبى، يە مەكەنى بەلگىسىز جايداق شىرقاۋمەن قانشا قۇلپىرتساڭ دا «ونەر الدى — قىزىل ءتىل» — دەگەن ۇعىمنان ءازىر قول ۇزە قويماعان حالىققا الگى داڭعازا دارىمايدى، قۇلاققا كىرپىدەي، دەنەگە تۇرپىدەي قادالادى. دەمەك، ءان كوڭىلدىڭ كۇيىن وياتسا، ءسوز ويعا تۇرتكى. ويسىز كۇيدىڭ كۇنى قۇرسىن.

ريشاتتىڭ جەكە كونسەرتتەرىن جانە تەاتردان تىڭداي جۇرگەندە، ونىڭ ءوزى وسكەن ورتاسى، ۇلتتىق وپەرانىڭ العاشقى نايزاعايلارى؛ قازاق بۇلب ۇلى اتانعان كۇلاش، ونەردىڭ قىناپ تانىماس اسىل قىلىشى قۇرمانبەك، ءار سالادا سىباعالى، كوز الدىمىزدا جۇرگەن كەڭ پىشىلگەن كونتەرلى قانىبەك، تىڭداۋشىسىن جالىنداي شارپىپ، جايىنداي تارتاتىن ارقالى عاريفوللا، قيادان قايىرىپ، تەرەڭنەن تولعايتىن جۇسىپبەكتەر ەسكە تۇسەدى. ارناۋلى مەكتەپ كورمەگەن بۇلار تابيعي دارىننىڭ ۇستىنە حالىقتىڭ عاسىرلار بويعى قازىناسىن ارقالاي كەلەدى. ولاردىڭ، كورگەن ونەگەسى حالىق تاريحىنىڭ تەرەڭىندە جاتتى. ونەر وزەگى وسىلارمەن تامىرلاس ريشات تا ءمۇسىلىم سياقتى العاش ادىمىن الماتىنىڭ مۋزىكالىق تەحنيكۋمىنان باستاپ، موسكۆا كونسەرۆاتورياسىنىڭ تالىم-تاربيەسىن كوردى. جاسىنان حالقىنىڭ ان-كۇيىنە بۋسانىپ وسكەن ريشاتتىڭ جيناپ-تەرگەنى ەندى تانىعان، تاپقان ۇلگى مەكتەبىنىڭ ساباعىمەن قاباتتاسا شيراتىلىپ، شىڭدالا ءورىلدى. مىنە، بۇگىن ءساتتى ساپارىنان وركەندەي وسكەن ميۋالى باقشاسىنىڭ بابىندا تۇرعانىنا ءتانتى بولىپ وتىرمىز.

...ەكىنشى كورىنىستەگى ابايدا ءۇمىت ساۋلەسى بار، ءبىراق شايقاس الدا. سەكەم الار جايتتەر دە جەتكىلىكتى. ءبيدىڭ قارى، باتىردىڭ ۇرى بولعان زامانى. سۇيەنەرى كىم سوندا؟ — حالىق، حالىقتان باسقا كىمى بار؟ ءبىراق، ول سورلىنىڭ دا قاۋقارى جىلدان-جىلعا جاداۋ تارتىپ بارا جاتقان جوق پا؟ دەگەنمەن حالىققا نە جەتسىن. ونىڭ دا قايراتىنا مىنەر كۇنى تۋماس پا؟ ءازىر كوڭىلگە قۋانىش، كوزى اشىق كوكىرەگى ساۋلەلى ايدار سياقتى جاستار مەن ونىڭ توڭىرەگىندە ازىمدەر بار. ءبىراق ءازىمدى اباي سانا كوزىمەن كوپتەن بەرى تانىپ ءجۇر. كورگەن سايىن كۇدىگى كوبەيەدى: ارەكەتتەن جىبىرى، سانالى سوزدەن سىبىرى باسىم سۇمپايىنىڭ سىڭايىن تانىتادى. كەيدە كوزدەنىپ تىرەسە، كەيدە مىسىقتاي ءمۇلايىم مىنەزى كوڭىل سۋىتىپ، ءقاۋىپ ويلاتادى. وزىنەن-وزى ۇرلانىپ جۇرەتىن وسى ەشكى باس، ەگەۋ قۇيرىقتىڭ قىزعانىشتان ىشىنە قىل اينالمايتىن قالپىن بايقايدى. ايتەۋىر ادام بوپ جارالىپ جانى قالعان. جىلان بولسا قۇيرىعىن ءوز باسىنان قىزعانىپ الدەقاشان ءوزىن-وزى شاعىپ ولەر ەدى. يە، قىزعانىش ۇيالاعان كەۋدەدەن مەيىرىم-شاپاعات كۇتپە. وسىنداي ىشكى تولعانىستار، قوڭىر باياۋ سازدا،

