InfoHub Logo

قازاقستان كينو ونەرىنىڭ كەيىنگى جىلدارداعى جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنعان ەڭبەكتەرىنە زەر سالساق ءومىرىمىزدىڭ ءارتۇرلى سالاسىن قوزعاپ، تاريحي جايلار، بۇگىنگى ءومىر كورىنىستەرىنەن ەلەس بەرەر شىعارمالاردىڭ سانى جىلدان-جىلعا ۇلعايىپ كەلە جاتقاندىعىن كورەمىز. ال-بەتتە ولاردىڭ يدەيالىق باعىتى ايقىن دۇرىس بولعانمەن كوركەمدىك شەشىمدەرىندەگى كەمشىلىكتەر باسىم بولىپ كەلگەندىگىن جاسىرۋعا تاعى بولمايدى. سان جاعىنان مول بولعانمەن ساپا جاعىنىڭ سۇيىقتىعى كوزگە كوبىرەك شالىنىپ باسپا ءسوز بەتتەرىندە دە، جەكە تۆورچەستۆولىق، تاپتار ورتاسىنداعى ءماسليحاتتاردا دا ءجيى ءسوز بولىپ ءجۇر. ونەرىمىزدىڭ قاي سالاسى بولماسىن تارتار تارازى، تالاپ ەتەر سالماق بەلگىلى — ول كوممۋنيزم قۇرۋ جولىنداعى ۇلى حالقىمىزدىڭ رۋحاني جان ازىعىنا ءنار بەرۋ، بۇگىنگى كۇننىڭ جەتىستىگىن پاش ەتىپ، كەمشىن قالىپ جاتقان جەرىن جاسىرماي ايتىپ ەرتەڭگى ۇلى بولاشاققا مەگزەۋ، وزات ادامدارىمىزدى ۇلگى نۇسقا ەتىپ ۇعىنۋ، جات ادەتتەن جيرەندىرۋ. ولاي بولسا جۇرتشىلىققا ۇسىنىلعان ءاربىر شىعارما نەسىمەن جۇرتتى قۋاندىرادى، قاي جاعى قىنجىلدىرىپ جاتىر، الار ۇلگى، ۇعار ناسيحات نەدە؟ — دەگەن ولشەممەن جۋىردا عانا رەسپۋبليكا جانە وبلىس ورتالىقتارىنداعى كينوتەاترلاردا جۇرە باستاعان «ەگەر ءبىزدىڭ ءارقايسىمىز» اتتى كينوكارتيناعا زەر سالىپ كورەيىك.

ايتا كەتەتىن ءبىر ءجايت، بۇل كينوكارتينا وزگە شىعارمالاردان گورى قىزىلوردالىقتارعا ىستىق، ءارى جاقىن كورىنەدى. ويتكەنى سەنارييدىڭ اۆتورلارى بەلگىلى جازۋشى اسقار توقماعامبەتوۆ پەن قازاق كينو ونەرىنىڭ تالانتتى وكىلىنىڭ ءبىرى سۇلتان قوجىقوۆ، ەكرانعا شىعارۋشى رەجيسسەر دا سۇلتان قوجىقوۆ. ەكىنشى، شىعارماداعى وقيعانىڭ بارلىعى وسى قىزىلوردا ماڭىندا ءوتىپ جاتادى. ونىڭ ۇستىنە مال شارۋاشىلىعىنىڭ بار سالاسىندا قىزىلوردا وبلىسى رەسپۋبليكا كولەمىندە ەرەكشە ورىن الادى. دەمەك مۇنىڭ ساحناداعى كورىنىس قالپىنان قورىتىندى جاساساق، قىزىلوردانىڭ مالشىلارىنىڭ ءومىرى تۋرالى ەكەن دەپ تۇسىنۋگە دە تۋرا كەلەدى. البەتتە، كوركەمونەردىڭ شىعارماسى ەشۋاقىتتا ءبىر گەوگرافيالىق شەڭبەردە بولمايتىنى بەلگىلى ءجايت. ءبىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىمىز وسى تاقىرىپتان تۋاتىن ومىرلىك وزەكتىڭ قىزىلوردا مالشىلارىنىڭ دا تىرشىلىكتەرىنە ءتان قۇبىلىس ەكەندىگىندە عانا.