تىنىشتىقتا مەزگىل بەدەۋ، جىر تۋمايدى،
ساتتەر بار، قاسىرەتتەن وي تۋلايدى.
تولقىعان تەڭىز اتقان مەرۋەرتتەي،
سول شاقتا نايزاعايداي ءسوز زۋلايدى،
ايدارىم، جايداعىدان ءجونىڭ بولەك،
بۇلتتاي بيىك قۇشار شاعىڭ كەلەد،
جاقسى جىر جاننىڭ شەرىن شايىپ ءوتسىن
جاز بۇگىن، ايتپاعاندى ايتساڭ كەرەك، —

دەپ ارياسىنىڭ اقىرىن ايدارعا ارتقان ۇمىتكە تىرەگەنمەن، ريشات ۇنىندە ەڭسەسىن باسقان، كۇزدىڭ قورعاسىن بۇلتىنداي اۋىر ويدىڭ تابى، اقىلدى اشۋدىڭ ىزعارى سەزىلەدى. وسىدان كەيىن جاڭا عانا ءوز تاراپىنان سىرتتان شالعا تانىتقان جىلى قاباقتىڭ، ارتى نە بولماق. مۇنىڭ دا بەيبىت ويىنان بەرەكە قاشقانىن اباي بايقاپ قالدى. سەنىمىنەن گورى سەسى كۇشتى. اعاش اتتى اكىم كورسە، سونىڭ جۇرەر جولىن ساقالىمەن سىپىرۋعا داعدىلانىپ قالعان جايداق جورعا، تۇلكى قۇيرىق سورلىدان نە شىعار دەيسىڭ. قىڭىر تارتىپ قيسىق سويلەۋ بۇعان مۇلىك ەمەس. اناۋ جيرەنشە مە. ول ءۇشىن ار ۇيقىدا، ادىلەت ساۋدادا.

كوپكە باس يگىزىپ، قۇراقتاي ۇشىرىپ، قۇلدىق ۇرعىزار كەڭگىرباي قۇرىپ كەتكەن كورمە بار. ات باسىندا، داۋ تۇيىنىندە جان قىسىلعاندا سوعان اكەپ تىرەيدى. ولاردىڭ قىلىق-قياپاتى ابايعا ءمالىم، ەندى سەنەرى حالىق، سەمسەرى ءوز اقىلى. وسىعان بەل بۋعان ابايدىڭ:

زارلىنىڭ نالاسى
جاز جۇرەك جاراسى
وت سالدى ويىما
بولارمىن پاناسى.
قايعىلى اناسى،
قاپاسىن قاراشى،
تىرلىگىڭ قۇرباندىق
جاردەمگە جاراشى.
جىلاتقان جالاسى
جىلاعان بالاسى،
ارنالسىن جولىنا،
جۇرەگىم ساناسى، —

دەپ اياقتالاتىن ارياسىندا ريشات ابدۋللين زامانا قالپىنداعى بار قايشىلىققا كوزى جەتكەن، ادام تاعدىرىنا استارلاس، حالىق تاعدىرىنا قامىققان ابايدىڭ وسى ساتتەگى جۇرەگىن جەگەن جەگى مەن جانىن كەۋلەگەن داۋىل ورتىنەن تۋعان سان قيلى سەزىم ارپالىستارىن ءۇيىرىپ اكەپ، جەتپىس ءورىم جىلان ءتىس قامشىدان جىگىن بىلدىرمەي، اقىننىڭ اقىرعى ازاماتتىق انتىنداي الدىڭا تارتادى... قانشا ىرىلەنىپ كەلگەنمەن ابايعا جەڭىس وڭايعا تۇسكەن جوق.

درامالىق قايشىلىق، قاقتىعىسى قالىڭ وسى ءۇشىنشى اكتىدەگى از عانا سەرپىلىستە ابايدىڭ «ءتول ءانى» اتا-اناعا ءوز قۋانىشىنىڭ ىرعاعىمەن كەتەتىن؛

ازبىن دەمە الدىڭ جارقىن،
وسى بەتىڭ جەتكىزەدى.
تىلەۋلەس ەلدىڭ مولىنا!
ال، اعايىن، سەن قوستا،
شالقىسىن شاتتىققا اينالا،
شەكسىز قىزۋ توي باستا! —

دەگەندەرى جاستارعا دەگەن اتالىق قامقور، اق پەيىل، ادال مەيىرىمگە تولى. نە پايدا، بۇل دا اقتالماس ۇمىتكە اقىرعى تالپىنىس بولىپ قالا بەردى. ءوز ويىنداعىداي الدىنان شىققان قىرسىقتىڭ باسشىسى جيرەنشەگە (ارتيست ا. ونشايەۆ) بەيىم تارتقان ءازىمنىڭ (ب. قوشمۇحامبەتوۆ) تابانسىزدىعىن بايقادى. بۇدان دا قاتەلەسپەپتى. جانارىندا جىلت ەتەر جانعا مەيىرىم، ويعا ورىننىڭ نىشانى جوق تۇيمە كوز، ەشكى ساقال جيرەنشە ىرىق بەرەر ەمەس. بۇلاڭقۇيرىقتىعىن بىلگىرلىككە، بۇقپانتايلىعىن باتىرلىققا بالاپ ۇيرەنگەن ونىڭ «ايداپ سال دا بايلاپ بەرىنە» كونبەسە دە تاعى تاسىلدەرى بار. بۇعان، قۇرىق ۇستاتقانىن قۇل، سويىل ۇستاتقانىن سودىر ەتىپ شىعارۋى دا وڭاي. سىرتتان ءدوڭ ايبات شەگىپ، ار قورعاعانسىپ، بىرلىك-بەرەكە ىزدەگەنسىپ، وزگەنىڭ قولىمەن وت كۇرەپ وتىرۋ قانداي راحات. بۇل تۇستا ابايدىڭ ءوزىنىڭ:

مومىننان جامان قورقاق جوق،
قۋ پىسىق دەگەن ات قايدا؟
ايلاكەر بولماي اتاق جوق،
ارامزا بولماي ب ا ق قايدا؟
الدادىم، ۇردىم، قىردىم دەپ،
شالىقتاي شالقىپ شاتپاي ما؟
قاپىسىن اڭدىپ تۇردىم دەپ،
قۋلىعىن پۇلداپ ساتپاي ما؟ —

دەگەنى ايبارى بار دا ازۋى جوق تۇلكى تىرلىكپەن كۇن كورگەن وسى جيرەنشە سياقتى زامان جەزوكشەلەرىنە ارنالعانىن كىم بىلەدى. باقساق بۇلار ابايعا «تارتىلعان» از «سىباعا» ەمەس «مىڭمەن جالعىز الىسپاسقا» امالى قانشا. مىنە، اقىرى جيرەنشە دەگەنىنە جەتتى. توي قۋانىشىنىڭ ارتى، قان-قازاعا دۋشار ەتتى، ريشات-اباي ەندىگى مۇڭ-زارىن:

ەي، حالايىق، بارىم ەڭ سەن
زارىڭا زار قوسىپ ەم،
جاۋىڭ ەمەس، دوسىڭ ەم مەن.
دوس پەيىلىن توسىپ ەم.
باۋىرىم جارا، ءسوزىم نالا،
دەرتپەن كەلەم مەن بۇگىن
اياماس جاۋ مەنى اينالا،
سالدى سالماق سۇمدىعىن!
ءبىل، اعايىن، ايدار جايىن،
ۋ بەرىپتى وعان جاۋ!
ءقازىر ءحالى ساعات سايىن
اجال جاقىن، قول قاماۋ...
الدىڭا كەپ جار سالامىن
تاپ جاۋىمدى جابىلىپ،
ءوش الامىن، ءوش الامىن
قاندى كەكتى جامىلىپ، —

دەيدى حالقىنا. مەدەت تىلەيدى. «تاپ جاۋىمدى جابىلىپ»، — دەپ كۇرەسكە شاقىرادى. ويتكەنى، بۇل تەك اباي قايعىسى، اباي كورىپ جۇرگەن شەر ەمەس. «ەتپەسىن ولاي! جاۋ ايلا! ابايلا» دەي كەلىپ، ءوزىنىڭ ارمان مۇراتىن حالقىنىڭ بولاشاعىنان كۇتەدى.