سۇلتان قوجىقوۆ قازاق كينوونەرىندە تالانتتى، ويلى سۋرەتكەر قاتارىندا تانىلعان، كورۋشىلەرگە كوپتەن تانىس «ءبىز جەتىسۋدانبىز» اتتى تاريحي-ريەۆوليۋسيالىق، تاقىرىپقا ارنالعان كارتينانى ەكرانعا شىعارعان بولاتىن. ورتالىق، باسپا ءسوز بەتتەرىندە قازاق كينو ونەرىن ساراپقا سالا كەلگەندە «ءبىز جەتىسۋدانبىز» كەيىنگى جىلدارداعى زور تابىستىڭ ءبىرى بولىپ سانالعان ەدى. وندا دا سۋرەتكەر تەك وقيعا جەتەگىنە كەتپەي ءاربىر كەيىپكەرىنىڭ الدىنا فيلوسوفيالىق پروبلەمالار قويعان-دى. اسىلىندا سۇلتان قوجىقوۆتىڭ سۋرەتكەرلىك ومىرىنە ءتان ءبىر ءجايدى ەسكە سالعان ءجون. وزگەدەن وقشاۋ كورسەتەتىن دە وسى ەرەكشەلىگى. قوجىقوۆ كەيىپكەرلەرى ەش ۋاقىتتا ءومىردىڭ جاپپاي اعىسىنىڭ سەلقوس كۋاسى عانا بولا المايدى. ءار كەيىپكەردىڭ الدىندا، مەن نە ءۇشىن ءومىر.ءسۇرىپ ءجۇرمىن؟ مەنىڭ حالىققا، قوعامعا نە پايدام ءتيدى؟ ومىردەگى ورنىم قايسى ەدى؟ بۇدان بىلاي قولىمنان نە كەلمەك؟ — دەگەن ۇلكەن سۇراقتار تۇرادى دا، وقيعا ىشىندەگى ادامدار سوعان جاۋاپ ىزدەپ جۇرگەندەي كورىنەدى. ارينە مەن نەگىزگى كەيىپكەرلەر جايلى ايتىپ وتىرمىن. ويتكەنى سۋرەتكەردىڭ وي-وزەگى بىرنەشە باستى كەيىپكەرلەر ماڭىنا توپتالادى دا، قوسالقى كەيىپكەرلەر سول نەگىزگى ويدى شەشۋگە كومەكشى عانا قالپىندا ءجۇرىپ وتىرادى عوي.

بىلاي قاراعاندا مالشى ءومىرى قىزىعارلىعى از، ءومىردىڭ كۇندەلىكتى قىزىعىنان اۋلاق، قۋ مەديەن دالا، تىلسىم تابيعاتتىڭ سىرلاسى عانا سياقتى. ولار كۇندەلىكتى جاڭالىقتاردان دا قۇرالاقان، وزدەرىن ۇلكەن ومىردەن وقشاۋ سانايدى. سوندىقتان بۇلاردىڭ ءومىرى قيىندىعى مول، راقاتى دا قىمباتقا تۇسەتىندىگى ءمالىم. قازىرگى جاعدايدا ۇكىمەت پەن پارتيا مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋگە ەرەكشە نازار اۋدارىپ وتىر. جاسىراتىنى جوق كەي جەردە مالشىلار ءومىرىنىڭ قازىرگى قالپى، شارۋاشىلىقتىڭ باسقا سالاسىنداعى قامقورلىقتاي، قاجەت دۇنيەمەن قامتاماسىز ەتىلۋ جاعىنان الدەقايدا الىس جاتىر. فيلم جاساۋشىلاردىڭ نەگىزگى تابىسى سول اششى شىندىقتى اياماي اشىپ، ونى ۇلكەن ءومىردىڭ فونىندا كورسەتۋىندە. وسىنداي كەمشىلىك بارى راس دەيدى اۆتورلار. ءبىراق بۇدان قۇتىلۋ قيىن ەمەس، ويتكەنى گەولوگتاردىڭ ىستەپ جاتقان جۇمىسى اناۋ، حيميا ءوندىرىسىنىڭ دامۋى مىناۋ، جەر سەرىكتەرى مەن كوسموس كەڭىستىگىن زەرتتەگەن زاماندا قىزىلقۇمدى يگەرۋ ءسوز بولىپ پا دەيدى. تابىستىڭ باسىم، تارازىسىن ۇلكەن كەلەشەكتى ايتا وتىرىپ، «اتتەگەن-اي» وسى بار-اۋ ءالى دەپ باس شايقايدى. ءفيلمدى كورىپ شىققاننان كەيىن وسى وي اركىمدە دە بولاتىندىعىندا داۋ جوق.