جوتالى تالانت تاڭدايتىن، جۇلىندى ويعا قۇرىلعان اباي اريالارى، كەز كەلگەننىڭ ىڭعاي-سىڭايىنا كەلە بەرمەيتىن، ءارقايسىسى ءوز الدىنا جاتقان جان شەجىرەسى — زامان شەجىرەسى. وزىمىزگە ءمالىم ريشاتتىڭ العاشقى ابايلارىندا كۇرەسكەرلىك، ازاماتتىق اۋەن باسىم جاتسا، بۇل ساپار اباي ويلارىنىڭ ءمان-مازمۇنىن تەرەڭدەتىپ، الەۋمەتتىك فيلوسوفيالىق اڭعارىن اشا تۇسەتىن كەمەڭگەرلىك سىپاتىن مول تانىتار موتيۆ بار. بۇكىل وبرازدىڭ قالىپتاسۋىندا سوناۋ ءبىر كوز ۇشىندا «مەن ءبىر جۇمباق اداممىن ونى دا ويلانىڭ» استارى جاتىر.

ونەردە ەلىكتەۋدىڭ باياندى بولمايتىنىن ءبارىمىز دە بىلەمىز. ناعىز ونەر ادامىنا ءوزىن قايتالاۋدىڭ ءوزى قيىن. ريشاتتىڭ بۇگىنگى ابايى وسى ايتىپ وتىرعانىمىزعا ناقتىلى دالەل. جيىرما سەگىز جاسىندا كەزدەسكەن كەيىپكەردى ءوزىنىڭ الپىس جاسىنا دەيىن اجارىنا ءار ءتۇسىرۋ بىلاي تۇرسىن، نۇرلاندىرا، تەرەڭدەتە ءتۇسۋ دەگەن وپەرا ونەرى تاريحىندا تىم سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىستار. بۇل تابيعات جومارتتىعىنان ەنشىسىن مول قامتىعان تالانت يەلەرىنە عانا ءتان قاسيەت. مۇنى جەكە باستىڭ عانا باقىتى ەمەس، ونەر ءتولىنىڭ حالىقتىق ىرىسقا اينالۋىنىڭ ءبىر سيپاتى دەپ تانۋىمىز شارت.

سايىپ كەلگەندە ريشاتتىڭ ابايى تۆورچەستۆوسىنىڭ ەڭ بيىك شىڭى. ازدى-كوپتى ءوز تانىمىمىزدى قۋاتتاي ءتۇسۋ ءۇشىن موسكۆاداعى ۇلكەن تەاتردىڭ ساحناسىنان وپەرانى تىڭداعان سسسر-دىڭ حالىق ارتيستكاسى، لەنيندىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ۆ. پاشەنسكايانىڭ «وبراز ابايا، سوزداننىي ريشاتوم ابدۋللينىم، بەسسپورنو ۆىدايۋششەەسيا دوستيجەنيە نە تولكو كازاحسكوگو، نو ي ۆسەگو سوۆەتسكوگو يسكۋسستۆا...» دەگەنىن ەسكە الىپ وتكەندى ءجون كوردىك. وسى ساپاردا سوۆەت جۋرناليستەرىمەن اڭگىمەسىندە اتاقتى ءۇندى جازۋشىسى، فيلوسوف، ءارى تاريحشى پروفەسسور رام كۋمار بارما ريشات تۋرالى «منە ۋدالوس پوبىۆات نا وپەرە «اباي» ۆ بولشوم تەاترە. يا پولۋچيل بولشوە ۋدوۆولستۆيە وت سپەكتاكليا، حوتيا ي نە پونيمال كازاحسكوگو يازىكا... ريشات ابدۋللين بىل جيۆىم اباەم، كوتورىي ۆستال مىسلەننو ۆ موەم ۆووبراجەنيي. اكتەرۋ پريسۋششە تونكايا يگرا، بوگاتىە ۆوكالنىە داننىە... وبراز ابايا سوۆەرشەننو پلەنيل مەنيا، يا بىل پوكورەن ەگو گلۋبوكوي چەلوۆەچنوستيۋ، ۆەليچيەم بولشوگو سەردسا» — دەگەن ەدى. ريشاتتىڭ ابايى ءجايلى ءار كەزەڭدە ايتىلعان ماقتاۋ پىكىرلەر مول. وسىنىڭ ءبارى بارشامىزعا ورتاق ماقتان. ريشات ءالى وسى بيىكتە كەلە جاتقانى ونەر مەرەيى.