شىعارمانىڭ باس كەيىپكەرى سەركەبايدىڭ الدىنا قويعان ماقساتى نە ەدى؟ سەركەباي الدەقاشان «مەندىك» مۇددەدەن قول ءۇزىپ، «بىزدىككە» كوشكەن، ونىڭ العان باستى ارمان اعىسى، ارتىنا ءىز تاستاپ كەتۋ، ءبىر جاڭالىق ايتۋ. بۇل ارمان قۇشاعىنداعى ادام، سونى ورىنداۋ جولىندا ول تابيعاتتىڭ ساراڭدىعىمەن كۇرەسەدى. ول ءوزىنىڭ وتارداعى جان-جاعىن قورشاعان ادامنان ءوز بەتىن قايتارار تەڭ تاپپايدى. تەڭ تابۋى دا مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى ونىڭ ايتىپ وتىرعانى بۇكىل ادام بالاسىنىڭ ارمانى، ونىڭ ارمانى تەك قانا ءوزى شۇعىلدانىپ جۇرگەن شارۋاشىلىقتىڭ جەتىستىگىندە ەمەس، ءارى بارسا بەيبىتشىلىك ءۇشىن كۇرەسپەن استاسىپ جاتىر. اركىم ءوز شاماسى كەلەتىن ىستەن ءسال ارتىق ەڭبەك ەتسە، دۇنيە جۇزىندە مامىرسانا بەيبىتشىلىك ورناپ، «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» زامان باياعىدا بولار ەدى.مىنە، تابيعاتپەن عانا سىرلاسىپ، سونىڭ تىلسىم كۇشىمەن الىسىپ جۇرگەن قاراپايىم سوۆەت ادامىنىڭ ارمانىنىڭ اعىسى وسى. سەركەباي قارت جەتپىستەن اسقان، ءبىراق ول ارقايسىسىمىزبەن زامانداس. سەركەباي ارمانى بارىمىزگە ورتاق ارمان، ويلاندىراتىن ارمان. رەجيسسەردىڭ وسى ءبىر فيلوسوفيالىق وي-ورنەگى تام-تىمداپ اشىلادى. ءار ءسات، كەزەڭدەرىندە كوپ تۇيىندەر تاستاپ وتىرادى. سەركەباي تەك قانا ءوز تىرشىلىگىنىڭ، ءوز ارمانىنىڭ عانا ىزىندە جۇرگەن ادام ەمەس، ول بۇكىل ادام بالاسى اڭساعان ارماننىڭ تۋىن كوتەرەدى. سوندىقتان دا سەركەباي فيلوسوفيالىق دارەجەدەگى كەسەك بەينە، پوەزيالىق سازعا تولى شىن مانىندەگى كوركەمونەر تۋىندىسى. اۆتورلاردىڭ ءبىر جۇيە تابىسى وسىندا دەپ ۇقساق كەرەك-تى.

جاسىراتىنى جوق، وسىنداي ويعا قۇرىلعان، بۇكىل ادامعا ءتان پروبلەما قوياتىن شىعارمالار بىزدە سيرەك كەزدەسەدى. تەك قاراپايىم ادامنىڭ ارمانىن بۇكىل ادامدىق مۇددەگە ۇشتاستىرۋ اسقان شەبەرلىك تىلەيدى. شىن مانىندە بۇل شىعارمادا قيان-كەسكى وقيعا تارتىسى جوق، قىزىقتى قاقتىعىستار دا تاپشى. مۇندا ەڭ قاسيەتتى نارسە ادامنىڭ جان دۇنيەسىن جايىپ سالۋ، سىرتتاي ەففەكتىدەن اۋلاق، مايدا وقيعا قۋالاۋ دا بۇعان جات. ال ەندى شىعارمانىڭ نەگىزگى ومىرلىك جەر ۇستىلىك جۇيەسىنە كەلسەك ءبىر شوپاننىڭ قويدان ءبىر جىلدا ەكى قايتارا قوزى الۋ پروبلەماسى. وسىدان كەلىپ قىزىلقۇمدى مال جايىلىمىنا اينالدىرۋ ماسەلەسى تۋادى. بۇگىنگى كۇننىڭ مال شارۋاشىلىعىنا كەلەلى ءىستىڭ ءبىرى دەگەن وسى ەمەس پە. بۇل تەك قىزىلوردا وبلىسىنا ءتان سيپات ەمەس. مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان بارلىق جەرگە ءتان سيپات. تابىس وڭايلىقپەن كەلمەيدى، دەيدى ءفيلمدى جاساۋشىلار، ونىڭ بارلىق قيىندىعىن اينىتپاي كورسەتەدى، بۇل ءادىل ايتىلعان شىندىق ەرتەڭگى كۇننىڭ سالتاناتتى جەڭىسىمەن استاسىپ جاتادى.