ءبىر كەزدەگى وسى وپەرانىڭ ايتۋلى ايدارى، بۇگىنگى ۇلكەن ونەر قايراتكەرى، رەجيسسەر بايعالي دوسىمجانوۆ، سپەكتاكلگە ءار بۋىننىڭ ەلەۋلى ەكشەلگەنىن جيىپتى. ونەر جولىندا الداعىنى مەنسىنبەگەن، ارتتاعىنى كوزگە ىلمەگەننىڭ مۇراتىنا جەتكەندەرى نەكەن-ساياق بولار. بىلگەن ادامعا الداعىدان وتكەننىڭ سىرىن ۇقساڭ، ارتتاعىدان كەلەر كۇننىڭ لەبىن سەزەسىڭ. مۇنىڭ ەكەۋى دە ساباق. اتا تامىرىن ليبرەتتو مەن مۋزىكالىق دراماتۋرگيادان العان سپەكتاكلدە، شارتتىلىعى مول وپەرا ونەرىندەگى كەزدەسە بەرمەيتىن بىرلىك بار. بۇرىن حور، بي سياقتى قوسالقى جايلار سيىر بۇيرەكتەنىپ، كەيىپكەر تاعدىرى بىلاي تۇرسىن، جالپى وقيعادان وگەيلەۋ-وقشاۋلاۋ جون كورسەتىپ جاتسا، بۇل ساپار جىك-جاپسارى كوزگە ۇرماي كىرىگە بىرىگىپ، ءبىر جۇرەكتەن تاراعان قان تامىرىنىڭ لۇپىلىندەي تابيعيلىق سيپات تانىتتى. ەڭ قيىن، بيلەر ايتىسىنداعى كورىنىستىڭ ءوزى، تراگەديالىق شىرقاۋ، ليريكالىق ناز، توي كورىنىسىندەگى ساۋلەلى سەزىم ساتتەرىمەن ساباقتاسىپ اباي توڭىرەگىندەگى اقتى-قارالى كەيىپكەرلەردىڭ ارا سالماعىن انىقتاۋدان تۋاتىن ءداۋىر رۋحى، زامان كەيپىندە ايقىن ناقتىلىق بار. وسىعان وراي ساحناداعى ءارقيلى ميزانسەنالاردىڭ وركەسترمەن ءبىر دەم تارتىپ ۇندەسىپ جاتۋى، ءسوز جوق، رەجيسسەردىڭ شەبەرلىگىنەن تۋعان تىڭ تابىسى، بايعالي تۆورچەستۆوسىنىڭ جاڭا ءبىر بەلەسى، تالاسسىز جەڭىسى دەمەكپىن. سپەكتاكل جابدىقتاۋداعى (ا. نەناشيەۆ) تازا تالعام، بوياۋداعى ساۋلە مەن كولەڭكەنىڭ جاراسىمىنىڭ اسەمدىك اسەرى شىعارمانى شوقتاندىرا تۇسكەن ابايدىڭ ءتول شىعارمالارىن جاقسى بىلەتىن ءبايعاليدىڭ جەكە كەيىپكەرلەردىڭ مىنەز-قۇلقىن، وبراز ارقاۋىن تابۋدا كوپ ىزدەنگەندىگى بايقالادى. وسىنىڭ، ءبارى سپەكتاكلدىڭ بەرىك-بەلاعاشى، اباي مەن حالىق تاعدىرى ءبىر ورەدە دەگەن رەجيسسەر كونسەپسياسىنىڭ استار اعىنىن كورسەتتى.