شىعارمادا كونتراست كۇشتى، حيميانىڭ جەتىستىگى، شارۋاشىلىقتىڭ بار سالاسىنداعى جاڭالىق جايلار، ەڭ ارجاعى جەر سەرىكتەرى مەن رەاكتيۆتىك سامولەتتەردەن دە حابار بەرىلەدى. سويتە تۇرا، مىنە، مىنا سياقتى دالانى يگەرۋ وسىنشا جەتىستىككە يە بولىپ وتىرعان حالىققا قيىن با ەكەن دەيدى. البەتتە، ول قيىن ەمەس، بۇگىن سەركەباي كەشىپ جۇرگەن قۇم شاعىل دالا ەرتەڭ جاسىل القاپقا اينالۋىنا كامىل سەنەمىز. شىعارمانىڭ وپتيميستىك سارىنى دا وسىندا جاتىر.

سەركەباي وبرازىن جاساعان تالانتتى اكتەر ا. شامشييەۆتىڭ بۇدان بۇرىنعى كەيىپكەرلەرىمەن تانىس بولاتىنبىز. شامشييەۆ ەڭ الدىمەن ىشكى دۇنيەنىڭ باي نيۋانستارىن بەرە بىلەتىن ۇلكەن تەمپەرامەنتتىڭ اكتەرى. ونىڭ سەركەباي مىنەزىنە ءتان قاتالدىعى، اتاعا ءتان زور مەيىرباندىعى، اقىلدى ادامعا ءتان ويلى قيمىلدارى ابدەن سەندىرەدى. جەكە مونولوگتارداعى قۇبىلىس-قيمىلدارى ۇلكەن ارماندى ادامنىڭ كەيپىن اڭعارتادى. ونىڭ ءۇمىت ەتىپ بارعان قۇدىعىنان تامشى سۋ تابىلماي، اقىرىندا وپىرىلىپ قۇلاعان ساتتەگى تولعانىس تەبىرەنۋى كوپ ۋاقىت ەستە قالارلىق كورىنىس. سەركەبايدىڭ جان دۇنيەسىنىڭ ديالەكتيكالىق دامۋىنان، ونىڭ دۇنيەدەن ءۇمىت ءۇزىپ قۇم كەشىپ قاڭعىرىپ كەتۋىنە دە سەنەسىز. ول ويتكەنى الداندى، بار دەگەنى جوق بوپ شىقتى، ەلگە قارار بەتى جوق، سوندىقتان مۇنداي كۇيگە ۇشىراۋى دا سەركەباي سياقتى ادامعا عاجاپ ەمەس. كەيىن گەولوگتارعا كەزدەسىپ، سۋ تابىلعان ساتتەردەگى قۋانىشى دا سەنىمدى، ارمانىنا جەتىپ بولاشاق كوزىنە ەلەستەگەن جاس بالاداي قۋانعان كەيىپتى كورەمىز. كىرشىكسىز پاك جاندى ادام بالاسىنىڭ ورتاق ارماندى ارقالاعان قاراپايىم جاننىڭ بالالىق مىنەزى دە، اتالىق مەيىرباندىعى دا سەنىمدى جىلى. اۆتورلار تەك قانا وي. فيلوسوفيالىق جۇيە قۋالاماي، ءومىردىڭ وزىنە ءتان سەرگىتىپ، سەرپىن بەرىپ وتىراتىن كوپ شتريحتار تاپقان. بۇل كۇي قوسالقى كەيىپكەرلەردىڭ باسىندا مول. مارجان جاس قىز. (ل. ابدۋكاريموۆا)، ونىڭ دا ءوز ارمانى بار. ماقساتى الماتىعا بارىپ وقۋ. تەك ءبىزدىڭ بۇل ساپاردا اكتريساعا قوياتىن كىنامىز بار. ول كىنا اكتريسا ويىنىندا البىرت جاس ادامنىڭ تولقىمالى كوڭىل-كۇيى كوپ سەزىلمەيدى، ونىڭ مايمۇرىنعا نەمەسە يماشقا دەگەن كوزقاراسىندا ەشقانداي ايىرما جوق. باقساق، ول يماشتى ۇناتادى، جاقسى كورەدى، ءبىراق جىلى شىراي مەن ىقىلاس از، جاسقا ءتان وتتى سەزىم ۇشقىندارى تىم سيرەك.

جەكە ورىنداۋشىلارعا كەلگەندە سەركەباي وبرازىن جاساعان شامشييەۆتىڭ ەڭبەگىنىڭ وقشاۋ تۇرعانىن ايتتىق. سول سياقتى ءاردايىم كوڭىلدى كۇلكى تۋعىزىپ وتىراتىن مايمۇرىن باسىنداعى ارەكەتتەر. كومەديالىق جۇيەدەگى اكتەر سۋرەتىنە مايمۇرىننىڭ بويىنا شاق ىنجىقتىقتى دا تابا بىلگەن، سۇيگەن جۇرەگىنىڭ سىرىن بىلدىرۋگە دە ولاق. ونىڭ ارەكەتتەرى سەنىمدى، ءومىرلى جاتىر. تالانتتى اكتەر سۇرتىبايەۆتىڭ قۋاندىراتىنى ول ءار ءساتتىڭ بوياۋىن ورىندى وزگەرتىپ، قونىمدى قيمىلدارعا باي. اسىرەسە قۇدىق ارشۋداعى ساتتەر شەبەر كورىنەدى. وسىعان بايلانىستى وپەراتوردىڭ دا زور ەڭبەگىن اتاپ وتكەن ءجون. اسىلىندا رەجيسسەر قوجىقوۆتىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى وپەراتور مۇمكىنشىلىگىن سارقا پايدالانا بىلۋىندە. ءار كادر پوەزيالىق سازعا تولى، ۇلكەن ويدىڭ وزەگى جاتادى. سول سياقتى شايشەكەر مىنەزى دە قويشىبايەۆانىڭ ورىنداۋىندا مول كۇلكىلى بولىپ شىققان. مۇحامەدياروۆتىڭ ورىنداۋىنداعى كولحوز پرەدسەداتەلىنىڭ كەيپى ءوزىمىز كوپ بىلەتىن «تانىس، بەيتانىستىڭ» ءبىرى بولىپ وتىر.

قورىتا ايتقاندا، «ەگەر ءبىزدىڭ ءارقايسىمىز» اتتى كينوفيلمى مال شارۋاشىلىعى جونىنەن تۇڭعىش ەڭبەك بولا تۇرا «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىنىڭ شەبەرلىكتى يگەرۋ جولىنداعى جاڭا بەت بۇرىسى، باتىل ادىمى دەپ ۇقساق كەرەك. بۇل ءفيلمنىڭ جالپى يدەيالىق قۇندىلىعى، كوتەرىپ وتىرعان پروبلەماسى بۇگىنگى زاماننىڭ تىلەك مۇددەسىمەن تامىرلاسىپ جاتىر. مۇندا كوممۋنيزم ءۇشىن كۇرەس، بەيبىتشىلىك ءۇشىن كۇرەس، باقىت ءۇشىن كۇرەس ءبارى ورىن- ورنىندا، ءوزارا وزەكتەسىپ كەلەدى. ولار بەسەنەدەي بەلگىلى بولىپ كوزگە كورىنبەگەنمەن، ءاربىر ءسوزدىڭ استارىندا، باس كەيىپكەردىڭ قيمىل-ارەكەتىندە، شىعارمانىڭ بارلىق رۋحىندا. ءبىزدىڭ «ەگەر ءبىزدىڭ ءارقايسىمىز» اتتى فيلم ءسوز جوق بۇكىلوداقتىق ەكراندا ءوزىنىڭ بەلگىلى ورنىن، بەدەلدى باعاسىن الادى دەگەن سەنىمىمىز زور.

1960

---