جەكە ورىنداۋشىلارعا كەلسەك، جوعارىدا اتاپ وتكەن جاس ارتيست ونشايەۆ ۆوكالدىق مول مۇمكىنشىلىگىمەن قوسا، كەيىپكەردىڭ وزىنە ءتان پسيحولوگياسىن ءدال باسىپ، وسىنشاما مىنەز-قۇلىق اڭعارتقانىنا ريزا بولاسىڭ. ش. مەتالييەۆتىڭ سىرتتانى دا ەستە قالارلىق، اسىرەسە داۋ كورىنىسىندە اش كۇزەندەي بۇگىلىپ، بىرەسە ابايعا، بىرەسە جيرەنشەگە قاباق استىمەن قاراپ، قالاي قيعاشتاۋىن بىلمەي وتىرعان ءولارا ءحالى قاتتى اسەر ەتتى.

ولمەك جول ما سول ەكەۋ،
تانىدىم تەنتەك تارپىڭدى
يت تە بولسا ولمەسىن،
قارعىس الىپ قارا بوپ،
شۋلاتا المان حالقىمدى، —

دەگەنىنە باسقانىڭ سىنايىن بايقاعان سىرتتان ءوزى دە سەنبەيدى. اقىرى اباي اقىلى، حالىق ايبارى بەل الىپ، باس ساۋعالاپ امان كەتكەنىنە ريزا. ابايدان كەيىنگى اۋىر جۇك ن. قاراجىگىتوۆتىڭ ايدارىندا ەكەندىگى ءمالىم. سول ايدارعا بايلانىستى داۋىس جاعىنان ءمىن ىزدەۋدەن اۋلاقپىز، بۇ جاعى جەتىپ جاتىر. كەمشىنى وبرازدىڭ ءدامۋ-وسۋ جۇيەسىندە الدە بولسا الا-قۇلالىق ساتتەر بايقالادى.

ۇلكەن اكتريسا ر. جامانوۆا اجارىنىڭ ىشكى تەبىرەنىستەرىنىڭ جالاڭ قاباتتىعىنان با، ءۇن ىرعاقتىڭ شىمقاي ءبىر بوياۋدا كورىنگەن سيدام-سىرداڭدىعى ءازىر باسىم جاتىر ما دەگەن كۇدىك تۋدى. سپەكتاكلدىڭ ءاشىموۆا باستاعان، مىرزابەكوۆ، باقتايەۆ، ءاجمۇحانوۆ سياقتى جاستاردىڭ جۇكتەرى جەڭىل بولعانمەن، جاۋاپكەرشىلىكتى ىشتەي ۇعىنعان قالىپتارىمەن كەلەشەكتەرىنەن مول ءۇمىت كۇتتىرەدى. البەتتە وپەرا شارتتىلىعى مول ونەر، ءبىراق شارتتىلىقتا دا شەك بار. كەيدە ەمەۋىرىنىن قاس-قاباقپەن تانىتار، ۇندەگى جىلى لەبىزبەن بايقاتار ساتتەردە جاستاردىڭ كوپشىلىگىندە ارتيستىك سەزىمنەن گورى، ەلىرە ۇمتىلىپ، ەلپ ەتە قالۋ سياقتى ىشكى كوڭىل-كۇيىنەن اۋلاق ارزان قيمىلدار كەزدەسەدى.

سپەكتاكلدىڭ بۋىنى بەرىك، شيراق-شىمىر وركەسترمەن ءبىر دەم، ءبىر تىنىستا شىعۋى ديريجەرگە تىكەلەي بايلانىستى. بۇل جولى تۇرعىت وسمانوۆتىڭ شەبەرلىگىن اتاپ وتكەن ءجون. سپەكتاكلدە مۋزىكالىق دراماتۋرگيانىڭ بيىكتىگى مەن كەڭدىگى، تەرەڭدىگى مەن تەڭدىگى، ولشەم-ورنەگىن تاۋىپ، پارتيتۋرانىڭ جۇيكە جۇيەلەرىندەگى ەموسيالىق اعىس-توعىستارمەن ءار اسپاپتىڭ شالىمىن جەتە اڭعارىپ، شارقىن بەلگىلەپ وتىرعان زەردەلى كوز بار. مۋزىكالىق مىنەزدەمەلەر دە ەلەۋسىز كەتەر ەلەرمەلىكتەن ادا، شىمىرلاپ اققان وزەندەي، كەيدە تۋلاي تولقىپ قايتادان ءوز شىعاناعىنىڭ يىرىمىنە ورالىپ وتىرعان بىرلىك، ۇعىسقان ۇيىمشىلدىق پەن بايسالدى باپ قۋانتادى. جەكە سوليستەر، حور، بي كورىنىستەرى قايسىسى بولماسىن، وزا شاۋىپ، نەمەسە وكپە قابىندىرا قۋاتىن اپتىقپادان اۋلاق، كەيىپكەردىڭ مۇمكىنشىلىگىنە ساي، ءوpic سىلتەر كوسەمشىلدىك باسىم جاتتى.

قىسقاسى، قوي تاستاردى جاڭقاداي ويناتاتىن تاۋ وزەنىندەي مىڭ سان ءۇندى ارناسىنان شىعارماي، كەمەرىنەن تۇسىرمەي، بولەكشە ۇندەستىك كەلىسىم دەڭگەيىندە تىڭداۋشىعا جەتكىزۋ ءۇشىن ديريجەرگە، كەلىنگە ءتان سىپايلىق پەن قۇنانباي قاتالدىعى قاتار-قابات كەرەك. بۇل سپەكتاكلدەگى تۇرعىت ونەرىنەن وسى ءبىر سيرەك قاسيەتتى بايقادىق.

قورىتا كەلگەندە ايتارىمىز، «ونەردەگى ءوزىڭدى ەمەس، الدىمەن ونەردى سىيلا» دەگەن قاعيدا بار. ءسوز رەتى كەلگەن سوڭ ايتا كەتۋدىڭ ارتىقشىلىعى بولماس دەگەن نيەتپەن، وسى قاعيدا قانشا قاتىپ قالسا دا ءوز بويىنداعى ونەردى سىيلاپ، بابىندا ۇستاۋدىڭ دا، قانشالىقتى پايداسى بارىن، ريشات ابدۋللين باسىنان كورىپ وتىرمىز. مۋزىكا اتاۋلىنىڭ تۇپ-توركىنى دىبىستان تۋىندايدى دەسەك، سول دىبىستار ريشات ۇنىنەن ءارقيلى بوياۋ، بەدەر-بەلگىسىمەن قىلاۋ ينە شەككەن قيىن كەستەدەي قيۋلاسىپ جىم-جىگىن تابادى. ەندى سول ۇيلەسىم اۋەنگە (مەلوس) اۋىسىپ، سىرلى اۋەزگە (كانتيلەنا) يەك ارتىپ الادى دا، قىل شىلبىرداي شيراتىلىپ، ىرعاق (مەلوديا) ۇعىمىنان ءبىر-اق شىعادى. وسىدان كەلىپ قويۋ قوڭىر ساز (تەمبر) قۇدىرەتىنە ءمىنىپ، ارتيستىك ىشكى زاۋىقپەن (ەموسيا) تۋىسا قابات ءورىلىپ، شابىت (ۆدوحنوۆەنيە) شىرقاۋىنداعى بايىز بەرەكەگە ۇلاسادى. ريشاتتارى تالانت تىلسىمى دا، شەبەرلىك سيقىرى دا وسىندا.

ۇلتتىق شىعارمالاردان باستاپ دۇنيە ءجۇزىنىڭ ايگىلى كومپوزيتورلارىنىڭ ۇزدىك تۋىندىلارىن قوسقاندا جيىرمادان اسا وپەرالىق پارتيالاردى اتقارعان ريشاتتىڭ كونسەرتتىك رەپەرتۋارىندا باتىستىڭ، ورىستىڭ قانشاما كلاسسيكالىق رومانستارى مەن قازاق، تاتار، باشقۇرتتىڭ تالاي حالىق اندەرى بار. اعايىندى ابدۋلليندەر تەك قانا سوۆەتتەر وداعىنىڭ ءىرى قالالارى ەمەس، كانادا، شۆەسيا، سكانديناۆيا ەلدەرى، فينليانديا، ۆەنگريا، ينديا، گدر، مونعوليا، تاعى باسقا مەملەكەتتەردە ارناۋلى كونسەرتتەر بەرىپ، ۇلى وكتيابردەن كەيىنگى حالقىمىزدىڭ قولى جەتكەن مۋزىكالىق مادەنيەتىنىڭ تابىسىن تانىتىپ مەرەيىن كوتەردى.

ريشات پەن مۇسىلىمدەگى ءبىر ەرەكشەلىك قاي تىلدە، قاي حالىقتىڭ ءانىن ورىنداماسىن ونىڭ ۇلتتىق بوياۋىن قانىقتىرا، ستيل ەرەكشەلىگىن بەرىك ۇستانادى. كلاسسيكالىق رومانستار مەن حالىقتىڭ ەسكى اندەرىنەن ءداۋىر رۋحىنىڭ لەبىن، ءتىلىن تابادى. وسى كۇنگى قازاق كومپوزيتورلارىنىڭ جىلىگى تاتىر تۋىندىلارىن حالىققا جەدەل جەتكىزۋدە ريشاتتىڭ بەلسەندىلىگى ءالى سول قالپىندا. ريشاتتان ۇلگى الار، ۇيرەنەر قاسيەتتىڭ ءبىرى وسى. بۇل قاسيەت ءوز بويىنداعى تالانتتى قاتال تارتىپتە ۇستاپ، ونەر پارىزىن تىرلىگىنىڭ تىنىسىنداي ۇققان ادامعا عانا ءتان. وسىعان وراي تالانت — حالىق يگىلىگى، حالىق قازىناسى دەگەندى ءبارىمىز بىلەمىز. ءبىراق سونى ساقتاۋ، وعان دەگەن قامقورلىقتىڭ، بىزدە ءحالى قانداي دەگەندى دە ايتا كەتكەن ورىندى. كەيىنگى جىلدارى ءار تۇستان تالانتتى جاستار كەلدى. كەلگەن كۇننەن تاقيالارىمىزدى اسپانعا لاقتىرىپ قول سوقتىق. ونىڭ جاس تالانتتى قارسى الۋدا وعاشتىعى جوق. بىلمەيمىن، سولاردىڭ كوپشىلىگى قىزۋ قوشەمەتتىڭ سالماعىن اۋىرسىندى ما، الدە جاۋاپسىزدىعى باسىم بولدى ما، نە كەرەك، جەتى-سەگىز جىلدىڭ ىشىندە جيعان-تەرگەنىن شاشىپ-توگىپ، اجارىنان بۇرىن اۋەنىنە ءاجىم ەرتە ءتۇستى. تەاترىمىزدىڭ ەرتەڭى دەگەندەرىمىزدىڭ كوبى سۋسىپ كەشەگىنىڭ ورنىن باستى. ساندۋعاشتاي سايراپ كەلگەن كەيبىر قىزدارىمىز ساۋىسقانشا، ۇنىنە قاز اينالعان ۇلدارىمىز قىرعاۋىلشا قايىراتىندى شىعارىپ ءجۇر. ءسوز جوق، كەيبىرىنىڭ وزدەرى كىنالى دە شىعار. ءبىراق بارىنە قامقور مادەنيەت مەكەمەلەرىنىڭ باسشىلارى نە ويلايدى. وسىنداي ورنى تولماس، ورەسكەل وكىنىشكە كىم دۋشار ەتتى. الدە ولار جىلىندا بىردى-ەكىلى بولاتىن كونسەرتتەردە الىپ جۇرگەن «راحمەتىن» بۇكىل ونەردىڭ، اسىرەسە، وپەرا تەاترىنىڭ «ازىعى» بولات دەپ ويلاسا، ونشا تەرەڭدىكتى تانىتپايدى. جاڭاعى قولدان سۋسىپ كەتكەن تالانتتاردىڭ ءارقايسىسىن تاربيەلەۋگە وكىمەت قانشاما قارجى جۇمساپ، قانشاما ەڭبەك ەتتى. ءبىز سول قولداعى بار التىننىڭ ءقادىرىن بىلمەي، تىم بولماسا يە بولۋعا مۇرشامىز كەلمەي وتىر. ونەردىڭ بار سالاسىندا بايقالاتىن بۇل كەمشىلىك كەيىنگى بەس-التى جىلدا بويىن بەكىتىپ ابدەن يەكتەپ الدى. وسى جاعىن باسا ويلاناتىن دا ۋاقىت جەتكەن سياقتى.

1977

---